Zaburzenia emocjonalne u dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym

Zaburzenia emocjonalne

u dzieci w wieku przedszkolnym

i wczesnoszkolnym

Emocje i uczucia

W życiu każdego człowieka

niezależnie od jego wieku – okresu

najwcześniejszego dzieciństwa do późnej

starości – emocje odgrywają ogromną rolę.

Emocje

określamy jako stosunek

podmiotu do ludzi, zjawisk, rzeczy, a także

do samego siebie. To wszystko co dzieje

się dookoła nas, a także nasze własne

postępowanie jest zabarwione określoną

emocją.

Rozwój emocjonalny dzieci w wieku

przedszkolnym w stosunku do

wcześniejszych faz rozwojowych

(niemowlęcej i poniemowlęcej), cechuje się

wzbogaceniem i zróżnicowaniem życia

uczuciowego. Związane jest to zarówno

z dojrzewaniem układu nerwowego, jak

i wpływem oddziaływań środowiskowych.

W wieku przedszkolnym dziecko przeżywa

takie uczucia jak:

zazdrość, gniew, strach i lęk,

radość, przyjemność, sympatię, zmartwienie,

ciekawość

Zaczynają także kształtować się uczucia:

społeczne, moralne, estetyczne i intelektualne

Zazdrość

Zazdrość pojawia się wtedy, gdy grozi

dziecku utrata miłości osób z najbliższego

otoczenia.

Dziecko może demonstrować zazdrość w

bardzo różny sposób: od gniewu czy

odwracania się od osoby wywołującej

zazdrość, do takich form zachowań, które

mają na celu zwrócenie na siebie uwagi.

Dziecko może wyrazić to uczucie poprzez:

milczenie i czasowe izolowanie się od tych,

którzy wywołali gniew,

 bądź przez przesadną hałaśliwość i

przekorę.

Gniew może być skierowany na bezpośrednią

jego przyczynę, albo przeniesiony na inne

mniej zagrażające osoby lub przedmioty.

Strach

Sytuacje, które wywołują strach to

najczęściej: zwierzęta, pojawienie się osób

obcych, hałas.

Stopniowo reakcje strachu na konkretne

przedmioty czy sytuacje maleją, natomiast

obawy wzbudzają zjawiska przeżywane

w wyobraźni.

Wiek przedszkolny

W tym wieku rozwija się u dziecka

poczucie humoru, reaguje ono

wybuchami śmiechu na odkrytą

niedorzeczność w oglądanym filmie

czy słuchanym opowiadaniu.

Symptomy uważane za objawy

zaburzeń emocjonalnych:

• zaburzenia snu,

• odmowa jedzenia,

• nadpobudliwość,

• lęki,

• negatywizm,

• zazdrość, itd.

Kryteria przyjęte przy

określaniu zaburzeń

emocjonalnych u dzieci:

1. Trwałość występujących objawów. To bowiem, co

charakteryzuje symptom zaburzeń sfery emocjonalnej występującej u

dzieci normalnie rozwijających się, to krótkie okresy ich trwania.

2. Intensywność objawów. Słabo zaznaczone bądź zanikające

symptomy nie mogą być uznane za przejaw patologii. Natomiast duża

ich liczba oraz natężenie jest kryterium, które może wskazywać na

rzeczywiste występowanie zaburzeń emocjonalnych.

3. Częstość symptomów. Objawy rzadko występujące nie mogą być

wskaźnikiem rozpoznania zaburzeń. Jedynie znaczna część

występowania określonych objawów wskazuje na istnienie problemów

typu emocjonalnego.

Kryteria te powinny być analizowane:

• w każdym przypadku,

• przy rozpoznawaniu zaburzeń

emocjonalnych,

•z uwzględnieniem poziomu wieku dziecka,

•z uwzględnieniem jego indywidualnych

właściwości

•oraz środowiska, w jakim się ono rozwija.

W literaturze nie ma jednolitego, przyjętego przez
wszystkich badaczy podziału zaburzeń emocjonalnych.

W próbach klasyfikacji uwzględnia się:

oprzyczyny i (lub) skutki zaburzeń,
oich objawy,
oalbo przyjmuje łącznie oba kryteria podziału.

