plik

I. Układ krwionośny

1. Krążenie krwi – podział:

a.) Obieg mały krwi (circulatio sanguinis minor) – umownie zaczyna się w prawym

przedsionku, gdzie wpada odtleniona krew żż. głównymi (vv. cavae), dzięki pracy
serca jest ona tłoczona do prawej komory, a stąd do pnia płucnego (truncus
pulmonalis) który ten rozdziela się na dwie tt. płucne (aa. pulmonales) osiągające
płuca gdzie następuje wymiana przenoszonych gazów oddechowych, krew natleniona
wraca czterema żż. płucnymi (vv. pulmonales) do lewego przedsionka.

b.) Obieg duży krwi (circulatio sanguinis major) – zaczyna się umownie w lewym

przedsionku, krew pompowana jest do lewej komory, a stąd do aorty, która dzieląc się
na coraz mniejsze odgałęzienia rozprowadza ją po całym organizmie, część krwi
bierze udział w krążeniu wrotnym, po wymianie gazów oddechowych krew wraca z
tkanek do serca żż. głównymi, wpada przez nie do prawego przedsionka i cykl się
zamyka.

2. Budowa zewnętrzna serca – stożkowaty kształt, obj. ok. 500-600ml, wielkość i kształt zależne

od masy ciała, wieku, budowy ciała, jego pozycji i fazy oddechowej, orientacyjną miarę
wielkości może stanowić tzw. wskaźnik sercowo-klatkowy, na sercu wyróżniamy
powierzchnię mostkowo-żebrową, przeponową i płucną oraz brzeg prawy, oprócz tego
występuje tu koniuszek serca (należy do komory lewej), podstawa serca (utworzona przez
lewy przedsionek), uszko prawe i lewe (uwypuklenia przedsionków), bruzda wieńcowa
między przedsionkami i komorami oraz bruzda międzykomorowa przednia i tylna

3. Wieniec serca (corona cordis) – leży na podstawie serca, układ wielkich naczyń tętniczych

wychodzących z serca (aorta i pień płucny) i żylnych uchodzących do serca (żyła główna
górna i dolna oraz żyły płucne)

4. Pień płucny i tętnice płucne:

a.) pień płucny (truncus pulmonalis) – biegnie w przedłużeniu stożka tętniczego komory

prawej, rozpoczyna się trzema zatokami pnia płucnego (odpowiadającymi trzem
płatkom zastawki pnia płucnego), przebiega skośnie z dołu ku górze, z prawej strony
na lewą i z przodu ku tyłowi, średnia długość wynosi 4-6 cm a szerokość 3 cm, owija
się dookoła aorty wstępującej i dzieli się na dwie tętnice płucne zaopatrujące płuca,
prawie w całej długości pokryty workiem osierdziowym, z trzech wielkich pni
naczyniowych położony jest najbardziej na lewo i powierzchownie

b.) t. płucna prawa (a. pulmonalis dextra) – grubsza od lewej i o zmiennej długości,

kieruje się poziomo ze strony lewej na prawą i nieco ku tyłowi do płuca prawego, leży
ku tyłowi od aorty wstępującej i ku przodowi od prawego oskrzela

c.) t. płucna lewa (a. pulmonalis sinistra) – cieńsza od prawej i o zmiennej długości,

kieruje się ku górze, tyłowi i na lewo do płuca lewego, leży ku przodowi od aorty
zstępującej i oskrzela lewego

Tętnice płucne dzielą się na coraz mniejsze gałęzie biegnące wzdłuż oskrzeli i oskrzelików do
pęcherzyków płucnych gdzie tworzą sieci naczyń włosowatych.

5. Komora prawa (ventriculus dexter) – główna część ma ściany pofałdowane w postaci beleczek

mięśniowych, a droga odpływu krwi (stożek tętniczy) ma ścianę gładką, ujście
przedsionkowo-komorowe zaopatrzone jest w zastawkę trójdzielną, a ujście pnia płucnego w
zastawkę pnia płucnego, występują tu mm. brodawkowate (mm. papillares) zakończone

strunami ścięgnistymi łączącymi się z płatkami zastawki trójdzielnej, zapobiegając ich
wywijaniu się w stronę światła przedsionka

6. Komora lewa (ventriculus sinister) - główna część ma ściany pofałdowane w postaci beleczek

mięśniowych, a droga odpływu krwi (ujście aorty) ma ścianę gładką, ujście przedsionkowo-
komorowe posiada zastawkę dwudzielną, mm. brodawkowe wysyłają struny ścięgniste do jej
płatków

7. Przedsionek prawy (atrium dextrum) – zbudowany z zatoki żył głównych, w której znajdują

się ujścia żył głównych i zatoki wieńcowej oraz części przednio-bocznej wydłużającej się w
uszko prawe o ścianie wewnętrznej (oddzielonej od reszty przedsionka grzebieniem
granicznym) pofałdowanej w postaci mięśni grzebieniastych, przegroda
międzyprzedsionkowa zawiera dół owalny (pozostałość płodowego otworu owalnego), w
ścianie przedsionka rozproszone są ujścia żył najmniejszych serca, ścianę dolną tworzy
zastawka trójdzielna zamykająca ujście przedsionkowo-komorowe prawe

8. Przedsionek lewy (atrium sinistrum) – w jego uszku widoczne są mięśnie grzebieniaste, w

ścianie przedsionka znajdują się ujścia żył płucnych (zwykle 4) oraz ujścia żył najmniejszych
serca, w obrębie przegrody międzyprzedsionkowej znajduje się sierpowate zgrubienie
(pozostałość zastawki otworu owalnego), ścianę dolną tworzy zastawka dwudzielna
zamykająca ujście przedsionkowo-komorowe lewe

9. Zastawki serca (valvae) – zapewniają stały i jednokierunkowy przepływ krwi, dzielimy je na:



płatkowe (cuspidales) położone w ujściach przedsionkowo-komorowych:



zastawka dwudzielna lub mitralna (valva bicuspidalis sive mitralis) w

ujściu lewym, rzutuje na przyczep IV lewego żebra



zastawka trójdzielna (valva tricuspidalis) w ujściu prawym, rzutuje na
przedłużenie V prawego żebra za mostkiem



półksiężycowate (semilunares) do których zaliczamy zastawki ujść tętniczych: aorty
(rzutuje na przedłużenie 3 PMŻ za mostkiem) i pnia płucnego (valvae aortae et trunci
pulmonalis) (rzutuje na przyczep III lewego żebra)



szczątkowe zastawki żyły głównej dolnej (valvula v. cavae inferioris) i zatoki
wieńcowej (valvula sinus caronarii)

10. Mięsień sercowy:

a.) mięsień czynnościowy (myocardium) – właściwa ściana serca, jego praca polega na

rytmicznych, naprzemiennych, synchronicznych skurczach i rozkurczach
przedsionków i komór, cieńszy mięsień przedsionków jest zupełnie oddzielony od
grubszego mięśnia komór przez pierścienie włókniste



mięsień przedsionków



posiada dwie warstwy: powierzchowną (wspólną) i głębszą

(oddzielną dla każdego z przedsionków)



mięsień komór - trójwarstwowy (warstwa podłużna, okrężna i podłużna), włókna
przenikają się wzajemnie w warstwach tworząc spójnię, wiązki podłużne przyczepiają
się do elementów szkieletu serca, wiązki podłużne zewnętrzne i cz. powierzchowna
wiązek okrężnych jest wspólna, a głębsze wiązki okrężne i wiązki okrężne
wewnętrzne rozdzielne dla każdej z komór

b.) mięsień przewodnictwa (systema conducens cordis) – odpowiada za regulację

skurczów m. czynnościowego, zbudowany z węzłów i pęczków włókien,
wyróżniamy:



węzeł zatokowo-przedsionkowy w okolicy ujścia żył głównych, rytm wytwarzania
podniet: 78/min



węzeł przedsionkowo-komorowy w dolnej cz. przegrody międzyprzedsionkowej,
rytm: 50/min



pęczek przedsionkowo-komorowy będący przedłużeniem włókien biegnących od
węzła przedsionkowo-komorowego w kierunku przegrody międzykomorowej, dzieli
się na pień oraz odnogę prawą i lewą, dzielące się w okolicy koniuszka serca na
włókna Purkinjego wnikające do beleczek m. czynnościowego i wstępujące do mm.
brodawkowatych

