Jednoczeniu się Europy towarzyszą zjawiska postępującej 

integracji gospodarczej, wymiana kapitału i usług, rozwój 

stosunków handlowych, podróżowania i osiedlania się. 

Stąd też widoczne jest w ostatnich latach zainteresowanie 

sytuacją nauczycieli w Europie Zachodniej.

Już niedługo polscy nauczyciele – powiedzmy 

szczerze – posiadający różne kwalifikacje, pracujący w 

różnych warunkach, staną w obliczu nowych wyzwań, 

jakie niosą procesy integracyjne, wobec których 

przedstawiciele tego zawodu z krajów Unii już się znaleźli.



Warunki pracy i płacy 
nauczycieli w porównywanych 
piętnastu krajach też nie są 
jednolite, gdyż inne są warunki, 
np.: zatrudniania i zwalniania 
nauczycieli w krajach o 
scentralizowanych systemach 
oświaty niż w tych, w których 
uprawnieniami tymi dysponują 
władze lokalne.



Zróżnicowanie występuje już w zakresie 

przygotowania studentów, gdyż występują 

w krajach UE dwa modele kształcenia: 

zintegrowane tj. łączenie specjalizacji 

przedmiotowej z przygotowaniem 

zawodowym i kształcenie kolejne, czyli 

dwa etapy przygotowania, najpierw studia 

przedmiotowe, potem przygotowanie 

praktyczne do pracy w zawodzie 

nauczyciela. Niejednakowy też jest czas 

trwania studiów, od dwóch lat w jednych 

krajach, do pięciu w innych dla nauczycieli 

szkoły podstawowej i od czterech do 

siedmiu lat dla nauczycieli szkół średnich.



Różne są też programy kształcenia 
nauczycieli. Zauważyć można w krajach UE 
brak prac teoretycznych o podstawach 
edukacji nauczycieli. Dostrzega się tam w 
tej dziedzinie zbyt małe akcentowanie 
rozwoju krytycznego i refleksyjnego 
myślenia i niezadowolenie studentów z 
treści i jakości swojego przygotowania 

       zawodowego.



Poszczególne elementy systemu doskonalenia nauczycieli 
także są różne w krajach UE, choć występują pewne 
zbieżności. Uogólniając różne modele doskonalenia nauczycieli 
w krajach zrzeszonych, można wyodrębnić dwa ich rodzaje: 
taki, w którym inicjatywę podejmują instytucje oświatowe lub 
administracja szkolna i taki, w którym pozwala się samym 
nauczycielom podjąć inicjatywę dotyczącą dokształcania i 
doskonalenia. Problemem w organizacji doskonalenia jest zbyt 
mała liczba instruktorów i bardzo niski odsetek wykładowców, 
którzy są nauczycielami akademickimi. Ludzie profesjonalnie 
zajmujący się doskonaleniem nauczycieli nie reprezentują 
odpowiednio wysokiego poziomu zawodowego.



Zmiany, jakie dokonywane są w systemach kształcenia i 
doskonalenia nauczycieli spowodowane procesami 
integracyjnymi w Europie, zmierzają do eliminowania 
występujących między nimi różnic. Nie jest to zadanie łatwe 
wobec liczby nauczycieli (4 – 4,5 mln) zatrudnionych w krajach 
UE w szkołach różnych typów i poziomów kształcenia na 
innych warunkach, reprezentujących inny rodzaj i poziom 
kwalifikacji, w różnym stopniu uczestniczących w procesie 
doskonalenia zawodowego.



W Europie traktuje się edukację nauczycielską nie jako akt jednorazowy 
ograniczający się do odbycia studiów, ale jako proces ciągły, a więc 
kształcenie ustawiczne dostosowane do zadań wynikających z przemian w 
życiu gospodarczym, społecznym i kulturalnym krajów zrzeszonych.



