CHARAKTERYSTYKA SZKODLIWYCH SUBSTANCJI CHEMICZNYCH

Przez substancje chemiczn

nale

y rozumie



pierwiastki chemiczne i ich zwi

zki w stanie, w

jakim

wyst

w przyrodzie lub zostaj

uzyskane za pomoc

jakiegokolwiek procesu produkcyjnego, wraz ze

wszystkimi dodatkami

wymaganymi dla zachowania ich

trwało

ci oraz wszystkimi zanieczyszczeniami

powstałymi w wyniku zastosowanego procesu, jednak

bez rozpuszczalników, które mo

na oddzieli

bez

wpływu na trwało

ść

substancji i bez zmiany jej składu,

a tak



mieszaniny pierwiastków chemicznych lub ich zwi

zków,

o których mowa

powyżej

, z wył

czeniem mieszanin

cych odpadami.

Skutki

działania substancji chemicznych dzieli się na

miejscowe, układowe i odległe (działanie

kancerogenne,

teratogenne, embriotoksyczne).

Mog

one wyst

powa

w nast

puj

cych miejscach:



wchłaniania - skóra, oczy, nabłonek nosa, płuca, przewód

pokarmowy



przemian - wątroba, płuca, nerki, przewód pokarmowy,

miejsca zawierające specyficzne mechanizmy przemian



kumulacji (odkładania) - nerka, ośrodkowy układ nerwowy,

wątroba



wydalania - wątroba, przewód pokarmowy, nerka, pęcherz

moczowy



narządach

o szczególnej wrażliwości - gonady, zarodek,

układ nerwowy, narządy wydzielania wewnętrznego, układ

krwiotwórczy, układ odpornościowy.

Jako niebezpieczne klasyfikuje si

substancje

chemiczne:



o wła

ciwo

ciach

wybuchowych,



o w

ciwo

ciach

utleniaj

cych,



skrajnie łatwo palne,



wysoce łatwo palne,



łatwopalne,



bardzo toksyczne,



toksyczne,



szkodliwe,



dra

ce,



uczulaj

ce,



rakotwórcze,



mutagenne,



działające na

rozrodczo

ść



niebezpieczne dla

rodowiska.

Substancje chemiczne zaklasyfikowane jako

niebezpieczne znakuje si

, podając na etykiecie

nast

pujące informacje:



nazw

lub nazwy chemiczne substancji, a w przypadku

mieszaniny - nazwy chemiczne niebezpiecznych

substancji wchodz

cych w jej skład oraz ich udział

procentowy w mieszaninie,



nazw

handlow

substancji chemicznej,



nazw

i adres producenta lub dostawcy,

wprowadzaj

cego substancj

chemiczn

do obrotu,



znaki ostrzegawcze

wraz z ich znaczeniami, i określenia

dotyczące rodzaju zagrożenia oraz prawidłowego

postępowania z niebezpieczną substancją chemiczną,

odpowiednie do dokonanej klasyfikacji.



Kolor i wygląd etykiety powinny być tak

dobrane, aby znak ostrzegawczy i jego tło

wyraźnie się od siebie odróżniały, a umieszczone

napisy wyraźnie się odróżniały od tła i miały

wielkość oraz krój czcionki ułatwiające ich

odczytanie.



Znak lub znaki ostrzegawcze umieszczone na

etykiecie powinny pokrywać co najmniej jedną

dziesiątą jej powierzchni.

W zale

ci od pojemno

ci opakowania etykiety

powinny mie

nast

puj

ce wymiary:

Pojemność opakowania

Wymiary

(w milimetrach)

do 3 dm

co najmniej 52 x 74

ponad 3 dm

do 50 dm

co najmniej 74 x 105

ponad 50 dm

do 500 dm

co najmniej 105 x 148

ponad 500 dm

co najmniej 148 x 210

Niebezpieczna substancja chemiczna powinna

zostać

zgłoszona do rejestru przez jej producenta lub

dostawcę

wprowadzającego do obrotu, stosującego lub

sprowadzającego tę substancję po raz pierwszy,

najpóźniej

w dniu jej zastosowania lub wprowadzenia do obrotu.

Producent i dostawca niebezpiecznych

substancji

chemicznych maj

obowi

zek posiada

karty

charakterystyki

tych substancji.

