Uwarunkowania osobowościowe zachowań przestępczych – agresja, empatia,
zapotrzebowanie na stymulację, poziom rozwoju moralnego, samoocena, alienacja;
Rozwój teorii osobowości spowodował, że podjęto wiele badań zmierzających do
ustalenia, które z elementów struktury osobowości mogą być odpowiedzialne za przestępcze
zachowanie człowieka. Niektórzy autorzy piszą o wadliwej strukturze i funkcjonowaniu
osobowości jako mechanizmu regulacyjnego. Ich zainteresowanie koncentrują się wokół
takich struktur osobowości jak: potrzeby, postawy, system wartości, obraz siebie, obraz
świata, samoocena, samoakceptacja, poczucie sensu życia, poczucie tożsamości. ( za: Hołyst
B., 1993 ).
Jan Konopnicki za główne mechanizmy psychologiczne zaburzeń w zachowaniu
uznaje: przeżywanie stanów frustracji w następstwie niepowodzeń szkolnych. Zaburzone
zachowanie, a wśród nich bunt przeciwko autorytetowi, niestałość emocjonalną, agresywność,
kradzieże uważa za reakcje obronne. ( za: Szałański J., 1998 ).
N. Han - Ilgiewicz na podstawie wieloletnich obserwacji dzieci popadających w
konflikt z prawem uznała, że przejawiają one: brak zdolności akomodacji jako przyczynę
niedostosowania do warunków, niedostateczną akceptację norm, niezdolność do
identyfikowania się z obieranymi przez siebie celami i wartościami. Autorka akcentuje
również takie korelaty jak: niespójność lub wręcz sprzeczność pojęcia o sobie, brak
zrozumienia samego siebie, zarozumiałość. ( za: Szałański J., 1998 ).
H. Spionek, H. Kołakowska, A. Strzembosz, S. Batawia, L. Bogunia wyróżnili
następujące korelaty psychologiczne procesu wykolejenia się: opóźnienia i upośledzenia
rozwoju umysłowego, słabą pamięć, ograniczony zakres uwagi, brak szerszych zainteresowań
i ciekawości, apatię, brak wytrwałości, nieadekwatne reagowanie na bodźce ( drażliwość,
wybuchowość ), stany upojenia alkoholowego osłabiające hamulce psychiczne, zaburzenia w
sferze emocjonalno - wolicjonalnej. H. Namowicz natomiast stwierdziła następujące korelaty
przestępczości nieletnich: słabą zdolność kontaktów uczuciowych, podatność na sugestię, nie
kontrolowaną impulsywność i reakcje agresywne. Pospiszyl uznał badania nad przyczynami i
formami agresji za najlepsze źródło poznania psychologicznych uwarunkowań zachowania
przestępczego i agresywnego, których wyniki wskazują na hamujący wpływ lęku na
przestępcze zachowania. ( za: Szałański J., 1998 ).
W swojej pracy chciałabym omówić następujące zmienne: agresję, empatię, alienacje,
zapotrzebowanie na stymulację, samoocenę, poziom rozwoju moralnego.
1. Agresja a przestępczość.
„ Zainteresowanie agresją wzrasta wraz z jej przenikaniem w codzienne życie ludzi.
Już nie tylko wojny, obozy zagłady, porywanie zakładników, nie tylko pospolita
przestępczość są jej wyrazem, ale również wzajemne kontaktowanie się ludzi bywa nasycone
agresją.” ( Obuchowska I., 1993 ).
Powszechne statystyki ukazują narastającą bezwzględność, okrucieństwo i
perfekcjonizm organizacyjny świata przestępczego. Żyjemy w świecie informacji
przepełnionej doniesieniami o powszechności przemocy i agresji. Powoduje to zanik poczucia
bezpieczeństwa, izolacje i dystans we wzajemnych stosunkach. Agresja, przemoc, konflikt i
nietolerancja stają się elementem życia codziennego, kultury masowej.
W psychologii zainteresowanie agresją datuje się od początku XX wieku, łącząc się z
nazwiskiem Freuda i Adlera. Natomiast badania naukowe nad tym zjawiskiem rozpoczęły się
w latach pięćdziesiątych. ( za: Obuchowska I., 1993 ).
Pojęcie agresji nie jest łatwe do zdefiniowania. Potocznie nazywa się agresją różne
formy rywalizacji, nadaktywność, nawet pasję twórczą. Trudność w definiowaniu polega na
tym, czy przez agresję będziemy rozumieli tylko takie zachowanie, w którym wyrządzenie
szkody leży w intencji zachowującego się, gdyż jedni autorzy przyjmują konieczność
występowania takiej intencji, inni nie.
Na gruncie psychologii A. Frączek agresją nazywa „ czynności mające na celu
zrobienie szkody i spowodowanie utraty cenionych społecznie wartości, zadanie bólu
fizycznego lub spowodowanie cierpienia moralnego innemu człowiekowi”. ( za: Pilch T.,
1995 ).
W zjawisku agresji należy wyróżnić dwie jej główne postacie: agresja zamierzona
instrumentalna, polegająca na podjęciu czynności zmierzających do uzyskania określonego
celu, w wyniku czego ktoś lub coś doznaje krzywdy lub jest niszczone ( wyrządzona szkoda
jest kosztem pośrednim ), oraz agresja zamierzona celowa, polegająca na podjęciu czynności
nakierowanych wyłącznie na wyrządzenie szkody lub krzywdy przedmiotowi agresji. Ten typ
agresji przejawiają np. podkultury, skinheadzi, których jedynym celem jest zniszczenia
fizyczne przeciwnika przez stosowanie przemocy. ( za: Pilch T., 1995 ).
