ŚWIAT BAJKI

CZARODZIEJSKIEJ

2

8

.0

5

.2

1

1

Eliza Małek

Uniwersytet Łódzki

Eliza Małek

Uniwersytet Łódzki

MOTTO

Baśnie opowiada się nie po to, by coś

ukryć,

lecz po to, by wydobyć na jaw,
powiedzieć z całą mocą,
pełnym głosem, co myśli człowiek.

(Jewgienij Szwarc)

2

8

.0

5

.2

1

2

TEKST FOLKLORYSTYCZNY



Sposób istnienia (przekaz ustny, oralny).



Obieg i sposób percepcji (komunikacja
face to face).



Stosunek do kodu gatunkowego:
(przechowywany w tradycji ustnej
pewnej zbiorowości, aktualizowany w
konkretnych realizacjach z
uwzględnieniem wzorca gatunkowego i
oczekiwań odbiorców).



Brak indywidualnego autorstwa.

2

8

.0

5

.2

1

3

DEFINIOWANIE BAJKI NA POZIOMIE
„RZECZYWISTOŚCI INTENCJONALNEJ”



„Bajka jest krótkim, fantastycznym

opowiadaniem, niezależnym od

rzeczywistości” (L. Rörich)



„Charakterystyczną właściwością bajki

jest to, że jest ona opowiadana przez

narratora i percypowana przez słuchaczy

przede wszystkim jako poetycki wymysł,

jako gra fantazji; niezależnie od tego,

czy to jest bajka magiczna czy

nowelistyczna, unieważnione zostaje

pytanie o prawdopodobieństwo

opowiadania” (E. Pomierancewa).

2

8

.0

5

.2

1

4



„Bajka to taki gatunek, w którym nadrzędną

zasadę semiotycznej organizacji tematu

stanowi konstruowanie rzeczywistości

intencjonalnej, gdzie w sposób bezwyjątkowy

(zasada uproszczonego istnienia) działają

ściśle określone prawa pozwalające na

tryumf postaci pozytywnych, a zasłużoną

karę negatywnych”. (J. Ługowska, Ludowa...,

s. 19)

2

8

.0

5

.2

1

5

STRUKTURA FABULARNA A
RÓŻNORODNOŚĆ I JEDNOŚĆ BAJKI
CZARODZIEJSKIEJ



W. Propp ustalił ponad wszelką
wątpliwość, że stereotypowemu modelowi
świata przedstawionego odpowiada w
tekstach bajkowych odpowiada im tylko
właściwy sposób ukształtowania fabuły.



Wszystkie bajki czarodziejskie mają
podobną morfologię (czyli budowę,
kompozycję). To właśnie ona sprawia, że
tak łatwo rozpoznać teksty należące do
tej kategorii. Bez względu na to, w jakim
języku i przez kogo są opowiadane.

2

8

.0

5

.2

1

6

FUNKCJE POSTACI
DZIAŁAJĄCYCH



Stałymi, powtarzającymi się elementami bajkowej fabuły
są wg Proppa funkcje postaci działających. (1-31) Układ
owych funkcji tworzy kompozycję bajki.



„Z punktu widzenia morfologii bajką można nazwać
wszelki rozwój akcji poczynając od szkodzenia lub braku
poprzez funkcje pośrednie aż do wesela lub innych funkcji
występujących w charakterze rozwiązania. Bywają nimi
niekiedy: przekazanie magicznego środka, zdobycie
czegoś lub w ogóle likwidacja nieszczęścia, ocalenie”



Tę samą funkcję mogą różne postacie.

2

8

.0

5

.2

1

7

ZAWIĄZANIE – ROZWÓJ AKCJI –
ROZWIĄZANIE



Zawiązanie (statyczne, to jeszcze nie

fabuła).



Funkcje (1-31). Akcja rozpoczyna się

zwykle od nieszczęścia lub braku, a

kończy się powrotem do domu i

weselem.



Niektóre bajki kończą się spotkaniem z

donatorem, który jest jednocześnie

postacią poddającą bohatera próbie

(ich bohaterami są zwykle dzieci – o

tym powiemy niżej) i powrotem do

domu (do punktu statycznego).

