Normy i przepisy prawne
Normy i przepisy prawne
-
wypowiedź normatywna
– formułuje skierowane
do danego podmiotu żądanie lub upoważnienie do
określonego zachowania.
- wypowiedź normatywna uznawana za wiążącą
(obowiązującą) to
norma postępowania.
Kryterium
obowiązywanie może być różne w zależności od
rodzaju normy (norma prawna, moralna, religijna itp.)
- norma społeczna to taka norma, której
obowiązywanie wynika z jej uznania przez grupę
społeczną a której adresatem jest właśnie ta grupa
społeczna. (normy społeczne mogą mieć swoje
źródło w wypowiedziach normatywnych, ale mogą
też być przyjmowane w procesie socjalizacji
(obserwacja i podporządkowanie wzorom zachowań).
Elementy normy postępowania:
1. określenie adresata normy
2. określenie wzoru postępowania
3. określenie okoliczności warunkujących
określone zachowanie się.
Norma prawna jest najmniejszym elementem systemu
prawa. Aby można było powiedzieć, że norma
postępowania jest normą prawa powszechnie
obowiązującego musi charakteryzować się ona
generalnością i abstrakcyjnością.
- Generalność odnosi się do adresata (cechy
rodzajowe np. obywatel, człowiek, student, Prezydent
RP, „kto”, „każdy”) i okoliczności (w czasie katastrofy,
w obronie koniecznej itp.)
-Abstrakcyjność odnosi się do określenia wzorów
powinnego zachowania. Nakazane/zakazane/dozwolone
zachowanie jest abstrakcyjne, gdy wskazujemy je
rodzajowo, a nie konkretnie tzn. gdy z góry zakładamy
jego potencjalną powtarzalność, ale nie wiemy, czy się
wydarzy, kiedy, a jeśli tak to jak często (kto zabija
człowieka, kto dopuszcza się oszustwa finansowego
itp.)
Norma prawna jest regułą zachowania (wskazuje
kto, w jakich okolicznościach, jak powinien się
zachować – co, gdzie i komu jest nakazane,
zakazane lub dozwolone). Ze względu na te
funkcje norma prawna musi zawierać 2
podstawowe elementy (hipotezę i dyspozycję)
-hipoteza określa adresata i okoliczności
- dyspozycja określa treść powinnego zachowania
albo treść decyzji, którą należy podjąć
Koncepcja norm sprzężonych:
- norma sankcjonowana (hipoteza + dyspozycja)
- norma sankcjonująca (sankcja)
Trójelementowa koncepcja normy prawnej:
-norma = hipoteza + dyspozycja + sankcja.
Hipoteza – wskazuje adresata (element podmiotowy)
i okoliczności (element przedmiotowy), w których
komuś nakazuje, zakazuje lub dozwala się coś czynić.
- elementy podmiotowe wskazują adresata i jego
cechy (wiek, sytuacja rodzinna, zawodowa - w
przypadku ludzi; lub określenie statusu, etapu
zorganizowania lub funkcji – w przypadku jednostek
organizacyjnych)
- elementy podmiotowe mogą odnosić się również do
celu działania (np. „w celu zawarcia umowy”) lub
sposobu działania (np. „ze szczególnym
okrucieństwem”).
- elementy przedmiotowe odnoszą się do stanów,
zjawisk lub wydarzeń zewnętrznych w stosunku do
adresata. Mogą odnosić się też do czasu lub miejsca
działania
Dyspozycja wyznacza treść powinnego zachowania się.
- Rodzaje zachowań regulowanych przez prawo:
1. czyny – faktyczne zachowania psychofizyczne
(kradzież, zabójstwo, korzystanie z rzeczy)
2. czynności konwencjonalne – zachowania, którym
pewne istniejące normy nadają inne (specyficzne)
znaczenie , niż to które wynikałoby z psychofizycznego
przebiegu tych czynności i ich skutków. (podniesienie
ręki podczas głosowania, skasowanie biletu itp.).
Reguły sensu – reguły dotyczące sposobu, przebiegu i
podmiotów upoważnionych do dokonania czynności.
(Żeby uchwalić ustawę, rękę muszą podnieść posłowie
(a nie każdy kto znajdzie się w Sejmie, musi to nastąpić
na Sali Posiedzeń ( a nie w jakimkolwiek pomieszczeniu
Sejmowym) i w czasie głosowania (a nie np. w czasie
dyskusji nad projektem).
