Wiesława Sotwin
WYKŁAD VIII.
Nowe trendy w nauce o umyśle
Wiesława Sotwin
WYKŁAD VIII.
Nowe trendy w nauce o umyśle
Plan
I. Dotychczasowa psychologia i jej fundament
1. Spuścizna po Kartezjuszu.
2. Podstawowe kierunki psychologii a pokartezjańska
spuścizna.
II. Nowe trendy w nauce o umyśle
1. Ucieleśnianie umysłu, czyli przezwyciężanie
kartezjańskiego
dualizmu.
a/ ucieleśnianie rozumowania
b/ ucieleśnianie świadomości
c/ mózg jako system selekcyjny
2. Umysł jako system nieliniowy.
• umysł i ciało to dwie różne substancje, z których
każda rządzi się swoistymi dla siebie prawami (dualizm
ontologiczny)
• istotę człowieka stanowi umysł (Cogito ergo sum)
• istotą umysłu jest racjonalne myślenie (rozum), a
zatem istotą człowieczeństwa jest zdolność do racjonalnego
myślenia
• racjonalne myślenie jest niezależne od ciała, a
zatem ciało jest dla istoty umysłu (a zatem i człowieka)
nieważne
• racjonalne myślenie jest świadome i nie-
emocjonalne
• umysł jest łatwiej poznawalny od ciała, bo mamy do
niego bezpośredni dostęp
Spuścizna po Kartezjuszu
Przedmiot
psychologii
Metody
badawcze
Rozwiązanie
problemu
umysł-ciało
Psychologia
klasyczna
Świadomość
Introspekcja
eksperymentalna
Paralelizm
psycho-fizyczny
Psychoanaliza Nieświadomość
Psychoanaliza
Interakcjonizm
Behawioryzm
Zachowanie
Eksperyment
Umysłu nie ma
albo nie można go
badać
Psychologia
humanistyczna
Osoba
Samoopis
J a i organizm
stanowią jedność
Psychologia
poznawcza
Umysł
(wiedza)
Eksperyment
Paralelizm
psycho-fizyczny
Podstawowe kierunki psychologii
a kartezjańska spuścizna
Ucieleśnianie rozumowania
• ucieleśnianie elementów rozumowania, czyli pojęć
(kategorii) (Lakoff i Johnson, 1999)
1/ neuronowe (neural embodiment), np. interakcyjna
teoria
kolorów
Czynniki warunkujące nasze doświadczenie kolorów
a/ zewnętrzne
- długość odbieranej fali świetlnej
- warunki oświetlenia
b/ wewnętrzne
- rodzaje fotoreceptorów w
siatkówkach
- złożony obwód
neuronowy połączony z
fotoreceptorami
Kategorie kolorów są wypadkową interakcji
czynników
zewnętrznych i wewnętrznych.
Ucieleśnianie rozumowania,
cd.
2/
fenomenologiczne (phenomenological
embodiment) - np.
pojęcia przestrzenne
Są one tworzone na bazie pewnych podstawowych
schematów wyobrażeniowych, które są z
kolei odbiciem
tego w jaki sposób zbudowane są
nasze ciała i w jakie
relacje wchodzi ono z innymi
obiektami, np.
a/ przód- tył
(front-back)
b/ pojemnik (container)
• ucieleśnianie procesu rozumowania
1/ hipoteza markera somatycznego (Damasio,
1994/1999)
Rozumowanie to testowanie w umyśle
potencjalnych
reakcji organizmu. Powstające
w trakcie tego testowania
reprezentacje skutków danej
możliwości wywołują
określone zmiany w ciele,
czyli emocje, które naznaczają -
pozytywnie lub
negatywnie - dane rozwiązanie.
Ucieleśnianie rozumowania,
cd.
Ucieleśnianie świadomości
(Damasio, 1999/2000)
•
problemy związane ze świadomością
1/ qualia czyli film w głowie
2/ subiektywność świadomości, czyli obecność
posiadacza, a
zarazem widza filmu w nim samym,
czyli problem ja-
przedmiotowego i ja-
podmiotowego.
- tworzenie się ja-przedmiotowego (bohatera
filmu)
Pierwotne w naszym mózgu są sygnały pochodzące
z
naszego wewnętrznego
milieu, układu
mięśniowo-
szkieletowego i zmysłu dotyku.
Tworzą one proto-ja. Na
proto-ja nieustannie
oddziaływują reprezentacje
modyfikowanego pod wpływem obiektu proto-ja. W ten
sposób tworzy się ja rdzenne. Dzięki pamięci tworzy się ja-
autobiograficzne.
- tworzenie się ja podmiotowego (widza filmu)
Stan przepływu strumienia obrazów w ciele rodzi
specyficzną emocję, czyli poczucie że się wie. To
właśnie
poczucie jest ja-podmiotowym.