2

8

.0

5

.2

1

8

POETYKA, JĘZYK I STYL BAJKI
(ORNAMENTYKA SŁOWNA)



Konwencjonalny charakter czasu i przestrzeni

(brak oporu przestrzeni – jakby nie było

fizycznych przeszkód (pomagają buty

siedmiomilowe, konie, ptaki).



„Co zostało powiedziane (nazwane), musi być

zrobione”.



Potrojenia (trzej synowie, trzy córki, powtórzenia

w narracji o czynnościach bohaterów - trzy

próby bohatera wg zasady 2+1 );



Formuły inicjalne (Es war einmal...; Once upon a

time..., В некотором царстве, в некотором

государстве (за тридевять земель);

2

8

.0

5

.2

1

9

PRISKAZKA (PRZEDBAJCZE)

2

8

.0

5

.2

1

10

В некотором царстве, в

некотором

государстве, на море-

окияне, на острове

Буяне растет дуб

зеленый, под дубом

бык печеный, у него в

боку нож точеный;

сейчас ножик

вынимает-ся и сказка

начинается. А это еще

не сказка, а только

присказка.

Daleko, bardzo daleko,

za siódmą górą, za

siódmą rzeką jest

morze, a na morzu

wyspa, a na wyspie

dąb zielony, a pod

dębem wół pieczony,

w boku wołu nóż

ostry. Zaraz

wyjmiemy nóż, bajkę

zaczniemy tuż-tuż. Bo

to jeszcze nie bajka,

tylko wstęp dopiero.

FORMUŁY INICJALNE

2

8

.0

5

.2

1

11

В некотором царстве, в

некотором государстве

жил-был царь.

В некотором царстве, в

некотором государстве

жил король: у него

было три сына.

Жил-был старик, у него

было три сына,

младшего все

Иванушкой-дурачком

звали.

W pewnym kraju przy

ruczaju, żył sobie król, a

miał on trzech synów.

(Flaszen, 127)

Daleko, daleko stąd, za

siedmioma górami żył

sobie car. (Miecugow,

138)

W pewnym państwie za

dziesiątą rzeką był sobie

król.

(Jastrzębiec-Kozłowski, 21)

FORMUŁY INICJALNE I FINALNE
(RAMKA)

2

8

.0

5

.2

1

12

Жили-были дед да

баба и были у них

два сына и одна

дочь.

(Ненаглядная красота,

95)

А кто мою сказку

будет слушать,

тому соболь и

куница, прекрасная

девица, сто рублей

на свадьбу,

пятьдесят на пир.

Byli sobie dziad i

baba, mieli dwóch

synów i córkę.

(Jastrzębiec-Kozłowski,

65)

A kto bajki mojej

słuchał, temu soból i

sarna, temu piękna

panna, sto talarów

na wesele, a

pięćdziesiąt na ślub.

ZMIANA PUNKTU WIDZENIA

2

8

.0

5

.2

1

13

•

„I ja tam byłem,
miód i wino piłem,
po wąsach kapało,
lecz do ust się nie
dostało”.

•

(Я там был, мед-
вино пил, по усам
текло, а в рот не
попало.)



Przejście od 3-
osobowej narracji do
narracji 1- osobowej
pozwala na zmianę
punktu widzenia z
wewnętrznego na
zewnętrzny (ze
świata bajkowego
bajarz przenosi nas
do życia
codziennego).

FORMUŁY FINALNE



„Żyli szczęśliwie i jeśli nie umarli, to żyją jeszcze dziś. I

tam wesele sprawili i mnie zaprosili. I potem społem

żyli aż do śmierci i do dzisiejszego dnia, jeśli żyją, to

się dobrze mają, a jeśli nie, to już ziemię gryzą. To była

prawda, ale trochę zardzewiała. I to koniec bajki.”



"I ja była na tym weselu, bo takie ładne było.

Sukienkę miała, buty z głomzdy. Jakem tańcowała,

obleka się podarła, buty, jakem skokła, to się rozlecieli.

Dwa durki w nosie i skończyło się."



