Zagadnienia egzaminacyjne - Administracja 2009
Historia administracji – dr Izabela Nakielska
wersja druga - poprawiona
Piotr „Legion” Tokarski
1. Polis arystokratyczna
1. Monarcha – król, w Sparcie dwóch królów.
Początkowo elekcyjni, później dziedziczni. Początkowo: władza ustawodawcza, wykonawcza, sądownicza,
wojskowa i funkcje kapłańskie. Potem zaczęli przekształcać się w najwyższych urzędników.
Ateny – czas rządów zredukowany do 10 lat, później do roku, na końcu w ogóle zlikwidowano urząd króla –
król staje się Archont Basileus – najwyższym kapłanem.
Sparta – król pod kontrolą eforów, dwóch zawsze towarzyszyło królowi podczas wyprawy wojennej; mogą
nawet skazać króla na śmierć lub pozbawić władzy.
2. Rada starszych
Sparta – Geruzja = 2 królów + 28 gerontów (wybór dożywotni przez Apellę – zgromadzenie ludowe).
Rozpatrywanie spraw państwowych, sądownictwo w sprawach karnych zagrożonych karą śmierci, wygnania,
pozbawienia czci; przygotowywanie projektów uchwał przekładanych zgromadzeniu ludowemu.
Ateny – Areopag – składa się z byłych archontów (na czele stoi Archont Basileus – dawny król).
Sądownictwo w spr. przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu zagrożonych karą śmierci, administracja, nadzór
urzędników, początkowo w skład wchodziła arystokracja, potem (reformy Solona) przedstawiciele klas
majątkowych.
3. Urzędnicy
Sparta – Eforowie – urząd kolegialny (5 osób) – wybierany na rok. Kontrola wojskowości (króla podczas
wypraw wojennych, dowódców wojskowych), nadzór nad ludnością zależną, polityka zagraniczna,
sądownictwo, zwoływanie Apelli (zgromadzenia ludowego) i Geruzji.
Ateny – 9 Archontów – wybieranych najpierw na 10 lat, potem jednorocznie. Archont Polemarchos –
funkcje wojskowe; Archont Eponymos – sprawy wewnętrzne państwa; Archont Basileus – sprawy
kapłańskie + 6. Thesmothetów – sądownictwo, ustawodawstwo.
2. Polis oligarchiczna
Oligarchia – najmożniejsza klasa panująca. Reformy Solona dzielą Ateny na 4 klasy majątkowe.
Wielka Rada (bule) – 400 osób po 100 z każdej fyle (w Atenach wówczas są 4. fyle plemienne) z 3.
pierwszych klas majątkowych, powyżej 30 roku życia. Rozpatrywała wnioski ustawodawcze, mające być
przedłożone zgromadzeniu obywateli.
Archonci (9) – wybierani z 40 kandydatów, po 10 z każdej fyle.
Areopag zyskuje prawo do zawieszania uchwał Ekklezji (zgromadzenia ludowego) niezgodnych z prawem.
3. Polis demokratyczna (Ateńska)
Zastąpienie fyle plemiennych (4) → fyle terytorialnymi (10). Fyle terytorialne miały samorząd z trzema
urzędnikami; dzieliły się na demy (gminy) – na czele starosta – wybierany drogą losowania.
Rada pięciuset – główny organ administracji. 50 osób z każdej fyle. Władza ustawodawcza, wykonawcza,
sądownicza. Nadzór nad urzędnikami, sprawy armii i fyle. Wybór spośród osób składających swoją
kandydaturę drogą losowania. Odpowiedzialność indywidualna lub zbiorowa.
Dokimazja – badanie zdolności kandydata do sprawowania urzędu.
Strategowie – urząd kolegialny (10 osób) – nadzór nad wojskiem (potem:) polityka zagraniczna i
sądownictwo w sprawach wojskowych.
Piotr „Legion” Tokarski – Historia Administracji – Zagadnienia Egzaminacyjne v. 2.0
1
4. Civitas Rzymska – magistratury w okresie republikańskim
Magistratura – urzędnik oraz sam urząd. Dzielono urzędników na kurulnych i niekurulnych – tytuły
honorowe.
Uprawnienia magistratur: Potestas – wszystkie urzędy – edykty, kary pieniężne, zwoływanie wieców,
auspicja, Imperium – tylko urzędy wyższe – uprawnienia wojskowe, sądownicze, ustawodawcze.
Wymogi formalne kandydatów na urzędników: a) pełnoprawne obywatelstwo Rzymskie b) pełnoletniość
c) wolne pochodzenie d) płeć męska
Cechy magistratur: a) wybieralność przez komicje b) kolegialność c) kadencyjność d) bezpłatność e)
odpowiedzialność przed zgromadzeniem i obywatelami.
MAGISTRATURY WYŻSZE (maiores) – wybierane przez komicja centurialne
Konsulowie (2) – władza wojskowa, administracyjna, reprezentacyjna, ustawodawcza i sądowa. Byli
konsulowie stawali się prokonsulami.
Pretorzy (2) – sądownictwo cywilne między obywatelami rzymskimi lub obywatelami rzymskimi a
peregrynami. Wydawali edykty pretorskie.
Cenzorzy (2) – spisy obywateli, szacowanie ich majątku (cenzus) celem określenia płaconego podatku, noty
cenzorskie (ograniczenie praw politycznych za niemoralność i nieobyczajność), piecza nad majątkiem
państwowym i robotami publicznymi.