W edukacji nauczycieli wyraźnie widać wspólne tendencje: dążenie do 
podniesienia kwalifikacji i ogólnego przygotowania nauczycieli, tj. 
zastępowanie specjalizacji przedmiotowej – poliwalentną, otwierającą przed 
nauczycielem szerokie pole działania, współpraca zakładów kształcących 
nauczycieli z uniwersytetami. Zaleca się, aby wszyscy nauczyciele, 
niezależnie od typu i cyklu szkoły, mieli wykształcenie na poziomie 
uniwersyteckim, zwiększenie czasu trwania studiów, zbliżenie treści 
programów nauczania do praktycznych potrzeb uczniów i szkół, 
wprowadzenie do programów zmian, które wynikają z potrzeb kraju.



„Zamierzonym  efektem  tych  zmian  jest  nauczyciel  o  wykształceniu 
akademickim, który umie uczyć innowacyjnie, a równocześnie jest zdolny do 
kształtowania tej umiejętności u swoich uczniów, który sprawuje nie tylko



funkcję kształceniową,
lecz również



opiekuńczą,



orientującą,



selekcyjną i koordynującą,
który szybko i racjonalnie



reaguje na wszystko, co postępowe i twórcze”. 



W krajach Wspólnoty Europejskiej propagowana jest koncepcja 
kształcenia uwzględniająca regionalne i narodowe cechy 
szkolnictwa. Dużą uwagę zwraca się tam na traktowanie 
kształcenia naukowo – specjalistycznego i zawodowo – 
praktycznego, przygotowanie nauczycieli do krytyczno – 
argumentacyjnej refleksji nad celami wychowania, aby stali się 
ludźmi samodzielnie myślącymi i krytycznymi, poprzez 
uczynienie dyscyplin pedagogicznych równoprawnymi z innymi 
działami studiów. Kolejnym składnikiem proponowanej koncepcji 
kształcenia nauczycieli w krajach Unii są nowe założenia 
formalno – organizacyjne nauczania i uczenia się zgodnie z 
zasadą uczenia się przez badanie.



Proponuje się też uzupełnić tę koncepcję poprzez włączenie do 
programu 

studiów tematów 

związanych z Europą i 

europejską 

integracją. Wynika to z tego, 

że 

kandydaci na nauczycieli mają zbyt 
ograniczone możliwości uzyskania 

informacji o Europie.



Za najlepsze zadania w dziedzinie 
kształcenia nauczycieli uważa się więc w 
UE likwidowanie niedoborów 
informacyjnych o Europie, o kształceniu 
na kontynencie, oraz włączenie do 
procesu doskonalenia nauczycieli 
problematyki europejskiej.



Dostrzega się też w krajach zrzeszonych 
przekazywanie studentom szerszej i 
głębszej wiedzy traktującej o partnerskiej 
współpracy nauczyciela z rodzicami i całą 
społecznością lokalną.



Należy jednak zwrócić uwagę na to, że 

„Europa przyszłości” budzi zaniepokojenie 

wśród nauczycieli muzyki, gdyż w krajach 

Europy południowej (Grecja, Hiszpania) nie 

ma specjalnych studiów muzyczno – 

pedagogicznych w instytucjach kształcenia 

muzycznego, można więc sobie wyobrazić 

z jaką kompetencją fachową odbywa się 

tam nauka tego przedmiotu.



Zaniepokojenie nauczycieli Wspólnoty 

Europejskiej, zwłaszcza austriackich, 

niemieckich i szwajcarskich, którzy są 

„dwuprzedmiotowi”, budzi perspektywa 

migracji z południa Europy nauczycieli 

„jednoprzedmiotowych”, kształconych 

według przestarzałych programów.



