OD DEBATY NAD ROLĄ
HANDLU
ZAGRANICZNEGO
DO PARADYGMATU
ZALEŻNOŚCI
KRAJÓW
KRAJÓW
SŁABO ROZWINIĘTYCH
SŁABO ROZWINIĘTYCH
Dr Mieczysław SZOSTAK
Dr Mieczysław SZOSTAK
Starszy wykładowca w Instytucie MSG - SGH
Starszy wykładowca w Instytucie MSG - SGH
.
OD DEBATY NAD ROLĄ
HANDLU
ZAGRANICZNEGO
DO PARADYGMATU
ZALEŻNOŚCI
KRAJÓW
KRAJÓW
SŁABO ROZWINIĘTYCH
SŁABO ROZWINIĘTYCH
Dr Mieczysław SZOSTAK
Dr Mieczysław SZOSTAK
Starszy wykładowca w Instytucie MSG - SGH
Starszy wykładowca w Instytucie MSG - SGH
.
2
Podstawowe zagadnienia
1. Stopniowa poprawa niekorzystnej pozycji KSR
w handlu światowym w świetle danych
empirycznych.
2. Spory o ocenę wpływu handlu zagranicznego
na rozwój ekonomiczny KSR.
3. Koncepcja wzrostu zubażającego KSR
według J. Bhagwatiego.
4. Teoria spadkowej tendencji terms of trade
Prebischa-Singera-Myrdala.
5. Główni przedstawiciele i najważniejsze nurty
Szkoły Zależności.
6. Zasadnicze tezy „dependystów” i ocena ich
stanowiska.
7. Krytyczny stosunek zwolenników paradygmatu
zależności do roli państwa w KSR.
3
1. STOPNIOWA POPRAWA
NIEKORZYSTNEJ POZYCJI
KSR W HANDLU ŚWIATOWYM
W ŚWIETLE DANYCH
EMPIRYCZNYCH
Struktura geograficzna światowego
eksportu towarów w roku 2009
(według grup
krajów; dane UNCTAD)
-----------------------------------------------------------------------------------------------
---------------
Kraje wysoko rozwinięte (KWR) = 56,6% (7 032
mld USD)
Kraje słabo rozwinięte
(KSR)
= 39,5% (4 908
mld USD)
Kraje w trakcie transform. (KTT) = 3,9% (478
mld USD)
4
Pozycja KSR wśród największych
eksporterów świata w 2008 r.
(eksport
towarów w mld USD)
Ekspo
rt
Liczb
a
krajó
w
Przykłady krajów i wartość ich
eksportu
(w mld USD)
Powyż
ej
200
mld
15
Niemcy (971), USA (904), Chiny (762),
Japonia (598), Francja (459),
Niderlandy (401), Wlk. Brytania (378),
Włochy (367), Kanada (360), Belgia
(330), Hongkong (292), Korea Płd
(285), Rosja (245), Singapur (230),
Meksyk (214)
200 –
101
mld
12 Hiszpania (186), Arabia Saud. (179),
Tajwan (151), Malezja (141), Szwecja
(130), Szwajcaria (126), Austria (123),
Brazylia (118), Tajlandia (110),
Australia (109), Irlandia (109),
Norwegia (103)
100 -
51
mld
11 POLSKA (95), Indie (90), Indonezja
(86), Dania (85), Czechy (78), Turcja
(73), Finlandia (66), Węgry (62), Iran
(58), Wenezuela (56), RPA (52)
5
Miejsce KSR wśród najmniejszych
eksporterów świata w 2008 r.
