Rośliny oleiste



Do grupy roślin oleistych zalicza się takie

gatunki roślin uprawnych, które

gromadzą w swoich organach co najmniej

15-20%

tłuszczu.



Tłuszcz jako materiał zapasowy

magazynowany jest w nasionach lub

mięsistych częściach owocu, niekiedy w

łodygach, gałęziach, pniach i korze

drzew, a sporadycznie w liściach lub

organach będących ich modyfikacją.

Zawartość tłuszczu w roślinach

oleistych

pestki palmy olejowej 55%,

miąższ 20-40%

kopra palmy kokosowej 65-70%

orzeszki ziemne 30-40%

miąższ oliwki 40-60%

nasiona bawełny 15-25%

len, konopie 30-45%

ziarno kakaowca 45-65%

nasiona sezamu 40-55%

kiełki kukurydzy 30-35%

niełupki krokosza 20-40%

Zawartość tłuszczu w roślinach

oleistych uprawianych w Polsce:

rzepak ozimy

47%

typ tradycyjny

44%

typ ulepszony

rzepak jary

40%

rzepik ozimy

44%

gorczyca biała

27%

gorczyca sarepska i czarna 34%

rzodkiew oleista

35%

lnianka siewna

37%

słonecznik oleisty

41%

mak lekarski

44%

dynia oleista

47%

len oleisty

39%

soja uprawna

19%

Znaczenie gospodarcze

Nasiona roślin oleistych są stosowane bezpośrednio w

przemyśle spożywczym (w olejarniach). Pozyskuje się z

nich tłuszcz (olej) poprzez tłoczenie lub ekstrakcję

rozpuszczalnikami organicznymi. Pozostające resztki zwane

makuchami

(po

tłoczeniu)

lub

(po

tłoczeniu)

lub

śrutami

poekstrakcyjnymi

(po ekstrakcji chemicznej) stanowią

wartościową, wysokobiałkową paszę.

Czołowe miejsce pod względem obszaru zasiewów, plonów i

zbiorów zajmuje

rzepak ozimy

(95 - 98%), a olej

rzepakowy jest podstawowym składnikiem większości

wyrobów polskiego przemysłu olejarskiego.

Surowcem dla przemysłu olejarskiego są nasiona

rzepaku

jarego i rzepiku ozimego

. Ich znaczenie gospodarcze jest

mniejsze, gdyż łącznie ich zbiory wynoszą zaledwie ok. 1%

globalnych zbiorów rzepaku. Rzepak jary i rzepik ozimy

mają u nas znaczenie tylko jako rośliny uzupełniające

uprawę rzepaku ozimego.

Fazy rozwojowe u roślin

krzyżowych

1 — kiełkowanie i wschody

2 — formowanie rozety

3 — formowanie łodygi

4 — pąkowanie i wzrost łodygi

5 — kwitnienie i formowanie łuszczyn

6 — formowanie nasion i dojrzewanie

Formowanie rozety

rozpoczyna się z chwilą utworzenia

między liścieniami pierwszego liścia. Następnie

formują się dalsze liście, które są rozdzielone krótkimi

międzywęźlami, tak że powstaje w ten sposób

rozeta

liściowa

. Jednocześnie wzrasta i zagłębia się w glebę

korzeń palowy i rozrastają się korzenie boczne.

U roślin w fazie rozety można wyróżnić łodyżkę

podliścieniową, zwaną także

szyjką korzeniową

oraz łodyżkę nadliścieniową. W zależności od

długości międzywęźli i wysokości wyniesienia pąka

wierzchołkowego ponad powierzchnię ziemi, rośliny w

tej fazie rozwoju mogą mieć pokrój zwarty, luźny lub

wybujały.