MAGISTRATURY NIŻSZE (minores) – wybierane przez komicja trybusowe
Edylowie – plebejscy i kurulni – jurysdykcja w sprawach cywilnych, edykty, prawo zasiadania w Senacie,
dbanie o potrzeby plebejuszy
Kwestorzy – pomagali Konsulom, nadzorowali skarb państwa
6 innych nadzorujących: 1) mennicę, 2) więzienia, 3) sądownictwo w mieście 4) sądownictwo w Kampanii 5)
czystość w mieście 6) bezpieczeństwo podróżnych w odległości 1 mili od Rzymu.
URZĘDY NADZWYCZAJNE
Dyktator – powoływano w sytuacjach zagrożenia wewnętrznego lub zewnętrznego państwa. Jego rządy były
nieograniczone.
Trybuni wojskowi – zastępowali konsulów w sprawowaniu władzy wojskowej.
4. Rzym w okresie dominatu
Dioklecjan – lata 284 – 476. „Dominus et Deus” - pan i bóg.
Tetrarchia – rządy czterech. Podział władzy między dwóch Augustów – jeden rządził częścią wschodnią,
drugi zachodnią, po 20 latach mieli oddać władzę 2 Cezarom - swoim zastępcom, którzy mieli wybrać
kolejnych itd. Ostateczne decyzje i rzeczywista władza należała do Dioklecjana.
Senat – utrzymano jego istnienia. Później istniały dwa senaty. Funkcja doradcza i rada miejska dla Rzymu i
Konstantynopola.
Administracja Cesarska – urzędy centralne i lokalne, hierarchicznie podporządkowane:
Konsystorz – święta rada cesarska,
pozostałe urzędy dworskie o charakterze ministerialnym: marszałek dworu, naczelnik skarbu cesarskiego,
zarządca majątków cesarskich, naczelnik gwardii, ministrowie wojny, naczelnik tajnej policji.
Urzędnicy z czasów republiki i wczesnego cesarstwa stały się honorowe.
Administracja terytorialna
4 prefektury – na czele prefekci pretorianów
dzielą się na Diecezje, na czele wikariusze
a te z kolei na Prowincje, na czele namiestnicy
Kilka prowincji tworzyło okręg wojskowy, na czele którego stał dux.
Piotr „Legion” Tokarski – Historia Administracji – Zagadnienia Egzaminacyjne v. 2.0
2
6. Państwo patrymonialne
Demokracja wojenna → państwo protofeudalne.
Ustrój – państwo patrymonialne. Wiąże się z osobą króla. Król początkowo wybierany jest przez wiec z
najmężniejszych wojowników, starano się trzymać w obrębie jednego rodu (elekcyjność + dziedziczność). W
demokracji wojennej król przewodzi wiecowi i wykonuje jego wolę, w państwie patrymonialnym te
uprawnienia rosną. Król uważa swe państwo za własność prywatną – patrimonium. Państwo jest więc
rzeczą prywatnoprawną.
Uprawnienia króla są bliżej nieokreślone, a podstawą jego władzy jest ban – wydawanie rozkazów i karanie
za ich nieprzestrzeganie. W praktyce król zajmuje się głównie wojskowością i sądownictwem.
Wokół króla zgromadzony jest dwór królewski – jego skład określa król. Drużyna to część dworu, która
stanowi straż przyboczną, rekrutowali się też z niej najwyżsi urzędnicy.
Zgromadzenie nadworne – zajęły miejsce wieców. Miały głos doradczy, omawiano na nich sprawy
państwowe. Zbierał się zwykle dwa razy do roku. Doradzały, pomagały ustalać politykę zagraniczną,
sądownictwo, ustawodawstwo (początkowo tylko przeglądy wojskowe).
W monarchii feudalnej jednolitej ustabilizował się zakres władzy królewskiej na: ustawodawczą,
wykonawczą, sądowniczą i wojskową. Nadal funkcjonowały zgromadzenia nadworne.
7. Administracja terytorialna feudalnej Francji
1. Wczesny feudalizm – państwo frankońskie
Hrabstwa – w części zachodniej pokrywają się z Rzymskimi okręgami, we wschodniej z dawnymi ziemiami
plemiennymi. Na czele Hrabia – władza wojskowa, sądowa, administracyjna, skarbowa, policyjna. Posiadał
prawo banu. Otrzymywał dochód z grzywien i dóbr przydzielonych z urzędu. Początkowo miał być nim ktoś z
drużyny, potem tylko z posesjonatów w hrabstwie. Zastępca – wicehrabia.
Setnie (część wschodnia); wikariaty (część zachodnia) – na czele odpowiednio setnicy lub wikariusze –
organ pomocniczy hrabiego. Wybierany przez zgromadzenie lokalne, później wspólnie z hrabią.
2. Monarchia feudalna jednolita – państwo karolińskie
Podział wczesnofeudalny został zachowany i upowszechniony. Hrabstwa zaczęto dzielić na wicehrabstwa
na czele których stał wicehrabia.
Na terenach przygranicznych zaczęły powstawać marchie. Było ich 5. Na czele Margrabiowie. Mieli
zwiększone kompetencje wojskowe, ludność marchii była zobowiązana do obrony granic państwa, ale byli
zwolnieni z wypraw wojennych i innych świadczeń.
Księstwa / województwa powstawały na terenie plemion podbitych. Na czele wojewoda mianowany przez
króla – najczęściej był nim jeden z hrabiów z hrabstw, które tworzyły to województwo.
Województwa szczepowe – powstały we wschodniej części państwa na podbitych terytoriach germańskich.
Dla kontroli administracji lokalnej powołano urząd wysłanników królewskich (missi dominici) – państwo
podzielono na okręgi inspekcyjne. Dla każdego z nich powołano dwóch inspektorów – świeckiego i
duchownego, wybieranych na rok. Do ich kompetencji należało: a) odbieranie przysięgi wierności b)
sprawdzanie stanu beneficjów nadanych przez króla c) informowanie króla o nadużyciach d) sądownictwo w
wyznaczonych sprawach.