Obuchowska ( 1993 ) wymienia jeszcze ekstremalną formę agresji jaka jest
okrucieństwo, czyli działanie niszczące fizycznie lub psychicznie żywą istotę, w sposób
szczególnie gwałtowny lub wymyślny.
Problem powstawania agresji nie jest do końca wyjaśniony. Teorie wyjaśniające to
zjawisko można najogólniej sprowadzić do ( za: Obuchowska I., 1993 ): teorii popędu,
postulowanej przez Adlera, Freuda, Lorenza, podkreślającej biologiczną funkcje agresji, która
wymaga wyładowania; teorii związku agresji z frustracją ( J. Dollard ), która głosi , że każda
frustracja prowadzi do agresji i u podstaw każdej agresji znaleźć można frustrację, ( obecnie
wiadomo, że nie każda agresja jest rezultatem frustracji); oraz teorii uczenia się ( A. Bandura,
R.H. Walters ), głoszącej, ze zachowania agresywne są, jak wszystkie inne zachowania,
wyuczone, w oparciu o warunkowanie instrumentalne oraz modelowanie.
Związkom przestępczości z agresywnością i różnym ich mechanizmom
psychologicznym poświęca się liczne badania. J.K. Gierowski ( 1979 ) w wyniku swoich
badań, spośród leżących u podstaw agresywnego zachowania, za najważniejsze mechanizmy
psychologiczne uznał wysokie niezrównoważenie emocjonalne, które utrudnia adekwatną
ocenę bodźców z otoczenia i konstruktywne rozwiązywanie problemów oraz ułatwia
powstanie emocjonalnej gotowości do agresji, obniżoną sprawność intelektualną i częste
organiczne uszkodzenia centralnego układu nerwowego, warunkujące zbyt słabą kontrolę
emocji i narażające na permanentne przeżywanie frustracji i stresu. ( za: Szałański J., 1998 ).
Związek między agresją a przestępczością ujawniły wyniki badań przeprowadzonych
przez D. Kubacką - Jasiecką ( 1975 ), M. Kosewskiego ( 1966,1967,1977 ), J. M. Stanika
(1975), K. Ostrowską ( 1977,1981 ), K. Pospiszyla ( 1972 ). Wyniki badań przeprowadzonych
przez Kosewskiego ujawniły wyższe wskaźniki agresji fizycznej i niższe wskaźniki agresji
słownej u więźniów niż u studentów. Więźniowie nie przeżywali poczucia winy, popełniając
czyn agresywny, natomiast przejawiali takie atrybuty osobowości agresywnej, jak: brak
hamulców, łatwość wzbudzania gniewu, nastawienie percepcyjne na bodźce jako sygnały
wywołujące agresywne reakcje. ( za: Szałański J., 1998 ).
Kubacka - Jasiecka stwierdziła u jednostek agresywnych nieadekwatny, ambiwalentny
obraz siebie, uwarunkowany niedojrzałością emocjonalną. Niedojrzałość ta wyraża się
brakiem lub obniżoną zdolnością do modelowania reakcji, małym progiem tolerancji na stres,
żądaniem natychmiastowej gratyfikacji, brakiem utrwalonych i zinternalizowanych
ograniczeń, niezdolnością do radzenia sobie z ustawicznym lękiem. Grupa agresywnych
przestępców ocenia świat jako nieufny i wrogi, z którym trzeba walczyć. ( za: Ostrowska K.,
1981 ).
Pospiszyl wyodrębnia pewne cechy najbardziej charakterystyczne dla zachowania
neurotycznego i przestępczego, i tak w pierwszym przypadku takim czynnikiem jest lęk,
natomiast w przypadku zachowań przestępczych podstawowym czynnikiem jest agresja.
Autor uważa również, że agresja wykazuje tendencję do utrwalania się jako bardziej lub
mniej stała cecha charakteru, posiada ona bowiem właściwości katartyczne, oczyszczające.
Czyny agresywne stwarzają jednostce możliwość rozładowania aktualnych napięć
psychicznych, co z kolei powoduje, że osobnik przeżywający wybuchy agresji odczuwa je
raczej jako stany przyjemne, w wyniku czego następuje utrwalenie. Założenie katartyczne jest
obecnie kwestionowane przez różnych autorów. Frączek, chcąc wykazać, ze agresja nie
posiada właściwości katartycznych, przytacza eksperyment przeprowadzony przez Feshbacha,
z którego wynika, że ci badani, którzy mieli okazję zachowywać się w sposób agresywny,
byli bardziej agresywni od badanych, którzy uprzednio nie zachowywali się w sposób
agresywny. Zachowanie agresywne nie tylko nie zmniejsza motywacji do dalszych aktów
agresji, lecz przeciwnie, powoduje, ze zachowania agresywne staja się bardziej intensywne.
( za: Pospiszyl K., 1973 ).
Znaczna część młodzieży wykolejonej przestępczo doznaje poczucia odtrącenia.
Szałański uważa ( 1978 ), że agresywne zachowanie się tej młodzieży jest swoistą prowokacją
obronną, a młodzież tą nazywa agresywną na tle lęku związanego z zależnością, jako
rezultatu odtrącenia zwłaszcza przez rodziców. Następuje nieudany proces identyfikacji, co
prowadzi w konsekwencji do niskiego poczucia winy lub całkowitego jego braku. Poza tym
zachowania agresywne wywołują z reguły kontragresję otoczenia. Powoduje to obniżenie
wartości, których nie można osiągnąć lub których osiągnięcie powoduje intensywny lęk.