H. Spłonek i E. M. Bower dokonują podziału w oparciu o
objawową analizę zaburzeń.
W odmienny sposób przeprowadza analizę zaburzeń S.
Gerstman opisując dzieci przejawiające cechy
niedojrzałości emocjonalnej i wskazując na ich przyczyny.

Innego typu klasyfikację przeprowadza A. H. Chapman.
Uwzględnione są tutaj nie objawy, lecz syndromy zaburzeń
emocjonalnych.

Wymienia je w sposób następujący:

1.Reakcje nerwicowe cechujące się dużą różnorodnością
zmieniających się objawów.

2.Zaburzenia w kształtowaniu się struktury osobowości
wyrażającej się zachowaniem agresywnym bądź biernym,
wycofującym się.

3.Zaburzenia zachowania będące wyrazem agresji i mające
charakter aspołeczny.

4.Zaburzenia psychotyczne.

W literaturze spotykamy się ze

stwierdzeniem, że schorzenia

nerwicowe polegają na chorobliwie

lękowej reakcji na stres.

1. Dzieci nerwicowe.

Stały niepokój i lęk uniemożliwiają dziecku

prawidłowe przystosowanie się do

warunków

i wymagań otoczenia i są przyczyną

zaburzeń zachowania.

Wprowadzone przez szkockiego lekarza

Cullena pojęcie nerwicy rozumiano jako

wszelkie choroby układu nerwowego bez

określonego podłoża

anatomopatologicznego.

Główną przyczyną powstawania nerwicy

są urazy psychiczne. Są to różnego rodzaju

traumatyzujące przeżycia wypływające

z niekorzystnych sytuacji środowiska

zewnętrznego wywołujące zaburzenia

normalnego funkcjonowania:

a) Lęk

Podstawowym objawem nerwicy, a

zarazem jej źródłem jest lęk.

Określany jest jako bardzo silny stan

napięcia charakteryzujący się poczuciem

zagrożenia,

a jednocześnie bezradności, niepokoju

i bezsilności.

Lęk jest emocją bezprzedmiotową - nie

uświadamiamy sobie źródła wywołującego

stan zagrożenia. Jednostka w celu

uniknięcia przeżywania lęku uruchamia

różnego rodzaju mechanizmy obronne.

Różnica między strachem a lękiem,

polega na tym, że strach jest reakcją na

określone, obiektywne bodźce

zagrażające, natomiast lęk powstaje w

sytuacji zagrożenia podstawowych

wartości osobowości.

W wielu przypadkach lęk jest wyrażany

bezpośrednio: dziecko mówi, że "boi się

ciemnego pokoju", "boi się być samo".

Często jednak jest uświadamiany i

przejawia się pod postacią innych objawów

nerwicowych - organizm wówczas

uruchamia mechanizmy obronne.

U dziecka, które boi się iść do przedszkola,

szkoły mogą być to objawy typu:

o bóle brzucha,

o wymioty,

o bóle głowy, itp.

Tak więc lęk ujawnia się albo bezpośrednio,

albo

w sposób zastępczy pod postacią symptomów

nerwicowych.

Częstą postacią lęków u dzieci są lęki nocne. Dziecko budzi

się w nocy, jest przerażone, krzyczy, nie reaguje na

uspokajanie rodziców, a rano nie pamięta nocnego

incydentu.

Lęki nocne często pojawiają się w okresach trudnych

przeżyć wywołanych na ogół:

osytuacją rodzinną,

okonfliktami między dziećmi a rodzicami,

oobiecaną lub wymierzoną karą.

Dzieci, u których występują lęki nocne są:

omało odporne na stres,

onadwrażliwe,

oo małej zdolności adaptacji do nowych warunków,

oskłonne do płaczu,

obierne w sytuacjach społecznych.

b) Moczenie mimowolne

Uważane jest za najczęstszy rodzaj zaburzeń dziecięcych.

Moczenie pierwotne to takie, które trwa od urodzenia i
jest kontynuacją moczenia fizjologicznego.

O moczeniu wtórnym mówimy wówczas, gdy pojawiło się
po rocznej lub dłuższej przerwie u dzieci, które
poprzednio opanowało już ten nawyk.

Częstszą postacią zaburzenia jest mimowolne oddawanie
moczu podczas snu. Występuje ono częściej u chłopców
niż u dziewcząt (wg danych M. Herberta).