Instytucja wysłanników królewskich uległa wypaczeniu, gdy zamiast mianowania inspektorzy stali się
dziedziczni.
3. Monarchia feudalna rozdrobniona – Francja za rządów Kapetyngów
Królewska administracja lokalna odnosi się tylko do obszaru domeny monarszej, gdzie król sprawuje władzę
zwierzchnią jako dux Francorum. Zarząd lokalny poszczególnych władztw senioralnych kształtować się
autonomicznie, w zależności od woli feudałów. Z reguły wzorowano się na domenie królewskiej.
Hrabiowie i wicehrabiowie w monarchii feudalnej rozdrobnionej przekształcają tereny swojej władzy w
dziedziczne lenna, dlatego Kapetyngowie w XI w. zmieniają zarząd domeny:
Piotr „Legion” Tokarski – Historia Administracji – Zagadnienia Egzaminacyjne v. 2.0
3
Prewot (bajul) – zarządza okręgiem prewotalnym, funkcje administracyjne, sądownicze, skarbowe.
Rekrutowany z warstw niższych. Dzierżawił okręg prewotalny, oddawał Skarbowi Państwa określoną kwotę i
zostawiał sobie nadwyżkę.
Baliw (seneszal) – zarządza seneszalią na którą przypada kilka okręgów prewotalnych. Sprawował nadzór
nad prewotem. Rekrutowany z niższej szlachty z wykształceniem prawniczym. Szereg ograniczeń
osobistych. W Paryżu nie było baliwa, tylko prewot Paryża, któremu podlegali niżsi prewoci.
8. Ustrój lenny
[Za mgr Gałędkiem, podane na wykładzie]
Cechy feudalizmu:
–
wielka własność ziemska – ziemia podstawą wyznaczenia pozycji społecznej
–
chłopi nie mają ziemi, używają jej na podstawie świadczeń
–
stosunek poddańczy – zobowiązanie chłopów do świadczeń: a) z tytułu uprawy ziemi pana – w
naturze i w pieniądzu – renta feudalna; b) z tytułu zależności osobistej – władzę państwową na
najniższym szczeblu mają de facto szlachcice, którym chłopi są poddani, na podobnej zasadzie co
dziś obywatele władzy państwowej. Szlachcie mają władzę sądowniczą i administracyjną nad
chłopami.
–
Warstwa chłopska jest ekonomicznie uzależniona od panów
–
chłopi mają ograniczoną wolność osobistą, musieli pytać o zgodę na np. ślub, wyjazd ze wsi
Obowiązki seniora: opieka nad wasalem, przekazanie wasalowi lenna (ziemia lub jakaś dzielnica, pieniądze
bądź inne ruchomości) w użytkowanie
Obowiązki wasala: w monarchii wczesnofeudalnej – obowiązek wojskowy, obowiązki o charakterze
doradczym
Suzeren – najwyższy senior, monarcha. Bezpośredni wasale króla to władcy senioralni, a dalej seniorzy
pośredni.
Były przypadki, że monarcha jako osoba prywata mogła być wasalem swojego władcy senioralnego. Dwie
osoby mogły być na tym samym terenie zarówno swoimi seniorami jak i wasalami.
Domena królewska – terytorium, które stanowi bezpośrednią własność monarchy.
Felonia – (wiarołomstwo) – przestępstwo polegające na niewykonaniu obowiązków lennych.
9. Wojny prywatne. Średniowieczne instytucje do zwalczania wojen prywatnych
Wojny prywatne – utrudniały zachowanie porządku publicznego wewnątrz państwa. Rozwiązywanie
sporów, głównie feudalnych, drogą pozasądową. Prowadziły do spustoszenia w kraju, chaosu, upadku
autorytetu władzy królewskiej. Prawo do wojen prywatnych przysługiwało każdemu feudałowi.
W XI w. z autorytetu kościoła wprowadzono instytucje:
Pax Dei (pokój boży) – brał pod ochronę praw osób nieprowadzących wojen – duchowieństwo, oraczy itp.
Treuga Dei (rozejm boży) – zabraniał przeprowadzania wojen prywatnych w dni szczególnie uroczyste, tj.
Wielkanoc, Boże Narodzenie, ostatecznie we wszystkie dni tygodnia poza poniedziałek wieczór – środa
rano.
W XIII wieku ustawodawstwo królewskie wsparło te instytucje całkowicie zakazując wojen prywatnych
(nieskutecznie, gdyż te ostatecznie zanikły dopiero w XV w.)
Niestosowanie się do Treuga Dei i Pax Dei prowadziło do ekskomuniki i postawienia przed Trybunałem
Pokoju.
10. Korona Królestwa – konstrukcja
Pojęcia korony królestwa narodziło się w Anglii w XII w. Przeniknęło do wszystkich krajów europejskich.
Korona będąca symbolem władzy została oderwana od osoby władcy i przypisana do państwa jako całości.
Król stał się najwyższym urzędnikiem. Państwo stało się publicznoprawne (res publica).
Władza przestała opierać się na stosunkach lennych, zaczęła docierać do całej ludności zorganizowanej w
stany.
Piotr „Legion” Tokarski – Historia Administracji – Zagadnienia Egzaminacyjne v. 2.0
4
Państwo stało się terytorium niezależnym od monarchy – suwerenność wewnętrzna.
Legiści francuscy opracowali zasadę - „król jest cesarzem we własnym państwie” - likwidacja tendencji
uniwersalistycznych, suwerenność zewnętrzna.
Terytorium państwa miało być niepodzielne, co skutkowało brakiem rozdrobnienia feudalnego, podziału
państwa, nakazem odbicia utraconych ziem.