„ Agresywność sprzyja przyswajaniu wzorów zachowania przestępczego. Nasilenie
agresywności powoduje osłabienie mechanizmów kontroli wewnętrznej, co prowadzi do
niedostatecznego przewidywania skutków własnych czynów i obniżenia zdolności do
przeżywania bezinteresownej życzliwości.” ( Szałański J., 1978 ).
2. Empatia i zapotrzebowanie na stymulację.
Wobec narastających przejawów patologii w życiu społecznym coraz częściej zwraca
się uwagę na znaczenie empatii w kontaktach międzyludzkich, której pozytywne znaczenie
dostrzegane jest w codziennych sytuacjach.
Pojawiają się opinie wskazujące na zanikanie we współczesnym społeczeństwie
empatii oraz zdolności współodczuwania z innymi jako efekt oglądania brutalnych scen w
programach telewizyjnych.
Pojęcie empatii jest wieloznaczne i różnie ujmowane w literaturze psychologicznej.
Mimo to istnieje wśród badaczy wspólny trend, który dotyczy wyodrębnienia dwóch
rodzajów empatii: emocjonalnej i poznawczej. Według Reykowskiego empatia emocjonalna
jest rozumiana jako reakcja emocjonalna, wywołana przez spostrzeganie cudzych emocji,
która prowadzi do doświadczania cudzych i uczuć jako własnych, współodczuwana, czyli
przenoszenia na siebie cudzych emocji, współczucia, czyli emocjonalnej reakcji na emocje
innej osoby, ale niekoniecznie takiej samej jak emocje tej osoby, chociaż uwzględniającej jej
stan. Empatia poznawcza natomiast jest procesem polegającym na stawianiu się w czyimś
położeniu, a w związku z tym na trafnym rozumieniu cudzych uczuć, myśli, pragnień.
Utożsamia się ją czasem z umiejętnością wejścia w sytuację poznawczą i rolę społeczną innej
osoby. ( za: Szmukier T., 1989 ).
Na pozytywną rolę empatii w procesie rozwoju emocjonalno - społecznego wskazują
liczne badania, z których wynika, że empatia warunkuje zachowania altruistyczne, jest
związana z tendencją do współpracy, pozytywnie wpływa na proces kontrolowania i
hamowania agresji, koreluje z poczuciem winy dzięki zdolności do antycypowania sytuacji i
przyjmowania roli ofiary. Wykazano też, że empatia powoduje konstruktywne rozwiązywanie
konfliktów społecznych. W literaturze znajdziemy również negatywne konsekwencje empatii.
Przykładem może być narastanie agresji wobec osoby, która jest źródłem empatycznego
pobudzenia, wyzwolenie niepokoju oraz pojawienie się tendencji do uspokajania samego
siebie poprzez unikanie informacji o cudzym cierpieniu i odwracanie uwagi od sygnałów
cierpienia. ( za: Kliś M., 1994 ).
Empatia pozostaje w relacjach z wieloma sferami osobowości: sferą emocji, postaw
oraz ról społecznych, zdolności intelektualnych i innymi. W swojej pracy przedstawię
współzależność między empatią a neurotyzmem, ekstrawersją i introwersją.
Neurotyzm w rozumieniu wielu autorów pozostaje w relacji z ogólnym brakiem
szczęścia, braku satysfakcji z życia. Osoby o wysokim wskaźniku neurotyzmu koncentrują się
na sobie i na swoich własnych przeżyciach, co utrudnia im współprzeżywanie z innymi.
Przyjmuje się więc, ze osoby o wyższym wskaźniku neurotyzmu wykazują niski poziom
empatii. Wyniki badań przytoczone przez Kliś ( 1994 ) nie wykazują zakładanego związku
między ogólnym poziomem empatii, a neurotyzmem.
Emocjonalne oraz poznawcze aspekty empatii mogą pozostawać w relacji z
ekstrawersją. Dlatego w badaniach postawiono pytanie o występowanie wspólnych
mechanizmów leżących u podstaw empatii i ekstrawersji. Wyniki ukazują, że ekstrawertycy
w porównaniu z introwertykami czują się bardziej szczęśliwi, pozytywniej oddziałują na
innych, a także mają wyższe wskaźniki dobrego samopoczucia. Przyjęto założenie, że osoby o
wyższych wskaźnikach ekstrawersji predysponowane są w większym stopniu, niż
introwertycy, do zrozumienia społecznej perspektywy drugiego człowieka oraz dzielenie z
nim jego przeżyć, co charakteryzuje osoby o wyższym poziomie empatii. Wyniki
potwierdzające te przypuszczenia przemawiają na korzyść hipotezy głoszącej istnienie
wspólnych mechanizmów pozostających u podstaw empatii oraz zmiennych osobowości,
jakimi są neurotyzm i ekstrawertyzm. ( za: Kliś M., 1994 ).
W przypadku problemu zwiększonej potrzeby stymulacji, którą posiadają głównie
psychopaci, teoria ta ściśle koresponduje z koncepcją Eysencka, należy jednak pamiętać, że
autor wymiar psychotyzmu uważa za niezależny w stosunku do neurotyzmu i introwersji -
ekstrawersji.
Wiadomo, że system nerwowy psychopatów cechuje mniejsza wrażliwość na bodźce
płynące ze świata zewnętrznego, czyli mniejsza reaktywność, w skutek czego osoba
psychopatyczna, aby zapewnić sobie optimum pobudzenia, musi odbierać ze świata
zewnętrznego o wiele więcej bodźców niż osobnik normalny, co czyni go „ poszukiwaczem
mocnych wrażeń”. ( za: Pospiszyl K., 1985 ).