Treścią dyspozycji normy prawnej jest
wyznaczenie określonym podmiotom
jakiegoś zachowania. Zachowania
wyznaczane przez dyspozycję mogą mieć
charakter obowiązku (nakaz lub zakaz
postępowania), dozwolenia lub
uprawnienia (wolności, prawa
upoważniające, immunitety i przywileje
oraz roszczenia).
Obowiązek polega na wyznaczeniu określonego
zakazu lub nakazu zachowania i stanowi
ograniczenie swobody postępowania w danym
zakresie. Obowiązki są zazwyczaj wyznaczane
przy pomocy trybu oznajmującego
- nakaz może obejmować zarówno jeden, ściśle
określony typ zachowań – który należy zrealizować
pod groźbą zastosowania sankcji (nakaz zapłaty,
nakaz zwrotu rzeczy itp.)., jak i alternatywne typy
zachowań(zachowanie podstawowe lub inne,
możliwe w określonych wypadkach np. naprawa
lub odszkodowanie). Jeśli wybór należy do osoby
upoważnionej mówimy o upoważnieniu
przemiennym, a jeśli do zobowiązanej – mamy do
czynienia z zobowiązaniem przemiennym.
Zakaz – dotyczy tych typów zachowań, które są
przez normę uznane za niedopuszczalne.
Zachowanie wbrew zakazowi pociąga za sobą
zastosowanie sankcji.
Zakazy dotyczą przede wszystkich czynów w
rozumieniu czynności psychofizycznych, natomiast w
przypadku czynności konwencjonalnych , gdy nie
zostaną zrealizowane reguły sensu mamy do
czynienia z nieskutecznością dokonanej czynności
-Zakazy mogą być wyrażane albo w postaci normy
sankcjonującej (kto zabija, podlega karze) lub przy
uzyciu funktora normotwórczego, który w sposób
jednoznaczny kwalifikuje zachowanie jako
niedopuszczalne (Zakazane jest istnienie partii
politycznych odwołujących się do totalitarnych
metod i praktyk działania).
Istnieje spór co do tego, czy dozwolenie jest samodzielnym
rodzajem dyspozycji normy prawnej, czy też stanowi jedynie
przestrzeń nieujętą przez zakazy i nakazy postępowania.
Podstawowa zasada: dozwolone jest wszystko, co nie jest prawnie
zakazane lub nakazane – zachowania prawnie indyferentne.
(dozwolenie słabe – prawo milczy w danej kwestii, nie ingeruje w
dany obszar działalności człowieka)
Zasada ta nie dotyczy organów władzy publicznej – organy te
mogą czynić (jest im dozwolone) wyłącznie to, co jest im
wyraźnie nakazane lub dozwolone w przepisach prawa. (art. 7
Konstytucji: organy władzy publicznej działają na podstawie i w
granicach prawa).
Dozwolenie może polegać nie tylko na „milczeniu” ustawodawcy,
ale również zostać wprost wyrażone w przepisach (dozwolenie
mocne). Adresat takiej normy może, ale nie musi zachować się w
określony sposób. Często wiąże się to jednak z istnieniem
pochodnych sytuacji prawnych (to, że Sejm może uchwalać
ustawy, oznacza, że nie może tego robić nikt inny i że nikt nie
może mu w tym przeszkadzać (oczywiście w granicach
dozwolenia).
Uprawnienie dotyczy sytuacji, gdy norma prawna przewiduje
możliwość zachowania się adresata w określony sposób, ale
obowiązek zachowania się nie dotyczy adresata, lecz innych osób
w stosunku do niego (pochodna sytuacja prawna). Zazwyczaj
zawiera się to w formule „ktoś ma prawo do czegoś”
- uprawnienia mogą dotyczyć własnych zachowań:
1. wolności prawnie chronione – regulują uprawnienia do podjęcia
czynów (wolność słowa, zgromadzeń) i ich głównym celem jest
ochrona przed nadmierną ingerencją państwa i osób trzecich. W
tym sensie mówi się o „wolnościach do” ( wyrażania poglądów,
manifestowania) oraz „wolnościach od” (tortur, niewolnictwa,
narzucania poglądów religijnych).
2. prawa-upoważnienia – wyrażają uprawnienia do dokonywania
ważnych prawnie czynności konwencjonalnych (zawieranie umów,
sporządzanie testamentu).
3. immunitet – niepodleganie kompetencji innych podmiotów
4. przywilej – uprawnienie do podejmowania pewnych działań w
sposób wyłączny lub z pierwszeństwem wobec innych lub też
sytuacja, w której podmiot uprawniony jest do traktowania na
szczególnych warunkach.