11. Topografia serca – wypełnia śródpiersie środkowe, lewa granica biegnie od II żebra do 5 PMŻ

i twarzą ją łuk aorty, pień płucny, uszko lewego przedsionka i lewa krawędź komory lewej,
prawa granica przebiega wzdłuż prawej linii przymostkowej i tworzy ją żyła główna górna i
brzeg prawego przedsionka, prawidłowo tylko przednia ściana prawej i krawędź lewej komory
przylegają za pośrednictwem worka osierdziowego do przedniej ściany klatki piersiowej, ⅔
serca leży po stronie lewej, a ⅓ po stronie prawej, koniuszek jest zwrócony na lewo i w dół do
przedniej ściany klatki piersiowej, a podstawa skierowana ku górze, tyłowi i nieco w prawo do
śródpiersia górnego, uderzenie koniuszkowe rzutuje się na 5 PMŻ, oś serca jest odchylona od
osi ciała średnio o 45 , do przodu częściowo pokryty opłucną, w obrębie trójkąta
osierdziowego przylega bezpośrednio do ściany klatki piersiowej

12. Tętnice własne serca (aa. cordis) – dwie tętnice wieńcowe: prawa i lewa, które odchodzą od

opuszki aorty (bulbus aortae), ich gałęzie mają wężykowaty przebieg, wykazują liczne
zespolenia ze sobą, należą do naczyń końcowych i nie mogą zapewnić przy ich zamknięciu
dostatecznego utlenowania m. sercowego (zawał)



t. wieńcowa prawa (a. coronaria dextra) – odchodzi od prawej zatoki aorty układając
się w prawej cz. bruzdy wieńcowej, potem wchodzi w zagłębienie bruzdy
międzykomorowej tylnej i biegnie w kierunku koniuszka serca jako g.
międzykomorowa tylna (r. interventricularis posterior), unaczynia przedsionek i
komorę prawą, cz. tylną przegrody międzykomorowej, cz. lewej komory i m.
przewodnictwa



t. wieńcowa lewa (a. coronaria sinistra) – odchodzi od lewej zatoki aorty, jest
większa od prawej, dzieli się na dwie gałęzie: g. międzykomorową przednią (r.
interventricularis anterior) biegnącą w bruździe międzykomorowej przedniej do
koniuszka serca oraz g. okalającą (r. circumflexus) leżącą w bruździe wieńcowej i
biegnącą w kierunku przeponowej powierzchni serca, zaopatruje gł. lewą cz. serca,
przednią cz. przegrody międzykomorowej i m. brodawkowaty przedni komory prawej
i lewej

13. Unerwienie serca – praca serca poza działaniem ukł. bodźco-przewodzącego jest również

regulowana przez ukł. autonomiczny, serce otrzymuje unerwienie od:

a.) nn. współczulnych (nn. sympathici) – zawierają włókna współczulne gł. pozazwojowe

tworzące nerwy sercowe przyspieszające akcję serca, które pochodzą z trzech zwojów

szyjnych i trzech pierwszych zwojów piersiowych, zakończenia czuciowe dochodzą
do wsierdzia i nasierdzia:



n. sercowy szyjny górny (n. cardiacus cervicalis superior)



n. sercowy szyjny środkowy (n. cardiacus cervicalis medius)



n. sercowy szyjny dolny (n. cardiacus cervicalis inferior)



nn. sercowe piersiowe (nn. cardiaci thoracici)

b.) nn. błędnych (nn. vagi) – zawierają włókna przywspółczulne przedzwojowe

odchodzące od komórek jądra grzbietowego n. błędnego w rdzeniu przedłużonym z
których powstają gg. sercowe hamujące akcję serca które dzielimy na:



gg. sercowe szyjne górne (rr. cardiaci cervicales superiores)



gg. sercowe szyjne dolne (rr. cardiaci cervicales inferiores)



gg. sercowe piersiowe (rr. cardiaci thoracici)

Z nerwów i gałęzi sercowych wytwarza się splot sercowy (plexus cardiacus) leżący w okolicy
podstawy serca.

14. Żyły własne serca (venae cordis):



żyła wielka serca (v. cordis magna) – jej przedłużeniem jest zatoka wieńcowa



żyła tylna komory lewej (v. posterior ventriculi sinistri)



żyła średnia serca (v. cordis media)



żyła mała serca (v. cordis parva)



żyła skośna przedsionka lewego (v. obliqua atrii sinistri)
Wszystkie uchodzą wspólnie przez zatokę wieńcową do prawego przedsionka serca



żyły przednie serca (vv. cordis anteriores) – uchodzą samodzielnie do prawego
przedsionka



żyły najmniejsze serca (vv. cordis minimae) – uchodzą bezpośrednio do jam komór i
przedsionków

15. Worek osierdziowy (saccus pericariacus) – otacza serce, przejście nasierdzia w osierdzie

znajduje się w okolicy podstawy serca, na początku wielkich naczyń, zbudowany z dwóch
części:

a.) osierdzie włókniste – zrasta się ze środkiem ścięgnistym przepony i wytwarza

więzadła mostkowo-osierdziowe górne i dolne

b.) osierdzie surowicze – elastyczne, składa się z blaszki ściennej i trzewnej, między

którymi znajduje się jama osierdziowa wypełniona nieznaczną ilością surowiczego
płynu osierdziowego, którego ilość się zwiększa przy wysiękowym zapaleniem
osierdzia, w miejscu zetknięcia się pokrowca tętniczego (część wstępująca aorty i pień
tętnicy płucnej) z żylnym (żyły główne i płucne) jama osierdzia posiada dwie
szczelinowate zatoki: poprzeczną leżącą na podstawie serca oraz skośną położoną
poza lewym przedsionkiem

16. Aorta – podział i przebieg:

Aorta rozpoczyna się w przedłużeniu stożka tętniczego komory lewej, biegnie w śródpiersiu
przednim ku tyłowi od trzonu mostka, wstępuje ku górze i nieco w stronę prawą, zatacza łuk
ku tyłowi i w stronę lewą nad korzeniem płuca lewego, kieruje się z śródpiersia przedniego do
tylnego na lewą stronę kręgosłupa (najwyższy punkt łuku u zdrowego człowieka leży ku
tyłowi od rękojeści mostka), dalej ściśle przylegając do kręgosłupa aorta biegnie niemalże
prostolinijnie do rozworu aortowego przepony przechodząc z lewych na przednie części

trzonów kręgów, następnie dostaje się do jamy brzusznej (staje się cieńsza) i pozornie kończy
się po oddaniu dwóch tt. biodrowych wspólnych ale tak naprawdę przedłuża się w t. krzyżową
pośrodkową będącą jej końcowym odgałęzieniem i biegnącą na pow. miedniczej kości
krzyżowej do końca kręgosłupa, dzieli się na cztery części:



aorta wstępująca (aorta ascendens)



łuk aorty (arcus aortae)



aorta piersiowa (aorta thoracica)



aorta brzuszna (aorta abdominalis)