Stopień łatwości lub trudności w zakresie powstania odruchów warunkowych, w tym
również odruchów lęku, uzależniony jest od stopnia ekstrawersji lub introwersji. Im bardziej
wykazuje ktoś cechy introwertywne, w tym większym stopniu posiada wyostrzoną
wrażliwość zarówno na bodźce płynące z zewnątrz, jak i na te wewnętrzne. Wyższe nasilenie
ekstrawertyzmu powoduje mniejszą plastyczność systemu nerwowego i tym samym większe
zapotrzebowanie na „ mocne wrażenia”. Według poglądów J. Strelaua psychopatów, jako
nisko reaktywnych, cechuje „ mechanizm wzmacniania stymulacji”, czyli „ poszukiwanie
mocnych wrażeń”. ( za: Pospiszyl K., 1985 ).
Eysenck uważa, że wrodzone właściwości układu nerwowego decydują o stopniu
równowagi miedzy procesami pobudzania i hamowania. Przewaga procesów pobudzania nad
procesami hamowania jest charakterystyczna dla introwertyków, natomiast ekstrawertycy
odznaczają się przewagą hamowania nad pobudzeniem. Eysenck przyjmuje, że wymiary te
wpływają na proces uspołecznienia.
Termin „ ekstrawersja - introwersja” zapożyczony został od Junga, u którego
ekstrawersja i neurotyczność to dwa niezależne wymiary. Na introwersje składają się takie
cechy, jak: uporczywość, sztywność, drażliwość, autonomiczne niezrównoważenie,
dokładność. Typowy introwertyk, zdaniem Eysencka, unika towarzystwa ludzi, ma małą
liczbę przyjaciół, starannie dobieranych, jest powściągliwy w działaniu, uporządkowany i
systematyczny, silnie kontroluje swoje uczucia, jest sumienny i dokładny o pesymistycznym
nastawieniu. Typowy ekstrawertyk natomiast jest towarzyski, nie lubi samotności. Stale
potrzebuje stymulacji z zewnątrz. Jest impulsywny i działa bez zastanowienia, lubi zmiany,
przebywanie w ciągłym ruchu. Do przyszłości nastawiony jest optymistycznie. ( za:
Ostrowska K., 1981 ).
Introwertycy charakteryzują się chronicznie wyższym poziomem pobudzenia, znaczy
to, że bodźce o tej samej sile lub sytuacje o takiej samej wartości stymulacyjnej inaczej
wpłyną na ekstrawertyka, inaczej zaś na introwertyka. A zatem do osiągnięcia optymalnego
poziomu aktywacji ekstrawertycy potrzebują więcej stymulacji. W związku z tym, że
charakteryzuje ich „głód stymulacji”, poszukują pobudzenia, silnych wrażeń, introwertycy
natomiast, dla których charakterystyczne jest „ unikanie stymulacji”, preferują formy
aktywności o stosunkowo niskiej wartości stymulacyjnej, unikają nadmiaru bodźców. ( za:
Strelau J., 1998 ).
Podsumowując wyniki wieloletnich badań Eysencka, w sposób ogólny można
stwierdzić, że w warunkach eksperymentalnych, w których wartość stymulacyjna bodźca lub
sytuacji bodźcowej była wysoka, ekstrawertycy funkcjonowali sprawniej niż introwertycy. I
odwrotnie, przy stosowaniu bodźców o niskiej wartości stymulacyjnej jakość funkcjonowania
introwertyków przewyższyła jakość funkcjonowania ekstrawertyków. W przypadku
funkcjonowania społecznego zgromadzono pewne dane, które wskazują na to, że
ekstrawertycy wolą takie formy interakcji społecznej, których wartość stymulacyjna jest
wysoka, introwertycy natomiast ograniczają swoje kontakty społeczne. ( za: Strelau J., 1998 ).
Zarówno Eysenck jak i inni badacze przeprowadzili szereg badań dotyczących
związku ekstrawersji i introwersji z zachowaniem antyspołecznych. Sformułowana przez
Eysencka teoria przestępczości przewidywała, ze introwertycy, u których proces
warunkowania przebiega łatwiej, będą mniej skłonni do przestępczości niż ekstrawertycy.
Autor tłumaczył to tym, że reakcje lękowa, zapobiegającą podejmowaniu zachowań
przestępczych, łatwiej wytworzyć u introwertyków. Poza tym ekstrawertycy, ze względu na
większą trudność warunkowania, mniej skutecznie przyswajają zasady życia społecznego. Po
wprowadzeniu konstruktów neurotyczności i psychotyczności Eysenck uznał, że przestępcy
lokują się wysoko na wszystkich trzech wymiarach: ekstrawersji, nerutyczności i
psychotyczności. U dzieci większy wpływ ma ekstrawersja, u dorosłych zaś - neurotyczność.
Można to tłumaczyć w ten sposób, że sumienie podlega warunkowaniu w dzieciństwie i
dlatego większą rolę w tym okresie odgrywa ekstrawersja, natomiast u dorosłych większego
znaczenia nabiera neurotyczność, ponieważ sumienie jest już ukształtowane. ( za: Strelau J.,
1998 ).
3. Poziom rozwoju moralnego i samoocena.
Innym psychologicznym aspektem wyjaśniania przestępczości jest określenie rozwoju
moralnego.
Psychologia rozwoju moralnego zajmuje się głównie ustalaniem prawidłowości
rozumienia norm moralnych na przestrzeni życia ludzkiego. Wszyscy badacze są zgodni co
do tego, że w rozwoju moralnym można wyróżnić pewne następujące po sobie
charakterystyczne fazy. ( za: Obuchowska I., 1996 ).
