Wiesława Sotwin

WYKŁAD I
Kartezjańska koncepcja umysłu
jako fundament
współczesnej myśli psychologicznej

Plan wykładu

I. Co to jest psyche i co to jest psychologia.
II. Koncepcje duszy przed Kartezjuszem.
III. Umysł i ciało według Kartezjusza.

1. Ciało.
2. Umysł.
3. Połączenie ciała i umysłu.

IV. Konsekwencje kartezjańskiego dualizmu: problem
psycho-fizyczny i jego rozwiązywanie.

Co to jest psyche

i co to jest psychologia

pierwsze użycia terminu psychologia w druku:

• w Europie: w 1590 r. w tytule pracy zbiorowej filozofów,
teologów i medyków pod red. Rodolphusa Gocleniusa
„Psychologia, czyli o doskonałości człowieka, o duszy, a przede
wszystkim o jej pochodzeniu rozważania i rozprawy .....”

•

w Polsce:

w 1786 r

.

w tłumaczeniu francuskiej książki

dokonanym przez Annę Jabłonowską z Sapiehów „Psychologia
albo krotko zebrane lekcye elementarne o naturze i własnościach
duszy”

gr. psyche - życie; tchnienie (życia); duch; dusza;
gr. logos - słowo; mowa; myśl; dowód;
gr. logia - zbiór; kolekta;
gr. -logia - w złożeniach: doktryna, teoria, nauka

psychologia - nauka o
duszy

Koncepcje duszy

w starożytnej filozofii greckiej

2. Idealistyczna (Platon).

Dusza egzystuje tak jak idee, tj. wiecznie, a na okres

życia

człowieka łączy się z jego ciałem.

1. Materialistyczna (m.in. Tales, Anaksagoras,
Demokryt).

Dusza to szczególnie delikatny rodzaj materii (podobnie

jak

powietrze czy ogień), a więc podlega tym samym

co materia

prawom (nie jest nieśmiertelna).

3. Organiczna (Arystoteles).

Dusza jest formą ożywiającą materię ciała,

urzeczywistniającą

dane ciało (entelechia). Ponieważ jest

formą, to mają ją

wszystkie organizmy żywe, tyle

że na różnym poziomie rozwoju:

- rośliny - duszę wegetatywną,
- zwierzęta - czującą i pożądającą,
- człowiek - rozumną.

Koncepcje duszy

w filozofii chrześcijańskiej

przed- i średniowiecznej

I. Spirytualistyczna: św. Augustyn

• dusza jest substancją samoistną, doskonalszą od ciała,
pochodzi od Boga i jest nieśmiertelna
• dusza nie ma nic wspólnego z funkcjami biologicznymi,
dusza to myśl, pamięć i wola, ale wola jest najważniejsza
• duszę znamy lepiej niż ciało, wiedza o duszy jest pewna, o
ciele - niepewna.

II. Organiczna: św. Tomasz z Akwinu

• dusza nie jest substancją samoistną, ale formą istoty
organicznej, dusza ludzka jest formą człowieka
• dusza ludzka jest duszą rozumną, gdyż rozumne poznawanie
jest czynnością właściwą i wyróżniającą człowieka
• duszę własną poznajemy tylko pośrednio, dane nam są
rzeczy zewnętrzne, a nie przeżycia wewnętrzne

Ontologiczny dualizm Kartezjusza

(od łac. formy Cartesius właściwego nazwiska:

Rene Descartes, 1596-1650)

Umysł (res cogitans) i ciało (res extensa) to dwie
odrębne substancje, z których każda ma
charakterystyczne dla siebie właściwości

dualizm ontologiczny

Duch, dusza = umysł, rozum = res cogitans (rzecz
myśląca)

Właściwości ciała

Ciało jest częścią świata fizycznego i podlega tym samym
prawom co materia, tzn.:

1. jest przestrzennie rozciągłe (stąd: res extensa)

Ciało „(...) może być ograniczone jakimś kształtem, (...) wypełniać
przestrzeń w taki sposób, że w niej wyłącza każde inne ciało (...)”
(Descartes, 1641/1958, s. 33);

2. może zostać wprawione w ruch

Ciało może „(...) na różne sposoby zostać wprawione w ruch,
wprawdzie nie samo przez się, ale przez coś innego co je dotyka” (jw.)

Ciało jako maszyna

Ciało to maszyna

złożona z kości, mięśni, nerwów, żył, krwi, skóry

etc.