Faza rozety

A-siewka, B- roślina przed zimą

1- pąk wierzchołkowy, 2-

miejsce wyrastania liści, 3-

szyjka korzeniowa, 4-

powierzchnia gleby, 5- korzeń,

6- łodyga podliścieniowa,

7- łodyga nadliścieniowa

Rzepik

A-siewka, B- roślina przed zimą

1- pąk wierzchołkowy, 2- miejsce wyrastania liści, 3- szyjka

korzeniowa,

4- powierzchnia gleby, 5- korzeń, 6- łodyga podliścioeniowa, 7- łodyga

nadliścieniowa

Rzepak (A)
Rzepik (B)

Liście rozetowe i formowanie

łodygi



W dobrych warunkach wzrostu rzepak przed zimą

wytwarza rozetę złożoną z

6 - 8 liści

rozdzielonych

krótkimi międzywęźlami, jego pąk wierzchołkowy

jest wyniesiony ponad powierzchnię ziemi nie

wyżej niż na 3 cm, szyjka korzeniowa osiąga

średnicę ponad 5 mm, a korzeń palowy długość 15

- 20 cm.



Formowanie łodygi

rozpoczyna się z chwilą

wydłużenia się międzywęźli pomiędzy nowo

tworzonymi liśćmi i trwa do momentu ukazywania

się na wierzchołku łodygi pąków kwiatowych.

Rośliny ozime odbudowują w tej fazie zniszczony

zimą aparat liściowy z pąka wierzchołkowego lub z

pąków bocznych i formują łodygę.

Łodyga i liście wyższych partii

łodygi

Łodyga rzepaku jest wysoka, sztywna, u

podstawy zdrewniała, rozgałęziająca się i obficie

ulistniona. Pędy boczne odchylone od pędu

głównego pod kątem zwykle większym niż 45°.

Rozgałęzienie się łodyg następuje z kątów liści.

Cała roślina ma barwę błękitnozieloną. Liście

środkowej i górnej partii łodyg są lancetowate,

niepodzielne, w ok. 1/3 długości nieco

przewężone, siedzące. Obejmują one dolną

częścią blaszki łodygę do połowy lub najwyżej

do 2/3 i są zazwyczaj nieowłosione

System korzeniowy rzepaku

Jest bardzo silny i głęboko sięgający; korzeń palowy z

licznymi drobnymi korzeniami bocznymi wzrasta w

glebę w czasie wegetacji roślin do głębokości

120 -

200 cm

(nawet do 290 cm). Nad korzeniem roślina

tworzy łodygę podliścieniową

(

hypocotyl

nazywaną

także rolniczo

szyjką korzeniową

(w pojęciu botanicznym szyjką korzeniową jest tylko

strefa przejścia łodygi podliścieniowej w korzeń).

Kwiatostan



Kwiatostanem rzepaku jest luźne,

wydłużone grono,

pąki kwiatowe położone

są wyżej niż rozwinięte kwiaty lub na

równym poziomie. Kwitnienie rozpoczyna się

od dolnej części gron i postępuje ku górze.



U rzepaku i rzepiku, oprócz obcozapylenia,

może występować samozapylenie.

Owoce



Owocem

rzepaku jest gładka lub guzowata

łuszczyna

słabo wygięta, odstająca od osi

owocostanu, o krótkim dziobie. Łuszczyna

zawiera 20 - 30 nasion.

Nasiona

rzepaku mają

kształt kulisty, zabarwienie ciemnobrunatne,

prawie czarne z lekkim odcieniem

niebieskawym.



Masa 1000 nasion wynosi

4 - 6 g

Skład chemiczny nasion



tłuszcz surowy

— 40 - 51%



białko surowe

— 20 - 26%



włókno surowe

— 6 - 7%



bezazotowe związki wyciągowe — 18 - 22%



popiół surowy — 4,0 - 4,5%



odmian tradycyjnych

w oleju rzepaku

przeważa

kwas erukowy

, przy niewielkiej

zawartości kwasu linolowego. U odmian

bezerukowych

(„O”)

przeważa kwas oleinowy,

przy czym zawartość kwasu linolowego jest

nieco większa. Odmiany

„OO”

– cechuje

obniżona zawartość glukozynolanów, a

„OOO”

– jasna łupina nasienna i obniżona zawartość

włókna



W białku rzepaku aminokwasy egzogenne

stanowią ok. 45% przy stosunkowo wysokiej

zawartości cystyny i metioniny i przy

zawartości aminokwasów egzogennych

podstawowych ok. 36,5%.