Pierwszym badaczem rozwoju moralnego był J. Piaget, który wykazał, że
kształtowanie ocen moralnych małego dziecka zachodzi poprzez przymus dorosłych oraz
współdziałanie. Przymus wyznacza „stadium realizmu moralnego”, w którym obowiązek jest
narzucony z zewnątrz. Rzeczywistą siłą kształtującą rozwój moralny jest współdziałanie z
rówieśnikami, prowadzące do „ stadium autonomii moralnej”, gdzie postępowanie
uniezależnia się od opinii otoczenia. ( za: Obuchowska I., 1996 ).
Hołyst uważa ( 1993 ), że w przy wyjaśnianiu przestępczych zachowań, najczęściej
wykorzystuje się inspiracje pochodzące z teorii rozwoju moralnego L. Kohlberga, według
którego we wczesnym okresie dorastania występuje tzw. „ konwencjonalny poziom rozwoju
moralnego”, w którym wyróżnić można dwa stadia: pierwsze, w którym ocena zachowania
wynika z aprobaty społecznej, przy czym ważną rolę odgrywa aprobata rówieśników, oraz
drugie, w którym ocena zachowania oparta jest na prawie i porządku, przy czym odczuwany
jest szacunek dla autorytetów. W dalszym przebiegu dorastania występuje
„postkonwencjonalny poziom rozwoju moralnego”, który charakteryzuje się autonomicznym
ujmowaniem zasad moralnych, niezależnie od autorytetów. Na tym poziomie Kohlberg
wyróżnia dwa stadia: pierwsze polega na ujmowaniu zasad moralnych przyjętych przez
społeczeństwo, a drugie charakteryzuje się samodzielnym poszukiwaniem reguł, przy uznaniu
ich stałości i uniwersalizmu. Jest to stadium uniwersalnych zasad sumienia. Koncepcja ta
stała się inspiracja do badań empirycznych, które wskazują na to, ze u dorastających dominuje
konwencjonalna moralność, nie będąca wyrazem wewnętrznych zasad. ( za: Obuchowska I.,
1996 ).
Związek między normami a postępowaniem nie jest prosty. Spotykamy się często z
pojęciem konformizmu, polegającego na podporządkowaniu się gotowym wzorom i
schematom postępowania, między innymi na dostosowaniu się do grupy i opinii większości.
Niektórzy autorzy uważają, że konformizm nie jest wynikiem wewnętrznej potrzeby
podporządkowania się grupie, ale ceną za akceptację z jej strony, za poczucie przynależności i
bezpieczeństwa. Obok zjawiska konformizmu występuje tzw. „ rygoryzm moralny”, czyli
ujmowanie określonych powinności jako bezwyjątkowych, od których nie wolno odstępować.
Mamy do czynienia z dwoma odmianami rygoryzmu: dziecięcym ( bezrefleksyjne, dosłowne
przyswajanie sobie przez dziecko pouczeń dorosłych, słabnące wraz z nabywaniem
doświadczeń życiowych ), dojrzałym, gdzie system uznawanych standardów ulega
przekształceniu, a kolejne wybory moralne prowadza do hierarchii zasad postępowania, stając
się „ kręgosłupem moralnym”. ( za: Obuchowska I., 1996 ).
A. Gołąb za najważniejsze kryterium dojrzałości uważa wpływ uznawanych poglądów
na postępowanie, wyrażające się staraniami, aby postępować zgodnie ze standardami, np.
unikanie sytuacji, które mogłyby sprzyjać ich naruszeniu. ( za: Obuchowska I., 1996 ).
Może się jednak zdarzyć, że rygoryzm dojrzały w ogóle się nie wykształci i osoba
pozostanie moralnie niedojrzała, postępując odmiennie w stosunku do głoszonych zasad.
System uznawanych przez jednostkę wartości jest bardzo istotny w regulacji
zachowania. Można sądzić, ze w miarę jak jednostka rozwija się moralnie, wzrasta też jej
poziom przystosowania do otoczenia społecznego. Rozwój moralny według Muszyńskiego
( 1983 ) polega bowiem „na stopniowym przyswojeniu, a więc uznaniu za własne tych norm i
oczekiwań, które żywi otoczenie społeczne w stosunku do niej. Toteż teoretycznie rzecz
biorąc, im wyższy poziom moralny, tym lepsze przystosowanie do otoczenia”.
K. Ostrowska, wychodząc z założenia, ze znajomość systemu wartości, jako czynnika
determinującego zachowanie, może być istotne dla szukania przyczyn zachowania
naruszającego prawo. Dlatego też autorka badała, jaki system wartości preferuje młodzież
będąca w konflikcie z prawem i młodzież, która nie była karana sądownie. Otrzymane przez
autorkę wyniki badań wskazują, że przestępcy preferują inny system wartości niż
nieprzestępcy różnice występują w szczególnie w odniesieniu do takich wartości jak praca
zawodowa i uczestnictwo w życiu społecznym. Przestępcy, w odpowiedziach dotyczących
celów i dążeń życiowych i najważniejszych cech charakteru wyróżniali zabawę, zmianę,
ryzyko, ryzyko. Analiza systemu wartości przestępców ukazała, że jednostki, które nie
włączały w system wartości dobra innych, częściej naruszają normy społeczne. Respektują
natomiast normy grupy, do której przynależą. ( za: Ostrowska K., 1981 ).