I ja na tem weselu byłam, piwo piłam, po brodzie

mi leciało, w gębie nie postało. Jak me w armate nabili,

to jaz do Chojnowa wystrzelili me i tera o tem

wszytkiem wum rozpowiedziałam.”

2

8

.0

5

.2

1

14

KONIEC (ZATRZYMANIE)
BAŚNIOWEGO CZASU



Bajka „kończy się brakiem dalszych
wydarzeń: poza dobrobytem, śmiercią,
weselem, ucztą. […] Finałowy dobrobyt to
koniec baśniowego czasu”. (D. Lichaczow,
Poetyka literatury staroruskiej, Warszawa
1981, s. 218)

2

8

.0

5

.2

1

15

FORMUŁY MEDIALNE

FORMUŁY MEDIALNE

(CHARAKTERYZUJĄCE,
PRZYZYWAJĄCE

)



Żabusia-kwakusia. Helena Nadobna.

Najcudniejsza Piękność.



Baba-Jaga, która ludzi zjada.



- Fu, fu! Człowieka tu czuję! Zaraz go

upiekę w piecu, schrupię, a kosteczki

psom na pożarcie rzucę!



Chatko, chatko! Stań do lasu tyłem, a

do mnie przodem.



Hej, ty, siwku pstry, od podkówek skry.

Ty przede mną stań, bom ci ja twój

pan.

2

8

.0

5

.2

1

16

FORMUŁY CZASOWE



Wiadomo, że baśń się szybko baje, lecz

rzecz się szybko nie staje. Szybko baśń

się opowiada, lecz nie szybko rzecz się

składa.



Długo szedł czy krótko, któż zgadnie;

przybył do krainy Kościeja

Nieśmiertelnego.



Szedł on nie za długo, nie za krótko, nie

za blisko, nie za daleko, aż wreszcie

dotarł do ciemnego lasu.



Minęło trochę czasu, a Iwan udał się do

cara i rzekł: [...].



Ranek od wieczora zmyślniejszy.

2

8

.0

5

.2

1

17

BAJKOWA PRZESTRZEŃ
A) ŚWIAT SWÓJ (MAŁY)

Świat mały - to najbliższe otoczenie

człowieka, to świat “oswojony”. Akcja bajki

zaczyna się w momencie, kiedy w małym

świecie (domu rodzinnym) coś się stało, stało

się coś, co złamało istniejący porządek (np.

ojciec zachorował na oczy i trzeba wyruszyć

na poszukiwanie żywej i martwej wody; do

ogrodu, w którym rosła jabłoń rodząca złote

jabłka, wkradł się złodziej; umarła matka

bohatera itd.). Żeby przywrócić poprzednią

równowagę, bohater bajki powinien wyruszyć

w drogę, powinien opuścić dom rodzinny i

wyjść poza jego granice, aby znaleźć

potrzebny lek (żywą wodę), przedmiot czy

osobę.

2

8

.0

5

.2

1

18

BAŚNIOWE KRÓLESTWO =
DOM (SWÓJ DOM)



Król (царь, King) – to przede wszystkim

głowa rodziny. On troszczy się nie o sprawy

wagi państwowej, lecz głównie o sprawy

rodzinne: chory wysyła synów na

poszukiwanie leku, dba o zapewnienie

ciągłości rodu – żeni synów, wydaje za mąż

córkę (córki), lub (bezżenny) sam poślubia

księżniczkę (lub – co gorsza – po śmierci żony

próbuje posiąść własną córkę).

2

8

.0

5

.2

1

19

2

8

.0

5

.2

1

20



„W jakimś królestwie, w jakimś państwie

żył sobie król, a miał on trzech synów. Raz

dzieci powiadają doń: „Miłościwy panie,

ojczulku! Pobłogosław nas, pojedziemy na

polowanie!” Ojciec pobłogosławił ich i

pojechali każdy w swoją stronę”.

(Kryształowa kula, RBL, s. 165)



„Pewien car i carowa mieli dwoje dzieci:

córkę Alonuszkę i synka Iwanuszkę. Gdy

rodzice pomarli, osierocone dzieci opusciły

pałac i wywędrowały w szeroki świat”.