Zgłoszeniu

rejestru

nie

podlegają

Zgłoszeniu

rejestru

nie

podlegają

niebezpieczne

substancje

chemiczne

stosowane

lub

substancje

chemiczne

stosowane

lub

wprowadzane

obrotu w ilości poniżej 100 kg rocznie przez

jednego

producenta lub dostawcę, chyba że z innych

przepisów

wynika

obowiązek

zgłoszenia

substancji

wynika

obowiązek

zgłoszenia

substancji

chemicznej

stosowanej

mniejszych

ilościach.

stosowanej

mniejszych

ilościach.

Stwarzają możliwość wybuchu na skutek

wstrząsów, uderzenia, tarcia lub zetknięcia z

powietrzem.

Obowiązuje jeden zwrot określający zagrożenie,

wyznaczony zgodnie z następującymi kryteriami:

Zagro

enie wybuchem wskutek uderzenia, tarcia

lub

oddziaływania ognia

Substancje wybuchowe, wł

czaj

c pewne

organiczne

nadtlenki,

Skrajne zagrożenie wybuchem wskutek

uderzenia, tarcia

lub oddziaływania ognia

Substancje szczególnie wra

liwe na ww. działanie,

jak

np. sole kwasu pikrynowego, PETN

Substancje i preparaty klasyfikuje si

jako

maj

wła

ciwo

ci utleniaj

ce na podstawie

wyników

bada

wykonanych metodami

zawartymi w

przepisach

Obowiązuje jeden zwrot określający zagrożenie,

wyznaczony na podstawie wyników badań,

według następujących kryteriów:

R7 - Może spowodować pożar

- Organiczne nadtlenki, które posiadają właściwości

zapalne, nawet gdy nie pozostają w kontakcie

z innymi materiałami palnymi.

R8 - Kontakt z materiałami palnymi może spowodować pożar

- Inne utleniające substancje które mogą spowodować

pożar lub zwiększyć ryzyko pożaru, kiedy są

kontakcie z materiałem palnym.

R9 - Wybucha po zmieszaniu z materiałem łatwo palnym

- Inne substancje które stają się wybuchowe po

zmieszaniu z materiałami palnymi,

np. niektóre chlorany.

Zwrot okre

laj

cy zagro

enie nale

y ustali

zgodnie z nast

puj

cymi kryteriami:

R12

Substancja skrajnie łatwo palna

Substancje ciekłe o temperaturze zapłonu poniżej

0°C oraz temperaturze wrzenia (lub w przypadku

zakresu temperatur wrzenia, temperaturze

zapoczątkowującej wrzenie) niższej lub równej

35°C.

- S

ubstancje w postaci gazu, palne w normalnych

warunkach temperatury i ci

nienia

Zwrot określający zagrożenie powinien być

ustalony zgodnie z następującymi kryteriami:

R17

- Samorzutnie zapala się w powietrzu

Substancje, które mogą rozgrzać się i w rezultacie

zapalić w kontakcie z

powietrzem w temperaturze

otoczenia bez jakiegokolwiek dodatkowego

wkładu energii.

R15

- Kontakt z wodą wyzwala wysoce łatwo palne gazy

Substancje które w kontakcie z wodą lub wilgotnym

powietrzem uwalniają wysoce łatwo palne gazy,

w ilościach niebezpiecznych z szybkością wynoszącą

co najmniej 1 l/kg/godzinę.

R11

- Substancja wysoce łatwo palna

Substancje w stanie stałym, które mogą łatwo

zapalić

się w wyniku krótkotrwałego kontaktu ze źródłem

zapłonu i które mogą spalić się lub wypalić po

usunięciu tego źródła.

Substancje ciekłe posiadające temperaturę

zapłonu

poniżej 21°C, ale które nie są skrajnie łatwo

palne.

Zwrot dotyczący ryzyka powinno się ustalić

zgodnie z kryteriami.

R10

- Substancja łatwo palna

Substancje w stanie ciekłym, o temperaturze

zapłonu od 21° do 55°C.

praktyce wykazano, że mieszaniny o temperaturze

zapłonu równej lub większej od 21°C, a mniejszej lub równej

55°C, nie muszą być sklasyfikowane jako łatwo palne, jeżeli

nie mogą podtrzymać ognia, a także jeśli nie ma powodu do

obaw, by stwarzały ryzyko dla osób je stosujących lub dla

innych osób.