Prawo podmiotowe rozumie się najczęściej jako
zespół uprawnień służących podmiotowi prawa,
na mocy których może on podejmować
swobodnie decyzje, może swobodnie wykonywać
podjęte działania, ma możność domagania się
od innych wykonania określonych obowiązków.
Prawo natury- przyrodzone i niezbywalne
Prawo stanowione- charakter deklaratoryjny
Prawa podmiotowe wypływają z faktu posiadania
godności przez każdego człowieka
Godność( dignitas) jest niezbywalna i
nienaruszalna
Według innej koncepcji- prawa podmiotowe mają
charakter praw pozytywnych, ale o większym
znaczeniu
Prawo przedmiotowe nie jest alternatywą prawa
podmiotowego
Niektóre prawa podmiotowe są formułowane na
podstawie prawa w sensie przedmiotowym
Obecnie, niemal wszystkie państwa uznają
obowiązywanie szczególnego rodzaju praw
podmiotowych czyli praw człowieka.
W tym sensie prawo pozytywne danego kraju nie
stanowi wyłącznego źródła praw podmiotowych
Proste i złożone
-prawa podmiotowe proste odpowiadają pojedynczym
uprawnieniom
-
prawa podmiotowe złożone (prawo własności, na podstawie
którego właścicielowi przysługują różne konkretne
uprawnienia),
-
Prawa Podmiotowe skuteczne wobec wszystkich (erga omnes)
są skuteczne w stosunku do każdej osoby, bez względu na to
czy strony zawarły jakąkolwiek umowę
Prawa podmiotowe skuteczne tylko między określonymi
osobami, np. między stronami umowy (inter partes),
Majątkowe prawa podmiotowe, takie jak np. własność lub
prawo dziedziczenia, przysługują adresatom norm prawnych
w związku z określonymi wartościami majątkowymi
Osobiste prawa podmiotowe, np. nietykalność cielesną, prawo
ochrony zeznań przez oskarżonego, bądź prawa wyborcze,
powstają i są chronione niezależnie od wartości majątkowych
Istotą kompetencji jest upoważnienie przyznane pewnemu
podmiotowi do dokonania określonej doniosłej prawnie
czynności konwencjonalnej.
Na kompetencje składają się dwie normy:
-norma która wskazuje podmiot, przedmiot i sposób dokonania
czynności konwencjonalnej, np. wydania decyzji,
-norma, która nakłada na inny podmiot obowiązek
zareagowania w określony sposób na dokładną czynność,
np. nakazuje podporządkować się wyrokowi sądu.
W przypadku normy kompetencyjnej wyróżnia się:
-zakres zastosowania normy kompetencyjnej, na który składa
się wskazanie podmiotu upoważnionego, przedmiotu
kompetencji oraz sposobu skorzystania z niej
- Zakres normowania normy kompetencyjnej, gdzie zachodzi
obowiązek dla podmiotu kompetencji zareagowania w
określony sposób na skorzystanie z kompetencji przez
podmiot uprawniony
Pomimo podobieństw między normą
kompetencyjną a prawem – upoważnieniem,
różnią się one w dwóch znaczących
kwestiach:
1.
Norma kompetencyjna odnosi się tylko do
szczególnego rodzaju podmiotów.
2.
Upoważnienie do dokonania określonej
czynności konwencjonalnej bardzo często
połączone jest z obowiązkiem działania
podmiotu wyposażonego w kompetencje.
-
Upoważnienie fakultatywne
-
Upoważnienie obligatoryjne
-
-Luz decyzyjny
Kompetencja rzeczowa – wyznacza zakres spraw i
zagadnień należących do kompetencji danego organu
Kompetencja miejscowa – realizowane na danym
obszarze, co do którego organ może podjąć decyzje
władcze,
Kompetencja hierarchiczna – zakres spraw, co do
których organ może podejmować decyzje władcze ze
względu na swoje usytuowanie hierarchiczne
organów danego rodzaju,
Prerogatywy – czyli uprawnienia głowy państwa
(króla, prezydenta) do podejmowania decyzji, nie
podlegających kontrasygnacie premiera lub ministra i
przez to wyłączone spod kontroli parlamentu.
W prawie pojęcie sankcji dotyczy tylko dolegliwości, jaka spotyka naruszyciela normy,
Wyróżniamy dwa rodzaje:
W znaczeniu językowym, jako treść normy zachowania
W znaczeniu realnym, jako społeczny fakt podjęcia określonych kroków dolegliwych wobec
podmiotów zachowujących się niezgodnie z wzorami zachowań zawartymi w normach.