W związku z integracją starego kontynentu 

również w Polsce dostrzega się pilną potrzebę 

modyfikacji kształcenia, dokształcania i 

doskonalenia nauczycieli, którzy znaleźli się w 

nowej sytuacji. Modernizacja systemu 

kształcenia jest konieczna i powinna zaczynać 

się od zmiany sposobu naboru kandydatów do 

zawodu nauczyciela. Aby pretendent spełnił w 

przyszłości zadania stawiane przed 

nauczycielem europejskiej szkoły, powinien 

charakteryzować się takimi cechami 

osobowościowymi, reprezentować takie wysokie 

wartości intelektualne, aby być dla młodego 

pokolenia wychowawcą przekazującym 

ogólnoludzkie wartości duchowe i moralne, a 

nie nauczycielem matematyki, historii, chemii 

itp…



W zakresie kształcenia                
nauczycieli do potrzeb                  
zintegrowanej Europy                               
uważa się, że jednym                                  
      z głównych zadań                                  
   polityki oświatowej                                 
powinno być przeniesienie kształcenia 
nauczycieli na szczebel akademicki. Tylko 
wtedy zawód nauczyciela zyska w opinii 
społecznej należytą rangę, a równocześnie 
będzie mógł sprostać wymaganiom epoki.



W projekcie „Kierunki przemian oświatowych 

w latach dziewięćdziesiątych”, czytamy: „ W 

przyszłości istniejące zakłady kształcenia 

nauczycieli powinny stać się elementem 

szkolnictwa wyższego”.



W przypadku uczelni, których nie stać 

(kadrowo i bazowo) na kształcenie studentów 

na poziomie magisterskim, postuluje się, aby 

robiły to na poziomie wyższym, tj. obok 

studiów jednolitych, (4 – 5 letnich) 

magisterskich lub (7 – 8 letnich 

doktoranckich), kształciły nauczycieli w 

ramach studiów wielostopniowych, tj. stopień 

pierwszy – zawodowy (3 letni) z drożnością na 

drugi magisterski (2 – 3 letni) i ewentualnie 

trzeci – doktorski.



Należy także podkreślić, iż Polska to jeden 

z nielicznych krajów, w których dyplom 

ukończenia studiów daje natychmiast pełne 

kwalifikacje nauczycielskie. W związku z 

powyższym postulowano wprowadzenie 

stażu, w trakcie którego nauczyciel 

powinien się uczyć, np.: w placówce 

doskonalenia nauczycieli i dopiero na 

koniec zdać egzamin teoretyczno – 

praktyczny, aby w ten sposób uzyskać 

pełne kwalifikacje zawodowe.



Zaliczenie całości studiów i obrona pracy 

magisterskiej nie jest tożsame przecież ze 

spełnieniem warunków przydatności do 

zawodu.



Liczne kontrowersje wzbudził także modny ostatnio tytuł 
„licencjata”, sugerujący w pewnym sensie stabilizację 
zawodową nauczycieli, którzy na tym poziomie powinni być 
traktowani jako kandydaci do pełnych kwalifikacji.



Krytykuje się też pośpiech w tworzeniu kolegiów nauczycielskich 
(przebudowa 2 – letnich SN – ów) bez tworzenia warunków 
rzeczywistej drożności do magisterium. Chodzi przy tym nie o 
formalne usprawnienie do dalszego kształcenia, ale o 
przygotowaniu kandydatów na nauczycieli (mających tytuł 
„licencjat”) do studiów wyższych. Kierunek, jakim jest 
upowszechnienie wykształcenia na poziomie studiów wyższych 
zawodowych w kolegiach nauczycielskich, uważa się za słuszny. 
Jeśli jednak kolegium ma być szkołą zbliżoną do modelu 
sprawdzonego w krajach Zachodu, musi być uczelnią ściśle 
powiązaną ze szkołami akademickimi, uczelnią po prostu 
włączoną w strukturę uniwersytetu czy wyższej szkoły lub 
akademii pedagogicznej. Uważa się też, że rzecznicy kolegiów 
nauczycielskich chętniej odwołują się do powierzchownych z 
zdezaktualizowanych spostrzeżeń przeniesionych z Zachodu, 
niż do koncepcji i doświadczeń rodzimych.