(eksport towarów w mld USD)
Ekspo
rt
Liczb
a
krajó
w
Przykłady krajów i wartość ich
eksportu
(w mld USD)
1,0 –
- 0,51
mld
13
Gwinea (0,9), Tadżykistan (0,9),
Gruzja (0,9), Armenia (0,9), Uganda
(0,9), Etiopia (0,9), Nepal (0,8),
Nikaragua (0,8), Togo (0,8), Kirgizja
(0,7), Madagaskar (0,7), Albania
(0,6), Benin (0,6)
0,5
mld
i
mniej
11 Malawi (0,5), Haiti (0,5), Laos (0,4),
Mauretania (0,4), Burkina Faso (0,4),
Niger (0,4), Burundi (0,1), Sierra
Leone (0,1), Ruanda (0,1), Republika
Środkowej Afryki (0,1), Erytrea
(0,009)
6
Przykłady uzależnienia eksportu
krajów afrykańskich od jednego
towaru w 2009 r.
Nazwa towaru
Kraje (odsetek eksportu)
Ropa naftowa
Angola (96%), Libia (95%), Czad (95%),
Gwinea Równ. (93%), Nigeria (92%),
Kongo (Braz.-89%), Sudan (89%),
Gabon (77%), Algieria (67%)
Diamenty
Botswana (88%), Sierra Leone (63%),
Kongo (Kinsz.-43%), Namibia (39%),
Rep. Śr. Afr. (40%)
Boksyty lub
miedź
Mozambik (73%), Gwinea (51%),
Zambia (56%)
Kawa
Burundi (88%), Ruanda (52%), Etiopia
(48%)
Bawełna
Burkina Faso (84%), Mali (81%)
Kakao
Ghana (46%),Wyb. Kości Sł. (38%),
Togo (22%)
Orzeszki ziemne Gwinea-Bissau (94%), Gambia (44%)
Ryby
Rep. Ziel. Przyl. (61%), Seszele (44%)
7
2. SPORY O OCENĘ WPŁYWU
HANDLU ZAGRANICZNEGO NA
ROZWÓJ EKONOMICZNY KSR
• Od lat 50-tych równolegle formułowane były koncepcje
o pozytywnym lub negatywnym wpływie wymiany
handlowej na tempo wzrostu gospodarczego KSR.
• Przedstawicielami pierwszego z tych nurtów byli R.
Nurkse
i J. Viener , którzy twierdzili, że handel jest motorem
wzrostu.
• W szczególności R. Nurkse, odwołując się do historii wymiany
handlowej między Anglią i zamorskimi obszarami nowego
osadnictwa, dowodził, iż eksport przez KSR surowców i artykułów
żywnościowych oraz import z KWR maszyn i gotowych wyrobów
przemysłowych (wzmocniony przez przywóz kapitału) powinien
sprzyjać wzrostowi ekonomicznemu KSR (poprzez uruchomienie
mechanizmów mnożnika i akceleratora).
• Ale - zdaniem krytyków - dane empiryczne dotyczące
handlu zagranicznego w relacji KSR-KWR nie
potwierdzały tej tezy.
8
POGLĄDY ZWOLENNIKÓW
ROZWOJU WYMIANY
HANDLOWEJ KSR
• Teorię handlu jako „wentyla nadwyżki” ekonomicznej w
KSR (the vent-for-surplus theory) rozwinął H. Myint
(ekonomista pochodzący z ówczesnej Birmy): KSR
odnoszą korzyści z eksportu artykułów rolnych do KWR,
bo dzięki temu mogą zagospodarować zarówno tereny
dotąd niewykorzystywane do celów rolniczych, jak też
własne nadwyżki zasobów pracy.
• Zdecydowanymi orędownikami rozwoju handlu przez
KSR byli także F. Benham (
autor koncepcji rozwoju poprzez
handel, tj. wykorzystania przez KSR ich korzyści komparatywnych
)
i G. Haberler.
• Ten drugi dowodził, że wymiana handlowa z zagranicą pozwala KSR
nie tylko pełniej wykorzystać posiadane zasoby czynników
wytwórczych, lecz również osiągać korzyści ze skali produkcji
(dzięki specjalizacji), stymuluje napływ obcych kapitałów i
technologii (handel pasem transmisyjnym nowych rozwiązań
technicznych, pomysłów i umiejętności), poprawia konkurencyjność
i ogranicza pozycję monopolistyczną dużych firm na ich rynkach.