Dokonała się unifikacja, ujednolicenie prawa i gospodarki. Tworzą się reprezentacje stanowe, wzmacnia się
administracja. Pojawia się stała stolica państwa, chorągiew, godło itp.
11. Francja – monarchia stanowa
Władza królewska miała charakter publicznoprawny.
Legiści – urzędnicy ze szlachty i mieszczaństwa, znawcy prawa rzymskiego. Postulaty co do monarchy:
najwyższe zwierzchnictwo lenne, źródło wszelkiej sprawiedliwości i suwerenności władzy.
Administracja centralna – rada królestwa – organ kolegialny, w skład którego wchodzili parowie, wielcy
wasale i wyższe możnowładztwo. Prowadziła politykę zagraniczną, administrowała państwem, sprawy
finansowe, sprawowanie sądownictwa. W 1487r. Kompetencje sądowe przekazano radzie wielkiej. Sprawy
skarbowe uzupełniała Izba Obrachunkowa.
Urzędnicy wyżsi – rozdzielano tytuły dworskie i państwowe. Tytuły dworskie stały się honorowe. Kancelaria
królewska – około 100 fachowych urzędników. Kanclerz – kieruje kancelarią, aparatem administracyjnym i
wymiarem sprawiedliwości.
Dokonano profesjonalizacji urzędów poprzez wprowadzenie pensji zamiast beneficjum (płacenia ziemią),
rzadziej dziedziczność.
Centralne urzędy skarbowe – ściągały dochody. Resorty – przeistoczą się w przyszłości w ministerstwa.
Urzędy terytorialne – nowe urzędy: sprawy skarbowe, monetarne, zarządu dóbr królewskich, lasów, wód
12. Ustrój miast średniowiecznych
1. Francja
Miasta dzielą się na trzy rodzaje według zakresu ich swobód:
a) Miasta prewotalne środkowa Francja, najmniejszy zakres samorządu. Na czele prewot – urzędnik
królewski lub prywatny. Sprawował wymiar sprawiedliwości wraz z ławnikami wybieranymi wśród mieszczan.
Na jego zastępce wybierano niekiedy mera i 20 przysięgłych.
b) Miasta komunalne na czele zebranie obywateli – do ich kompetencji należało ustawodawstwo i wybór
władz miejskich: mera i ławników do których należała władza administracyjna i sądownicza. Mera i
ławników wybierało zgromadzenie obywateli, elektorowie lub dotychczasowy skład ustępujący. Ilość
ławników zależała od wielkości miasta. Ławnicy wybierali spośród siebie mera, naczelnika administracji,
przewodniczącego sądu i dowódcę milicji.
c) Miasta konsularne posiadały organy: parlament (przekształcił się w wielką radę); konsulowie 2-24 –
władza wykonawcza i sądownicza, zanika na rzecz organu jednoosobowego – podesty. Rada mniejsza –
kontrola, doradztwo.
2. Rzesza
Miasta dzielono na trzy rodzaje, kryterium była osoba właściciela.
a) Miasta cesarskie (miasta państwowe, miasta Rzeszy) – założone przez Cesarza, podlegające mu.
Szeroki samorząd, zwiększa się wraz z upadkiem władzy królewskiej.
b) Miasta krajowe zakładali władcy terytorialni i feudałowie świeccy. Część została podniesiona do rangi
miast państwowych.
c) Miasta biskupie zakładali biskupi. Stały się potem wolnymi miastami.
3. Republika wenecka
Rada Wielka – wybierana corocznie. Sprawuje władzę w mieście. Członkostwo jest dziedziczne, lista rodów,
które mogły w niej zasiadać była zapisana w złotej księdze. 480 osób. Kompetencje: ustawodawstwo,
uchwalanie podatków, nadawanie godności, przyjmowanie do prawa miejskiego, decydowanie o wojnie i
pokoju.
Doża – władza wykonawcza, formalny naczelnik Wenecji. Wybierany przez kolegium elektorów z członków
rady, którzy ukończyli 30 lat. Początkowo nieograniczona władza, później kontrolowana przez Radę Mniejszą
i Radę Dziesięciu.
Piotr „Legion” Tokarski – Historia Administracji – Zagadnienia Egzaminacyjne v. 2.0
5
Rada Mniejsza – organ doradczy doży. Przekształciła się w senat, który decydował o polityce zagranicznej,
sprawach kościelnych, finansowych, urzędniczych itp. Liczba członków doszła do 300.
Rada Dziesięciu – wybierani przez Radę Wielką. Przeciwdziałanie zamachom na całość, jedność,
bezpieczeństwo i ustrój republiki, sądownictwo w niektórych sprawach, np. popełnionych na gondolach.
Najjaśniejsza Signoria Wenecji – doża + 6-osobowa Tajna Rada. Reprezentowała państwo, czuwała nad
wykonywaniem uchwał Rady Wielkiej i Senatu, najwyższe sądownictwo, rozstrzyganie sporów
kompetencyjnych itp.
13. Zasada następstwa tronu w Polsce patrymonialnej
1138r. - testament Bolesława Krzywoustego
Władza dzieli się na Księcia zwierzchnego (princepsa) i juniorów.
Każdy pełnoletni syn otrzymuje swoją dzielnicę z prawem do dalszego podziału. Princeps poza tym
otrzymuje dzielnicę pryncypalną i posiada uprawnienia ogólnopaństwowe – co do polityki zagranicznej,
dowództwa wojskowego, mianowania urzędników państwowych, utrzymywania załogi w grodach juniorów.
[z wykładu, za dr Nakielską]
Tron w rozbiciu dzielnicowym dziedziczono w linii prostej, jeśli było to niemożliwe, dziedziczono w linii
bocznej, bądź dokonywano elekcji lub formalną adopcję męskiego potomka – przedstawiciela rodu.
