ADAM MICKIEWICZ

Koncert Jankiela

(fragment Pana Tadeusza):

“Było cymbalistów wielu,

Ale żaden z nich nie śmiał zagrać przy Jankielu

(Jankiel przez całą zimę nie wiedzieć gdzie bawił,

Teraz się nagle z głównym sztabem wojska

zjawił).”

“Wiedzą wszyscy, że mu nikt na tym

instrumencie

Nie wyrówna w biegłości, w guście i w talencie.

Proszą, ażeby zagrał, podają cymbały,

Żyd wzbrania się, powiada, że ręce zgrubiały,

Odwykł od grania, nie śmie i panów się

wstydzi;

Kłaniając się umyka; gdy to Zosia widzi,

Podbiega i na białej podaje mu dłoni

Drążki, którymi zwykle mistrz we struny

dzwoni;

Drugą rączką po siwej brodzie starca głaska”

“ I dygając: "Jankielu, mówi, jeśli łaska,

Wszak to me zaręczyny, zagrajże Jankielu,

Wszak nieraz przyrzekałeś grać na mym weselu?"

Jankiel nieźmiernie Zosię lubił, kiwnął brodą

Na znak, że nie odmawia; więc go w środek wiodą,

Podają krzesło, usiadł, cymbały przynoszą,

Kładą mu na kolanach, on patrzy z rozkoszą

I z dumą; jak weteran w służbę powołany,

Gdy wnuki ciężki jego miecz ciągną ze ściany,

Dziad śmieje się, choć miecza dawno nie miał w dłoni,

Lecz uczuł, że dłoń jeszcze nie zawiedzie broni.

Tymczasem dwaj uczniowie przy cymbałach klęczą,

Stroją na nowo struny i probując brzęczą;”

Przypomnijmy sobie postać

Jankiela:

- stary Żyd dzierżawiący dwie

karczmy w dobrach Sopliców,

- bezbłędnie mówi po polsku,

zna wiele pieśni narodowych,

- patriota, człowiek znany

i szanowany w okolicy,

- znany ze wspaniałej gry na

cymbałach.

Co to za instrument te cymbały?

Może ktoś z Was widział je kiedykolwiek

lub słyszał ich dźwięk?

Jest to instrument strunowy, w który uderza

się pałeczkami.

Jak wynika ze słów Mickiewicza, nie każdy

potrafił na nich znakomicie grać.

Został poproszony o to Jankiel. Stary
człowiek, patriota, w którym żyje nadzieje na
niepodległość. Swój koncert wykonuje w 1812
roku.

Staje

się

on

przypomnieniem

i komentarzem historii Polski. Gra Jankiela jest
wyjątkowa:
- natchnienia szuka u Boga: „...mistrz
zawsze

patrzył

w

niebo

szukając

natchnienia...”,
-

muzyką

naśladuje

wydarzenia

i

wywołuje w słuchaczach różne emocje.

„Brzmi Polonez Trzeciego Maja! Skoczne

dźwięki

Radością oddychają, radością słuch poją,

Dziewki chcą tańczyć, chłopcy w miejscu nie

dostoją

Lecz starców myśli z dźwiękiem w przeszłość

się uniosły,

W owe lata szczęśliwe, gdy senat i posły

Po dniu Trzeciego Maja, w ratuszowej sali

Zgodzonego z narodem króla fetowali;

Gdy przy tańcu śpiewano: "Wiwat Król kochany!

Wiwat Sejm, wiwat Naród, wiwat wszystkie

Stany!"

Przed chwilą zacytowany fragment nie
sprawia problemu z odczytaniem obrazu.
Jankiel

swoją

opowieść

zaczyna

od wydarzenia z 3 Maja 1791 roku, czyli
od uchwalenia Konstytucji. Reakcje słuchaczy
zależą od ich wieku: Młodsi na dżwięki
Poloneza reagują żywiołowo - chcą tańczyć.
Starsi natomiast przypominaja sobie nadzieje
i wielką szansę, jaką konstytucja dała.

Nastrój słuchaczy zmienia się w momencie,
kiedy Żyd przestaje opowiadać o tym
chwalebnym wydarzeniu. Konstytucja miała
bowiem wielu przeciwników. Ci założyli
w Targowicy konfederację, i poprosili o pomoc
Rosję:

„Jak zgrzyt żelaza po szkle przejął wszystkich

dreszczem

I wesołość pomięszał przeczuciem

złowieszczem.

Zasmuceni, strwożeni, słuchacze zwątpili,

Czy instrument niestrojny? czy się muzyk

myli?

Nie zmylił się mistrz taki! on umyślnie trąca

Wciąż tę zdradziecką strunę, melodyję

zmąca,

Coraz głośniej targając akord rozdąsany,

Przeciwko zgodzie tonów skonfederowany;

Aż Klucznik pojął mistrza, zakrył ręką lica

I krzyknął: "Znam! znam głos ten! to jest

Targowica!"

Gdy jej wojska wkroczyły do Polski, zaczęła sie
wojna w obronie Konstytucji. Wojna nie tylko
przegrana dla Polski, ale skutkująca jej
II rozbiorem.