Sankcja egzekucyjna – polega bądź na przymusowym wykonaniu tego, co stanowiło
niedopełniony obowiązek adresata , bądź na przymusowym unicestwieniu tego co zostało
przez adresata uzyskane wbrew zakazowi.
Nieważność bezwzględna – następuje z mocy samego prawa bez potrzeby dokonywania
jakichś dalszych czynności.
Nieważność względna – ma miejsce, gdy określona osoba wystąpi zgodnie z prawem z
wnioskiem do odpowiedniego organu (np. sądu) o stwierdzenie nieważności.
Sankcja karna – jest to sankcja grożąca za dokonanie czynów zabronionych, polegających
na działaniu, rzadziej na zaniechaniu.
Funkcjami karnymi mogą być:
- odpłata, czyli odpowiedz „złem za zło”,
- resocjalizacja przestępcy,
- izolacja przestępcy,
-eliminacja przestępcy ze społeczeństwa na zawsze
Norma a przepis prawny
- akty normatywne nie stanowią tekstu
ciągłego jak teksty literackie, ale
podzielone są na mniejsze fragmenty.
Najmniejszym „odcinkiem” aktu prawnego
jest przepis prawny, który wyrażony jest za
pomocą wskaźnika identyfikacyjnego
(numer, litera)
- przepis prawny to wypowiedź stanowiąca
całość gramatyczną, zawarta w tekście aktu
normatywnego i wyodrębniona jako artykuł,
paragraf, punkt itd.
Przepis prawny i norma prawna nie są tym samym.
-norma prawna jest tworem doktryny (nie
prawodawcy) i należy do języka prawniczego (a nie
prawnego).
- norma prawna jest pewnym odbiciem
znaczeniowym przepisu prawnego, wynika z przepisu
(może być z przepisu dekodowana).
Relacja między normą a przepisem przypomina
relację między treścią (sens, znaczenie) a formą
(tekst).
Norma jest efektem interpretacji (wykładni)
przepisów prawaa jej treść nie jest przesądzona
przez prawodawcę, lecz nabiera znaczenia w
procesie stosowania prawa.
Norma prawna może być w całości
zbudowana na podstawie jednego
przepisu lub na podstawie kilku, a nawet
bardzo wielu przepisów (przykład –
norma: nie wolno zabijać człowieka).
Jeden przepis prawny może stanowić
podstawę budowy jednej normy, ale też
może stanowić hipotezę wielu norm (np.
przepisy części ogólnej KC).
Normy i przepisy prawne nie mają jednolitego
charakteru i ze względu na szczególną rolę lub
szczególną treść można wyodrębnić kilka ich
rodzajów:
1.Normy – reguły
Reguły wyznaczają powinne zachowanie w taki
sposób, że adresat może albo spełnić zawartą w
nich dyspozycję, albo nie. Są one stosowane
według schematu „wszystko albo nic” (all or
nothing fashion). Jeśli mamy do czynienia z
kolizją reguł, jedna z nich przestaje obowiązywać.
Reguły nie można naruszyć częściowo (albo
kogoś zabijemy, albo nie – nie można kogoś
trochę zabić).
Normy-zasady
mają
zwykle
charakter
optymalizacyjny, nakazując realizację określonego
w nich stanu rzeczy w możliwie największym
stopniu. Można je spełnić mniej lub bardziej a w
sytuacji konfliktu jedna z zasad nie przestaje
obowiązywać a jedynie podlega ważeniu.
zasady są bardziej pojemne, niedookreślone,
wielość reguł można przedstawić jako
konkretyzację zasady; zasady zasługują na
akceptację, bo przyczyniają się do uzasadnienia
reguł,
Zasady nie są stosowane według schematu „wszystko
albo nic a jedynie wskazują rację argumentacyjną, która
może być silniejsza lub słabsza, stosowane są wg
schematu „mniej... bardziej...”
zasady mają więc wymiar wagi, ważności.
w przypadku kolizji między regułami jedna z nich nie
może obowiązywać – rozstrzygają metanormy
walidacyjne, zasady natomiast obowiązują zawsze
(oczywiście jeśli spełniają test of fitness) – uznanie
jednej zasady za ważniejszą w danym przypadku nie
oznacza jej derogacji;
rozstrzygnięcie kolizji zasad następuje zawsze ad casum,
podczas gdy w przypadku reguł jest to możliwe in
abstracto.
Art. 2 Konstytucji
Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym,
urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej.