Wyniki badań E. Stępień nad regulacją zachowania młodzieży przez jej system
wartości ujawniły istotną zależność oszukiwania od niskiego miejsca uczciwości w hierarchii
wartości jedynie u chłopców nie dokonujących przestępstw. Takiej zależności autorka nie
stwierdziła między oszukiwaniem wychowanków zakładu poprawczego i miejscem, jakie w
ich hierarchii zajmował uczciwość. Stępień stwierdziła więc, że zachowania nieletnich
sprawców przestępstw są uwarunkowane sytuacyjnie, natomiast zachowania młodzieży
nieprzestępczej są determinowane zarówno właściwościami sytuacji, jak i indywidualną
hierarchią wartości. ( za: Szałański J., 1998 ).
F. Kozaczuk przeprowadził badania nad hierarchią wartości uczniów szkół
podstawowych i średnich oraz wychowanków zakładu poprawczego, które ukazały, że
chłopcy z symptomami nieprzystosowania preferują przestępczy konformizm i dezaprobatę
norm społecznych. Dążą do dominacji nad innymi, do „ siły”, gromadzenia dóbr i pieniędzy,
akceptują kradzieże, nieprzyznawanie się do winy. Przejawiają tendencje do uchylania się od
pomagania innym. Przejawiają niskie poczucie rygoryzmu moralnego oraz wysokie nasilenie
tendencji egocentrycznych. System wartości u chłopców nieprzystosowanych Kozaczuk
uważa za słabo zhierarchizowany. ( za: Szałański J., 1998 ).
Czas transformacji spowodował, że dotychczasowy system wartości upadł, a pewne
wartości uległy zmianie. Jest to czas anomii, chaosu moralnego, tak więc źródła wielu
zachowań należy szukać nie tylko w zależności od systemu wartości uznawanych przez
jednostkę, ale również w społecznej anomii. Do młodzieży przemawiają takie wartości, jak
wolność jednostki, otwartość i tolerancja, które są rozumiane jako zagrażające wartościom
tradycyjnym.
Ważną rolę wśród osobowościowych determinantów zachowań przestępczych pełni
pojęcie własnego „ ja” i ustosunkowanie się wobec samego siebie. Pojęcie własnego „ ja”
tworzy się w wyniku uogólnienia informacji dotyczących własnych stanów wewnętrznych,
własnego wyglądu i cech fizycznych, własnych zdolności, umiejętności, pragnień, pozycji
wśród ludzi, praw i obowiązków oraz innych właściwości psychicznych i fizycznych.
Ukształtowanie się własnego „ ja” stanowi przesłankę, na której formuje się ocena
własnych możliwości przy realizacji różnych celów. Oceny samego siebie ulęgają
uogólnieniu, powstaje samoocena. Ogólna samoocena decyduje o tym, jak człowiek zachowa
się wobec sytuacji nowych.
Co rozumie się przez samoocenę? Różnie definiuje się to pojęcie, dominuje jednak
ujęcie samooceny jako zespołu sądów i opinii, które jednostka odnosi do pojedynczych cech
własnej osoby. Pojedyncze oceny samego siebie w toku życiowych doświadczeń podlegają
uogólnieniu, powstaje wtedy samoocena: ogólna, pozostająca względnie stała, przez pewien
okres życia niezmienna, jako element osobowości dość trwale ugruntowana, rozumiana jako
całościowy stosunek do siebie i całego postępowania, oparta na ocenie tych cech, z którymi
się identyfikujemy ( osobiste, intymne, niepowtarzalne, stanowiący element odróżniający od
innych ), oraz cząstkowa, podlegająca zmianom ( w rezultacie obiektywnych sprawdzianów
dotyczących danej umiejętności lub na skutek zmiany subiektywnego samopoczucia ).
Samoocenę globalna określa się jako poczucie własnej wartości, co stanowi tym samym
najważniejszą strukturę regulacyjną. ( za: Kulas H., 1986 ).
Samoocenę cząstkową i ogólną można podzielić ze względu na poziom ( za:
Reykowski J., 1982 ) na: zawyżoną lub zaniżoną. Zaniżona samoocena to stan, w którym
człowiek przypisuje sobie niższe możliwości, niż posiada rzeczywiście, a więc nie docenia
swoich zdolności, czy swojej społecznej atrakcyjności. Ludzie o zaniżonej samoocenie nie
podejmują się wykonania trudniejszych zadań. Zaniżona samoocena natomiast polega na
przypisywaniu sobie możliwości wyższych od rzeczywistych. Takie przypisywanie sobie
wyższych możliwości powoduje bezkrytyczną gotowość do podejmowania się trudnych zadań
wtedy, gdy możliwości tego nie uzasadniają. Charakterystyczne jest to, że ludzie posiadający
zawyżoną samoocenę wykazują małą odporność w sytuacji zagrożenia. Ogólna ocena samego
siebie, oparta na porównaniu swoich osiągnięć ze stawianymi sobie wymaganiami, jest
ważnym czynnikiem determinującym stosunek do siebie, który określa się jako „ poziom
samoakceptacji”. Samoakceptacja jest jednym z czynników determinujących społeczne
funkcjonowanie jednostki.
Oczywiste jest, ze samoocena odgrywa istotną rolę w samorealizacji i każdego
człowieka. Wielokrotnie zastanawiano się czy nie jest ona czynnikiem decydującym o tym, że
ktoś zchodzi na drogę przestępczą.
Współczesne badania nad samooceną i samoakceptacja nieletnich w zakładach
poprawczych oraz uczestniczących w podkulturach ujawniają związek samooceny z rodzajem
i stopniem społecznego wykolejenia.
R. Drwal stwierdził, że pozytywny obraz siebie jest gwarancją niepopadnięcia w
konflikt z prawem, negatywny zaś przeciwnie. Braun - Gałkowska wykazuje, że osoby
deklarujące przynależność do ruchu satanistycznego mają wyraźnie negatywna samoocenę.