17. Łuk aorty (arcus aortae) – część największego naczynia tętniczego ustroju człowieka – aorty,

przedłużenie aorty wstępującej, biegnie od strony prawej na lewo za rękojeścią mostka do
przewężenia aorty (cieśni), przeciętna długość wynosi 5-6 cm a szerokość 3 cm, przednio-
lewa powierzchnia łuku przylega do opłucnej, lewych nerwów: przeponowego i błędnego, do
wklęsłości przylegają: rozdwojenie pnia płucnego, oskrzele główne lewe, więzadło tętnicze, n.
krtaniowy wsteczny lewy i część splotu sercowego powierzchownego, od łuku odchodzą trzy
naczynia zaopatrujące obszar głowy, szyi, częściowo tułowia i kończyn górnych:



pień ramienno-głowowy (truncus brachiocephalicus)



t. szyjna wspólna lewa (a. carotis communis sinistra)



t. podobojczykowa lewa (a. subclavia sinistra)

18. Część piersiowa aorty (pars thoracica aortae) – część aorty zstępującej, przedłużenie łuku

aorty, przechodzi przez rozwór aortowy przepony i przedłuża się w część brzuszną, leży w
śródpiersiu tylnym górnym (po lewej stronie kręgosłupa), potem dolnym (na przedniej pow.
kręgosłupa), a następnie wraca na lewą stronę, wykazuje w przebiegu łukowate wygięcia
korelujące ze zgięciami kręgosłupa, odgałęzienia:

a.) gałęzie trzewne:



gg. oskrzelowe (rr. bronchiales)



gg. przełykowe (rr. esophageales)



gg. osierdziowe (rr. pericardiaci)



gg. śródpiersiowe (rr. mediastinales)

b.) tętnice ścienne:



tt. międzyżebrowe tylne (aa. intercostales posteriores)



tt. podżebrowe (aa. subcostales)



tt. przeponowe górne (aa. phrenicae superiores)

19. Część brzuszna aorty (pars abdominalis aortae) – rozpoczyna się w rozworze aortowym

przepony a kończy się symetrycznym podziałem na dwie tętnice biodrowe wspólne (aa.
Iliacae communes), dalej przedłużeniem aorty jest cienka t, krzyżowa pośrodkowa, oddaje
gałęzie trzewne i ścienne dzielące się na nieparzyste i parzyste

a.) gałęzie trzewne nieparzyste:



pień trzewny (truncus celiacus) dla żołądka, wątroby i śledziony



t. krezkowa górna (a. mesenterica superior) - zaopatruje trzustkę i dwunastnicę,
kątnicę oraz okrężnicę wstępującą i poprzeczną



t. krezkowa dolna (a. mesenterica inferior) – zaopatruje okrężnicę zstępującą,

esowatą i odbytnicę

b.) gałęzie trzewne parzyste:



t. nerkowa (a. renalis) – zaopatruje nerkę



t. jajnikowa u kobiet (a. ovarica) – wnika do jajnika



t. jądrowa u mężczyzn (a. testicularis) dla w. mosznowego i jądra

c.) gałęzie ścienne nieparzyste:



t. krzyżowa pośrodkowa (a. sacralis mediana)

d.) gałęzie ścienne parzyste:



t. przeponowa dolna (a. phrenica inferior) – unaczynia brzuszną powierzchnię

przepony

20. Pień trzewny (truncus coeliacus) – nieparzysta gałąź trzewna aorty brzusznej, grube i krótkie

naczynie (ok 2 cm długości), odchodzi z przedniej ściany aorty, zwykle tuż poniżej przepony i
biegnie ku przodowi, dzieli się za krzywizną mniejszą żołądka na trzy gałęzie:



t. żołądkowa lewa (a. gastrica sinistra) - zespaja się z t. żołądkową prawą, odżywia
żołądek i cz. przewodu pokarmowego



t. wątrobowa wspólna (a. hepatica communis) – odżywia wątrobę, trzustkę, żołądek i
dwunastnicę



t. śledzionowa (a. lienalis) – zaopatruje śledzionę, część trzustki i żołądka

21. Tętnica szyjna zewnętrzna – przebieg i odgałęzienia:

a.) przebieg: leży w trójkącie t. szyjnej początkowo przyśrodkowo potem kieruje się ku

przodowi i bocznie od t. szyjnej wewnętrznej biegnie przez kąt żuchwy pokryta
brzuścem tylnym m. dwubrzuściowego i m. rylcowo-gnykowym a w okolicy
zażuchwowej pokryta jest ślinianką przyuszną i krzyżuje się z n. twarzowym, ku
tyłowi od szyjki żuchwy dzieli się na końcowe odgałęzienia:

b.) odgałęzienia:



gałęzie przednie:



t. tarczowa górna (a. thyroidea superior) – biegnie do gruczołu tarczowego,
unaczynia krtań, m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy i mm. podgnykowe



t. językowa (a. lingualis) – unaczynia mm. k. gnykowej, język, nagłośnię,
migdałek podniebienny, dno jamy ustnej, dziąsła, ślinianka podjęzykowa,



t. twarzowa (a. facialis) – unaczynia podniebienie miękkie, migdałek

podniebienny, śliniankę podżuchwową, bródkę, wargi i grzbiet nosa



gałęzie tylne:



t. potyliczna (a. occipitalis) – unaczynia okolicę potyliczną,

małżowinę uszną , m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy, mm. karku i
oponę twardą,



t. uszna tylna (a. auricularis posterior) – unaczynia jamę bębenkową,

komórki sutkowe, m. strzemiączkowy i okolicę potyliczną,



gałąź przyśrodkowa:



t. gardłowa wstępująca (a. pharyngea ascendens) – unaczynia gardło,
podniebienie miękkie, jamę bębenkową i oponę twardą,



gałęzie końcowe:



t. skroniowa powierzchowna (a. temporalis superficialis) – unaczynia

powłoki okolicy czołowej, środkowy odcinek sklepienia czaszki,
małżowinę uszna, przewód słuchowy zewnętrzny, okolicę
policzkową, oczodołową i skroniową



t. szczękowa (a. maxillaris) – unaczynia przewód słuchowy
zewnętrzny, jamę bębenkową, staw skroniowo-żuchwowy, zęby,
oponę twardą, mm. żwaczowe, błonę śluzową jamy ustnej, część mm.
mimicznych, zatokę szczękową, część jamy nosowej i gardła, dno
oczodołu, powiekę dolną i wargę górną

22. Tętnica szczękowa (a. maxillaris) – odgałęzienie końcowe tętnicy szyjnej zewnętrznej,

biegnie do dołu skrzydłowo-podniebiennego, dzielimy się na trzy odcinki:

a.) część żuchwowa – między szyjką żuchwy a więzadłem klinowo-żuchwowym,

unaczynia przewód słuchowy zewnętrzny, staw skroniowo-żuchwowy, jamę
bębenkową, zęby żuchwy, oponę twardą, odgałęzienia: t. uszna głęboka (a.
auricularis profunda), t. bębenkowa przednia (a. tympanica anterior), t. zębodołowa
dolna (a. alveolaris inferior) i t. oponowa środkowa (a. meningea media).

b.) część skrzydłowa – między m. skroniowym a mm. skrzydłowymi, unaczynia mm.