W wyniku spożycia, wdychania lub

kontaktu

ze skórą działają bardzo toksycznie bądź

wywołują

bardzo poważne nieodwracalne zmiany w

stanie

zdrowia.

Przykłady:

was cyjanowodorowy i jego sole z wyjątkiem

kompleksów cyjankowych; Kwas

fluorowodorowy;

osfor biały

;

iększość związków rtęci

(rozpuszczalnych w wodzie).

wroty określające zagrożenie zgodnie z

następującymi

kryteriami:

R28

- Działa bardzo toksycznie w przypadku spożycia

R27

- Działa bardzo toksycznie w przypadku kontaktu

skórą

R26

- Działa bardzo toksycznie w przypadku

narażenia

drogą oddechową

R39

- Zagraża powstaniem bardzo poważnych,

nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia

Substancja toksyczna

jest to substancja powoduj

szkodliwe skutki w organizmach

ywych.

Substancje toksyczne wyst

puj

w postaci gazów, par,

cieczy

lub ciał stałych.

liwo

ść

wyst

pienia efektu działania toksycznego

zale

od wielko

ci dawki.

Dawka – jest to ilo

ść

substancji chemicznej, podana,

pobrana lub wch

oni

ta do organizmu okre

lon

drog

powoduj

ca wyst

pienie efektów biologicznych,

wyra

onych

odsetkiem organizmów odpowiadaj

cych na t

dawk

W zale

ci od skutków wywołanych przez

substancje toksyczne rozró

nia si

nast

puj

ce dawki:



podprogowa lub graniczna – jest to minimalna ilo

ść

substancji

wywo

ca pierwsze odczyny biologiczne

tkanek,



lecznicza – wykazuje działanie farmakodynamiczne i

nie wywołuje

zak

łó

fizjologicznych,



toksyczna – wykazuje wyra

ne objawy zatrucia i

zaburzenia patofizjologiczne,



miertelna (DL) – najmniejsza ilo

ść

substancji

powoduj

ca trwałe

uszkodzenie organizmu lub

mier

Gdy nara

enie na substancje chemiczne

(toksyczne) przekracza granice wydolno

organizmu nast

puje zatrucie.

Zatrucia mog

mie

przebieg:



ostry,



podostry,



przewlekły.

Ostre zatracie jest nast

pstwem wprowadzenia

wzgl

dnie

ej dawki substancji toksycznej w krótkim czasie,

objawy s

wyra

i wymagaj

szybkiej interwencji

klinicznej.

Zatrucia przewlekłe powstają wskutek wprowadzenia

do organizmu małych ilo

ci szkodliwej substancji

chemicznej przez długi okres czasu.

Charakterystyczny jest dla tego zatrucia brak

dostrzegalnych zmian w stanie zdrowia przy

wielokrotnym podaniu małych dawek.

Zatrucia podostre maj

charakter po

redni,

szkodliwe zmiany wyst

puj

w sposób mniej

gwa

towny ni

przy zatruciu ostrym przy

wielokrotnym podaniu substancji chemicznej.

Przebieg zatrucia zale

y od:



wła

ciwo

ci fizykochemicznych organizmu,



drogi wchłaniania,



dawki,



okresu nara

enia,



cech indywidualnych organizmu, tj. płe

, wiek, ogólny

stan zdrowia, od

ywianie oraz stanu układów

immunologicznego, endokrynologicznego i genetycznego,



parametrów stanowiska pracy, tj. temperatura,

wilgotno

ść

itp.

Gdy organizm ludzki jest nara

ony na 2 lub wi

cej

substancji chemicznych,

łą

czne działanie tych

substancji mo

e by



niezale

ne, gdy substancje chemiczne powoduj

ró

działania,



sumuj

ce si

, gdy wyst

puje sumowanie skutków

biologicznego oddziaływania substancji,



synergistyczne, gdy nast

puje potęgowanie działania

jednej substancji toksycznej przez inn



antagonistyczne, gdy nast

puje osłabienie działania

substancji

toksycznej wyst

puj

cej w obecno

ci innej

substancji toksycznej.