9
3. KONCEPCJA WZROSTU
ZUBAŻAJĄCEGO KSR WEDŁUG J.
BHAGWATIEGO
• Za swej strony J. Bhagwati zwrócił uwagę na
możliwość wystąpienia niekorzystnego
oddziaływania zwiększonego eksportu surowców na
dobrobyt w niektórych KSR. Skłoniło to go do
sformułowania koncepcji wzrostu zubażającego
(immiserising growth).
• Jeśli wzrost gospodarczy polega na zwiększaniu
produkcji i eksportu surowca lub artykułu rolno-
spożywczego przez taki duży KSR,
który dostarcza
znaczną część całej światowej podaży tego towaru (np. pozycja
Brazylia na rynku kawy, czy Wybrzeża Kości Słoniowej na
rynku kakao), to poważny wzrost wielkości dostaw – przy
niezmienionym, sztywnym popycie –
spowoduje spadek cen
światowych eksportowanego produktu.
• Pociągnie to za sobą pogorszenie się terms of trade
kraju-eksportera, bo należy oczekiwać, że ceny
importowanych przezeń towarów nie spadną w tym
samym czasie.
10
KONCEPCJA WZROSTU
ZUBAŻAJĄCEGO J.
BHAGWATIEGO (c.d.)
• W przypadku, kiedy straty wywołane pogorszeniem
się terms of trade danego KSR będą większe od
przyrostu jego wpływów eksportowych z tytułu
zwiększenia wolumenu (ilości) eksportu surowca,
wówczas - mimo realizowanego wzrostu
gospodarczego - nastąpi spadek ogólnego dobrobytu
KSR, specjalizującego się w eksporcie surowców
górniczych lub artykułów rolno-spożywczych.
• Istotę i mechanizm zubażającego wzrostu
gospodarczego można też – jak to uczynił J. Bhagwati
- przedstawić w ujęciu graficznym, wykorzystując w
tym celu neoklasyczne krzywe możliwości
produkcyjnych i obojętności konsumentów
(zob. szerzej
na ten temat: w podpunkcie 7 rozdziału V monografii Z. Kozak
oraz w rozdziale 6 podręcznika do MSG A. Budnikowskiego).
11
4. TEORIA SPADKOWEJ TENDENCJI
TERMS
OF TRADE PREBISCHA-SINGERA-
MYRDALA
• Przyczyny spadkowej tendencji towarowych terms of
trade KSR według Prebischa-Singera-Myrdala
:
a) O ile w KWR w długim okresie wzrost wydajności pracy pociąga za
sobą – wskutek silnej pozycji związków zawodowych – podniesienie
płac i poziomu cen artykułów eksportowych, o tyle
w KSR
poprawa wydajności pracy pozwala na obniżkę kosztów
produkcji i spadek cen eksportowanych surowców i
produktów rolnych
. Rezultatem tego jest pogarszanie się terms
of trade KSR.
b) Innym powodem spadku terms of trade KSR jest
silniejszy
wzrost ich popytu na artykuły przemysłowe importowane
z KWR w porównaniu z popytem światowym na surowce i
towary rolne eksportowane przez kraje słabo rozwinięte
.
Wynika to zarówno z działania prawa Engla (wraz ze wzrostem
dochodów ludności maleje udział wydatków na żywność, co
powoduje spadek cenowej elastyczności popytu na artykuły spoż.),
jak też z wyższej dochodowej elastyczności popytu na towary
przemysłowe niż na surowce i żywność.
12
WNIOSKI Z TEORII PREBISCHA-SING.-
MYRD.