„Umowa o przeżycie” dotyczyła dwóch książąt bezdzietnych. Gdy jeden z nich umarł, władza przechodziła
w ręce drugiego.
Elekcje potwierdzające – sytuacja, gdy nie było potomka, a zmarły król desygnował następcę,
Elekcje uroczyste – gdy król / książę nikogo nie desygnował, możni wybierali króla
Elekcja sprzyjała centralizacji, gdyż nie prowadziła do dalszego podziału ziemi między synów.
14. Urzędy lokalne w Polsce patrymonialnej
a) monarchia wczesnofeudalna – podział na prowincje, nawiązujący do państewek wielkoplemiennych. Na
czele prowincji stał namiestnik.
b) okres rozdrobnienia feudalnego – podział na okręgi grodowe (Kasztelanie)
Komes grodowy (kasztelan) – stoi na czele okręgu grodowego. Gród – centrum zarządu okręgu – funkcja
administracyjna, wojskowa, skarbowa, sądowa.
Wojski – dba o bezpieczeństwo
Chorąży – zbiera rycerstwo
Sędzia grodowy – lokalne sądownictwo
Włodarz – sprawy gospodarcze
Uposażenie powyższych urzędów pochodziło z dochodów kasztelanii. W okresie rozbicia dzielnicowego te
urzędy stały się dziedziczne.
15. System pałacowo – domenialny w Polsce patrymonialnej
System pałacowo domenialny dotyczy urzędów dworskich, polega na tym, że urzędnicy zajmujący się
poszczególnymi działami dworu zajmowały także funkcje państwowe, administracyjne i sądowe.
Komes, żupan – wspólna nazwa dla wysokich urzędników państwowych:
Komes pałacowy (wojewoda, comes palatinus) – zastępca monarchy w sprawie sądownictwa i zarządu
Kanclerz – najczęściej osoba duchowna, umiejąca pisać i czytać, sporządzanie i pieczętowanie
dokumentów
Protonotariusz – nadzoruje kancelarię królewską
Notariusze – podlegali protonotariuszowi, redagowali dyplomy itp.
Skarbnik – zarządza skarbem monarszym
Piotr „Legion” Tokarski – Historia Administracji – Zagadnienia Egzaminacyjne v. 2.0
6
Mincerz – podlegały mu zasoby pieniędzy i kruszcu
Cześnik – zarządzał piwnicami
Stolnik – zaopatrzenie stołu
ponadto Koniuszy, łowczy itp.
16. Władza królewska w monarchii stanowej w Polsce
Do 1370 r. Piastowie rządzą jako dynastia dziedziczna. Po ich wymarciu tron staje się elekcyjny, z tym, że
elekcja odbywa się w ramach dynastii Jagiellonów.
Rada królewska pojawiła się raz z dynastią Jagiellonów, gdy tron stał się elekcyjny w ramach tej dynastii.
Rada Królewska ustalała osobę kandydata na króla i przedstawiała do zatwierdzenia zjazdowi
elekcyjnemu.
Stanowili ją najwyżsi dygnitarze centralni oraz arcybiskupi i biskupi katoliccy. Król mógł ją rozszerzać o
dowolne osoby. Stanowiła główny organ doradczy monarchy.
17. Urzędy centralne w monarchii stanowej w Polsce
Dzielono na koronne i nadworne rozgraniczenie to było nieścisłe, właściwie tytularne.
Kanclerz i podkanclerzy – urzędy ogólnopaństwowe, sprawowane co do zasady przez osoby duchowne.
Kierowali pracami kancelarii królewskiej, sporządzali akty państwowe, korespondencję dyplomatyczną,
wydawali przywileje. Kanclerz używał dużej pieczęci, a podkanclerzy małej, ale miały one równą moc
prawną.
Podskarbi koronny – sprawował pieczę nad skarbem królewskim i państwowym, nadzorował mennicę,
wypłaty i wpłaty do skarbu państwowego, nadzór nad archiwum państwa.
Marszałek dworu – (marszałek wielki koronny) – zarządzał dworem królewskim, sądownictwo nad
dworzanami, ustalanie ceny żywności w miejscu pobytu króla, sprawował funkcję mistrza ceremonii.
Marszałek nadworny – zastępca marszałka wielkiego koronnego.
18. Urzędy ziemskie w monarchii stanowej w Polsce
a) podział państwa na ziemie o niepełnej hierarchii urzędniczej i równolegle województwa o pełnej hierarchii,
łącznie z wojewodami. Województwa dzieliły się na kasztelanie, potem powiaty.
b) podział urzędników na ziemskich i królewskich. Ziemscy dzielili się na niższe i dygnitarskie. Do tych
drugich należeli: wojewodowie, kasztelanowie, podkomorzanie, sędziowie ziemscy. Król podczas ich
wybierania był zobowiązany do zasięgania opinii Rady Królewskiej.
c) Wojewoda – stał na czele urzędników ziemskich. Przewodził radzie panów województwa i sejmikowi
ziemskiemu, uczestniczył w wiecu sądowym, powoływał woźnych sądowych i sprawował nad nimi
sądownictwo, jurysdykcja nad Żydami i miastami, ustalanie taksy na produkty rzemieślnicze.
Kasztelan – stracił większość uprawnień. Zasiadał jednak w radzie królewskiej. Ponadto doprowadzał
oddziały pospolitego ruszenia do wojewody.
Podkomorzy i sędzia ziemski – sprawowali funkcje sądowe.
Starostowie i burgrabiowie – urzędy królewskie – wykonywali na podległym sobie obszarze władzę
królewską poza wydawaniem przywilejów. Byli objęci mirem.
d) Incompabilitas – zakaz łączenia niektórych urzędów przez jedną osobę, zwłaszcza dwóch urzędów
ziemskich.
