RAKOWIAK
RAKOWIAK
Rakowiak należy do guzów GEP NET – są to żołądkowo –
jelitowo - trzustkowe guzy neuroendokrynne,
przeważnie złośliwe, o powolnym wzroście,
wywodzące się z rozproszonych komórek układu
neuroendokrynnego. Objawy kliniczne tych guzów
zależą od rodzaju wydzielanych substancji
(hormonów i amin biogennych).
INSULINOMA – hipoglikemia
GASTRINOMA – nawrotowa choroba wrzodowa
GLUKAGONOMA - nekrotyczny rumień wędrujący
VIP-oma - wodniste biegunki
SOMATOSTATINOMA – tłuszczowe stolce i kamica pęcherzyka
żółciowego
Guzy nieczynne hormonalnie – niecharakterystyczne objawy
wynikające z lokalizacji
;
RAKOWIAK
DEFINICJA
Guz neuroendokrynny powstający w narządach
rozwijających się z prajelita, tj. w przewodzie
pokarmowym, płucach, grasicy; rzadko dotyczy
innych narządów.
Może wytwarzać
serotoninę
i inne aminy (np.
histaminę) oraz czynne biologicznie peptydy.
RAKOWIAK
ETIOPATOGENEZA
Uwarunkowane genetycznie:
zespół MEN1 i MEN2 – głównie guzy przedniej części
prajelita;
nerwiako – włókniakowatość typu 1;
zespół von Hippla – Lindaua;
Współistniejące z innymi chorobami przewodu
pokarmowego:
w przebiegu autoimmunologicznego zapalenia błony
śluzowej żołądka typu A – rakowiak żołądka;
wtórnie do nadmiaru gastryny (80% przypadków !);
przy długotrwałym leczeniu inhibitorami pompy
protonowej;
RAKOWIAK
EPIDEMIOLOGIA
- częstość występowania 1/100 000 rocznie;
- K > M
- najczęstsza lokalizacja: jelito grube, jelito cienkie,
żołądek;
RAKOWIAK
podział w zależności od pochodzenia:
z przedniej części prajelita – rakowiak oskrzeli, płuc,
grasicy, żołądka, górnego odcinka dwunastnicy
ze środkowej części prajelita – rakowiak dolnej części
dwunastnicy, jelita czczego i krętego, wyrostka
robaczkowego, okrężnicy wstępującej;
guzy w tej lokalizacji wydzielają częściej i w
większych ilościach serotoninę;
z tylnej części prajelita – rakowiak poprzecznicy,
zstępnicy i odbytnicy;
RAKOWIAK
Obecnie proponuje się używanie nazwy
„rakowiak” jedynie w stosunku do
guzów wywodzących się ze
środkowej części pierwotnej cewy
nerwowej i produkujących
serotoninę.
RAKOWIAK
OBJAWY
typowy zespół rakowiaka tylko u ok. 10% chorych;
zwykle długo bezobjawowe;
bóle brzucha – późny objaw;
niedrożność jelit;
guzy zlokalizowane w odbytnicy – krwawienia;
RAKOWIAK
ZESPÓŁ RAKOWIAKA
- powodowany działaniem produkowanej przez guz
serotoniny, tachykinin, bradykinin, rzadziej
histaminy;
- objawy zazwyczaj dopiero przy przerzutach do
wątroby, wcześniej produkowane substancje
wydzielone do krążenia wrotnego ulegaja inaktywacji
w wątrobie;
RAKOWIAK
ZESPÓŁ RAKOWIAKA – objawy
:
napady:
-
FLUSH
: zaczerwienienie twarzy i szyi,
- tachykardia,
- zawroty głowy,
- pocenie się,
- rzadko skurcz oskrzeli,
objawy współistniejące:
- biegunka,
- spadek masy ciała,
- pelagra,
Napady mogą być prowokowane przez:
stres
alkohol
ostre potrawy
niektóre leki (zwłaszcza SSRI)
RAKOWIAK
ROZPOZNANIE KLASYCZNEJ POSTACI RAKOWIAKA
- przerzuty do wątroby,
- zastawkowa wada prawego serca (niedomykalność
zastawki trójdzielnej, zwężenie pnia płucnego),
- obwodowe objawy naczynioruchowe,
RAKOWIAK
SZCZEGÓLNE PRZYPADKI
Rakowiak oskrzela – częściej niż serotoninę
produkuje 5-hydroksytryptofan lub histaminę –
dodatkowo może występować łzawienie, obniżenie
ciśnienia tętniczego, uszkodzenia wsierdzia;