Nawet w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej w 
sprawie zakładów kształcenia nauczycieli z 5 marca 1992 
roku problem powiązania kolegiów z uczelniami 
akademickimi nie został należycie wyeksponowany. 
Tymczasem istnieją niewykorzystane możliwości 
współpracy przy integracji kolegiów i ich macierzystych 
uczelni , rozumianej jako wywodzenie się z kadry 
nauczającej w kolegiach spośród nauczycieli 
akademickich, szeroka wymiana wykładowców między 
oboma poziomami kształcenia, szybszy rozwój naukowy 
niektórych nauczycieli, zasilanie uczelni akademickich 
przez nauczycieli kolegiów zdobywających stopnie 
naukowe, wzajemna wymiana doświadczeń itp.



Propozycja kierunków, w obrębie których powinna się 
dokonywać modernizacja kształcenia nauczycieli, biorąc 
pod uwagę naszą przyszłość w Zjednoczonej Europie, 
znajdujemy w „Kierunkach przemian oświatowych w 
latach dziewięćdziesiątych”. W projekcie tym wskazany 
jest cel modernizacji kształcenia: „Nauczyciele powinni 
być przygotowani do zawodu wg programów kształcenia 
uwzględniających najnowsze osiągnięcia światowej 
psychologii i pedagogiki – na podstawie bezpośrednich 
doświadczeń szkolnych powinni móc wyrobić w sobie 
praktyczną umiejętność nauczania i oddziaływania 
wychowawczego”, jego rozwinięcie i uzasadnienie oraz 
zadania, m.in. „Niezbędne jest wprowadzenie 
europejskich wzorców i standardów w systemie 
kształcenia nauczycieli, m.in. większe położenie nacisku 
na wykształcenie sprawności komunikowania się” oraz 
„Niezbędne jest przygotowanie nowoczesnych 
podręczników kształcenia nauczycieli”.



Kształcenie polskiego nauczyciela do potrzeb 

przyszłej Zjednoczonej Europy powinno opierać 

się na uświadomieniu sobie nowych zjawisk i 

obszarów eksploracji powstałych w wyniku 

zmian na mapie społeczno – politycznej Starego 

Kontynentu. Istnieje więc potrzeba rozszerzenia 

płaszczyzny poznawczej kwalifikacji 

nauczyciela. Chodzi o to, że kształcenie 

nauczycieli nie może się dokonywać w 

zamknięciu kulturowym, ani też w izolacji od 

nauki współczesnej. Postuluje się otwarcie 

edukacji nauczycielskiej na różnorodne 

orientacje teoretyczne nauki o wychowaniu.



Realizacja europejskiego wymiaru edukacji 

może dokonać się poprzez uprzednie 

ukształtowanie europejskiej tożsamości 

nauczycieli, która jest współtworzona przez 

humanizm, różnorodność, uniwersalność.



Dotychczasowemu kształceniu nauczycieli zarzuca się 
pomijanie problematyki etycznej, co uniemożliwia 
przyszłemu nauczycielowi niesienie pomocy młodemu 
człowiekowi, żyjącemu w chaosie współczesnego świata.



Równocześnie podkreśla się rolę tożsamości 
autonomicznej, która zakłada krytyczność myślenia, 
dociekliwość poznawczą, weryfikowanie zasadności 
zewnętrznie narzucanych przepisów roli zawodowej. 
Kształtowanie krytyczności myślenia poprzez poznanie 
krytycznej analizy narzucającego się świata mas mediów 
oraz ocen upolitycznionego świata miałoby być formą 
obrony przed bezbronnością i ubezwłasnowolnieniu 
człowieka. Krytyczność myślenia domaga się jednak 
edukacji pojęciowej (nurt zachodniej pedagogiki), a nie 
instrumentalno – technicznej; w przeciwieństwie do 
Polski, na Zachodzie dowartościowuje się kształcenie 
teoretyczne.