żwaczowe, błonę śluzową jamy ustnej i mm. mimiczne, odgałęzienia: t. żwaczowa (a.
masseterica), tt. skroniowe głębokie (aa. temporales profundae), gg. skrzydłowe (rr.
pterygoidei) i t. policzkowa (a. buccalis).

c.) część skrzydłowo-podniebienna – w dole skrzydłowo-podniebiennym, unaczynia

zatokę szczękową, zęby szczęki, częśc jamy nosowej i gardła, jamę bębenkową, dno
oczodołu, powiekę dolną i wargę górną, odgałęzienia: t. zębodołowa górna tylna (a.
alveolaris superior posterior), t. podoczodołowa (a. infraorbitalis), t. podniebienna
zstępująca (a. palatina descendens), t. kanału skrzydłowego (a. canalis pterygoidei), t.
klinowo-podniebienna (a. sphenopalatina).

23. Tętnica podobojczykowa (a. subclavia) – tętnica prawej i lewej strony ma inne odejście:



t. podobojczykowa prawa odchodzi od pnia ramienno-głowowego (odgałęzienie łuku

aorty) na wysokości stawu mostkowo-obojczykowego



t. podobojczykowa lewa odchodzi od łuku aorty w śródpiersiu górnym

a.) przebieg: zatacza łuk, cz. wstępująca po wyjściu z górnego otworu klatki piersiowej

biegnie nad osklepkiem opłucnej do przestrzeni mięśni pochyłych, krzyżuje się z nn.
błędnymi i przeponowymi, prawa tętnica objęta jest przez n. krtaniowy wsteczny a
lewa biegnie z przewodem piersiowym, cz. zstępująca biegnie dalej do trójkąta
łopatkowo-obojczykowego, swojej bruzdy na pierwszym żebrze i dalej do dołu
pachowego gdzie przyjmuje nazwę tętnicy pachowej

b.) odgałęzienia:



t. kręgowa (a. vertebralis) – unaczynia rdzeń kręgowy i tylną część mózgowia



t. piersiowa wewnętrzna (a. thoracica interna) – unaczynia przeponę , mm. brzucha,
grasicę, oskrzela, osierdzie, śródpiersie



pień tarczowo-szyjny (truncus thyrocervicalis) – zwykle dzieli się na trzy gałęzie:



t. tarczowa dolna (a. thyroidea inferior) dla gruczołu tarczowego i krtani



t. nadłopatkowa (a. suprascapularis) dla mm. okolicy dołu podgrzebieniowego,



t. poprzeczna szyi (a. transversa colli) dla m. czworobocznego



pień żebrowo-szyjny (truncus costocervicalis) – dzieli się na dwie gałęzie:



t. szyjna głęboka (a. cervicalis profunda) dla mm. karku,



t. międzyżebrowa najwyższa (a. intercostalis suprema) dla 1 i 2 PMŻ.

24. Tętnica kręgowa (arteria vertebralis) – unaczynia głównie rdzeń kręgowy i tylną część

mózgowia, odgałęzienie t. podobojczykowej, biegnie ku górze w kanale utworzonym przez
otwory wyrostków poprzecznych kręgów szyjnych, dalej leży w swojej bruździe na kręgu
szczytowym, przechodzi przez otwór wielki do jamy czaszki i łączy się z t. kręgową strony
przeciwnej w t. podstawną (a. basalis), z odcinka szyjnego odchodzą drobne gałęzie dla
rdzenia i jego opon oraz mięśni głębokich szyi i karku, wewnątrz czaszki oddaje:



t. rdzeniową przednią (a. spinalis anterior) – tworzy pień biegnący w szczelinie
przedniej rdzenia przedłużonego i kręgowego, zaopatruje rdzeń i jego opony,



t. rdzeniową tylną (a. spinalis posterior) – prawa i lewa biegnące wzdłuż całego
rdzenia kręgowego w bruzdach bocznych tylnych, unaczynia rdzeń i jego opony,



t. móżdżku tylna dolną (a. cerebelli inferior posterior) – unaczynia rdzeń przedłużony
i móżdżek

25. Tętnica pachowa (a. axillaris) – przedłużenie t. podobojczykowej, leży w jamie pachowej i

przedłuża się w tętnicę ramienną (a. brachialis), mięsień piersiowy mniejszy dzieli ją na trzy
odcinki: górny powyżej, środkowy za mięśniem i dolny poniżej, odgałęzienia:



t. piersiowa górna (a. thoracica superior) dla mięśni międzyżebrowych 1 i 2 PMŻ,
zębatego przedniego i podobojczykowego



t. piersiowo-barkowa (a. thoracoacromialis) dla m. podobojczykowego, piersiowego

większego i mniejszego, naramiennego oraz zębatego przedniego



t. piersiowa boczna (a. thoracica lateralis) dla mm piersiowych i zębatego przedniego



t. podłopatkowa (s. subscapularis) gł. dla mięśni barku



t. okalająca ramię przednia (a. circumflexa humeri anterior) dla m. kruczo-
ramiennego, dwugłowego ramienia i stawu ramiennego



t. okalająca ramię tylna (a. circumflexa humeri posterior) dla m. naramiennego i
stawu ramiennego

26. T. ramienna (a. brachialis) – przedłużenie t. pachowej, biegnie po przyśrodkowej stronie

ramienia do dołu łokciowego gdzie dzieli się na t. promieniową (a. radialis) i łokciową (a.
ulnaris), czuć jej tętno na całej długości ramienia, odgałęzienia:



t. głęboka ramienia (a. profunda brachii) dla m. naramiennego, trójgłowego ramienia,
k. ramiennej, oddaje też gałęzie do sieci stawowej łokcia i dołu łokciowego



t. poboczna łokciowa górna (a. collateralis ulnaris superior) biegnąca do sieci
stawowej łokcia



t. poboczna łokciowa dolna (a. collateralis ulnaris inferior) biegnąca do sieci
stawowej łokcia

27. Tętnica łokciowa (a. ulnaris) – odgałęzienie t. ramiennej, powstaje w dole łokciowym, biegnie

po przedniej stronie przedramienia między mięśniami w kierunku ręki, przechodzi na dłoń po
stronie promieniowej, odgałęzienia:

a.) przedramię:



t. wsteczna łokciowa (a. recurrens ulnaris) dla mm. ramienia i przedramienia, oddaje
gałąź do sieci stawowej łokcia,



t. międzykostna wspólna (a. interossea communis) dla mm. prostowników
przedramienia, skóry, oddaje gałąź do sieci grzbietowej nadgarstka i stawowej łokcia,



g. nadgarstkowa dłoniowa (r. carpeus palmaris) dla stawów i więzadeł nadgarstka,



g. nadgarstkowa grzbietowa (r. carpeus dorsalis) – dociera do sieci grzbietowej

nadgarstka.

b.) ręka:



g. dłoniowa głęboka (r. palmaris profundus) zamykająca łuk dłoniowy głęboki



łuk dłoniowy powierzchowny (arcus palmaris superficialis) dla palców, zespaja się z
łukiem głębokim

28. Tętnica promieniowa (a. radialis) – odgałęzienie t. ramiennej, biegnie od środka zgięcia

łokciowego do wyrostka rylcowatego k. promieniowej, dalej na grzbiet ręki, przez dołek
promieniowy i na g stronę ręki, w okolicy nadgarstka czuć jej tętno, odgałęzienia:

a.) przedramię:



t. wsteczna promieniowa (a. recurrens radialis) dla mm. bocznych przedramienia i

ramienia, oddaje gałąź do sieci stawowej łokcia,



g. nadgarstkowa dłoniowa (r. carpeus palmaris) dla m. nawrotnego czworobocznego i
nadgarstka,



g. dłoniowa powierzchowna (r. palmaris superficialis) – dociera do łuku dłoniowego
powierzchownego

b.) ręka:



g. nadgarstkowa grzbietowa (r. carpeus dorsalis) – biegnie do sieci grzbietowej

nadgarstka



t. grzbietowa I śródręcza (a. metacarpea dorsalis prima) dla kciuka i wskaziciela



t. główna kciuka (a. princeps pollicis) dla kciuka i wskaziciela



łuk dłoniowy głęboki (arcus palmaris profundus) dla palców, zespaja się z łukiem
powierzchownym