Jankiel nie poprzestaje na odgłosach, hałasie
wojny. Przedstawia rzeź Pragi z 1794 roku,
która była ostatnim epizodem powstania
kościuszkowskiego:

„Takt marszu, wojna, atak, szturm,

słychać wystrzały,

Jęk dzieci, płacze matek. Tak mistrz

doskonały

Wydał okropność szturmu, że

wieśniaczki drżały,

Przypominając sobie ze łzami boleści

Rzeź Pragi, którą znały z pieśni i z

powieści”

Cztery dni po tym wydarzeniu Rosjanie
wkraczają do Warszawy. Niedługo po tym,
w 1795 roku dochodzi do III rozbioru Polski.
Wielu żołnierzy zmuszonych jest do emigracji.
Nie zapomina Jankiel i o tym. Temat swojej
piosnki zmienia na opowieść o żołnierzu
tułaczu, który jednak nie przestał walczyć o
swoją ojczyznę. Nigdzie indziej nie może
znaleźć miejsca dla siebie. Ówcześni żołnierze
stworzyli we Włoszech w 1797 roku Legiony
Polskie, o czym również Żyd przypomina
słuchaczom:

„Znowu muzyka inna znów zrazu

brzęczenia

...

Łączą się i akordów wiążą legijony,

I już w takt postępują zgodzonymi

dźwięki,

Tworząc nutę żałosną tej sławnej

piosenki:

O żołnierzu tułaczu, który borem, lasem

Idzie, z biedy i z głodu przymierając

czasem,

...

Wkoło mistrza; słuchają, wspominają

sobie

Ów czas okropny, kiedy na Ojczyzny

grobie

Zanucili tę piosnkę i poszli w kraj

świata;

...

Tak rozmyślając, smutnie pochylili

głowy.

Ale je wnet podnieśli, bo mistrz tony

wznosi,

Natęża, takty zmienia, coś innego

głosi.”

„I znowu spójrzał z góry, okiem struny

zmierzył,

Złączył ręce, oburącz w dwa drążki uderzył:

Uderzenie tak sztuczne, tak było potężne,

Że struny zadzwoniły jak trąby mosiężne

I z trąb znana piosenka ku niebu wionęła,”

Podniósł tym samym w sercach słuchaczy

nadzieję. Koncert kończy się jakby

pokrzepieniem serc rodaków.

„Marsz tryumfalny: Jeszcze Polska nie

zginęła!...

Marsz Dąbrowski do Polski! I wszyscy

klasnęli,

I wszyscy: "Marsz Dąbrowski!" chorem

okrzyknęli!

Muzyk, jakby sam swojej dziwił się

piosence... „

Jest ona optymistycznym akcentem

pozostawiającym nadzieje na jaśniejszą i

być może lepszą przyszłość.

Jankiel naśladuje muzyką wydarzenia. Dzięki

jej możliwościom nie tylko wywołuje różne

reakcje słuchaczy, ale także dźwięk staje się

współtwórcą obrazu:

- skoczne dźwięki Poloneza 3 Maja wywołują

radość, przed oczy starszych słuchaczy

przywołują z pamięci radosne sceny,

- nutą fałszu sygnalizuje przejście do

następnego zdarzenia; w trakcie jego

opowiadania brzmieniem muzyki powoduje

rozdrażnienie odbiorców,

- przechodząc do kolejnego obrazu, zmienia

znowu melodie – gdy opowiada

o wydarzeniach mających miejsce w Pradze,

melodia jest nie tylko szybka i rytmiczna, ale

jej dźwięki budzą grozę,

- lekkie i ciche w pewnym momencie stają się

dźwięki instrumentu – to aby podkreślić

przejście do następnego obrazu,

- aby pokrzepić serca słuchaczy, w końcowej

części koncertu słychać znowu radosną

melodię.

Jankiel naśladuje muzyką, Mickiewicz

natomiast naśladuje muzykę. Czytając

zacytowane fragmenty, słyszymy niemalże

grę Żyda. Spójrzmy:

Służą temu emocjonalne epitety: „skoczne

dźwięki”, „słyszalne brzęczenie”…

Porównania: „A wtem puścił fałszywy akord

jak syk węży” wzmagające odczucia

czytelnika.

Przenośnie: „błyszczał żar”, „dźwięki radością

oddychają”

Powtórzenia: „znam, znam”, „wiwat, wiwat”

wprowadzają klimat opisywanej sytuacji

i pozwalają na „wzięcie w niej udziału”

Nagromadzenie

wyrazów

dźwiękonaśladowczych: „zgrzyt”, „brzmi”,

„buchnął”… powoduje, że wszystko dookoła

naprawdę się rusza – i powoli, i szybko.

Wprowadzają one dodatkowe dźwięki do

melodii,

czynią

ją

jeszcze

bardziej

dźwięczącą.

Nagromadzenie czasowników: „tony natęża”

i

rzeczowników

odzwierciedlających

wydarzenia: „jęk dzieci, płacz matek”

(przecież czytając niemalże to słyszymy),

które

dostarczają

dodatkowych

wrażeń

dźwiękowych.

Wprowadzenie dysonansu w melodię

poprzez

zgrupowanie

wyrazów

ze

spółgłoskami syczącymi daje wrażenie

ciągłego syczenia, szeptania, szmeru.

Dzięki takim zabiegom Mickiewicza
łatwo wyobrazić sobie karczmę,
która cała drży. Łatwo zauważyć
zmieszanie, zdenerwowanie czy
radość na twarzach słuchaczy
Jankiela. Sami, czytając teraz
ponownie

fragmenty

i znając

wydarzenia,

o

których

Żyd

opowiada, odczuwamy to samo.
Takie

przeżycie

wydarzeń

historycznych

sprawia,

że zapadaja

one

czytelnikowi

w pamięci.