Mimowolne moczenie współwystępujące często z

innymi objawami zaburzeń emocjonalnych zwłaszcza z:

• nadpobudliwością emocjonalną,

• zmiennością nastroju

• i płaczliwością.

Rzadziej z:

• zahamowaniem emocjonalnym,

• objawami apatii,

• nieśmiałości

• oraz brakiem pewności siebie.

Ponadto u dzieci z objawem moczenia

stwierdzono symptomy innego typu:

•lęków,

•drażliwości,

•pobudliwości psychicznej,

•złych stosunków z grupą rówieśniczą,

•niechęci do nauki.

Psychogenne przyczyny istnienia moczenia

mimowolnego to:

Nie wykształcenie umiejętności kontroli

wydzielania moczu w wyniku nieprawidłowego
treningu czystości (rozpoczętego zbyt wcześnie,
przed 5 miesiącem życia lub zbyt późno, po 4
roku życia).

Nieprawidłowości tkwiące w środowisku

rodzinnym, szczególnie widoczne jest to
w przypadku moczenia wtórnego.

W pracy terapeutycznej z dziećmi moczącymi się warunkiem

powodzenia jest:

•zdobycie zaufania dziecka,

•zapewnienie sobie jego współpracy,

•a także wzbudzenie jego zainteresowania możliwością usunięcia

objawów moczenia,

•konieczna także jest współpraca z rodzicami,

•zrozumienie przez nich psychologicznych mechanizmów moczenia

•i uświadomienie im negatywnego skutku wszelkich kar

wymierzanych dziecku za moczenie się.

c) Zaburzenia łaknienia

Symptom "nerwicowego braku apetytu" występuje bardzo
często niemal u 2/3 dzieci w wieku od 2 do 5 lat.

Wywołuje niepokój rodziców o zdrowie dziecka,
jednocześnie będąc skutkiem błędów wychowawczych
popełnionych przez ojca lub matkę polegających głównie
na:
nadmiernym zwracaniu uwagi na proces jedzenia,
stałe namawianie dziecka do jedzenia,
przymuszanie pod groźbą kary,
zabawianie podczas posiłku.

Badania wykazują, że w większości przypadków

powodem odmowy jedzenia przez dzieci jest

podawanie mu takiego rodzaju pokarmu, którego

ono nie aprobuje. Przełamywanie jego niechęci,

przymuszanie prowadzi do reakcji obronnych i

odmowy jedzenia.

Zaburzenie apetytu może być także reakcją na
trudną sytuację dziecka oraz niekorzystne
bodźce środowiskowe odbierane przez dziecko
jako zagrażające jego poczuciu bezpieczeństwa.

Anoreksja opisywana jest również jako jeden z
objawów ogólnego negatywizmu dziecka lub
jako wyrażenie niechęci lub wrogości do
rodziców, a także jako sposób zwrócenia uwagi i
zapewnienia sobie opieki.

Na obraz jąkania składają się objawy kliniczne, które

polegają na wielokrotnym powtarzaniu tej samej

głoski, bądź sylaby, wyrazu (zacinanie się), czemu

towarzyszy silne emocjonalne i mięśniowe napięcie.

Niektórzy autorzy przyczyn jąkania dopatrują się

w rozbieżności między wysokim poziomem myślenia

dziecka (ok. 3 r.) a małą stosunkowo sprawnością

aparatu mowy (tzw. "jąkanie rozwojowe").

Wg G. Suchariewa jąkanie może pojawić się

w sposób nagły pod wpływem urazu

psychicznego, bądź w efekcie długo

trwających niesprzyjających sytuacji

traumatyzujących.

Jąkanie jest z jednej strony rezultatem napięć

emocjonalnych, z drugiej przyczyną dalszego

pogłębiania się zaburzeń życia emocjonalnego.

Jest jednym z objawów w procesie

znerwicowania dziecka wywołanych

nieprawidłowymi warunkami środowiska

rodzinnego.

Dlatego terapia powinna iść:

w kierunku pracy z samym dzieckiem i dotyczyć:

•obniżenia napięcia emocjonalnego,

•podwyższenia wiary we własne siły,

•zmiany stosunku dziecka do zjawiska jąkania,

a także w kierunku pracy z rodzicami i dotyczyć:

•zapewnienia mu spokojnej i życzliwej atmosfery domowej bez

napięć i konfliktów.