Rakowiak żołądka – zwykle przewaga produkcji
histaminy – twarz przybiera kolor sinawy a jej skóra
przerasta – tzw. „lwia twarz”
RAKOWIAK
ROZPOZNANIE
- przypadkowe w guzach bezobjawowych (badanie
obrazowe, operacje);
- charakterystyczne objawy;
- badania obrazowe
endoskopia, TK, MR, usg w tym ultrasonografia
endoskopowa (EUS), scyntygrafia receptorów
somatostatynowych (SRS), PET;
- przerzuty stwierdzone w badaniach obrazowych
(usg, KT, MR, scyntygrafia);
- badania biochemiczne;
RAKOWIAK
BADANIA BIOCHEMICZNE
Chromogranina A – nieswoista, występuje również w
innych guzach neuroendokrynnych;
Serotonina – norma do 2 umol/l (400ng/ml);
5-HIAA (kwas 5-hydroksyindolooctowy) w moczu - >
0,05 mmol/24h (>10mg/24h)
Niedokrwistość złośliwa - występuje u ponad połowy
pacjentów z rakowiakiem żołądka;
RAKOWIAK
LECZENIE
Chirurgiczne
- radykalne;
- paliatywne;
Farmakologiczne
bioterapia:
analogi somatostatyny (SST) – złoty standard w guzach
hormonlnie czynnych, np. oktreotyd o przedłużonym działaniu
20-30mg co miesiąc lub lanreotyd 20mg co tydzień
Interferon
chemioterapia – w nieoperacyjnych albo nisko zróżnicowanych
nowotworach głównie trzustki;
farmakoterapia wspomagająca - leki przeciwbiegunkowe, np.
loperamid 2mg 3x/dobę
Terapia radioizotopowa (PRRT) z zastosowaniem znakowanych
analogów somatostatyny w guzach wykazujących ekspresję
receptorów somatostatynowych, gdy wyczerpano inne metody
terapii.
ZESPOŁY
GRUCZOLAKOWATOŚCI
WEWNĄTRZWYDZIELNICZEJ
MEN 1
MEN 1
Zespół gruczolakowatości wewnatrzwydzielniczej typu 1
(zespół Wermera)– choroba dziedziczna charakteryzująca
się występowaniem nadczynności przytarczyc razem z
guzami innych gruczołów endokrynnych
-
częstość występowania 1/30 000
-
MEN1 stwierdzamy w 1 – 3 % przypadków nadczynności
przytarczyc;
-
choroba jednogenowa dziedziczona AD;
-
MEN1 to gen supresorowy , o lokalizacji 11q13, kodujący meninę
– brak tego białka ułatwia nowotworzenie, powstają głównie
gruczolaki, rzadziej raki;
MEN 1
najczęściej
NADCZYNNOŚĆ PRZYTARCZYC
GUZ NEUROENDOKRYNNY TRZUSTKI
GRUCZOLAK PRZYSADKI MÓZGOWEJ
MEN 1
CZĘSTOŚĆ WYSTĘPOWANIA POSZCZEGÓLNYCH
SKŁADOWYCH ZESPOŁU
Nadczynność przytarczyc – głównie mnogie gruczolaki lub hiperplazja 90 – 95
%
Guzy neuroendokrynne trzustki, rzadziej innej lokalizacji w przewodzie
pokarmowym, oskrzeli, grasicy 60 –
70 %
Gastrinoma 40 -50 %
Insulinoma 10 – 20 %
Nieczynne hormoanalnie 5 -20 %
VIP-oma, glukagonoma i in. ~ 5 %
Guzy przysadki mózgowej
Prolactinoma 15 - 25 %
Hormonalnie nieczynne 10 - 20 %
Somatotropinoma 5 – 15 %
Adrenokortykotropinowe 5 %
Inne guzy endokrynne
Rakowiaki 5 – 15 %
Guzy nadnerczy, głównie nieczynne gruczolaki kory 20 – 40 %
Gruczolaki tarczycy 5 %
Inne guzy nieendokrynne
Naczyniakowłókniaki skóry 90 %
Guzki kolagenowe skóry 70 %
Tłuszczaki 20 -35 %
Mięśniaki 10 %
MEN 1
OBRAZ KLINICZNY
heterogenny;
zależny od:
poszczególnych składowych występujących u danego
pacjenta;
wieku chorego;
czynności hormonalnej guzów
stopnia złośliwości guzów;
najczęściej dominują objawy nadczynności przytarczyc, w
przypadku współistnienia gastrinoma dołącza się oporna
na leczenia, nawracająca choroba wrzodowa żołądka lub
dwunastnicy, rzadziej hipoglikemia powodowana guzem
produkującym insulinę, czy cukrzyca i guzowate
pełzające zapalenie skóry w przebiegu glukagonoma.