Autorka twierdzi, że „ człowiek z poczuciem niższości odczuwa stały niepokój o odtrącenie i
często uprzedza je agresją”. Stanik wykazał, że nieletni przestępcy mają skłonność do
widzenia się w lepszym świetle niż wskazuje na to ich zachowanie. Pensjonariusze zakładu
karnego mają wysoką samoocenę, która ma charakter obronny. Wyniki nie są więc
jednoznaczne. ( za: Gawda B., 1997 ).
Badania ( Bartkowicz 1987, Szałański 1995, Sołtysiak 1995 ) ujawniają, że blisko
76% wychowanków zakładu poprawczego przejawiało dwa typy samooceny: pierwszy jest
charakterystyczny dla konformisty podkulturowego, nieletni spostrzegają swoją odrębność w
porównaniu z innymi ludźmi, przejawiają pesymizm życiowy i znaczny stopień
samoakceptacji, gdyż standardy wchodzące w skład idealnego obrazu ich osoby nie odbiegają
od realnego obrazu; drugi natomiast charakterystyczny jest dla jednostek antyspołecznych,
gdzie wychowankowie spostrzegają wokół siebie potencjalnych rywali, nie podejmują starań
o pozyskanie akceptacji otoczenia, spostrzegają siebie jako niezadowolonych, kapryśnych i
niezgodnych, ale nie starają się tego zmienić, stąd znaczna zbieżność realnego i idealnego
obrazu własnej osoby i znaczny stopień samoakceptacji. ( za: Szałański J., 1998 ).
Borecka - Biernat ( 1998 ) badając m.in. samoocenę osób będących w sytuacji
ekspozycji społecznej ( porównanie grupy agresywnej i nieagresywnej ) ukazała, że grupa
agresywna nisko oceniła te aspekty swego „ ja”, które bezpośrednio wiążą się ze stosunkiem
do norm i wartości moralnych, z funkcjonowaniem w ustalonych rolach społecznych.
Świadczy to o negatywnej ocenie siebie przez osoby agresywne w określonych rolach i
układach społecznych ( jako członka rodziny, uczestnika współdziałania z innymi ludźmi.
Młodzież agresywna swoje właściwości oraz swoje zachowanie ocenia nisko i odczuwa w
stosunku do tej oceny niezadowolenie z siebie.
Z materiału empirycznego widać wić, że stopień samooceny jest istotnym czynnikiem
determinującym zachowanie jednostki. Zarówno osoby o zawyżonym, jak i o krańcowo
zaniżonym poziomie samooceny charakteryzują się niekorzystnym funkcjonowaniem.
Najlepiej przystosowani są osobnicy o umiarkowanie wysokim poziomie samooceny.
Natomiast wpływ samooceny na postępowanie jednostki jest zróżnicowany. Od tego, jak
człowiek ocenia siebie samego zależą: sposób reagowania na zadania, charakter stosunków z
innymi ludźmi, efektywność jego działalności, a tym samym dalszy rozwój osobowości.
samoocena determinuje funkcjonowanie jednostki w różnych rolach społecznych.
4. Alienacja.
Każdemu grozi mniej lub bardziej długotrwałe poczucie obcości w stosunku do
ważnych obszarów środowiska społecznego oraz własnych poglądów i zachowań. Jeśli takie
subiektywne doświadczenie utrzymuje się dłużej, potocznie można mówić o wyobcowaniu się
danej jednostki, natomiast w terminologii naukowej określa się stan ten jako poczucie
alienacji. ( za: Korzeniowski K., 1990 ).
Istnieją liczne koncepcje alienacji, jednaj we współczesnych badaniach dominuje
podejście zapoczątkowane przez H. Seemana, według którego alienacja stanowi subiektywny
stan jednostki przejawiający się: ( za: Kmiecik - Baran K., 1993, Szałański J., Olejnik Z.,
1998 ):
Poczuciem bezsilności - to oczekiwanie jednostki, ze jej własne zachowanie nie jest w
stanie doprowadzić do pojawienia się efektów, do których jednostka dąży; Seeman
mówiąc o poczuciu bezsilności ma na myśli nie obiektywne warunki istniejące w
społeczeństwie, lecz rodzaj oczekiwania jednostki dotyczącego kontroli nad
zdarzeniami;
Poczuciem bezsensu - gdy jednostka nie ma jasności w co powinna wierzyć; poczucie
bezsensu odnosi się więc do przekonania jednostki o możliwości przewidywania
efektów własnego zachowania; według Kmiecik - Baran jednostka , która nie wie w
co ma wierzyć, nie posiada żadnych wartości, nie potrafi sterować własnym
zachowaniem według określonych reguł gry; dlatego zachowanie takiej osoby jest
przypadkowe i efekty takiego zachowania są nieprzewidywalne;
Poczuciem anomii - które według Seemana oznacza, oczekiwanie, że nieaprobowane
społecznie zachowania są niezbędne dla osiągnięcia określonych celów; Kmiecik -
Baran przyjęła, ze poczucie anomii to „przekonanie, ze istniejące normy społeczne nie
służą jednostce, są fałszywe, a tym samym nieaprobowane zachowania są konieczne
dla osiągnięcia stawianych sobie celów”;
Poczuciem samowyobcowania - przekonanie jednostki, że postępowanie zgodne z
własnymi poglądami jest dla niej szkodliwe i nie pozwala na realizacje celów;
przeciwieństwem poczucia samowyobcowania według Kmiecik - Baran jest poczucie
autonomii, przekonania o swej tożsamości, autentyczności, że postępowanie zgodne z
własnymi ideałami pozwoli jednostce na realizację wyznaczonych celów;
Poczuciem izolacji - przypisywanie niskiej nagradzającej wartości celom i
przekonaniom, które są uznane w społeczeństwie jako wartościowe.