29. Tętnica biodrowa wewnętrzna (a. iliaca interna) – powstaje w wyniku podziału t. biodrowej

wspólnej, oprócz niewielkiej t. krzyżowej pośrodkowej jest jedyną tętnicą przeznaczoną dla
miednicy, biegnie od stawu krzyżowo-biodrowego do otworu kulszowego większego gdzie
dzieli się na gałąź tylną i przednią, odgałęzienia:

a.) ścienne - przeznaczone dla ściany miednicy mniejszej:



t. biodrowo-lędźwiowa (a. iliolumbalis)



tt. krzyżowe boczne (aa. sacrales laterales) g. tylna



t. pośladkowa górna (a. glutea superior)



t. pośladkowa dolna (a. glutea inferior)



t. zasłonowa (a. obturatoria)

b.) trzewne – przeznaczone dla narządów miednicy:



t. pępkowa (a. umbilicalis) – tylko w okresie płodowym



t. pęcherzowa dolna (a. vesica inferior)



t. nasieniowodu (a. ductus deferentis) u mężczyzn a t. maciczna (a. uterina) u kobiet



t. odbytnicza środkowa (a. rectalis media)



t. sromowa wewnętrzna (a. pudenda interna)

30. Tętnica udowa (a. femoralis) – wychodzi spod więzadła pachwinowego jako przedłużenie t.

biodrowej zewnętrznej, główna tętnica dostarczająca krew do kończyny dolnej wolnej, biegnie
przez rozstęp naczyń razem z żyłą, otoczona pochewką naczyń udowych, przechodzi przez
trójkąt udowy do kanału przywodzicieli, potem przez rozwór przywodzicieli do dołu
podkolanowego gdzie się kończy przedłużając się w t. podkolanową (a. poplitea),
odgałęzienia:



t. nadbrzuszna powierzchowna (a. epigastrica superficialis) dla skóry i mięśni

brzucha oraz węzłów chłonnych pachwinowych powierzchownych



t. okalająca biodro powierzchowna (a. circumflexa ilium superficialis) dla powłok
brzucha



tt. sromowe zewnętrzne (aa. pudendae externae) dla skóry okolicy łonowej oraz
prącia i moszny u mężczyzn a u kobiet warg sromowych większych



t. głęboka uda (a. profunda femoris) - główne naczynie odżywiające udo,



t. zstępująca kolana (a. genus descendens) dla stawu kolanowego

31. Tętnica podkolanowa (a. poplitea) – przedłużenie t. udowej, biegnie w dole podkolanowym,

na dolnej jego granicy kończy się oddając t. piszczelową przednią i tylną (a. tibialis anterior
et posterior), odgałęzienia:



t. górna przyśrodkowa kolana (a. genus superior medialis)



t. górna boczna kolana (a. genus superior lateralis)

współtworzą sieć



t. dolna przyśrodkowa kolana (a. genus inferior medialis)

stawową kolana



t. dolna boczna kolana (a. genus inferior lateralis)



t. środkowa kolana (a. genus media) – biegnie do torebki stawu kolanowego

32. Tętnica piszczelowa tylna (a. tibialis posterior) – rozpoczyna się w dole podkolanowym,

biegnie w dół, przechodzi przy kostce przyśrodkowej na podeszwę stopy i oddaje dwa
odgałęzienia końcowe: t. podeszwową boczną (a.plantaris lateralis) będąca jej właściwym
przedłużeniem i tworząca łuk podeszwowy (arcus plantaris) oraz t. podeszwową
przyśrodkową (a. plantaris medialis) zasilającą łuk podeszwowy, odgałęzienia:



g. okalająca strzałkę (r. circumflexus fibulae) współtworząca sieć stawową kolana



t. strzałkowa (a. peronea) będąca jej głównym odgałęzieniem, unaczynia piętę, mm.
strzałkowe, płaszczkowaty, piszczelowy tylny i zginacz długi palucha, oddaje gałęzie
do sieci piętowej oraz sieci kostki bocznej i przyśrodkowej



gg. kostki przyśrodkowej (rr. malleoli medialis) współtworzy sieć kostki
przyśrodkowej



gg. piętowe (rr. calcanei) wytwarzające sieć piętową

33. Tętnica piszczelowa przednia (a. tibialis anterior) – rozpoczyna się w dole podkolanowym,

przechodzi przez otwór w błonie międzykostnej, biegnie po jej przedniej powierzchni i
wchodzi na stopę przedłużając się w t. grzbietową stopy (a. dorsalis pedis) zamykającą łuk
podeszwowy i odżywiającą palce, odgałęzienia:



t. wsteczna piszczelowa tylna (a. recurrens tibialis posterior) biegnąca do sieci

stawowej kolana



t. wsteczna piszczelowa przednia (a. recurrens tibialis anterior) biegnąca do sieci

stawowej kolana



gg. mięśniowe (rr. musculares) dla mm. prostowników podudzia i mm. strzałkowych



t. kostkowa przednia przyśrodkowa (a. malleolaris anterior medialis) współtworząca
sieć kostki przyśrodkowej



t. kostkowa przednia boczna (a. malleolaris anterior lateralis) współtworząca sieć

kostki bocznej

34. Żyły powierzchowne kończyny górnej (vv. superficiales membri superioris), występują

między powięzią a skóra, dlatego są przez nią widoczne:



sieć żylna grzbietowa ręki (rete venosum dorsale manus) – zbiera krew z ręki,
otrzymuje krew z łuków żylnych palcowych (arcus venosi digitales), te z kolei
zbierają żż. śródręczne grzbietowe (vv. metacarpeae dorsales), a te – żż.
międzygłówkowe (vv. intercapitales)



ż. odpromieniowa (v. cephalica) powstaje z sieci żylnej grzbietowej ręki, biegnie
wzdłuż promieniowego brzegu przedramienia i w dole łokciowym tworzy zespolenie
z ż. odłokciową przez ż. pośrednią łokcia, na ramieniu leży w bruździe dwugłowej
bocznej i wpada do ż. pachowej



ż. odłokciowa (v. basilica) biegnie wzdłuż łokciowego brzegu przedramienia,
przyjmując w dole łokciowym ż. pośrednią łokcia, na ramieniu leży w bruździe
dwugłowej przyśrodkowej i wpada do ż. towarzyszącej t. ramiennej (v. commitans a.
brachialis)



ż. pośrednia łokcia (v. intermedia cubiti) biegnie od ż. odpromieniowej do ż.
odłokciowej



ż. pośrednia przedramienia (v. intermedia antebrachii) biegnie po stronie dłoniowej
przedramienia, wpada do niej ż. pośrednia odłokciowa i odpromieniowa, obie
odchodzące w dole łokciowym

35. Żyły powierzchowne kończyny dolnej - widoczne. na odciążonych cz. kończyny dolnej np.

grzbiecie stopy i pod kolanem, odprowadzają krew z tworów powierzchownych (skóra, tkanka
łączna, podściółka tłuszczowa, węzły chłonne powierzchowne)



żyły grzbietowe i podeszwowe palców uchodzące do łuków: grzbietowego i
podeszwowego



żyły podeszwowe i grzbietowe stopy tworzące odpowiednie sieci oraz żyły brzeżne



ż. odpiszczelowa (v. saphena magna) – powstaje w okolicy palucha, główny odpływ,
łączy się z sieciami żylnymi stopy, biegnie przyśrodkowo, uchodzi do ż. udowej