MEN 1
DIAGNOSTYKA
przytarczyce
parathormon
wapń całkowity i zjonizowany
fosforany
scyntygrafia tarczycy z użyciem MIBI
przewód pokarmowy – zależnie od objawów
stężenie gastryny, insuliny, glukagonu, VIP;
przysadka mózgowa
PRL, ACTH, GH
rezonans magnetyczny przysadki
MEN 1
ROZPOZNANIE
w rodzinach z udokumentowanym występowaniem
zespołu wystarczy rozpoznanie jednego guza
(przytarczyc lub nadczynności przytarczyc, przysadki
lub trzustki)
u pacjentów bez wywiadu rodzinnego w kierunku MEN
rozpoznanie można postawić na podstawie zajęcia
dwóch z trzech kluczowych narządów
- badania genetyczne nie są wykonywane rutynowo ze
względu na wielkość całego genu i brak wytypowanych
regionów genu, w których częściej występuje mutacja;
MEN 1
LECZENIE
Pierwotna nadczynność przytarczyc;
trudne ze względu na wieloogniskowość zmian;
leczenie operacyjne stosuje się wyłącznie w przypadku objawowej
nadczynności subtotalna paratyreoidektomia, rzadziej totalna z
przeszczepieniem fragmentu tkanki przytarczyc do mięśni
przedramienia;
u około 50 % pacjentów mimo leczenia dochodzi do nawrotów;
Gastrinoma
zwykle przebieg wieloogniskowy oraz współistniejące przerzuty
utrudniają radykalny zabieg operacyjny;
alternatywnie do metod chirurgicznych stosuje się analogi
somatostatyny;
leczenie objawowe: inhibitory pompy protonowej w wysokich
dawkach;
Mnogie guzy trzustki:
guzy o średnicy < 2,5 cm zwykle leczenia zachowawcze i objawowe;
guzy > 2,5 cm ze względu na większe ryzyko zezłośliwienia-
leczenie operacyjne;
MEN 1
ROKOWANIE
- zależne od składowych zespołu, czynności
wydzielniczej i złośliwości guzów;
- około 33 – 45 % pacjentów umiera z powodu raka
neuroendokrynnego, z tego 2/3 z powodu złośliwego
guza trzustki, 1/3 z powodu złośliwego rakowiaka;
- rokowanie w endokrynopatiach jest podobne jak u
pacjentow bez zespołu MEN 1, większe jest
natomiast ryzyko występowania wieloogniskowości
zmian;
MEN 2
MEN 2
Zespół gruczolakowatości wewnątrzwydzielniczej typu 2 –
choroba dziedziczna charakteryzująca się
występowaniem raka rdzeniastego tarczycy oraz
predyspozycji do występowania guzów
chromochłonnych nadnerczy i nadczynności przytarczyc.