Oddziaływanie terapeutyczne powinno także obejmować

środowisko przedszkolne lub szkolne dziecka.

e) Tiki

Są to nagłe, mimowolne wyładowania ruchowe

różnych grup mięśniowych, nie podlegające

świadomej kontroli.

Najczęściej spotykane rodzaje tików to:

• mruganie oczami,

• grymasy twarzy,

• podrzucanie lub wyciąganie ramion.

Pojawiają się najczęściej w wieku między 5 a 12 r.

życia.

Tiki są zaliczane do objawów nerwicowych,

a ich podłoże to silne przeżycia urazowe,

wywołane sytuacjami konfliktowymi.
Tiki cechują się uporczywością i

długotrwałością występowania. Leczenie

napotyka duże trudności. Konieczna jest

indywidualizacja podejścia do dziecka oraz

doboru metod terapeutycznych.
Wskazana jest terapia zajęciowa,

wzbudzająca zainteresowanie dziecka i

jego zaangażowanie

w wykonywaną pracę.

2. Dzieci zahamowane

psychoruchowo

2. Dzieci zahamowane

psychoruchowo

Tym mianem określa się dzieci lękowe,

u których obserwuje się trudności w

kontaktach społecznych i obniżoną

aktywność.

M. Chłopkiewicz wyodrębnia

następujące grupy dzieci:

a) dzieci zmotywowane -

napięte

charakterystyczna ich cecha to ogromna

skrupulatność i przesadna staranność

w wykonywaniu zadań

•Niepewne swych umiejętności sprawiają

wrażenie nieustannie napiętych i niespokojnych.

•Bardzo związane z matką, odczuwają wielki lęk

przed przedszkolem lub szkołą.

•Stronią od nowych osób, sytuacji, są wówczas

ciche, lękliwe i wycofują się. Te same dzieci w

domu potrafią być ożywione, swobodne i

ruchliwe.

b) dzieci podporządkowane -

uległe

to dzieci „wyciszone”, małomówne, grzeczne,

posłuszne, oceniane jako koleżeńskie i

uczynne

•Ich nieśmiałość i lękliwość występuje zwłaszcza

w kontaktach z osobami dorosłymi.

•Od najmłodszych lat słaba więź emocjonalna

z matkami, które prezentują postawę wymagającą

i represyjną. Wpływa to na ukształtowanie się

u dziecka podstawy nieufności w stosunku do

dorosłych, co odzwierciedla ich stosunek do

nauczycieli.

c) dzieci z obniżoną

samooceną - zrezygnowane

są to dzieci bierne zarówno w domu jak i w szkole

•Mają poczucie małej wartości, rezygnują z prób

podejmowania działań ze względu na krytyczną ocenę

samych siebie. Nawet gdy osiągną sukces, nie są w stanie w

niego uwierzyć.

•Są apatyczne, powolne, przygnębione. Niezmiernie

wrażliwe na przejawy dezaprobaty i odrzucenia uczuciowego

ze strony innych osób.

•Często płaczą, gdy napotkają trudności rezygnują z

zadania, wolą prosić o pomoc, niż samemu poszukać

rozwiązania.

•Bezradność i niska samoocena wynika z błędnych postaw

rodzicielskich wobec dzieci nacechowanych głównie

nadmiernym krytycyzmem, odrzuceniem, dezaprobatą,

deprecjonowaniem wartości dziecka.

d) dzieci nadwrażliwe -

asteniczne

to dzieci bardzo skryte, powściągliwe,

nie ujawniające swoich przeżyć

•Czują się różne od innych dzieci.
•Unikają towarzystwa, męczy je hałas,
ruchliwość rówieśników, wolą samotne
zabawy.

3. Dzieci obojętne

uczuciowo

3. Dzieci obojętne

uczuciowo

Dziecko, które nie umie nawiązać

kontaktów uczuciowych z dorosłymi i

rówieśnikami, nie umie współodczuwać

radości i smutków innych osób.

Dziecko, którego mimika twarzy jest mało
ekspresyjna, smutne, często unikające
kontaktu wzrokowego, odtrącające
przyjaźń innych, czasem złośliwe i wrogie
w stosunku do otoczenia, sprawiające
wrażenie jak by mu nie zależało na
uczuciach innych

- to dziecko określane

jako uczuciowo obojętne.