Skutki działania substancji chemicznych

mog

ogólne i miejscowe.

Skutki miejscowe to działanie dra

ce i

uczulaj

ce skór

i błony

luzowe.

Skutki ogólne, to



zmiany w układzie nerwowym,



trobie,



nerkach,



układzie sercowo-naczyniowym,



układzie immunologicznym itp.

na wyró

równie

odległe nast

pstwa



bezpo

rednio w organizmach nara

onych na działanie

substancji

toksycznych (po dłuższym okresie utajenia

–

działanie rakotwórcze),



w następnych pokoleniach (u potomstwa) wskutek

narażenia w okresie rozwoju embrionalnego (działanie

embriotoksyczne), trwałe

wady strukturalne,

zarodkach lub płodach (działanie teratogenne).

Charakterystyka szkodliwego dzia

ania substancji

chemicznej, przekazana

w postaci odpowiedniego

oznakowania na etykiecie

oraz karty charakterystyki

powinna

ich

odbiorcom

podj

ich

odbiorcom

podj

cia

odpowiednich

dzia

zapobiegawczych,

a w szczeg

lno

ci do

unikania

zagro

żeń

Substancje zakwalifikowane do

klas

y szkodliwych

mogą być sprzedawane i nabywane tylko wtedy,

gdy mają karty charakterystyki i gdy etykiety na

ich opakowaniach zawierają oznakowania, na

które składają się:



znak ostrzegawczy wraz z jego znaczeniem,



symbol ostrzegawczy,



wskazówki o rodzaju zagro

enia,



wskazówki dotycz

ce prawidłowego post

powania.

Substancje szkodliwe –

nale

żą

do nich

substancje działaj

ce szkodliwie na zdrowie

człowieka lub stwarzaj

ce ryzyko powstania

nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia.

Podział szkodliwych substancji chemicznych

w zale

od skutków

oddziaływania na organizm

wg Polskiej Normy

PN-80/Z-08052:



dra



uczulaj



rakotw

rcze



mutagenne



upo

ledzaj

ce funkcje rozrodcze (teratogenne

embriotoksyczne).

Substancje dra

Substancje dra

ce s

to substancje

charakteryzuj

ce si

żą

aktywno

chemiczn

atakuj

ce miejscowo błony

luzowe dróg

oddechowych

i oczu oraz skór

to najcz

ęś

ciej:



kwasy,



zasady,



rozpuszczalniki

organiczne zawarte w: farbach z

połyskiem, bejcy, lakierach, płynach do

usuwania

powłok malarskich, środkach impregnujących

drewno,

środkach zabezpieczających przed wilgocią,

Nast

pstwem bezpo

redniego kontaktu substancji

dra

cej

błonami

luzowymi górnych dróg

Oddechowych

est

czucie

pieczenia. Je

li st

ęż

enie jest

e mo

e doj

ść

do skurczu gło

ni i oskrzeli.

Objawy te wyst

puj

przez takie substancje, jak:



amoniak,



formaldehyd

zawarty w: płynach wiórowych (meble),

papierze (tapety), melaminie, materiale izolacyjnym do

muru szczelinowego,



kwasy,



zasady.

Chlor poprzez dra

nienie mo

powodowa

ć:

zapalenie oskrzeli, a tlenki azotu

zmiany w tkance płucnej tj. obrz

k płuc.

Podczas bezpo

redniego kontaktu ze skór

niektóre substancje chemiczne mog

powodowa

zniszczenie warstwy ochronnej skóry, tj.

chropowato

ść

, owrzodzenia (wyprysk toksyczny),

a przy styczno

z oczami łzawienie do

trwałego uszkodzenia.

Skutki działania substancji dra

cych zale

żą

od:



ęż

enia substancji,



czasu trwania ekspozycji,



liwo

ci osobniczej

Substancje uczulaj

Substancje uczulaj

ce s

to substancje

wywołuj

ce uczulenia (alergie).

Zmiany uczuleniowe na skórze przypominaj

sto

zmiany, które si

stwierdza podczas zapalenia skóry

(wyst

powanie

du, pieczenie skóry, pojawienie

się

plam rumieniowych, grudek, p

cherzyków,

złuszczenia naskórka r

k, przedramion, twarzy).

