Rynek

i

gospodarka rynkowa

wykład 2

2

1. Systemy ekonomiczne

2. Gospodarka centralnie planowana a

gospodarka rynkowa

3. Ruch okrężny w gospodarce

rynkowej

4. Ewolucja systemu rynkowego

5. Zalety i wady mechanizmu

rynkowego

3

System gospodarczy

– układ stosunków i organizacji, który:

a) kształtuje prawa i regulacje rządzące
działalnością gospodarczą,

b) determinuje prawa własności czynników
produkcji,

c) rozdziela uprawnienia do podejmowania
decyzji w zakresie produkcji i konsumpcji,

d) determinuje bodźce motywujące podmioty
gospodarcze, a w ostateczności
e) rozstrzyga kwestie co, jak i dla kogo ma
być produkowane.

(Samuelson, Nordhaus)

4

Systemy gospodarcze

• Gospodarka naturalna
• Gospodarka towarowa
- prosta gospodarka

towarowa

- gospodarka

towarowo-pieniężna

• Gospodarka wspólnoty

pierwotnej

• Gospodarka niewolnicza
• Gospodarka feudalna
• Gospodarka kapitalistyczna
• Gospodarka socjalistyczna

(komunistyczna)

Gospodarka przedkapitalistyczna

–

gospodarka tradycyjna

Gospodarka kapitalistyczna

–

gospodarka

rynkowa

Gospodarka socjalistyczna

–

gospodarka

centralnie planowana (nakazowo-rozdzielcza)

5

Systemy gospodarcze

• Sposoby odpowiedzi na podstawowe

pytania: co, jak, dla kogo?

Co?

-asortyment

-ilość

-jakość

-trwałość

Jak?

-jakie zasoby

-jakie
technologie

Dla kogo?

-kto uczestniczy
w podziale
efektów

-jaki jest udział
każdego w
podziale efektów

6

Systemy gospodarcze

• W praktyce

systemy
gospodarcze
rzadko występują w
czystych
postaciach.

• Najczęściej mamy

do czynienia z
gospodarkami
mieszanymi.

• Stąd:
- różne modele

(warianty) kapitalizmu

- różne modele

(warianty) socjalizmu

•

Różnią się one m.in.

odmiennymi udziałami
regulacji rynkowych i
nakazowo-
rozdzielczych.

•

W praktyce –

różnymi rolami państwa
i rynku.

7

Dla zdefiniowania systemu ekonomicznego
obowiązującego w określonym kraju
przyjmuje się odpowiedź na dwa pytania:

1. Kto jest właścicielem środków
produkcji?
2. Jak zorganizowany jest proces
decyzyjny?

Główne

systemy

ekonomiczne

współczesnego

świata

stanowią

alternatywne

drogi

organizowania

aktywności gospodarczej.

8

Własność. Czynniki wytwórcze, takie jak
ziemia czy kapitał (odmienna jest sytuacja
w przypadku czynnika ludzkiego), mogą
być własnością prywatną lub publiczną.

Proces decyzyjny. Decyzje w gospodarce
mogą być podejmowane nieosobowo, w
sposób zdecentralizowany (interakcja
jednostek ludzkich na rynkach), lub
osobiście przez scentralizowane podmioty
decyzyjne, które - dla osiągnięcia
pożądanych rezultatów – wydają
odpowiednie nakazy.

9

Proces decyzyjny

Typ własności

prywatna

publiczna

Zdecentralizowany z

mechanizmem

rynkowym

Scentralizowany z

systemem nakazów

USA

Trzecia

Rzesza

Jugosławia

ZSRR

Klasyfikacja systemów

ekonomicznych

i reprezentujące je kraje

10

Gospodarka centralnie planowana
Jednostki gospodarcze koordynowane są za

pośrednictwem specyficznych instrukcji i poleceń

najwyższego

organu

(centrum

planowania),

rozprowadzanych za pośrednictwem dokumentu

zwanego planem.
Związana

z

hierarchią

i

poleceniami

przekazywanymi z wyższych do niższych ogniw.
Decyzje podejmowane są przez planistów i ich

preferencje przeważają.

11

Gospodarka rynkowa
• Konsument dokonując wyborów na rynku

realizuje swoją suwerenność.
• Jeśli suwerenność konsumenta przeważa

podstawowe decyzje wytwórców „co

produkować?” zależne są od zachowań

konsumentów na rynku.

Z wyjątkiem społeczeństw pierwotnych

rynki i formalne planowanie występuje we

wszystkich społeczeństwach.

12

Cechy

Centralnie planowana

Rynkowa

Mechanizm
alokacji

plan

rynek

Własność

publiczna (państwowa)

prywatna

Ceny

administracyjne

rynkowe

Wolność
gospodarcza

niewielka

duża

Konkurencja

brak

tak

Rola państwa

dominująca

mała/średnia

Efektywność

niska

duża

Bezpiecz.
socjalne

duże

małe

Nierówności

małe

duże

Otwartość

mała

duża

Inflacja

ukryta

jawna

Bezrobocie

ukryte (nadmierne

zatrudnienie)

jawne

Podstawowy
problem

niedobór

nadmiar

System bankowy

monosystem

2-poziomowy

13

Ruch okrężny

żywność

but
y

auta

Gospodarstwa

domowe

Przedsiębiorstwa

żywność

buty

auta

Rynek dóbr
konsumpcyjnych

Ceny

kapitał

ziemi
a

prac
a

kapitał

ziemia

praca

Popyt

Podaż

Rynek czynników
produkcji

Ceny

Podaż

Popyt

co?

jak?

dla

kogo?