Ciało żywe to nie-zepsuta maszyna;

przyczyną śmierci nie jest - jak dotąd sądzono-

oddalenie się duszy od ciała,

ale zepsucie się jednej lub wielu istotnych jego

części.

Dopiero wtedy dusza opuszcza ciało.

Układ nerwowy

• Nerwy są jakby nitkami lub drobnymi rurkami,
łączącymi
mózg z wszystkimi okolicami ciała i
przesyłającymi
tchnienia życiowe.

• Tchnienia te są specjalnymi rodzajami drobnych
i szybko
poruszających się ciał, tworzonych z bardzo
delikatnych
cząsteczek krwi.

• Ich przesyłanie dokonuje się na sposób czysto
mechaniczny, analogicznie do ruchu sznura, który
pociągnięty na jednym końcu drga na drugim.

Odruch

• Tchnienia życiowe, które dochodzą do różnych
okolic mózgu poruszają je w tak różnorodny
sposób, że tworzą rozmaite cechy (np.
widzianych) przedmiotów czy doznania z
organów wewnętrznych (np. głód).

• Przesyłanie tchnień życiowych w odwrotnym
kierunku odbywa się analogicznie, tj. poruszenia
w mózgu wywołują ruchy w nerwach, które
dochodzą do mięśni i w rezultacie w samych
mięśniach.

• A zatem doznania zmysłowe poruszają mózg, a
on porusza mięśnie

jest to opis

odruchu

Czym jest umysł?

Dzięki mechanizmowi odruchu ciało może

poruszać się

w reakcji na bodźce środowiska zewnętrznego

i

wewnętrznego. Tak właśnie poruszają się

zwierzęta.

Po co więc człowiekowi dusza, czyli umysł?

Czym jest umysł?

Czym jest umysł

• Umysł to rzecz myśląca (res cogitans), a zatem
„(...) rzecz, która wątpi, pojmuje, twierdzi,
przeczy, chce, nie chce, a także wyobraża sobie i
czuje”

(Descartes, 1641/1958, s. 36).

• Tak więc rzecz myśląca
- nie jest wyłącznie rozumowaniem, ale raczej
tym co 250 lat później William James
(1892/2002) określił strumieniem świadomości
- jest zarówno rozumowaniem, jak i czuciem
(połączenie Arystotelesowskiej duszy rozumnej i
czującej/pożądającej)

• Rzecz myśląca stanowi istotę człowieka: Cogito
ergo sum (Myślę więc jestem).

Ścisłe połączenie umysłu z ciałem

• Istotą człowieka jest umysł. Jest on jednak
ściśle
połączony z ciałem, tak ściśle że stanowi z nim
jedną
całość.

Gdyby tak nie było, to człowiek który jest rzeczą myślącą nie
odczuwałby bólu, gdy jego ciało zostanie zranione, czy głodu lub
pragnienia gdy jego ciało domaga się jedzenia i picia, a tylko
ujmowałby te odczucia intelektem.

• Tak więc owe wrażenia bólu, głodu, pragnienia
etc. są
„(...) pewnymi mętnymi odmianami myślenia
powstałymi
z połączenia i jak gdyby przemieszania umysłu i
ciała”
(Descartes, 1641/1958, s. 107).

Dwa podstawowe rodzaje myślenia

(Descartes,

1649/1958)

1. Doznania duszy, lub spostrzeżenia (myślenie
„mętne” i „pasywne”)

- spostrzeżenia przedmiotów zewnętrznych,
- doznania z naszego ciała lub pewnych jego części,
- spostrzeżenia stanów umysłu (namiętności duszy), czyli
uczucia.

2. Czynności duszy (myślenie „czyste” i
„aktywne”)

- odnoszące się do samego umysłu - intelektualne
rozumowanie, dzięki któremu dochodzimy do poznania
rzeczywistości (np. dociekania dot. istnienia Boga czy
rozumowanie matematyczne),
- odnoszące się do ciała i wprawiające je w ruch, np.
ochota na spacer, która wywołuje odpowiednie ruchy
mięśni, czyli akty woli.

Relacje między doznaniami i czynnościami,

czyli między spostrzeżeniami i uczuciami

a wolą i rozumowaniem

• Jeśli spostrzeżenie lub uczucie jest słabe, np.
niewielki
hałas czy słaby ból, to akt woli, w postaci
skierowania
myśli na jakiś inny obiekt, jest możliwy.