15. Klasyczne zasady administracji publicznej
[za dr Nakielską, podane na wykładzie]
1. Resortowości – podział administracji na resorty (przedmiotowo) – podział administracji na
zespoloną i specjalną. Na czele resortu stoi organ do XIX wieku kolegialny, potem jednoosobowy.
Pojawiają się spory kompetencyjne między organami.
2. Kolegialności i jednoosobowego kierownictwa – kolegialność: 1) w znaczeniu strukturalnym –
więcej niż jedna osoba, 2) w znaczeniu funkcjonalnym – decyzja zależy od kilku osób.
Piotr „Legion” Tokarski – Historia Administracji – Zagadnienia Egzaminacyjne v. 2.0
7
3. Biurokratyzmu – oparcie administracji na biurach złożonych z urzędników. W znaczeniu
funkcjonalnym – rządy urzędników. Wadą było wychodzenie administracji z przypisanej roli –
służby społeczeństwu. W znaczeniu podmiotowym – wykształcenie się wykształconej, (tzn.
profesjonalnej) warstwy korpusu urzędniczego.
16. Administracja centralna – Prusy za panowania Fryderyka I Wilhelma i Fryderyka II Wielkiego
Rada tajna zajmuje się wojskiem, polityką zagraniczną i finansami. Wyłaniają się z niej m.in.:
a) Tajna kamera nadworna – zarząd domenami, pocztą, cłami, lasami itp.
b) Urząd generalnego komisarza wojny – zarząd wewnętrzny państwem, kwatermistrzostwo itp.
Organy te łączą się ponownie tworząc generalny dyrektoriat pod przewodnictwem króla, zastępowanego
często przez jednego z ministrów. Generalny dyrektoriat składał się początkowo z czterech departamentów,
potem ich liczba wzrosła do siedmiu. Na czele departamentu stał minister, początkowo o kompetencjach
terytorialnych, od Fryderyka II – rzeczowych: (hut i kopalń, administracji i zaopatrzenia wojska itp.)
jednocześnie wyłoniono:
a) ministerstwo gabinetowe – zajmuje się sprawami zagranicznymi, na czele stoi król.
b) ministerstwo sprawiedliwości – sądownictwo
c) inne organy centralne, np. urząd poczt, tajna kancelaria wojskowa itp.
Rządy gabinetowe – urzędnicy w Prusach stali się ślepymi wykonawcami woli monarchy – Fryderyka II.
Zebrania tylko raz do roku, mające ustalić budżet państwa.
17. Administracja terytorialna – Rosja za panowania Piotra I
Piotr I znosi samorząd gubny. Wprowadza:
1) Gubernie – na czele stoi gubernator, podległy senatowi rządzącemu, władza wojskowa, skarbowa i
policyjna.
Wicegubernator -zastępca gubernatora. Kolegium landrackie – współdziała, organ kolegialny.
Później:
2) Prowincje na czele wojewoda + osobni urzędnicy do spraw sądowych i skarbowych.
3) Dystrykty na czele komisarz ziemski
18. Doktryny ekonomiczne absolutyzmu
Merkantylizm – twierdzi, iż miarą bogactwa państwa jest ilość posiadanych przez nie kruszców. Źródłem
bogactwa był korzystny import i eksport. Merkantyliści początkowo domagali się usunięcia przeszkód
hamujących swobodny przepływ towaru i pieniędzy. Potem nastawienie na import surowców i eksport
towarów gotowych, gdyż taki układ daje dodatni bilans handlowy, wzrost produkcji krajowej. Kolonie były
źródłem tanich surowców i korzystnym rynkiem zbytu.
Kameralizm – merkantylizm w wersji krajów Europy środkowo – wschodniej poszerzony o konserwatywny
postulat poddaństwa chłopa i uprzywilejowanej pozycji szlachty. Nie dostrzegano potrzeby handlu
zamorskiego i posiadania kolonii
Policyzm – w absolutyzmie oświeconym teoria, iż monarchom przysługuje regulowanie wszystkich spraw
społeczno – gospodarczych. Wierzono w konieczność zapewnienia szczęścia i dobrobytu obywateli.
Fizjokratyzm – przeciwieństwo kameralizmu. Wierzono w prymat rolnictwa nad wszystkimi innymi
dziedzinami życia społecznego. Przyznano prymat szlachcie i chłopstwu, spychając inne klasy do miana
klasy jałowej. Państwo ma służyć bronieniu wartości prywatnej, państwo miało być „nocnym stróżem”.
Postulowano zniesienie poddaństwa i wolność produkcji bez ingerencji państwa.
Piotr „Legion” Tokarski – Historia Administracji – Zagadnienia Egzaminacyjne v. 2.0
8
19. Organy działające w formie komisji w Polsce w latach 1764 - 1775
1) Komisja Skarbowa i Komisja Wojskowa (1764r.)
–
istniały osobno komisje Koronna i Litewska
–
Komisji przewodniczyli ministrowie i 9-16 członków powołanych przez Sejm. Kadencja 2 – letnia.
–
Komisja skarbowa miała na celu przeprowadzenie reform gospodarczych, objęła pełnię władzy
skarbowo – podatkowo – sądowej. Planowała budżet – po raz pierwszy w historii Polski.
Przeprowadziła reformę monetarną. Sądownictwo w sprawach skarbowych i handlowych.
–
Komisja wojskowa – unowocześnienie armii, artylerii, ograniczenie kawalerii na rzecz piechoty,
organizowanie szkół wojskowych, powołanie Szkoły Rycerskiej
2) Komisja Edukacji Narodowej (1773r.)