Spotyka się też dzieci, które mimo
odczuwania silnej potrzeby więzi
uczuciowej czy wręcz "głodu uczuciowego"
nie potrafią nawiązać stałego i bliskiego
kontaktu z innymi ludźmi.

Kontakty te są powierzchowne, nie oparte
na rzeczywistym przywiązaniu. Wg wielu
badaczy są to efekty lęku przed
możliwością ponownej utraty osoby, do
której dziecko się przywiązało. Takie dzieci
określa się mianem egotycznych.

Terapia dziecka z chorobą sierocą polega na

nawiązywaniu kontaktu uczuciowego zjedna i tą

samą osobą i przebiega

w trzech etapach:

• stadium oswajania - polega na życzliwej

obecności terapeuty, bez narzucania się dziecku

i przekraczania bariery przez niego wyznaczonej,

• kształtowanie porozumienia emocjonalno-

mimicznego, które może nastąpić wtedy, gdy

lęk dziecka jest już w pewnej mierze opanowany,

• tworzenie więzi uczuciowej z terapeutą,

której efektem może być „transplantacja

uczuciowa" na matkę adaptacyjną.

4. Dzieci nadpobudliwe.

Zachowanie dzieci nadpobudliwych

nastręcza wiele trudności zarówno

nauczycielom jak

i rodzicom.

Ich reakcje emocjonalne są:

• gwałtowne,

•nieproporcjonalne do działającego bodźca,

• spowodowane przewagą procesów

pobudzenia nad hamowaniem (wynika to z

określonego typu układu nerwowego).

Dzieci te charakteryzują się na ogół:

•słabym, nadpobudliwym, labilnym układem nerwowym,

•szybko męczą się wykonywaną pracą,

•łatwo nużą się,

•są niewytrwałe w działaniu.

W rozwoju dzieci nadpobudliwych istotne znaczenie ma system

wychowawczy, szczególnie niekorzystne jest wychowanie

niekonsekwentne tj.

•brak stałych, jasno sprecyzowanych wymagań w stosunku do

dziecka

•i często zmieniające się oceny jego zachowania w zależności od

nastawienia rodziców.

Postępowanie dorosłych z dzieckiem nadpobudliwym powinny
cechować przede wszystkim spokój i cierpliwość.

Schemat dnia powinien być zaplanowany i zorganizowany,
aby nie dostarczył dziecku zbyt dużo chaotycznych bodźców.

Ze względu na dużą męczliwość i znużenie zabawy
i zajęcia dzieci powinny być przeplatane, ruchome ze
spokojnymi.

Dorośli powinni dyskretnie wspierać, pomagać i zachęcać do
wykonywania różnych zadań, pomóc w przezwyciężaniu
trudności.

Wyraźnie niekorzystne jest dla dziecka nadpobudliwego
przebywanie w zbyt dużej grupie dzieci (20-30 osób).

Dobrze zorganizowany dzień, a przede wszystkim spokój

i cierpliwość opiekunów, tonowanie konfliktów,
konsekwencje w postępowaniu z dzieckiem stanowią
nieodzowne warunki pozwalające z jednej strony na
wyrównanie istniejącej nadpobudliwości, a z drugiej
strony na niedopuszczenie do dalszego rozwoju
zaburzeń.

5. Dzieci agresywne.

Zachowania agresywne przejawiają się

pod postacią agresji fizycznej lub

werbalnej.

Agresja:

• fizyczna to:

bezpośrednie zadawanie bólu

innym osobom np. wybuchy gniewu,

rzucanie się

z pięściami, bicie innych dzieci, drapanie,

gryzienie,

• werbalna:

gdy dziecko nie wchodzi w

bezpośredni fizyczny kontakt z osobami lub

przedmiotami, a powoduje ich cierpienie

poprzez wyśmiewanie, złośliwe uwagi,

arogancję, przezywanie, skarżenie.

Zachowanie agresywne rozpatruje się

jako:

• reakcje na frustracje

, czyli udaremnienie

osiągnięcia celu ze względu na przeszkody:

– wewnętrzne (np. zły stan zdrowia, brak

wiadomości z danej dziedziny, umiejętności
niezbędnych do zrealizowania celów itp),

– lub zewnętrzne (nie uzależnione od właściwości

dziecka ale od warunków stwarzanych mu przez
otoczenie),

• naśladowanie obserwowanych zachowań

–

U. Bronfenbrenner stwierdza, że "zachowanie agresywne,

a nawet okrucieństwo, można wywołać u osoby, która nie

ma najmniejszych podstaw, by czuć się skrzywdzoną, a po

prostu miała okazję obserwować zachowanie agresywne

tylko i wyłącznie w roli widza".