- Rekomendacje praktyczne Preb.-Sing.-Myrd. pod
adresem polityki gospodarczej KSR
: Aby zapobiec
dalszemu spadkowi terms of trade, KSR powinny zmienić
strukturę własnej produkcji, przesuwając czynniki wytwórcze z
górnictwa i rolnictwa do przemysłu, co wymaga przyśpieszenia
industrializacji, a zwłaszcza podjęcia produkcji artykułów
przemysłowych dotąd importowanych z KWR. W tym celu
konieczna jest realizacja
strategii substytucji importu
(lub strategii produkcji antyimportowej) i zapewnienie
ochrony celnej nowym gałęziom przemysłu (tzw. infant
industry).
- Ale według krytyków teorii Prebischa-Singera-
Myrdala:
1) W praktyce okresy spadku terms of trade KSR przeplatają się z
okresami ich poprawy (przynajmniej częściowej).
2) Istnienie naturalnych (fizycznych) ograniczeń wzrostu podaży
towarów surowcowo-rolnych może zapobiegać nadmiernemu
spadkowi ich cen i pogarszaniu się terms of trade KSR.
13
5. GŁÓWNI PRZEDSTAWICIELE
I NAJWAŻNIEJSZE NURTY
SZKOŁY ZALEŻNOŚCI (A)
• Twórcami i najwybitniejszymi reprezentantami Szkoły
Zależności (Dependency School), zwanej też teorią
zależności lub paradygmatem zależności, byli ekonomiści,
socjologowie
i historycy
(co świadczy o
interdyscyplinarnym
jej charakterze),
głównie wywodzący się z Ameryki Łacińskiej, Afryki i krajów Zachodu.
• Za założycieli tej Szkoły,
powstałej u progu lat 60-tych,
powszechnie są uznawani dwaj ekonomiści o poglądach marksistowsko-
radykalnych: A.G. Frank (z Karaibów) i P. Baran (z USA).
• Następnie
A.G. Frank
stworzył i rozwinął radykalną
teorię „rozwoju
niedorozwoju”
(„the theory of development of underdevelopment”).
• Aktywni uczestnicy latynoamerykańskiej debaty nad
pojęciem i istotą zależności (1966-1975 r.):
T. dos Santos, C.
Furtado, F.H. CARDOSO, E. Faletto i O. Sunkel (czasami zalicza się też
do „dependystów” R. Prebischa, który znany jest jednak głównie jako
twórca ekonomii strukturalnej).
14
GŁÓWNI PRZEDSTAWICIELE
I NAJWAŻNIEJSZE NURTY
SZKOŁY ZALEŻNOŚCI (B)
• S. Amin (z Egiptu) autorem modelu
zdeformowanego kapitalizmu peryferyjnego.
• Teorie wymiany nieekwiwalentnej przedstawione
zostały głównie w pracach A. Emmanuela i S.
Amina.
• Z kolei głównym autorem i znanym orędownikiem
koncepcji dwubiegunowego systemu światowej
gospodarki kapitalistycznej: „centrum i peryferii”
był amerykański socjolog i historyk I. Wallersteina
(wykładający także przez wiele lat w Paryżu).
15
6. ZASADNICZE TEZY
„DEPENDYSTÓW”
I OCENA ICH STANOWISKA (A)
•
Zależność była przez „dependystów” definiowana jako
sytuacja, w której procesy ekonomiczne i społeczne w
krajach słabo rozwiniętych (peryferyjnych) są
wyłącznie zdeterminowane przez rozwój gospodarek
krajów, tworzących centrum światowego kapitalizmu
(T. dos Santos).
•
Źródłem niedorozwoju krajów peryferii nie są –
według zwolenników paradygmatu zależności -
czynniki wewnętrzne, lecz niekorzystna pozycja tych
krajów w kapitalistycznym podziale pracy, wyzysk
(eksploatacja) i drenaż ich zasobów przez kraje
centrum. Jest to tożsame z „klasowym” podział świata
na kraje „wyzyskiwane i wyzyskujące”.