Choroby uczuleniowe skóry, to wyprysk

kontaktowy

uczuleniowy wyst

puj

cy u pracowników maj

cych

kontakt ze szkodliwymi substancjami chemicznymi

o wła

ciwo

ciach uczulaj

cych, np.:



chrom sze

ciowarto

ciowy,



nikiel



formalina stosowane w zakładach słu

by zdrowia.

Schorzenie to w ostatnich latach dominuje

ród chorób zawodowych skóry. Okre

la si

, ze

ponad 70% rozpoznawanych stanów zapalnych

skóry

było wynikiem uczulenia na substancje

chemiczne o charakterze alergen

tj. działaj

cych uczulaj

co.

Uczulenie układu oddechowego, powstałe w

trakcie

nara

enia

zawodowego

substancje

enia

zawodowego

substancje

chemiczne,

powoduje astm

Objawy astmy obejmuj

kaszel, szczególnie w

nocy,

oraz trudno

ci w oddychaniu, takie jak sapanie i

skr

cenie oddechu.

Choroby uczuleniowe układu oddechowego,

astma oskrzelowa.

Do czynników powoduj

cych

takie

choroby mo

na zaliczy

antybiotyki (zwłaszcza

betalaktamowe), detergenty, sole niklu, chromu,

rodki dezynfekcyjne stosowane w zakładach

słu

zdrowia.

Czynnikiem ryzyka astmy zawodowej jest

wielko

ść

i czas trwania nara

enia. Ekspozycja na

wysokie st

ęż

enia stanowi wi

ksze zagro

enie.

kszo

ść

przypadków astmy zawodowej rozwija

w ci

gu pierwszych dwóch lat

Substancje rakotwórcze

Substancje rakotwórcze s

to substancje

mog

owodowa

niekontrolowany wzrost komórek

prowadz

cy do zmian nowotworowych.

Zmiany nowotworowe mog

ujawni

w ci

4-40 lat

od chwili

pierwszego nara

enia na te substancje.

nast

pstwie

nara

pstwie

nara

enia

zawodowego

enia

zawodowego

powstałe

nowotwory mog

zlokalizowane w ró

nych

miejscach organizmu.

I tak na przykład:



benzen powoduje zmiany nowotworowe w szpiku

kostnym,



chlorek winylu – nowotwór w

troby,



arsen – nowotwór skóry,



chrom – zmiany nowotworowe jamy nosowej i zatok

nosowych,



pył azbestu – raka płuc.

Do czynników mutagennych zaliczy



promieniowanie jonizuj



rentgenowskie,



powstaj

ce przy wyzwalaniu energii j

drowej



powstaj

przy

rozpadzie izotopów promieniotwórczych



oraz zwi

zki chemiczne tj. np.:



formalina,



benzen,



iperyt,



benzopiren,



kwas azotowy.

Wła

ciwo

ci tych substancji chemicznych

oceni

na podstawie wyników bada

epidemiologicznych, długoterminowych

bada

wiadczalnych na zwierz

tach oraz

krótkoterminowych testów, umo

liwiaj

cych

ocen

toksyczno

ci genetycznej (mutacji

i trwałych

uszkodze

DNA - kwasu dezoksyrybonukleinowego).

Kategoria 1

substancje o udowodnionym działaniu

mutagennym

na człowieka (badania

epidemiologiczne,

do tej pory nie rozpoznano takiej

substancji);

Kategoria 2

substancje, które powinny być

rozpatrywane

jako mutagenne dla człowieka;

(Akrylamid; Benzopiren; Siarczan (VI) dietylu)

Kategoria 3

substancje o możliwym działaniu

mutagennym na człowieka.

        (Tiofanat metylowy;
bis(dimetyloditio)karbaminian
                                                 cynku).

Należą do nich substancje powodujące

dziedziczne uszkodzenia genetyczne.

Substancje teratogenne i embriotoksyczne

Czynniki działaj

ce szkodliwie na płód w

gu pierwszych 3 miesięcy ci

ąż

y mog

powodowa

trwałe zmiany strukturalne, tj. jego

obumarcie, poronienie lub uszkodzenie

prowadz

ce do zniekształce

. Działanie takie

nazywamy teratogennym w odró

nieniu od

działania embriotoksycznego, które wyst

puje

w pozostałym okresie ci

ąż

Nast

pstwa działania embriotoksycznego

podobne do działania teratogennego, z t

ró

nic

e uszkodzenie płodu ma tylko

charakter zaburze

biochemicznych (zmiany

patologiczne).