Wśród bezazotowych związków wyciągowych dla

nasion rzepaku charakterystyczna jest zawartość

związków fenolowych oraz

glukozynolanów

, które

stanowią 1 - 6% suchej masy nasion. W rzepaku są

to głównie

progoitryna i glukonapina



Mogą powodować u zwierząt uszkodzenie błon

śluzowych, wpływać na skład mikroflory żołądka

dzięki działaniu bakteriostatycznemu lub działać

wolotwórczo albo uszkadzać wątrobę. Lotne

izotiocyjaniany łatwo usunąć ze śruty przez jej

parowanie, natomiast obecność nitryli

izitiocyjanianów nielotnych stwarza konieczność

umiarkowanego dawkowania wysokobiałkowej śruty

rzepakowej w żywieniu zwierząt. Przy długotrwałym

żywieniu tolerują ją zasadniczo tylko przeżuwacze.

Etapy dojrzewania



W stadium

dojrzałości technicznej

nasiona

zmieniają barwę zarumieniając się po bokach,

łuszczyny (łuszczynki) żółkną, liście w środkowych

partiach łodygi żółkną i opadają. Procesy syntezy

tłuszczu i białka w nasionach zostają

ukończone,przyrasta jeszcze nieco masa 1000 nasion.



W stadium

dojrzałości pełnej

ponad 90% nasion

przybiera typowe zabarwienie na całej powierzchni,

wszystkie łuszczyny są już pożółkłe, liście na całej

długości łodygi żółkną i opadają. Masa 1000 nasion

ustala się.



W stadium

dojrzałości martwej

całe rośliny

zasychają, suche łuszczyny intensywnie pękają,

nasiona silnie osypują się, słoma czernieje.

Samoczynne pękanie łuszczyn

Rozpoczyna się już w pełni dojrzałości technicznej

i nasila się w dojrzałości pełnej, przybierając

katastrofalne rozmiary w dojrzałości martwej.

Sprzyja mu przemienne nawilżanie łuszczyn od

rosy wieczorem i rano oraz wysychanie

intensywnie w dzień pod wpływem

bezpośredniego nasłonecznienia. Silne wiatry i

burze po pełnym dojrzeniu nasion oraz

wstrząsanie roślinami w czasie ich koszenia

zwiększa rozmiary strat. Totalne straty może

spowodować gradobicie.

Przerwa spoczynkowa u roślin

ozimych

W rozwoju

ozimych

roślin krzyżowych wyróżnia się

przerwę spoczynkową.

Rozpoczyna się ona z

chwilą zahamowania wegetacji jesiennej, kiedy

średnie temp. dobowe spadają poniżej wymagań

wzrostowych roślin (

5 - 6°C

Na przedzimiu rośliny przechodzą zasadnicze procesy

hartowania uodporniające je na działanie niskich

temperatur, w czasie zimy następują wewnętrzne

zmiany fizjologiczno-biochemiczne prowadzące do

inicjacji zawiązków generatywnych, wreszcie na

przedwiośniu w miarę ocieplania się zostają

rozbudzone do dalszego wzrostu i rozwoju, a po

ustaleniu się średnich temperatur dobowych

powyżej 5°C wznawiają wegetację wiosenną.

Ocena przezimowania



Wczesną wiosną konieczne jest dokonanie

przeglądu pola i określenie stanu przezimowania

plantacji. Prawidłowej oceny szkód można

dokonać gdy gleba jest rozmarznięta i nastąpiło

wznowienie wegetacji.



W tym celu idąc po przekątnej pola wyznacza się

losowo powierzchnie 1m

plantacji, na których

liczy się rośliny zdrowe i z lekkimi uszkodzeniami

(tj. zdrowa szyjka korzeniowa i korzeń, a

ewentualnie przemrożonymi liśćmi bocznymi i

częściowo wierzchołkowymi liśćmi rozety)



Stan przezimowania rzepaku cenia się jako dobry,

gdy na badanej powierzchni jest równomiernie

rozmieszczonych więcej niż

50 roślin/m



gdy

40 roślin/m

plantacja nieco przerzedzona,

nie ma obawy spadku plonu.