(Siostrzyczka Alonuszka i braciszek

Iwanuszka, RBL, s. 248)

2

8

.0

5

.2

1

21



„Wielki książę miał niezwykle urodziwą żonę: piękność
nad pięknościami, toteż kochał ją ponad wszystko na
świecie. Księżna jednak umarła i książę pozostał sam z
córką, która podobna była do matki kubek w kubek.

Pewnego razu książę oświadczył córce:
- Ukochana córko! Ożenię się z tobą. (Świńska skóra,

RBL, s. 273)



„W pewnym państwie, w pewnym kraju żył car. Znudziło
mu się samotne życie i umyślił się żenić”. (Córka
pastucha, RBL, s. 329)



„Żył sobie car, miał on jednego syna. Kiedy
carewicz był mały, to mamki i niańki mu nuciły: „Baju,
baj, Iwanie-carewiczu! Wyrośniesz duży, znajdziesz
sobie narzeczoną [...]. Stuknęło carewiczowi piętnaście
lat, zaczął on ojca prosić, by mógł jechać i narzeczonej
swej szukać”. (Kościej Nieśmiertelny, RBL, s. 153)



2

8

.0

5

.2

1

22

B) ŚWIAT OBCY – „INNE

KRÓLESTWO”

„Inne królestwo” znajduje się daleko, daleko... i może być zlokalizowane

pod ziemią, pod wodą, w górach, na zamorskiej wyspie itp.

„Upłynęło chwil niedużo-niemało, aż trafił Iwan na podziemną ścieżynkę.

Zszedł nią do głębokiej przepaści i dostał się do królestwa, w którym
rządził sześciogłowy smok”. (Propp, Nie tylko.., s. 139)

„Wsiedli i król-niedźwiedź zaniósł ich do podnóża gór tak stromych i

wysokich, że wierzchołkami sięgały samego nieba. Było pusto, nikt tu
nie mieszkał”. (Propp, Nie tylko.., s. 139)

Bohater przedostaje się tam w cudowny sposób (leci na orle,

płynie na wielorybie, może przyjąć postać ptaka, szybko
biegającego zwierzęcia, rzadziej używa latającego dywanu).

2

8

.0

5

.2

1

23



„Inne królestwo” jest

oddzielone od „małego świata”

ciemnym lasem, rzeką (wodą)

itp. przeszkodami

„naturalnymi”.



Przedstawiciele „innego

królestwa” mogą wtargnąć to

naszego świata i coś zabrać

(Żar-Ptak kradnie jabłka, Sokół,

Orzeł, Kruk – biorą siostry

carewicza Iwana za żony).

DOMINACJA AKCJI (DZIANIA SIĘ)
BRAK OPISÓW BOHATERÓW I MIEJSCA AKCJI



Prezentacja bohatera wyłącznie poprzez działania.



Bajka nie opisuje wyglądu bohaterów (sygnalizuje,

że są piękni lub szpetni, czasem typ urody czy

wygląd sygnalizuje poprzez imię – Helena Urodziwa,

Bezręka, Jednooczka, Wyrwidąb, Waligóra, Suczyc),

imię również może wskazywać na mądrość bohatera

lub jej brak (Iwan-Głupek, Wasylisa Mądra); Por. też

Smok, Morozko, Kościej Nieśmiertelny.



Wymienia obiekty w przestrzeni: dom bohatera

(chata, pałac), las, chatkę Baby Jagi, pałac królewski,

sad, w którym spacerują królewny, ale nie opisuje

ich wyglądu.

2

8

.0

5

.2

1

24

CHARAKTERYSTYKI POSTACI



Ze względu na:



płeć,



wiek,



sytuację rodzinną,



pozycję społeczną,



przynależność do świata ludzi / istot
nadprzyrodzonych.

2

8

.0

5

.2

1

25

POSTACIE

KOBIECE



Żona, narzeczona, wdowa



Matka, macocha, teściowa



Córka, pasierbica



Siostra (rodzona, przyrodnia)



Żona brata



Niańki-mamki



Służąca

2

8

.0

5

.2

1

26

POSTACIE MĘSKIE



Mąż, wdowiec.