–
8 członków mianowanych przez Sejm na 6 lat, pierwotny skład wybrał król
–
swój fundusz wzięła z majtku skasowanego zakonu Jezuitów
–
organizowała wszystkie szkoły publiczne, poza wojskowymi
–
wprowadziła jednolitość zarządu szkół
–
powołała dwie szkoły główne: Krakowską i Wileńską
3) Komisja nad szpitalami (1775r.)
–
zakładanie nowych szpitali, stworzenie powiatowej służby zdrowia,
–
powołanie kolegium lekarzy, aptekarzy i akuszerek,
–
zwalczenie żebractwa
–
zapobieganie epidemiom
–
szczepienia
4) Komisja dobrego porządku (komisja policji)
–
nadzór nad miastami
–
sprawy bezpieczeństwa, administracji, transportu i komunikacji, przemysłu, zdrowia, handlu,
obyczajowości.
–
Na jej potrzeby powołano podział państwa na 26 okręgów nadzorowanych przez intendentów.
20. Administracja terytorialna Francji za czasów Napoleona
Ustawa z 17 lutego 1800r. - całkowita reforma administracji. Wprowadzono zasady:
a) centralizmu
b) biurokratyzmu
c) hierarchiczności
d) jednoosobowości
e) resortowości
Wprowadzono podział administracji terytorialnej na:
1. departamenty na czele prefekt – podlega mu cała administracja z niewielkimi wyjątkami, np.
wojskowa. Rada prefekturalna – 2-5 osób – sądownictwo administracyjne; rada departamentalna
– 16-24 członków w zależności od wielkości gminy, pochodzą z nominacji, organ doradczy i
uchwalający rozkład podatków na okręgi i ściąganie ich.
2. Okręgi na czele podprefekt – podlegał służbowo prefektowi. Mianował go cesarz. Rada okręgowa
– 11 członków – zajmuje się głównie podatkami.
3. Gminy na czele mer – mianuje cesarz lub prefekt – był urzędnikiem stanu cywilnego i załatwiał
sprawy bieżące. Rada gminna – 10-36 członków – sprawy podatkowe.
Piotr „Legion” Tokarski – Historia Administracji – Zagadnienia Egzaminacyjne v. 2.0
9
21. Królestwo Polskie – centralne władze administracyjne
1. Monarcha – car Mikołaj I
car Rosji przybrał tytuł króla polskiego (unia personalna) Potem tytuł króla Polski stał się tylko jednym z
licznych tytułów przysługujących carowi. Pełnia władzy we wszystkich dziedzinach. „Rząd jest w osobie
króla”. Mianował urzędników świeckich i duchownych, wyroki i akty urzędowe były wydawane w jego imieniu.
Nobilitacje, tytuły honorowe, ordery. Prawo łaski. Naczelne dowództwo wojskowe. Naczelna władza w
zakresie polityki zagranicznej. „Święty i nietykalny”. Akty przez niego wydawane wymagały
kontrasygnaty. Szerokie uprawnienia ustawodawcze.
2. Pełnomocnik monarchy – M. Nowosilcow
urząd pozakonstytucyjny. Kontrola władz krajowych. Zasiadał w radzie administracyjnej.
3. Namiestnik – Z. Zajączek
mianowany i odwoływany przez monarchę. Zastępował go pod jego nieobecność w państwie. Władza
wykonawcza i administracyjna. Po śmierci Zajączka jego kompetencję przejęła rada administracyjna.
Dysponował własną kancelarią. Akty wymagały kontrasygnaty. Przewodniczył radzie stanu. Wydawał
postanowienia w trakcie posiedzeń rady administracyjnej. Niektóre kompetencje wykonawcze były jednak
zarezerwowane dla króla, tj. polityka zagraniczna, wojskowość, budżet.
4. Rada Stanu
a) Zgromadzenie ogólne (potocznie nazwane radą stanu)
skład: Przewodniczący – król, namiestnik lub pierwszy członek rady administracyjnej, ministrowie (5),
zwyczajni radcy stanu (10), nadzwyczajni radcy stanu (urzędnicy godni zaufania), referendarze zwyczajni
(9), sekretarz stanu, inne osoby mianowane przez monarchę.
Kompetencje: przygotowywanie aktów prawnych, wnoszenie ustaw do sejmu, sądownictwo administracyjne,
sporządzenie raportu o stanie kraju.
b) Rada administracyjna – gabinet ministrów
Skład: 5 ministrów + osoby mianowane przez króla. Na czele stoi namiestnik.
Po śmierci Zajączka rada administracyjna stała się organem kolegialnym pod przewodnictwem prezesa.
Przejęła kompetencje namiestnika.
5. Komisje rządowe
organy kolegialne na czele których stali ministrowie:
1) wyznań religijnych i oświecenia publicznego
2) sprawiedliwości
3) spraw wewnętrznych i policji
4) wojska
5) przychodów i skarbu
oprócz tego funkcjonował minister bez teki w Petersburgu.
Przy komisjach rządowych istniały różne kolegialne urzędy.
Funkcje komisji rządowych: a) wykonawcza – wykonywanie aktów prawnych wydanych przez króla b)
naradcza – wydawanie instrukcji, zarząd funduszami, przedstawianie raportów
6. pozostałe magistratury
Najwyższa Izba Obrachunkowa – kontrola finansów publicznych
Prokuratoria Generalna – ochrona interesów majątkowych korony, skarbu państwa i instytucji
państwowych.