•
Proces rozwoju krajów zależnych był zawsze i pozostał
– zdaniem „dependystów” - silnie zdeformowany,
prowadząc do pogłębiania niedorozwoju i zacofania, a
więc do tworzenia zniekształconych (lub
wypaczonych) struktur ekonomiczno-społecznych.
16
ZASADNICZE TEZY
„DEPENDYSTÓW”
I OCENA ICH STANOWISKA (B)
• Według stanowiska autorów, należących do Szkoły
Zależności - kraje peryferyjne nie są zdolne do wzrostu
autonomicznego (czyli - samowspierającego się), a
jedynie do wzrostu indukowanego z zewnątrz przez kraje
kapitalistycznego centrum. Z tego względu określali go
mianem wzrostu imitacyjnego lub „mimetycznego”.
• W sposób tendencyjnie negatywny i jednostronny oceniali
„dependyści” skutki kolonializmu dla krajów
peryferyjnych.
• Podważali też możliwość czerpania przez KSR korzyści z
handlu międzynarodowego, współpracy kapitałowej i
transferu technologii z zagranicy, potępiając „w czambuł”
korporacje transnarodowe i uznając te ostatnie za
najgorsze „ucieleśnienie imperialistycznego wyzysku”.
• Natomiast do nielicznych zalet Szkoły Zależności można
zaliczyć podjęcie próby systemowego spojrzenia na
gospodarkę światową i należyte docenienie (a nawet
może „przecenienie”) roli społecznych aspektów
rozwoju.
17
7. KRYTYCZNY STOSUNEK
ZWOLENNIKÓW PARADYGMATU
ZALEŻNOŚCI DO ROLI PAŃSTWA
(A)
• Podczas gdy marksiści traktowali państwo jako „aparat
klasowego przymusu”(wykorzystywany przez klasę
rządzącą celem „eksploatacji klas uciskanych”), to
„dependyści” głosili, że istoty państwa w krajach
peryferyjnych (zależnych) nie można zrozumieć bez
uwzględnienia nierównoprawnej pozycji tych krajów w
międzynarodowym kapitalistycznym podziale pracy.
• Twierdzili oni, że w warunkach KSR państwo jest
głównym „polem bitwy o rozwój”, ponieważ wokół
państwa ścierają się interesy ekonomiczne i polityczne
burżuazji (nazywanej - w ślad za marksistami -
burżuazją kompradorską) i innych klas społecznych z
samych krajów peryferyjnych, a także właścicieli
obcego kapitału (korporacji transnarodowych),
pochodzących głównie z tych krajów, które tworzą
rozwinięte centrum kapitalistycznej gospodarki
światowej.
18
KRYTYCZNY STOSUNEK
ZWOLENNIKÓW PARADYGMATU
ZALEŻNOŚCI DO ROLI PAŃSTWA (B)
•
Silna zależność krajów peryferyjnych od
zagranicznego kapitału ogranicza suwerenność
działania ich władz państwowych (czyni je wręcz
bezsilnymi), uniemożliwiając im – jak dowodził m.in.
T. dos Santos - samodzielny rozwój gospodarczy.
• Krytyczna („klasowa”) ocena przez „dependystów”
realizowanych dotąd przez władze państw peryferyjnych
strategii handlu zagranicznego i współpracy z korporacjami
międzynarodowymi, jak też polityki rozwoju gospodarczego,
zmierzającej do pobudzania krajowego sektora prywatnego.
•
Jednakże oceniali oni raczej pozytywnie rozbudowę
przez państwo w KSR infrastruktury ekonomicznej,
jak też wykorzystanie publicznych środków
finansowych na cele rozwoju własnego (narodowego)
potencjału produkcyjnego i naukowo-technicznego,
uznając, iż przyczynić się to może do - przynajmniej
częściowego - osłabienia dotychczasowej zależności
peryferii od kapitalistycznego centrum.