Czynniki działaj

ce teratogennie, to:



zwi

zki chemiczne – niektóre leki

przeciwnowotworowe, hormony, chinina,

sole

talu, selenu, arszenik, aldehyd mrówkowy,

nikotyna, alkohol etylowy,



niedobory witamin, zwłaszcza A i E oraz z grupy



czynniki fizyczne (promieniowanie jonizujące,

podwy

szona lub obni

ona

temperatura),



choroby infekcyjne, szczególnie wirusowe

(ró

yczka,

winka, ospa

wietrzna, grypa).

Podział szkodliwych substancji chemicznych

w zale

ci od dróg wchłaniania

W zale

ci od dróg wchłaniania szkodliwe

substancje chemiczne dzielimy na:



wchłaniane przez drogi oddechowe substancji

toksycznych (w

postaci par,

gazów, aerozoli i pyłów)

- rozpuszczalniki, amoniak, kwasy, wodorotlenki,



przenikanie przez skór

szkodliwych substancji

chemicznych (głównie substancje rozpuszczalne w

tłuszczach) - rt

ęć

, cyjanki



wchłanianie przez przewód pokarmowy.

Wchłanianie przez drogi oddechowe

Zatrucie zawodowe na skutek wchłaniania przez

układ

oddechowy

wyst

puje najcz

ęś

ciej. Na wchłanianie

substancji

chemicznych

drogach

oddechowych

chemicznych

drogach

oddechowych

wywieraj

wpływ

ast

puj

czynniki:



rozpuszczalno

ść

substancji toksycznej w wodzie



ęż

enie substancji toksycznej w powietrzu



wentylacja płuc,



szybko

ść

przemiany i wydalania szkodliwych substancji

chemicznych

organizmu,



stan skupienia tej substancji.

Najszybciej wchłanianie odbywa się

cherzykach

łucnych

(70 m

powierzchni p

cherzykowej przy 90

całego

kładu

oddechowego).

Przenikanie przez skór

Wchłanianie substancji toksycznych przez skór

e by

przyczyn

zatru

zawodowych.

Do najwa

niejszych czynników, od których zale

wchłanianie substancji toksycznych przez skór

nale



stan skóry,



różnice anatomiczne,



wiek,



temperatura,



wilgotno

ść

Skaleczenia oraz oparzenia eliminują działanie

bariery naskórkowej

i zwi

kszaj

wchłanianie

zwi

zków chemicznych.

Wchłanianie

przewodzie

pokarmowym

Wchłanianie w przewodzie pokarmowym

wyst

puje

najcz

puje

najcz

ęś

ciej

skutek

ciej

skutek

nieprzestrzegania przepisów bhp oraz higieny

osobistej, np.: przeniesienie na r

kach (brak

mycia r

k), z po

ywieniem (jedzenie i picie na

stanowisku

pracy),

palenie

tytoniu

stanowisku

pracy),

palenie

tytoniu

stanowisku pracy, wypicie przez pomyłk

opakowanie ze szkodliw

substancj

naczyniu po

rodkach spo

ywczych.

Zwi

zek

chemiczny

wch

zek

chemiczny

wch

oni

organizmu jedn

z mo

liwych dróg mo

e zosta

wydalony z organizmu w postaci niezmienionej lub

ulec procesowi przemian metabolicznych

kumuluj

c si

w organizmie,

przy czym metabolit

e by

bardziej szkodliwy ni

substancja

toksyczna pierwotna wprowadzona do organizmu.

Główne skutki nara

enia mog

mie

charakter

ogólny lub miejscowy. Skutki miejscowe to

działanie dra

ce i uczulaj

ce skór

i błony

luzowe. Skutki ogólne to zmiany w układzie

nerwowym (o

rodkowym

i obwodowym) oraz w

nerkach,

trobie,

układzie

sercowo-

trobie,

układzie

sercowo-

naczyniowym

itp.

naczyniowym

itp.

Document Outline