Ojciec, ojczym.



Synowie (w różnym wieku)



Bracia rodzeni i przyrodni



Służący



Opozycja żeński / męski dotyczy również

postaci antropomorficznych (por. Baba Jaga

vs Smok), które także mogą mieć rodziny.

2

8

.0

5

.2

1

27

BAJKA NICZEGO NIE UKRYWA
BAJKI OSTRZEGAWCZE



Czerwony Kapturek jest klasycznym

przykład baśni ostrzegawczej, której

zadaniem było ostrzeganie dzieci przed

popełnianiem

czynów,

grożących

niebezpieczeństwem: przed chodzeniem

do lasu czy nad rzekę, późnym powrotem

do

domu,

otwieraniem

drzwi

nieznajomym.



Tragiczny finał w bajkach tego typu,

śmierć bohatera był niezbędny, aby

ostrzeżenie było jak najbardziej wyraziste,

rzeczywiście odstraszające. (Nb. w Polsce

znana tylko na Kaszubach).

.

2

8

.0

5

.2

1

28

2

8

.0

5

.2

1

29

POKONANIE STRACHU PRZED
NIEZNANYM



Bajki typu Czarownica i dzieci (Jaś i Małgosia) –

biedak zostawia dzieci w lesie, 2 razy wracają do

domu, za trzecim się gubią i w domku piernikowym

znajdują czarownicę (Babę Jagę) - ocalenie.

(Bajki dziecięce kończą się szczęśliwym powrotem do

domu).

AT 480 Macocha i pasierbica (wypędzenie pasierbicy

do lasu) Las – Baba Jaga – Morozko – 12 Miesięcy

AT 405. Królewna-ptak (Dzieci zabłąkane w lesie,

czarownica zamienia dziewczynkę w ptaka, brat

przywraca jej postać ludzką). – braterska miłość,

spryt, dobro.

OSWAJANIE ZE ŚMIERCIĄ I
CHOROBĄ



Wiele bajek zaczyna się od informacji o

śmierci któregoś z rodziców lub nawet ich

obojga.



„Byli jedne państwo; mieli tylko jedne córke

jednościo. Ta pani okropnie chorowała i

miała umierać. Więc nakazała mężowi, żeby sie

z żadno inno nie żynił, tylko jaz sobie znajdzie

takum jak córka.” (O mysim kożuszku)  



“Był raz jeden chłop, umarła mu żona, więc

sobie wziął drugą; a miał dwoje dzieci,

dziewczynkę i chłopczyka. Tak ta macocha

tych dzieci ścierpieć nie mogła i cięgiem

namawiała męża, żeby z nimi co zrobił, ale on nie

wiedział co. (Bajka o baranku.)

2

8

.0

5

.2

1

30

KARA I NAGRODA



Kara dla złych (okrutna). Bajka nie wylewa
łez z powodu uśmiercenia, rozszarpania na
kawałki złego czarownika, ale nawet brata,
siostry, macochy...



Wybory są jednoznaczne i czytelne. Zwycięża
dobro.

2

8

.0

5

.2

1

31

INICJACJA SEKSUALNA
(PIĘKNA I BESTIA / KRÓLEWNA-
ŻABA



W jednej z polskich wersji bajki z wątkiem
Królewna-żaba (Kolberg, PBL, s. 129) bohater
spędza noc w łóżku oddzielony od żaby kłodą
drzewa.



Zgłębienie tajemnicy płci, oswojenie z
seksualnością, pokonanie strachu i niechęci
wobec partnera.

2

8

.0

5

.2

1

32

WARTOŚCI NAJWAŻNIEJSZE



Rodzina, posiadanie dzieci, wydanie ich za

mąż (ożenienie) – nawet Baba Jaga ma dzieci,

Kościej Nieśmiertelny ma dzieci lub chce

zdobyć żonę (założyć rodzinę).



Dobre stosunki w rodzinie.



Pochwała zachowań zgodnych z normami

etycznymi (dobroci, uczynności, pracowitości,

przezorności, wierności słowu).