25-35 roślin/m

i większość siewek z wyraźnymi

uszkodzeniami – można niezaorywać pola, pod

warunkiem, że rośliny są dobrze rozwinięte i

równomiernie rozmieszczone, zwykle niższe plony.



poniżej

20 roślin/m

„łysiny” po wymarzniętym

rzepaku- zaoranie plantacji

Podstawowe dane

agrotechniczne

Rzepak ozimy



Ilość wysiewu: 4-6 kg/ha



Rozstawa rzędów: 12-15 lub 35-45 cm



Głębokość siewu: 1-2 cm



Termin siewu: do 25 sierpnia



Termin zbioru: pierwsza połowa lipca

Rzepak jary siejemy wiosną w podobnej ilości

jak ozimy.

Przedplon



Przedplon wcześnie schodzący z pola,

pozostawiający rolę czystą, sprawną i zasobną w

składniki pokarmowe.

Do najlepszych należą: wczesne odmiany grochu i

koniczyna czerwona, mieszanki koniczyn z trawami,

lucerna, bobik, a także ziemniaki, ozime i jare

mieszanki pastewne.

Słabymi są: jęczmień i żyto ozime, pszenica jara i

owies, gdyż zbyt późno schodzą z pola.



Często uprawiany po zbożach, traktowany jako

roślina przerywająca następstwo zbóż i

powiększająca wartość stanowiska.



Dobrze znosi uprawę w monokulturze

(nawet przez 4 lata), nasila się jednak

występowanie szkodników (słodyszek

rzepakowy, chowacz brukwiaczek) i

chorób oraz sprzyja rozwojowi mątwika

burakowego.

Odmiany mieszańcowe

Rzepak jest jedyną rośliną oleistą uprawianą w

naszym kraju na tak szeroką skalę. Nie ustają

prace nad ulepszaniem odmian w celu

stworzenia wysoko wydajnej i opłacalnej

produkcji.

Efektem jest wyhodowanie i wdrożenie do

uprawy odmian

mieszańców złożonych

rzepaku ozimego

. Jest to następny, po

odmianach podwójnie ulepszonych, sukces w

hodowli rzepaku. I to ze względu na

zwiększenie poziomu plonowania przy

zachowaniu cech jakościowych odmian

podwójnie ulepszonych, co niezwykle

poprawia opłacalność.



Odmiany Kaszub i Mazur są odmianami

mieszańcowymi, które wykorzystują efekt heterozji w

postaci

zwiększonego plonu około 15%

w stosunku

do odmian tradycyjnych. Odmiany oprócz wysokiego

plonu charakteryzują się wysoką zawartością tłuszczu i

białka oraz obniżoną zawartością włókna.

Charakterystyczną cechą dla mieszańców jest

wczesność początku kwitnienia. W latach z

wiosenną suszą mieszańce mają znacznie większą

szansę uzyskać wyższy plon niż odmiany późne. Dzięki

szybko rozwijającemu się systemowi korzeniowemu

lepiej wykorzystują zastosowane nawożenie mineralne

oraz wodę. Dzięki szybkiemu wzrostowi rzepaku

mieszańcowego znacznie słabiej rozwijają się chwasty,

które zagłuszane są przez dobrze rozwiniętą rozetę

liściową.



Kwitnąca część grona jest bardziej zwarta, w postaci

baldachogrona



Łuszczyny

krótkie, węższe, łukowato wygięte, o

długim dziobie są wyprostowane ku górze. Na

krawędzi dzioba w miejscu graniczącym z klapą

występuje charakterystyczna wypustka, której brak u

rzepaku. Dzięki temu łuszczyny rzepiku są

odporniejsze na pękanie niż łuszczyny rzepaku.



Liczba nasion w łuszczynie wynosi 15 - 25. Nasiona są

jaśniejsze, wiśniowobrunatne, mniejsze, zawierają

także mniej tłuszczu niż nasiona rzepaku. Podobnie jak

u rzepaku głównymi glukozynolami występującymi w

nasionach rzepiku są glukonapina i progoitryna.

Podstawowe dane

agrotechniczne

Rzepik ozimy:

Termin siewu: 7-14 dni później niż rzepak

Ilość, głębokość siewu i rozstawa rzędów:

podobnie jak u rzepaku

Document Outline