Za warunek usprawnienia i modernizowania kształcenia 
nauczycieli w Polsce uważa się też odwoływanie się do 
informacji zwrotnych, czyli informacji otrzymywanych od 
studentów na temat ich wrażeń i odczuć, jakich doznają oni w 
związku z osobami wykładowców, sposobami prowadzenia przez 
nich zajęć.



Należy w kształceniu i doskonaleniu nauczycieli więcej miejsca 
przeznaczyć na nieszkolne formy kształcenia i wychowania, aby 
w ten sposób wyposażyć ich w niezbędną wiedzę, która umożliwi 
wykorzystanie w nauczaniu szkolnym szerokiej oferty edukacji 
pozaszkolnej (biblioteki, czytelnie, muzea, wystawy itp.).



Odnośnie treści kształcenia zwraca się też uwagę na 
wyposażenie nauczycieli w wiedzę o prawach i wolności 
człowieka, na wykształcenie bez względu na specjalność i rodzaj 
placówki oświatowej. Chodzi o to, aby zacierały się różnice w 
poziomach kształcenia do różnych szczebli systemu 
edukacyjnego, od wychowania przedszkolnego poczynając, na 
szkołach średnich kończąc. W wyniku kształcenia nauczyciel 
powinien więc zyskać świadomość, że środowiskiem życia 
człowieka jest „świat humanistyczny”.



Znamienny jest fakt, iż sami kandydaci do 
zawodu nauczycielskiego dostrzegają 
niedoskonałość systemu kształcenia, np.: „Mało 
efektywne kształcenie nauczycieli, 
zwerbalizowane, słabo przygotowujące do 
innowacyjnego kształcenia i do 
pozadydaktycznych funkcji nauczycielskich” 
oraz przestrzegają przed bezkrytycznym 
lansowaniem wzorów kształcenia i pracy 
nauczycielskiej z Zachodu, bez analizy 
warunków pracy polskich nauczycieli i rodzimej 
tradycji.



W wyniku wzrostu znaczenia kształcenia 

ustawicznego, zwiększających się 

wymagań rynku pracy oraz 

integracyjnych tendencji kulturowych w 

Europie, z dużym natężeniem będzie 

następował rozwój form pozaszkolnych 

kształcenia.



Niepokój jednak budzi brak kadry 

odpowiednio przygotowanej do 

prowadzenia tego typu zajęć, tj. kursów, 

konferencji, seminariów.



W związku z powyższym pojawiają się 

pewne obawy co do jakości kształcenia 

ustawicznego.



W Polsce „edukacja w okresie zatrudnienia” 
traktowana będzie nadal dwutorowo jako 
dokształcanie i doskonalenie (w krajach o 
wysokim poziomie rozwoju oświaty, 
dokształcanie nie odgrywa już tej roli co u 
nas, gdyż do pracy przyjmuje się nauczycieli 
wykwalifikowanych).



Jednak o miejscu, czasie i formie 
doskonalenia powinien decydować sam 
nauczyciel, gdy uzna, że jest to mu 
potrzebne, ale w porozumieniu z władzami 
oświatowymi, które całkowicie lub częściowo 
pokrywałyby koszty udziału nauczycieli w 
tych formach.



Natomiast zadaniem instytucji 
zajmujących się doskonaleniem nauczycieli 
powinno być proponowanie form, tematyki 
i rozwiązań organizacyjnych, które 
odpowiadałyby 

potrzebom nauczycieli i 

wymaganiom rzeczywistości 

edukacyjnej. Doskonalenie  powinno być 
wdrażaniem do  twórczej pracy 
nauczyciela i 

służyć nie tyle rozwijaniu 

wiedzy przedmiotowej nauczyciela ile 
lepszemu rozumieniu jej istoty.