Właściwy stosunek do świata przyrody (nie

niszczyć, nie deptać żywych stworzeń,

odpowiedzieć na prośby rybki, ptaka, wilka,

drzewa).

2

8

.0

5

.2

1

33

PODSUMOWANIE:



Bajka magiczna była (i nadal jest) jedną z form

działalności modelującej człowieka, podsuwa ona

słuchaczom (a dzisiaj również czytelnikom) społecznie

sprawdzone wzorce (scenariusze) postępowania:



uczy go przeżywania elementarnych sytuacji

egzystencjalnych,



antycypuje konflikty, jakie dziecko może spotkać w

życiu dorosłym (zagubienie, inicjacja seksualna,

spotkanie ze śmiercią, przemocą, sieroctwem,

kalectwem itp.),



ale też daje nadzieję na ich przezwyciężenie,

oswojenie.



I dlatego jest nie tylko cudowna, ale i pożyteczna.

2

8

.0

5

.2

1

34

W KAŻDEJ BAJCE JEST UŁAMEK
PRAWDY...



[...] bajka należy do porządku mitycznego
kultury, jest fragmentem szerszego
ludowego światopoglądu i tylko w takim
kontekście jest zrozumiała. [...] Ta prawda
bajki wynika z notorycznie strukturalnego
sposobu ludzkiego myślenia, w którym
akt rozpoznawania sytuacji i rzeczy jest
jednoczesny z myślą o tym, czym
sytuacja lub rzecz rozpoznawana nie jest.



(Cz. Robotycki, W. Szpilka, W każdej bajce jest
ułamek prawdy)

2

8

.0

5

.2

1

35

LITERATURA ZALECANA



W. Propp, Nie tylko bajka. Wybór i

tłumaczenie D. Ulicka, Warszawa 2000.



B. Bettelheim, Cudowne i pożyteczne.

O znaczeniach i wartościach baśni.

Przełożyła i przedmową opatrzyła D.

Danek, t. 1, Warszawa 1985.



I. Rzepnikowska, Specyfika

tłumaczenia tekstów folklorystycznych

(na materiale polskich przekładów

rosyjskiej bajki magicznej), Toruń 1997

(s. 141-155 Indeks wyrażeń

terminologicznych bajki ludowej i ich

polskich przekładów).

2

8

.0

5

.2

1

36

WYDANIA BAJEK LUDOWYCH



I. Karnauchowa, Najcudniejsza

Piękność, tłum. Cz. Jastrzębiec-

Kozłowski, Warszawa 1952.



Bajki rosyjskie, tłum. L. Flaszen,

Kraków 1962.



Czarodziejskie baśnie: rosyjskie

baśnie ludowe, tłum. J. Miecugow,

Warszawa-Moskwa 1990.



Rosyjskie bajki ludowe ze zbioru

Aleksandra Afanasjewa, opr. R.

Łużny, wybór i przygot. do druku H.

Kowalska, Kraków 2001.

2

8

.0

5

.2

1

37

SYSTEMATYKA BAJEK



Thompson S., Motif-Index of Folk-Literature: a

classification of narrative elements in folktales,

ballads, myths, fables, mediaeval romances, exempla,

fabliaux, jest-books, and local legends. Revised and

enlarged. Edition, 6 vols., Copenhagen; Bloomington:

Indiana University Press, 1955-1958

http://www.ruthenia.ru/folklore/thompson/index.htm.



J. Krzyżanowski, Polska bajka ludowa w układzie

systematycznym, wyd. 2 rozszerzone, t. 1–2, Wrocław

1962–1963.



Сравнительный указатель сюжетов:

Восточнославянская сказка, сост. Л. Г. Бараг, И. П.

Березовский, К. П. Кабашников, Н. В. Новиков,

Ленинград 1979.

http://ruthenia.ru/folklore/sus/index.htm



Е.С. Новик, Система персонажей русской

волшебной сказки //

http://www.ruthenia.ru/folklore

.

2

8

.0

5

.2

1

38

2

8

.0

5

.2

1

39

A B C

•

•

świat swój (mały) strefa graniczna

świat obcy –

„inne

królestwo”