żyła odstrzałkowa (v. saphena parva) – zaczyna się w bocznym brzegu stopy i biegnie
bocznie, uchodzi zwykle do żyły podkolanowej

36. Żyła główna górna (v. cava superior) obejmuje obszar głowy, szyi, kończyn górnych i klatki

piersiowej, powstaje z połączenia dwóch żył ramienno-głowowych (vv. brachiocephalicae),
pień ma długość 5-6cm i leży po prawej stronie w śródpiersiu górnym, wpada do prawego
przedsionka serca, przed wejściem do worka osierdziowego uchodzi do niej żyła nieparzysta
(jeden z głównych dopływów), dopływy:



ż. szyjna wewnętrzna



ż. podobojczykowa



ż. szyjna zewnętrzna



ż. tarczowa dolna



ż. kręgowa



żż. piersiowe wewnętrzne



ż. krtaniowa dolna

37. Żyła główna dolna (v. cava inferior) – zbiera krew z obszaru jamy brzusznej, miednicy i

kończyn dolnych, powstaje z połączenia dwóch żył biodrowych wspólnych, przechodzi przez
otwór żyły głównej w środku ścięgnistym przepony, kończy się w prawym przedsionku serca
ujściem zaopatrzonym w zastawkę, dopływy:



ścienne parzyste: żż. przeponowe dolne i lędźwiowe



trzewne parzyste: żż. nerkowe



trzewne nieparzyste uchodzące bezpośrednio do żyły głównej: żż. wątrobowe, ż.
nadnerczowa prawa, ż. jądrowa prawa i ż. jajnikowa prawa



trzewne nieparzyste łączące się z ż. wrotną: ż. śledzionowa, ż. krezkowa górna i dolna

38. Żyła wrotna (v. portae) – doprowadza do wątroby krew z nieparzystych narządów jamy

brzusznej, obejmuje cały przewód pokarmowy, śledzionę, trzustkę i pęcherzyk żółciowy, jest
układem wrotnym (zaczyna się siecią naczyń włosowatych narządów i kończy się siecią
naczyń włosowatych w wątrobie), w wątrobie znajduje się odnoga doprowadzająca połączona
naczyniami włosowatymi z odnogą doprowadzającą, dopływy początkowe:



ż. krezkowa górna (v. mesenterica superior) – największy dopływ



ż. krezkowa dolna (v. mesenterica inferior)



ż. śledzionowa (v. lienalis)

Łączą się one w pień żyły wrotnej, który we wnęce wątroby dzieli się na gałąź prawą i lewą, a
następnie wielokrotnie tworząc sieć dziwną żylno-żylną, dopływy:



ż. żołądkowa lewa (v. gastrica sinistra)



ż. żołądkowa prawa (v. gastrica dextra)



ż. przedodźwiernikowa (v. prepylorica)



ż. trzustkowo-dwunastnicza górna tylna (v.pancreaticoduodenalis superior posterior)



ż. pęcherzykowa (v. cystica)



ż. pępkowa (v. umbilicalis)

39. Krążenie czynnościowe (wrotne w wątrobie):

Rozpoczyna się ż. wrotną (v. portae hepatis) zawierającą wchłonięte w przewodzie
pokarmowym składniki odżywcze oraz pochodzące ze śledziony produkty rozpadu krwinek
czerwonych. Ż. wrotna dzieli się w wątrobie wielokrotnie aż do żż. międzyzrazikowych (vv.
interlobulares) od których do zrazika wnikają naczynia włosowate ponownie zbierające się w
środku zrazika w ż. środkową zrazika (v. centralis lobuli), która uchodzi do żż.
podzrazikowych stanowiących dopływy 2 lub 3 żż. wątrobowych kończących się w ż. głównej
dolnej. Taki układ naczyń nosi nazwę sieci dziwnej żylno-żylnej (rete mirabile venosum).

40. Śledziona (lien) – zaliczana do narządów chłonnych, prawdopodobnie pełni funkcję zbiornika

krwi, bierze udział w produkcji limfocytów i przeciwciał oraz w rozpadzie erytrocytów i
płytek krwi, magazynuje również czynnik VIII krzepnięcia krwi

a.) budowa zewnętrzna: kształt i wielkość zależna od sąsiadujących narządów i

wypełnienia krwią, kształt zbliżony do ziarna kawy, posiada powierzchnię boczną
(przeponową) i przyśrodkową (trzewna podzielona na pow. żołądkową, nerkową i
okrężniczą), brzeg górny (zaostrzony z wcięciami) i dolny (zaokrąglony i gładki) oraz
koniec przedni (zaostrzony) i tylny (zaokrąglony), na powierzchni trzewnej znajduje
się wnęka śledziony (podłużna szczelina przez którą przechodzi 7-8 odgałęzień
tętnicy i żyły śledzionowej)

b.) położenie: leży wewnątrzotrzewnowo w podżebrzu lewym na wysokości IX-XI żebra,

łączy się więzadłami z żołądkiem, przeponą i lewą nerką

c.) budowa wewnętrzna: pokryta jest torebką włóknistą wnikającą do miąższu

składającego się z miazgi białej (utworzonej przez grudki chłonne) oraz czerwonej
(zawierającej liczne naczynia włosowate – zatoki śledziony)

Unaczynienie: t. śledzionowa oraz zatoki śledzionowe uchodzące do ż. śledzionowej
Unerwienie: n. błędny (przywspółczulnie) oraz splot śledzionowy (współczulnie)

41. Węzły chłonne głowy i szyi:

a.) głowa:



węzły potyliczne i zamałżowinowe (nodi lymphatici occipitales et retroauriculares)
do których kierują się drogi chłonne z okolicy potylicznej i cz. tylnej okolicy
skroniowej węzły przyusznicze i policzkowe (nodi lymphatici parotidei et buccales)
do których dochodzą naczynia chłonne ze środkowej i przedniej cz. okolicy
skroniowej oraz cz. twarzy, górnej cz. gardła i podniebienia



węzły podżuchwowe i podbródkowe (nodi submandibulares et submentales)
zbierające chłonkę z okolic warg, nosa, policzków, języka i zębów

b.) szyja:



węzły szyjne przednie (nodi lymphatici cervicales anteriores) których naczynia
doprowadzające drenują trzewia szyi



węzły szyjne powierzchowne (nodi cervicales superficiales) zbierające limfę z
potylicy i karku

II. Układ nerwowy

Powierzchnia podstawna mózgowia – odpowiada kształtem powierzchni wewnętrznej
podstawy czaszki, dzieli się na trzy części leżące w odpowiednich dołach czaszki:

a.) Tylna: znajduje się tu rdzeń przedłużony z dwoma wyniosłościami (piramida i oliwka)

rozszerzający się ku górze, powyżej niego leży most po bokach przechodzący w
konary środkowe móżdżku, na jego powierzchni widoczna jest bruzda podstawna
ograniczona wyniosłościami piramidowymi, z boku i ku tyłowi leży móżdżek
zbudowany z robaka i dwóch półkul podzielonych szczelinami na zakręty

b.) Środkowa: nad górną krawędzią mostu leżą odnogi mózgu stanowiące podstawę

konarów mózgu między którymi leży dół międzykonarowy wysłany istotą
dziurkowaną tylną i ograniczony od przodu ciałami suteczkowatymi, ku przodowi
znajduje się guz popielaty z lejkiem na którym zawieszona jest przysadka, przed
guzem leży skrzyżowanie wzrokowe, od którego odchodzą nerwy wzrokowe ku
przodowi i pasma wzrokowe ku tyłowi, po bokach leżą płaty skroniowe

c.) Przednia: znajdują się tu płaty czołowe oddzielone szczeliną podłużną mózgu, bocznie

od niej leży opuszka, pasmo i trójkąt węchowy a za nimi istota dziurkowana przednia