Piotr „Legion” Tokarski – Historia Administracji – Zagadnienia Egzaminacyjne v. 2.0
10
Zagadnienia dodane na ostatnim wykładzie
22. Urzędy ministerialne w absolutnej Francji
[za dr Nakielską, z wykładu]
Kanclerz – nadzór kancelarii królewskiej, nadzorował liczne rady królewskie (patrz pkt. 23)
Generalny kontroler finansów – najważniejszy urząd, kierował sprawami finansowymi państwa. Posiadał
też funkcję ministra spraw zagranicznych.
Sekretarze stanu (czerech, później: ministrowie królewscy) – każdy zajmował się jednym z czterech
rejonów geograficznych i miał wyznaczone państwa, z którymi prowadził politykę zagraniczną. Później
powstały cztery resorty: spraw zagranicznych, wojny, domu królewskiego, marynarki. Ministrowie
królewscy razem tworzyli ministeriat – organ doradczy króla. Sporadycznie najwybitniejszych ministrów
mianowano premierami.
23. Rady królewskie w absolutnej Francji
[poszerzone o wykład]
Rada królewska we Francji uzyskuje charakter stały na początku XVI wieku. Wywodzi się ze średniowiecza.
Od XVII wieku zasiadali w niej nowi urzędnicy centralni i ustabilizował się jej podział na cztery sekcje:
Rada stanu (rada tajna) – król + kanclerz + generalny kontroler finansów + ministrowie stanu (do 7).
Zajmowała się polityką zagraniczną i głównymi sprawami polityki wewnętrznej.
Rada depesz (rada sprawozdań) – król + rada stanu + dodatkowe osoby powołane przez króla. Kwestie
zarządu wewnętrznego i administracji.
Rada finansów – najważniejszym urzędnikiem w niej był generalny kontroler finansów + radcowie +
kanclerz, zajmowała się sprawami finansowymi, np. podatkami, rozdziałem ich wysokości na okręgi.
Rada prywatna (rada spraw procesowych) – kanclerz + 4 sekretarzy stanu + 30 radców z wszystkich
stanów + kilku referendarzy. Wyłącznie funkcje sądowe: sąd kasacyjny, administracyjny, kompetencyjny.
24. Ministrowie i gabinet Wielkiej Brytanii w czasach późnonowożytnych
W czasach nowożytnych władza królewska w Wielkiej Brytanii staje się de facto reprezentacyjna. Król jest
nietykalny i nieodpowiedzialnych, a jego prerogatywy przenoszą się na ministrów. Każdy akt wydany przez
króla musi mieć kontrasygnatę premiera i właściwego ministra, który przejmował odpowiedzialność za jego
treść. Nie jest zobowiązany rzecz jasna do jego podpisania.
Karol II obok Rady Tajnej (istniejącej do dzisiaj) tworzy gabinet – początkowo krąg zaufanych doradców.
Początkowo gabinet był obsadzany zarówno przez polityków i urzędników ze stronnictw torysów i
wigów, od 1695r. Wilhelm Orański powołuje ministrów tylko ze stronnictwa, które ma większość
parlamentarną. Gabinety stały się jednopartyjne.
Początkowo obradom gabinetu towarzyszy król, jednak od 1714 r. ministrowie otrzymują swobodę rządzenia
Anglią. Wybrany zostaje jeden z ministrów, przeważnie Lord Skarbu, który przewodniczy pozostałym.
Później zostaje formalnie nazwany pierwszym ministrem (premierem).
Rządem początkowo nazywano cały aparat administracyjny, później premiera i ministrów, a także innych
urzędników Korony ponoszących odpowiedzialność parlamentarną.
25. Austro – Węgry jako państwo związkowe
[poszerzone o wykład]
Austro – Węgry stanowiły unię realną. Wspólnym monarchą był cesarz austriacki, który jednocześnie pełnił
rolę króla węgierskiego. Wykonywał swoje funkcje oddzielnie dla obu państw. Do spraw wspólnych należały
wspólne zebrania – delegacje obu państw oraz sankcjonowanie podjętych przez nie uchwał.
Wspólnymi sprawami Austrii i Węgier były ponadto sprawy zagraniczne, wojny i finanse. Dla tych spraw
istniało trzech wspólnych ministrów, zależnych wyłącznie od monarchy .
Nie było wspólnego parlamentu, tylko delegacje parlamentów. Handel, podatki, moneta, transport
kolejowy i uzbrojenie były sprawami przez nie załatwianymi.
Piotr „Legion” Tokarski – Historia Administracji – Zagadnienia Egzaminacyjne v. 2.0
11
26. Prezydent Stanów Zjednoczonych
Prezydentem USA może zostać wybrana osoba będąca od urodzenia obywatelem Stanów Zjednoczonych,
która ukończyła 35 lat i zamieszkiwała w USA przez co najmniej 14 lat.
Kadencja prezydenta trwa 4 lata. Początkowo liczba kadencji była nieograniczona, lecz J. Waszyngton
wybrany po raz trzeci odmówił jej przyjęcia. Stąd narodziła się praktyka konstytucyjna dwóch kadencji, od
1947 roku przyjęta jako poprawka do konstytucji.
Wybory prezydenckie są pośrednie, wybiera się elektorów, którzy wybierali prezydenta. W praktyce
głosowanie na danego elektora jest głosem na daną partię i tym samym prezydenta z tej partii.
Prezydent USA ma bardzo szerokie uprawnienia wykonawcze, jest głównodowodzącym armii, floty i
milicji stanowej. Zawiera traktaty międzynarodowe za radą i zgodą Senatu. Kieruje administracją w
sprawach będących w gestii federacji, wystawia akty nominacyjne. Sekretarze są w USA jedynie jego
pomocnikami.
W rezultacie Prezydent USA stanowi w Stanach Zjednoczonych jednoosobową egzekutywę.
Piotr „Legion” Tokarski – Historia Administracji – Zagadnienia Egzaminacyjne v. 2.0
12