• Ale jeśli spostrzeżenie lub namiętność są silne,
to działanie woli nie może bezpośrednio ich
stłumić.

Powód: wszelkie doznania związane są z ruchem tchnień
życiowych i dopóki on nie wygaśnie, a przynajmniej nie osłabnie,
to te doznania będą w umyśle trwały.

• Silne namiętności, np. duży strach, można
stłumić jedynie pośrednio, rozważając wszelkie
racje dla których nie należy się bać. A więc to
rozum jest najwyższą instancją kontrolną.

Spoistość umysłu

• Wszystko to nie znaczy jednak, że pomiędzy
doznaniami
duszy, czyli jej częścią zmysłową i uczuciową, a
czynnościami, czyli jej częścią rozumną, wolą
występuje walka:

„(...) dusza nie posiada w sobie żadnych różnych części; ta, która
jest zmysłowa, jest także rozumna; wszystkie zaś te popędy są
chęciami” (Descartes, 1649/1658, s. 62).

• Walka, którą przypisujemy wnętrzu duszy, w
istocie zachodzi między umysłem a ciałem i
dokonuje się w ... szyszynce.

Połączenie umysłu z ciałem

(po raz drugi)

•

Umysł jest co prawda ściśle połączony z całym ciałem,

ale istnieje w nim pewna część, w której umysł kontaktuje
się z ciałem w sposób szczególny. Jest to mały, nieparzysty
gruczoł - właśnie szyszynka - położony w wewnętrznej
części mózgu.

• Może on być, z jednej strony, poruszany przez tchnienia
życiowe i w konsekwencji przekazywać wrażenia z ciała do
umysłu (w ten sposób powstają doznania duszy), z drugiej
zaś, może być poruszany przez umysł i przekazywać
czynności umysłu do ciała.

• Walka, którą często przypisujemy wnętrzu duszy, w
istocie dokonuje się nie w niej, ale właśnie w szyszynce i
polega na zderzeniu ruchów gruczołu wywoływanych przez
ciało (tchnienia życiowe) i umysł (wolę).

Skąd się wziął Kartezjański dualizm

Kartezjusz w swej koncepcji, iż istota ludzka
składa się z
dwu odrębych substancji, rządzących się
odrębnymi
prawami, próbował pogodzić:

- przekonanie - wypływające z tradycyjnej wiary
religijnej
i filozofii scholastycznej - że człowiek ma wolną
wolę i
nieśmiertelną duszę oraz

- pogląd - wypływający z rodzącej się nowoczesnej
nauki
(Galileusz) - iż zjawiska fizyczne (przyrodnicze)
rządzą się
prawami mechaniki.

Znaczenie koncepcji Kartezjusza

• Wyznaczyła - na ponad trzy stulecia -
intelektualne ramy dla sposobu ujmowania
umysłu i jego relacji z ciałem; jest fundamentem
współczesnej myśli psychologicznej.

• Uwypukliła probelm połączenia ciała z
umysłem, czyli tzw. problem psycho-fizyczny:
czy, i jeśli tak, to w jakim związku pozostają ze
sobą materialne ciało i niematerialny umysł?

Podstawowe rozwiązania

problemu psycho-fizycznego

I. Dualistyczne, tzn. przyjmujące że ciało i umysł
to dwie różne rzeczy (substancje), z których
każda może istnieć bez drugiej.

1. Interakcjonizm.

Między ciałem i umysłem zachodzą związki przyczynowe,

np.

docierające do ciała bodźce wywołują wrażenia, a

postanowienia powodują ruchy ciała.

2. Paralelizm.

Zjawiska w ciele i umyśle przebiegają równolegle

(paralelnie).

Jednak ani stany cielesne nie oddziaływują na

mentalne, ani

mentalne - na cielesne.

Podstawowe rozwiązania

problemu psycho-fizycznego, cd.

II. Materialistyczne, tzn. przyjmujące, że ciało
jest rzeczą, a umysł rzeczą nie jest.

1. Behawioryzm.

Nie można badać umysłu, umysł nie istnieje, albo istnieje

tylko o

tyle o ile przyjmuje postać zachowania.

2. Teoria identyczności.

Stany mentalne są tożsame ze stanami mózgu i

centralnego

układu nerwowego.

3. Epifenomenalizm.

Umysł jest szeregiem zdarzeń, wytwarzanych przez

zdarzenia

cielesne, ale nie mających żadnego

znaczenia (skutków) dla

ciała, jest więc szeregiem

epifenomenów.