Półkula mózgu (hemispherium cerebri) – budowa zewnętrzna:
Dwie półkule oddzielone są głęboką szczeliną podłużną mózgu (fissura longitudinalis cerebri)
(międzypółkulową), ma charakterystyczne urzeźbienie licznymi zakrętami (gyri)
pooddzielanymi bruzdami (sulci), każda półkula trzy bieguny: czołowy, potyliczny i
skroniowy oraz dzieli się na płaty:

a.) Czołowy (lobus frontalis) – największy, do przodu od bruzdy środkowej (Ronalda),

najważniejszymi bruzdami płata czołowego są bruzda przedśrodkowa oraz czołowa
górna i dolna ograniczające odpowiednie zakręty: zakręt przedśrodkowy (gyrus
precentralis), zakręt czołowy górny (gyrus frontalis superior), zakręt czołowy
środkowy (gyrus frontalis medius), zakręt czołowy dolny (gyrus frontalis inferior), na
pow. podstawnej występują następujące bruzdy i zakręty: bruzda węchowa (sulcus
olfactorius), bruzdy oczodołowe (sulci orbitales), zakręt prosty (gyrus rectus), zakręty
oczodołowe (gyri orbitales)

a.) Ciemieniowy (lobus parietalis) – ku tyłowi od bruzdy środkowej, w przedniej cz.

przebiega bruzda zaśrodkowa oddzielająca zakręt zaśrodkowy (gyrus postcentralis),
reszta płata płata ciemieniowego podzielona jest przez bruzdę śródciemieniową na
płacik ciemieniowy górny i dolny, na pow. przyśrodkowej mózgu obejmuje tylną cz.
płacika okołośrodkowego, reszta tworzy przedklinek (precuneus).

b.) Skroniowy (lobus temporalis) – poniżej bruzdy bocznej, na pow. górno-bocznej

przebiegają bruzda skroniowa górna i dolna ograniczające zakręt skroniowy środkowy
(gyrus temporalis medius), górny (gyrus temporalis superior) wykazujący kilka bruzd
poprzecznych zwanych zakrętem Heschla (gyrus Heschli) i dolny (gyrus temporalis
inferior) ograniczony bruzdą potyliczno-skroniową, która wraz z bruzdą poboczną
ogranicza zakręt potyliczno-skroniowy boczny (gyrus occipitotemporalis lateralis)
przechodzący w zakręt potyliczno-skroniowy przyśrodkowy (gyrus
occipitotemporalis medialis).

c.) Potyliczny (lobus occipitalis) – na pow. wypukłej występują bruzdy potyliczne górne

i boczne ograniczające zakręty potyliczne górne i boczne (gyri occipitales superiores
et laterales), na pow. przyśrodkowej znajduje się bruzda ostrogowa oddzielająca wraz
z bruzdą ciemieniowo-potyliczną klinek (cuneus), poniżej bruzdy ostrogowej znajduje

się niestały zakręt językowy (gyrus lingualis) lub potyliczno-skroniowy
przyśrodkowy (gyrus occipitotemporalis medialis).

d.) Wyspa (insula) – uznawana jest za piąty płat, znajduje się na dnie bruzdy bocznej

mózgu, bruzda okólna oddziela wyspę od otaczających płatów, powierzchnia wyspy
podzielona jest skośną bruzdą środkową, ku przodowi od niej układają się zakręty
krótkie (gyri breves insulae), od strony tylnej zakręty długie (gyri longi insulae)

Kresomózgowie boczne (telencephalon laterale) – powstaje w wyniku podziału
przodomózgowia (prosencephalon), po ukończeniu rozwoju obejmuje prawą i lewą cz.
mózgowia czyli: kresomózgowie boczne prawe i lewe zwane inaczej półkulami mózgu
(hemispheria cerebri), oddzielone są głęboką szczeliną podłużną mózgu (międzypółkulową),
ma charakterystyczne urzeźbienie licznymi zakrętami (gyri) pooddzielanymi bruzdami (sulci),
zewnętrzne powierzchnie kresomózgowia bocznego pokryte są oponami (meninges), w jego
skład wchodzą:



płaszcz (palium)



kora mózgu (cortex cerebri)



istota biała półkul mózgu (substantia alba hemispherii cerebri)



komora boczna (ventriculus lateralis)



jądra podkorowe kresomózgowia (nuclei subcorticales telencephali)



węchomózgowie (rhinencephalon)



płat limbiczny (lobus limbicus)

Płaszcz i kora mózgu – części kresomózgowia bocznego

a.) Płaszcz (palium) – pokrywa półkule mózgu od zewnątrz i w nim rozwija się kora,

bardzo silnie rozwinięty jest nowy płaszcz, a starsze formy płaszcza: płaszcz stary i
prapłaszcz znajdują się na pow. węchomózgowia, płata limbicznego i niektórych cz.
tyłomózgowia, na płaszczu nowym wyróżniamy trzy powierzchnie: górno-boczną
(wypukłą), przyśrodkową i dolną, płaszcz półkul dzieli się na cztery płaty i wyspę
(płat piąty) a w ich obrębie występują liczne zakręty i bruzdy (gyri et sulci)

b.) Kora mózgu (cortex cerebri) – pokrywa powierzchnię zakrętów i bruzd obu półkul, od

zewnątrz widoczna jest tylko cz. kory, reszta ukryta jest w bruzdach, jej grubość
wynosi od 1,5 - 4,5 mm, zbudowana jest z komórek nerwowych, w jej obrębie
wyróżnia się korę nową (wielowarstwowa, najlepiej rozwinięta i stanowi 95%), starą i
prakorę (znajdują się jedynie w obrębie węchomózgowia), kora została podzielona na
szereg pól, najpopularniejsza jest klasyfikacja wg Brodmanna – 52 pola, w tym
ośrodki czuciowe, ruchowe i kojarzeniowe

Lokalizacja ośrodków w korze mózgu:



korowy ośrodek ruchowy mowy (Broca) w zakręcie czołowym dolnym płata
czołowego



korowy ośrodek ruchowy dla wszystkich mm. szkieletowych w zakręcie
przedśrodkowym płata czołowego



ośrodek somatosensoryczny (kończą się tu drogi czucia pow. i gł.) w zakręcie
zaśrodkowym płata ciemieniowego



ośrodek wzroku (pole prążkowane) w korze wzrokowej klinka i
bezpośredniego otoczenia bruzdy ostrogowej płata potylicznego



korowy ośrodek słuchu (kora słuchowa) w korze pokrywającej zakręt Heschla
płata skroniowego



ośrodek smaku (kora smakowa) w wieczku czołowo-ciemieniowym wyspy



ośrodki ruchowe i czuciowe narządów wewnętrznych w płaszczu wyspy

Płat czołowy (lobus frontalis) – największy z płatów mózgowych, oddzielony od płata
ciemieniowego bruzdą środkową (Ronalda) a od płata skroniowego bruzdą boczną, ku
przodowi przechodzi w biegun czołowy, najważniejszymi bruzdami oddzielającymi zakręty
płata czołowego są bruzda przedśrodkowa równoległa do środkowej, czołowa górna
prostopadła do niej i bruzda czołowa dolna równoległa do górnej, ograniczają odpowiednie
zakręty



zakręt przedśrodkowy (gyrus precentralis) – między bruzdą środkową a
przedśrodkową, korowy ośrodek ruchowy dla wszystkich mm. szkieletowych



zakręt czołowy górny (gyrus frontalis superior) – powyżej bruzdy czołowej
górnej



zakręt czołowy środkowy (gyrus frontalis medius) – między bruzdą czołową
górną a dolną



zakręt czołowy dolny (gyrus frontalis inferior) – poniżej bruzdy czołowej
dolnej, dzielący się na cz. oczodołową, trójkątną (zawierająca ośrodek
ruchowy mowy) i wieczkową