14

1. dominacja własności prywatnej i swoboda w

zakresie transferu prywatnych praw własności

(relacja: własność prywatna a publiczna)

2. swoboda prowadzenia działalności gospodarczej –

rezygnacja z ograniczeń natury administracyjnej,

reglamentacji i regulacji szczegółowych

O istnieniu w pełni rozwiniętego rynku decydują:

15

4. integralność rynku – wzajemne uzależnienie od

siebie poszczególnych segmentów rynku, np.
rynku dóbr fizycznych i rynku finansowego,
rynku produktów i rynku czynników produkcji,
rynku pieniężnego i walutowego; niedorozwój
jednych rynków negatywnie oddziaływuje na
funkcjonowanie i rozwój pozostałych rynków.

3.

istnienie

sprawnie

działających

instytucji

obsługujących

rynek,

np.:

giełd,

banków,

instytucji

powierniczych,

firm

doradztwa

prawnego

i

inwestycyjnego,

instytucji

ubezpieczeniowych, firm maklerskich;

16

FUNKCJE RYNKU:
• Rynek dokonuje wyceny różnych dóbr
(produktów, usług i zasobów gospodarczych).
• Rynek jest podstawowym źródłem informacji
dla podmiotów gospodarczych.
•

Rynek

jest

niezbędnym

warunkiem

racjonalnego

wykorzystania

zasobów

gospodarczych (dóbr oraz czynników produkcji).
• Rynek umożliwia ustalanie się stanów
równowagi w gospodarce (popyt i podaż reagują
na sygnały z rynku).
•

Rynek

jest

weryfikatorem

społecznej

przydatności produkcji i służy jako mechanizm
dostosowywania produkcji do potrzeb.
• Rozwiązuje problem: co? jak? i dla kogo
produkować?

17

Ewolucja systemu rynkowego:
1. połowa XIX wieku

Kapitalizm wolnokonkurencyjny

: wiele stosunkowo

drobnych przedsiębiorstw, z których żadne nie ma
wpływu na łączną podaż dostarczanych na rynek
dóbr; między podmiotami tymi dochodzi do ostrej
konkurencji; główną formą konkurencji jest
konkurencja

cenowa

a

decyzje

w

przedsiębiorstwach

podejmowane

są

na

podstawie analizy bieżącej sytuacji rynkowej oraz
bieżącej

opłacalności

produkcji;

kapitały

napływają do najbardziej rentownych gałęzi
produkcji,

odpływają

z

branż

najmniej

rentownych; w trakcie walki konkurencyjnej
stopniowo wzmacniają się i utrwalają swą pozycję
na

rynku

przedsiębiorstwa

najsilniejsze

(produkujące najwięcej i najtaniej), bankrutują
przedsiębiorstwa najsłabsze.

18

2. koniec XIX i początek XX wieku
Wystąpiły

procesy

wzmożonej

monopolizacji

gospodarki

.

Ostra

walka

konkurencyjna

doprowadziła do dominacji w większości dziedzin
gospodarki

niewielkiej

grupy

największych

przedsiębiorstw

(koncentracja

kapitału

i

produkcji)

- czysty monopol (jeden dostawca)
- monopson (jeden odbiorca)
- oligopol (dominacja kilku wielkich przedsiębiorstw)

19

Efekty monopolizacji:
- wydłużenie horyzontu działania wielkich
przedsiębiorstw
- uzyskanie wpływu na łączną podaż dóbr i ich ceny
- osłabienie konkurencji i skłonność do zmowy
-spadek znaczenia konkurencji cenowej na rzecz
konkurencji pozacenowej (technologie, wspieranie
sprzedaży).

3. wielki kryzys gospodarczy (1929-1933)
- wzrost ekonomicznej roli państwa
-

internacjonalizacja

procesów

i

zjawisk

gospodarczych (transfer czynników produkcji,
współzależności w sferze produkcji i dystrybucji,
integracja gospodarcza).

20

Zalety mechanizmu rynkowego

:

• tendencje do racjonalnego wykorzystywania

zasobów gospodarczych

• efektywny system motywacyjny

• duża innowacyjność gospodarki

• dyscyplina finansowa przedsiębiorstw

(samofinansowanie się i konkurencja)

• tendencja do samoczynnego ustalania się

równowagi rynkowej

• duża elastyczność gospodarki

• dobre zaopatrzenie sklepów.

21

Wady:

• czynniki ograniczające działanie rynku w
praktyce:

proces

monopolizacji

gospodarki,

niedoskonała informacja, bariery wejścia na
rynek,

ograniczona

przenośność

czynników

produkcji,
• efekty zewnętrzne (pozytywne i negatywne)
• istnienie dóbr publicznych – dostarczane są
przez państwo a płynące z nich korzyści służą
całemu społeczeństwu (społecznie pożądane a
prywatnie mało opłacalne)
•

występowanie

zjawisk

destabilizujących

gospodarkę np. duże wahania aktywności
gospodarczej, bezrobocie, niepełne wykorzystanie
mocy produkcyjnych, inflacja
• tendencja do powstawania dużych, nie zawsze
akceptowanych społecznie różnic dochodów i
majątku