Mózg jako system selekcyjny
(Edelman, 1992/1998)
spostrzeżenia
ruchy
i pozycje ciała
• podobnie jak w ewolucji i systemie odpornościowym informacja
w
mózgu nie tyle jest przekazywana, co
rozpoznawana
• rozpoznawanie oznacza ciągłe adaptacyjne
przyporządkowywanie i
dopasowywanie elementów
jednego obszaru do nowości
pojawiających się w
innym obszarze, a zatem mózg funkcjonuje
na zasadzie
zwrotnej pętli, w której nieustannie dokonuje się
dopasowywanie reprezentacji sensorycznych do ruchów i
pozycji organizmu i vice versa, tj.
reprezentacji motorycznych - do spostrzeżeń
• to dopasowywanie dokonuje się poprzez selekcję
informacji
(sygnałów, reprezentacji)
Paradygmat dynamiki nieliniowej
(teoria chaosu, teoria złożoności) ...
.... zajmuje się systemami, które składają się
- z ogromnej ilości różnych elementów i/lub
- elementów, których interakcji nie można
pominąć.
• Takie systemy określa się nieliniowymi, dla
odróżnienia od układów liniowych, czyli takich
które złożone są z elementów powiązanych ze
sobą w prosty sposób.
Własności systemów nieliniowych
(Tempczyk, 1998, 2002; Stewart, 2001; Weisbuch, 1991)
•
chaos deterministyczny - nieprzewidywalność, kapryśność
zdeterminowanego ruchu
• niestabilność - brak adekwatności między zmianami w
zachowaniu
systemu, a zmianami warunków
początkowych determinujących
jego zachowanie, lub
zmianami w jego obrębie (np. efekt motyla)
• samoorganizacja - wzajemne dostosowywanie się elementów
składowych
• emergencja - wyłanianie się nowych, w stosunku do
składowych
systemu, jego własności jako całości
• stochastyczność - możliwość opisu zachowania systemu w
sposób
statystyczny, analogicznie jak w
hydrodynamice, w której nie śledzi się toru pojedynczej
cząsteczki wody, lecz bada się kierunek prądu
przemieszczającego porcje wody złożone z ogromnej ilości
cząsteczek
• atraktory - wyróżnione stany ruchu, do których układy lub ich
podsystemy zmierzają, np. stan spoczynku
dla wahadła
1/ neurobiologiczne
• zjawiska dynamiczne
- zarówno w pojedynczej komórce nerwowej (np.
Freemann, 2000)
- jak i w całym mózgu (np. Wróbel, 2000)
są nieliniowe i najczęściej chaotyczne
2/ psychologiczne
• umysł jest niezwykle złożony
• każde zjawisko mentalne i każde zachowanie jest
uwarunkowane
ogromną ilością różnorodnych czynników, wchodzących ze
sobą
we wzajemne interakcje (Sotwin, 2002, 2003)
Argumenty na rzecz nieliniowości umysłu
Jeśli umysł jest systemem nieliniowym ...
.... to jego badanie wymaga nowych metod, bo badanie
układów nieliniowych przypomina podejście stosowane w
hydrodynamice, tzn. nie bada się toru pojedynczej cząsteczki
wody, ale kierunek prądu przemieszczającego porcje wody
złożone z ogromnej ilości cząsteczek
A zatem:
• nie tyle powinniśmy składać dane zjawisko psychiczne z
szeregu
czynników (zmiennych) ile śledzić jak
się ono wyłania z
łącznego ich „przepływu” w
postaci prądu czy fali
• ponadto, celem takiego badania powinno być
rozpoznawanie tych
stanów umysłu, które
porządkują, stabilizują jego dynamikę,
czyli
odkrywanie atraktorów
• realizację tych postulatów badawczych umożliwia
technika sieci
neuronowych
Sieci neuronowe ...
(Lula i Tadeusiewicz, 2001; Tadeusiewicz, 1993; Weisbuch, 1991)
... są stosunkowo nowym narzędziem informatycznym,
tworzonym w oparciu o zasady funkcjonowania mózgu.
• Ich podstawową jednostką jest „neuron”, którego
aktywacja
dokonuje się na skutek obliczeń
matematycznych.
• Neurony są ze sobą łączone na zasadzie „każdy z
każdym”.
• Sygnał może przez tak utworzoną sieć przepływać
- tylko w jednym kierunku, tj. od wejścia do wyjścia
(sieci
jednokierunkowe),
- tam i z powrotem (sieci ze sprzężeniem
zwrotnym, np. sieć
Hopfielda).
Sieci neuronowe,
cd.
Technika sieci neuronowych pozwala
1/ uwzględniać dużą ilość czynników (zmiennych) naraz,
ich wzajemne
interakcje i zmienną czasu,
2/ interpretować tworzone przez nią modele w kategoriach
emergencji, bowiem nie są one a piori przewidywalne ze
struktury lokalnych
interakcji, a ponadto ogólny opis
systemu jest rezultatem jego
długoterminowego
zachowania jako całości,
3/ w sieciach typu Hopfielda badać stany, do których
systemy
zmierzają, a wiec ich atraktory.
Umożliwia zatem modelowanie tego jak z przebiegu wielu
różnych procesów (zmiennych) psychicznych wchodzących
ze sobą we wzajemne interakcje, wyłaniają się zjawiska
mentalne o własnościach niesprowadzalnych do ich
elementow składowych, a również stany do których
procesy psychiczne zdążają, czyli ich atraktory.