Tymczasem nasz dotychczasowy system doskonalenia zawodowego, 
uznaje się za zlikwidowany, kiedy to w 1990 roku zakończył 
działalność Instytut Kształcenia Nauczycieli (przemianowany przed 
likwidacją na Centrum Doskonalenia Nauczycieli), a jego obowiązki 
przejęły ośrodki metodyczne. Im to powierzono organizację i 
doskonalenie zawodowe nauczycieli, informację pedagogiczną, 
koordynację działalności doradców, organizację doradztwa 
merytoryczno – metodycznego, a realizacją tych zadań mają się 
zająć nauczyciele konsultanci (już nie akademiccy). Uważa się, że 
skutkiem tych zmian będzie regres. Doniosłe w skutkach będzie 
utrzymanie wyłączności ośrodków metodycznych, brak powiązania z 
oświatą pozaszkolną, którą na Zachodzie uważa się za alternatywną 
formę dokształcania i doskonalenia. Za niepokojącą konsekwencję 
tego stanu rzeczy uważa się też rozdział dokształcania i 
doskonalenia zawodowego, szczególnie ważnego z uwagi na 
konieczność aktualizowania wiedzy osobistej nauczyciela. Za 
optymalne rozwiązania uważa się wprowadzenie w życie nowego 
systemu dokształcania i doskonalenia nauczycieli.



Zwraca się przy tym uwagę na to, aby zapowiadane zmiany w 
systemie dokształcania i doskonalenia nauczycieli były 
porównywalne z ich odpowiednikami w krajach Europy Zachodniej.



Obserwując obecną sytuację oświatową daje się 
zauważyć rozbieżności między tym, jakie wartości i 
idee prezentują współcześni nauczyciele, a tym jaką 
świadomość powinni posiadać (już wkrótce) 
nauczyciele Zjednoczonej Europy, to w tej sytuacji 
duża rola przypada dokształcaniu i doskonaleniu 
zawodowemu.



Jest to szczególnie niepokojące dla tej grupy 
nauczycieli, którzy w zawodzie już funkcjonują, gdyż 
byli oni kształceni do pracy w innych warunkach 
społecznych, politycznych i gospodarczych. Aby 
spełnić się w nowej sytuacji i sprostać zadaniom, 
jakie stawia się przed nauczycielem szkoły 
europejskiej, będą musieli skorzystać z odpowiednich 
form dokształcania i doskonalenia, tylko że nie ma 
dla nich w zasadzie żadnych propozycji.



Ponadto znaczna grupa nauczycieli nie wykształciła u 
siebie potrzeby i motywacji doskonalenia zawodowego, 
a przecież w zmieniającej się sytuacji europejskiej 
można spodziewać się migracji nauczycieli. Jeśli więc 
mamy „wejść do Europy”, a co do tego nie ma 
wątpliwości, to zmienić się musi świadomość 
nauczycieli, a i system doskonalenia powinien być tak 
skonstruowany, aby umożliwiał 

     

każdemu chętnemu nauczycielowi 

        

  wybór atrakcyjnej formy doskonalenia.



Należy liczyć się z tym, że nauczyciele 

 będą mogli „migrować”, by znaleźć
          lepsze warunki własnej egzystencji, 

  ciekawszą, bardziej korzystną

 finansowo pracę…



Przypuszczać też należy, że o dobrze 

przygotowanych młodych i zdolnych 

nauczycieli zabiegać będą te kraje 

europejskie, w których wystąpią niedobory, 

jednak będzie to prawdopodobnie dotyczyć 

wąskiej grupy specjalistów w dziedzinie np.: 

nauk ścisłych, przyrodniczych, czyli kulturowo 

– neutralnych.



Na razie jednak nie wiadomo czy powstanie 

wspólny rynek dla nauczycieli, czy możliwe 

lub pożądane jest przemieszczenie się 

nauczycieli w ramach Wspólnoty zważywszy, 

że, o czym wspomniano wcześniej, różne są 

kwalifikacje, pełnione role i warunki pracy 

nauczycieli w krajach zrzeszonych.