Charakterystyka alienacji w kontekście społecznym ma związek z pojęciem kryzysu,
rozumianego jako niekorzystna dla kogoś lub czegoś sytuację, załamanie się lub
dezorganizację w obrębie systemu jednostkowego, grupowego, ekonomicznego, politycznego.
Człowiek, który doświadcza alienacji, znajduje się w stanie kryzysu, pojmowanego jako ostra
reakcja na sytuację psychologicznie trudną. „ Szczególny typ relacji z otoczeniem czyni jego
działania obiektywnie nieskutecznymi, co negatywnie wpływa na koncepcje własnej osoby,
sferę potrzeb ogarnia daleko posunięta deprywacja, a zakres identyfikacji społecznych
maleje.” ( Miluska J., 1990 ).
Emocjonalnym odpowiednikiem tego jest niezadowolenie, apatia, rozczarowanie, lęk,
rezygnacja, agresja.
Pojęcie alienacji jest treściowo bliskie z odczuciem koherencji. Według Szałańskiego,
Olejnika ( 1998 ) bliskoznaczne są pojęcia globalnego poczucia alienacji, globalnego
poczucia koherencji i definicje komponentów poczucia alienacji - poczucia bezsensu i
poczucia bezsilności oraz braku poczucia koherencji : braku poczucia sensu i poczucia
sterowalności. Autorzy badali m.in. jak prezentują się poziomy poczucia alienacji i jego
komponentów stwierdzone w dwóch zbiorowościach młodzieży nieprzystosowanej
społecznie, w porównaniu z poziomami stwierdzonymi przez Kmiecik - Baran w wybranych
zbiorowościach młodzieży wykolejonej oraz bez zmian społecznego wykolejenia.
Stwierdzono, że młodzież wykolejona przejawia wyższy poziom poczucia alienacji, niż
młodzież bez znamion wykolejenia.
Licznych przesłanek alienacji można doszukać się w nowych formach życia
zbiorowego, pojawiających się wraz z transformacja ustrojową . Jest to przyczyna dwóch
form alienacji: społecznej izolacji, ( objaw braku wspólnoty, lecz nie wolności ) i obcości
kulturowej, związanej z zanikaniem wspólnych wartości. Migracja ludności, brak wsparcia
społecznego, struktury biurokratyczne, depersonalizacja, rozwój gospodarczy, to przyczyny
posługiwania się niepożądanymi ze społecznego punktu widzenia sposobami realizacji celów.
Są to cywilizacyjne wyznaczniki alienacji. ( za: Miluska J., 1990 ).
Literatura:
1. Gawda Barbara ( 1997 ), „ Poczucie niskiej wartości u młodzieży przestępczej na
podstawie analizy pisma”, [ w: ] Niebrzydowski Leon ( red. ) „ Drogi samorealizacji
młodzieży dorastającej”, wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź;
2. Hołyst B., ( 1993 ), „ Przestępczość nieletnich”, [ w: ] Pomykało W., ( red. ) „
Encyklopedia pedagogiczna”, Wyd. Innowacje, Warszawa;
3. Kliś Maria, ( 1994 ), Empatia a inteligencja, cechy osobowości i temperamentu,
„Psychologia Wychowawcza”, nr 5;
4. Korzeniowski K., ( 1990 ), O dwóch psychologicznych podejściach do problemu alienacji.
Próba syntezy, „ Przegląd Psychologiczny”, nr 1;
5. Kulas Henryk, ( 1986 ), Samoocena młodzieży, WSiP, Warszawa;
6. Miluska J., ( 1990 ), Dramat tożsamości, [ w: ] Kwieciński Z., Witkowski L., ( red. ) „Ku
pedagogii pogranicza”, UMK, Toruń;
7. Obuchowska I., ( 1993 ), „ Agresja”, [ w: ] Pomykało W., ( red. ) „ Encyklopedia
pedagogiczna”, wyd. Innowacje, Warszawa;
8. Obuchowska I., ( 1996 ), „ Drogi dorastania. Psychologia rozwojowa okresu dorastania
dla rodziców i wychowawców”, WSiP, Warszawa;
9. Ostrowska K., ( 1981 ), „ Psychologiczne determinanty przestępczości młodocianych”,
PWN, Warszawa;
10. Pilch Tadeusz ( 1995 ), „ Agresja i nietolerancja jako mechanizmy zagrożenia ładu
społecznego”, [ w: ] Pilch T., Lepalczyk Irena, ( red. ), „ Pedagogika społeczna”, wyd.
„Żak”, Warszawa;
11. Pospiszyl K., ( 1973 ), „ Psychologiczna analiza wadliwych postaw społecznych
młodzieży”, PWN, Warszawa;
12. Pospiszyl K., ( 1985 ), „ Psychopatia", PWN, Warszawa;
13. Szałański J., ( 1978 ), „ Resocjalizacja w zakładzie poprawczym”, WSiP;
14. Szałański Jan, ( 1998 ), „ Mechanizmy psychologiczne wykolejenia przestępczego i
resocjalizacji w świetle wyników dotychczasowych badań krajowych”, [ w: ] Szałański J.,
( red. ) „ Wina - kara - nadzieja - przemiana”, Łódź - Warszawa - Kalisz;
15. Szmukier Teresa, ( 1989 )., „ Z rozważań nad regulacyjną rolą empatii”, „ Przegląd
Psychologiczny”, nr 4;
16. Strelau Jan, ( 1998 ), „ Psychologia temperamentu”, PWN, Warszawa;