Art. 20 Konstytucji
Społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej,
własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych
stanowi podstawę ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej.”
Art. 32 ust. 1 Konstytucji
Wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania
przez władze publiczne.
Art. 53 ust. 1 Konstytucji
Każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii.
Art. 54 ust. 1 Konstytucji
Każdemu zapewnia się wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i
rozpowszechniania informacji.
Nie wskazują wprost, jak powinien się zachować adresat
normy prawnej, ale wskazują, jaki cel powinien osiągnąć,
pozostawiając kwestię wyboru środków dla realizacji tego
celu do jego dyspozycji.
Art. 6 ust. 1 Konstytucji
Rzeczpospolita Polska stwarza warunki upowszechniania i równego
dostępu do dóbr kultury, będącej źródłem tożsamości narodu polskiego,
jego trwania i rozwoju.
Art. 75 ust. 1 Konstytucji
Władze publiczne prowadzą politykę sprzyjającą zaspokojeniu potrzeb
mieszkaniowych obywateli, w szczególności przeciwdziałają bezdomności,
wspierają rozwój budownictwa socjalnego oraz popierają działania
obywateli zmierzające do uzyskania własnego mieszkania.”
Art. 68 ust. 2 Konstytucji
Obywatelom, niezależnie od ich sytuacji materialnej, władze publiczne
zapewniają równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej
ze środków publicznych. Warunki i zakres udzielania świadczeń określa
ustawa
ius cogens, iuris cogentis, bezwzględnie wiążące
(obowiązujące), których działanie nie może być ani
wyłączone, ani ograniczone, ani zmienione wolą
stron.
art. 119 k.c. Terminy przedawnienia nie mogą być
skracane ani przedłużane przez czynność prawną.
art. 158 k.c. Umowa zobowiązująca do przeniesienia
własności nieruchomości powinna być zawarta w
formie aktu notarialnego. To samo dotyczy umowy
przenoszącej własność, która zostaje zawarta w celu
wykonania istniejącego uprzednio zobowiązania do
przeniesienia własności nieruchomości; zobowiązanie
powinno być w akcie wymienione.
ius dispositivum, względnie wiążące
(obowiązujące), które stosuje się tylko
wtedy, gdy strony nie uregulowały swych
stosunków w odmienny sposób niż to
przewiduje dany przepis, a więc gdy strony
nie przyjęły innych postanowień lub nic nie
postanowiły w danej kwestii. Określają więc
one zakres wolności stron w regulowaniu
swoich stosunków.
Np. art. 642 § 1 k.c. W braku odmiennej
umowy przyjmującemu zamówienie należy
się wynagrodzenie w chwili oddania dzieła.
jednostronnie bezwzględnie wiążące.
Gwarantują one minimum uprawnień, ale
nie ograniczają zakresu tych uprawnień,
zapewniają możliwość zwiększania
uprawnień, ale nie dopuszczają
możliwości ich ograniczania. W jednym
kierunku działaja jak ius dispositivum w
drugim jak ius cogens.
art. 764
1
§ 1. k.c. Ustawowe terminy
wypowiedzenia nie mogą być skracane.
1. przepisy ogólne (leges generales) –
regulują szeroki zakres spraw, szeroki katalog
adresatów, ustanawiają ogólne reguły
zachowania
np. jeżeli ustawa nie stanowi inaczej termin
przedawnienia roszczeń wynosi 10 lat.
2. przepisy szczególne (leges specialis) –
ustanawiają wyjątki, uregulowania odrębne w
stosunku do przepisów ogólnych
Np. termin przedawnienia roszczeń z umowy
o dzieło wynosi 2 lata.
Zasada: lex specialis derogat legi generali
Pozwalają na zapewnienie większej zwięzłości i
spójności całego systemu prawa
1. przepisy odsyłające – są ustanawiane w celu
uniknięcia powtórzeń tych samych treści a akcie
normatywnym (wskazują one w którym miejscu w
tekście można odnaleźć poszukiwane wzory
zachowań) Odesłania takie mogą mieć charakter
wewnątrzsystemowy (w ramach jednego aktu
prawnego lub innych aktów prawnych), jaki i
pozasystemowy (do swobodnej oceny np. dobro
dziecka; do reguł moralności np. zasady
sprawiedliwości lub przy użyciu pojęć nieostrych (np.
dobro wspólne)
2. przepisy blankietowe – odsyłają do przepisów,
które mają być wydane przez odpowiedni organ (np.
Minister Rolnictwa określi w drodze ustawy…)