Największe szansę stania się modelem mają osoby

znaczące dla dziecka: rodzice, starsze rodzeństwo, a także

inne mające znaczenie i autorytet w oczach dziecka.

• zachowanie instrumentalne

- gdy dziecko stara

się przez czynności agresywne zrealizować
stawiany przed sobą cel, przekonuje się, że
zachowanie agresywne przynosi pozytywne
efekty.

W literaturze mówi się jeszcze o agresji
patologicznej, której przyczyn istnienia dopatrują
się w patologicznych zmianach w mózgu.

Praca terapeutyczna powinna być prowadzona zarówno z

rodzicami jak

i dzieckiem, poprzedzona poznaniem przyczyn wywołujących

zachowania agresywne.

Należy dążyć do wygaszania reakcji agresywnych poprzez:

• nie wzmacnianie ich,

• nagradzanie zachowań prospołecznych,

•dostarczenie wielu pozytywnych doświadczeń zmierzających

do podwyższenia poczucia własnej wartości dziecka i

poczucia bezpieczeństwa.

1. Środowisko rodzinne

Wpływ środowiska rodzinnego na dziecko

jest decydujący, zależy on m.in. od:

• warunków bytowych rodziny,

• jej struktury,

•atmosfery, która panuje w domu,

•wzajemnych kontaktów interpersonalnych

wyznaczonych przez postawy rodziców i

więzi emocjonalne istniejące pomiędzy

nimi,

•od metod oddziaływania na dziecko.

2. Środowisko przedszkolne i

szkolne

2. Środowisko przedszkolne i

szkolne

Przedszkole i szkoła mogą być dla dziecka

środowiskiem pełniącym rolę:

• stymulującą rozwój,

•rozszerzającą dotychczasowe jego doświadczenie,

•ukierunkowujące rozwój społeczny, uczuciowy

i intelektualny.

Ale także mogą być przyczyną pojawiających się

nieprawidłowości rozwoju. Dzieje się tak wówczas,

gdy warunki stwarzane przez przedszkole nie są

dostosowane do jego potrzeb lub wymagania w

szkole zbyt wysokie,

w stosunku do możliwości dziecka.

Długotrwale przebywanie w dużej, hałaśliwej

grupie dzieci nie wpływa pozytywnie na
mało odporny układ nerwowy dziecka.

Duża liczebność dzieci w grupach i klasach

uniemożliwia indywidualne traktowanie
dzieci.

Trudne warunki organizacyjno-lokalowe oraz

osoba samego nauczyciela bywa czasem
przyczyną niekorzystnych wpływów na
rozwój emocjonalny dzieci.

Każde dziecko przejawiające odchylenia

od prawidłowego rozwoju emocjonalnego

wymaga odrębnego rozpoznania przyczyn

i stosowania specyficznych, dobranych do

jego możliwości metod wychowawczych i

terapeutycznych, obejmujących zarówno

rodziców jak i dziecko.

Terapia rodzinna podejmowana w przypadku

zaburzeń istniejących u dzieci ma na celu:

•uwrażliwienie rodziców na problemy dziecka,

•zrozumienie jego prawidłowości rozwojowych

i potrzeb,

•zrozumienie przyczyn zakłócenia zachowania,

•a także zrozumienie przez rodziców, jakie

sytuacje rodzinne powodują i nasilają

zaburzenia w funkcjonowaniu dziecka.

Objęcie terapią tylko dziecka utwierdza rodziców

w przekonaniu, że przyczyny trudności tkwią w dziecku, jego

zachowaniu sprawiającym kłopoty otoczeniu.

Utrwala to nieprawidłowe postawy rodziców i nie

rozwiązuje istotnych problemów będących rzeczywistą

przyczyną zaburzeń obserwowanych u dziecka

Rozwiązanie problemów dziecka wymaga zatem działania

dwukierunkowego, pracy z samym dzieckiem i z jego

rodziną.

Document Outline