-
występuje rzadko, w Polsce ok. 50 – 100 nowych przypadków
rocznie,
-
choroba jednogenowa, dziedziczona AD, o wysokiej penetracji;
-
mutacja dotyczy genu RET i ujawnia się w komórkach C
tarczycy i komórkach rdzenia nadnerczy; mutacja wykrywana
jest u 95% chorych z zespolem Men i u 10 % pacjentów z
rdzeniastym rakiem tarczycy i ujemnym wywiadem w kierunku
MEN2;
stwierdzenie mutacji wiąże się z > 95% ryzykiem wystąpienia
raka rdzeniastego tarczycy i z 45% ryzykiem guza
chromochłonnego;
MEN 2
PODTYPY ZESPOŁU MEN 2
MEN 2A
(zespół Sippla):
najczęstszy;
RAK RDZENIASTY TARCZYCY
GUZ CHROMOCHŁONNY
– zazwyczaj w 3-4 dekadzie
NADCZYNNOŚĆ PRZYTARCZYC
– występuje najrzadziej i rozwija się
najpóźniej;
MEN 2B
(MEN 3):
Znacznie rzadszy;
RAK RDZENIASTY TARCZYCY
– o szczególnie agresywnym przebiegu,
rozwija się już u dzieci, źle rokuje;
anomalie fenotypowe:
nerwiaki i nerwiakozwojaki błon śluzowych –
w ich przebiegu powstaje charakterystyczny wygląd języka –
postrzępiony na brzegach, warg – znaczne ich uwydatnienie, zmiany
zlokalizowane w śluzówce przewodu pokarmowego często prowadzą
do zaburzeń jego funkcji trawiennych, wchłaniania i wydzielania;
mogą występować również charakterystyczne zmiany kostne –
wydłużenie żuchwy i marfanoidalna budowa ciała;
GUZ CHROMOCHŁONNY
– jak w MEN 2A
NIGDY NIE WYSTĘPUJE nadczynność przytarczyc;
MEN 2
MEN 2A – objawy:
- dominują objawy raka
rdzeniastego tarczycy oraz
związane z hormonami,
które ten nowotwór może
produkować (kalcytonina,
ACTH, MSH, neurotensyna,
somatostatyna, B-
endorfina, VIP i in.)
- u 50 % pacjentów objawy
nadczynności przytarczyc;
- rzadko w początkowym
okresie objawy guza
chromochłonnego;
MEN 2B – objawy:
- OBJAWY RAKA
RDZENIASTEGO TARCZYCY
- nerwiaki śluzówek
ujawniające się zazwyczaj
po urodzeniu lub do 10 r.ż.,
- objawy nerwiaków
narządów wewnętrznych:
zaburzenia połykania,
biegunki, zaparcia, zespół
złego wchłaniania,
megacolon;
- marfanoidalna budowa
ciała;
MEN 2
DIAGNOSTYKA
Rak rdzeniasty tarczycy
Usg tarczycy (częste zwapnienia wewnątrz guza);
Poziom kalcytoniny – również do monitorowania leczenia; u
pacjentów z prawidłowym poziomem kalcytoniny wykonuje
się testy prowokacyjne wapniem lub pentagastryną;
Chromogranina A;
Guz chromochłonny:
Objawy w zespole MEN są często trudne do
zaobserwowania;
Stężenie katecholamin oraz wzrost wartości stosunku
adrenaliny do noradrenaliny;
Metabolity katecholamin w moczu: metanefryny, kwas
wanilinomigdałowy;
Przytarczyce – jak w MEN 1
MEN 2
ROZPOZNANIE:
jako pierwszy objaw zespołu występuje rak rdzeniasty
tarczycy, który nie różni się niczym od raka
rdzenaistego występujęcego u chorych bez zespołu
MEN 2 – w związku z tym w przypadku każdego raka
rdzeniastego tarczycy obowiązuje diagnostyka
genetyczna w kierunku wykluczenia/potwierdzenia
zspołu MEN 2;
wykrycie mutacji umożliwia badanie rodziny pacjenta
pod kątem nosicielstwa mutacji, dotyczy to zwłaszcza
krewnych 1-go stopnia;
w przypadku zespołu MEN 2A badania wykonuje się
przed 5 r.ż., w zespole MEN 2B przed 1 r.ż. Gdyż w
tym wieku należy wykonać operację profilaktyczną
polegającą na całkowitym usunięciu tarczycy
MEN 2
LECZENIE:
operacyjne jak dla poszczególnych
endokrynopatii;
w przypadku współwystępowania guza
chromochłonnego i raka rdzeniastego tarczycy,
bez względu na stopień zaawansowania
poszczególnych guzów, zawsze w pierwszej
kolejności należy operować guza
chromochłonnego, później raka tarczycy;
jako paliatywna metoda leczenia wykorzystywany
jest również jod promieniotwórczy;
DZIĘKUJĘ