Na pow. podstawnej mózgu płat czołowy zajmuje obszar od szczeliny podłużnej do krawędzi
brzegu dolnego półkuli mózgowej, występują tam następujące bruzdy i zakręty:



bruzda węchowa (sulcus olfactorius) – równoległa do szczeliny oddzielającej
oba płaty czołowe, położona jest tu opuszka przechodząca w pasmo węchowe



bruzdy oczodołowe (sulci orbitales) – bocznie od szczeliny odzielającej oba
płaty czołowe



zakręt prosty (gyrus rectus) – między szczeliną podłużną a bruzdą węchową



zakręty oczodołowe (gyri orbitales) – między bruzdami oczodołowymi

Płat czołowy na pow. przyśrodkowej mózgu obejmuje gł. zakręt czołowy górny i sięga do
bruzdy obręczy oraz obejmuje przedni fragment płacika okołośrodkowego

Płat potyliczny (lobus occipitalis) – ma kształt trójściennej piramidy z zaostrzonym biegunem
potylicznym, na pow. wypukłej występują bruzdy potyliczne górne i boczne między którymi
występują zakręty potyliczne górne i boczne (gyri occipitales superiores et laterales), na pow.
przyśrodkowej znajduje się bruzda ostrogowa oddzielająca wraz z bruzdą ciemieniowo-
potyliczną i brzegiem górnym mózgu klinek (cuneus) w obrębie którego znajduje się ośrodek
wzroku (kora wzrokowa) zwany polem prążkowanym (area striata), poniżej bruzdy
ostrogowej znajduje się niestały zakręt językowy (gyrus lingualis) lub potyliczno-skroniowy
przyśrodkowy (gyrus occipitotemporalis medialis).

Płat ciemieniowy (lobus parietalis) – widoczny na pow. wypukłej i przyśrodkowej mózgu,
tylną granicę stanowi bruzda ciemieniowo-potyliczna, od płata potylicznego oddzielony jest
umownie przez linię łączącą bruzdę ciemieniowo-potyliczną z wcięciem przedpotylicznym, w
przedniej cz. płata ciemieniowego przebiega bruzda zaśrodkowa równoległa do bruzdy
środkowej oddzielając razem z nią zakręt zaśrodkowy (gyrus postcentralis) stanowiący
ośrodek somatosensoryczny, reszta płata ciemieniowego podzielona jest przez bruzdę
śródciemieniową na płacik ciemieniowy górny i dolny (zawierający zakręt nadbrzeżny i

kątowy), część płata ciemieniowego usytuowana jest również na pow. przyśrodkowej mózgu
obejmując tylną cz. płacika okołośrodkowego, reszta tworzy przedklinek (precuneus).

Płat limbiczny (lobus limbicus) – należy do układu limbicznego, otacza ciało modzelowate
leżąc na powierzchni przyśrodkowej i dolnej półkul mózgowych, składa się z dwóch części:

b.) zewnętrznej:



zakręt obręczy (gyrus cinguli) – biegnie od dolnej pow. dzioba ciała
modzelowatego jako przedłużenie pola podspoidłowego, jego zakończeniem
jest cieśń leżąca pod płatem ciała modzelowatego



zakręt hipokampa (gyrus parahippocampalis) – leży na podstawie mózgowia,
przednia cz. wytwarza hak, zaginający się ku tyłowi, cz. tylna przechodzi w
cieśń (zakręt językowy lub potyliczno-skroniowy przyśrodkowy)

c.) wewnętrznej



nawleczka szara (indusium griseum) – pokrywa górną pow. ciała

modzelowatego tworząc równoległe parzyste prążki podłużne



zakręt tasiemeczkowaty (gyrus fasciolaris) – leży między nawleczką szarą a
zakrętem zębatym poniżej ciała modzelowatego



zakręt zębaty (gyrus dentatus) – pasmo istoty szarej wykazujące poprzeczne
wcięcia, ku tyłowi łączy się z zakrętem tasiemeczkowatym a ku przodowi
przechodzi na wew. a potem zew. powierzchnię haka i tworzy rąbek haka



hipokamp (hippocampus) – wydłużone wypuklenie do rogu dolnego komory

bocznej, zbudowany ze stopy, koryta i strzępka



niestałe zakręty Andrzeja Retziusa

10.

Układ (twór) hipokampa – obejmuje hipokamp, zakręt zębaty i korę śródwęchową:

a.) hipokamp (hippocampus) – element układu limbicznego odpowiedzialny głównie za

pamięć (ma decydujące znaczenie dla pamięci świeżej i w procesie uczenia się),
wydłużone wypuklenie do rogu dolnego komory bocznej, początkowy odcinek tworzy
stopę opartą na podwalinie hipokampa, wypukła pow. hipokampa zwrócona do
komory bocznej powleczona jest od strony światła komory blaszką istoty białej
tworzącej koryto, włókna nerwowe wychodzące z koryta i biegnące wzdłuż rogu
dolnego komory bocznej nazywamy strzępkiem hipokampa który daje początek
sklepieniu

b.) zakręt zębaty (gyrus dentatus) – pasmo istoty szarej wykazujące poprzeczne wcięcia,

ku tyłowi łączy się z zakrętem tasiemeczkowatym a ku przodowi przechodzi na wew.
a potem zew. powierzchnię haka i tworzy rąbek haka

c.) kora śródwęchowa – leży w obrębie płata skroniowego, pełni funkcje związane z

procesami pamięciowymi i przetwarzaniem węchowym

11.

Układ limbiczny (systema limbicum) – pierwotnie wiązano go błędnie ze zmysłem
powonienia, obejmuje korę limbiczną i niektóre jądra podkorowe (nie można jednak
jednoznacznie określić które obszary korowe i podkorowe należą do tego układu), jego
funkcja jest częściowo określona – wpływa na reakcje emocjonalne człowieka, stany
psychiczne (np. zadowolenie i przyjemność, przerażenie czy groza), reguluje pewne odmienne
zachowania seksualne i czynności układu dotyczące ciśnienia krwi, pracy serca, oddychania,
czynności przewodu pokarmowego i narządu powonienia, zaliczamy do niego:



płat limbiczny (lobus limbicus)



węchomózgowie (rhinencephalon)



przegrodę przeźroczystą (septum pellucidum)



ciało migdałowate (corpus amygdaloideum)



ciała suteczkowate (corpora mamillaria)



jądra przednie i przyśrodkowe wzgórza (nuclei anteriores et mediales thalami)



prążek krańcowy (stria terminalis)

12.

Węchomózgowie (rhinencephalon) – zaliczane do ukł. limbicznego, zaangażowane w
odbieranie bodźców węchowych, należą do niego:

a.) opuszka węchowa (bulbus olfactorius) – pierwszorzędowy ośrodek węchu, ma kształt

eliptyczny, leży na dolnej pow. płata czołowego, docierają do niej nerwy węchowe
przez otwory blaszki sitowej k. sitowej

b.) pasmo węchowe ( tractus olfactorius) – leży w przedłużeniu opuszki, przechodzi ku

tyłowi w trójkąt węchowy

c.) trójkąt węchowy (trigonum olfactorium) – ku tyłowi graniczy z istotą dziurkowaną

przednią, wzdłuż jego przyśrodkowego i bocznego brzegu biegną prążki węchowe
przyśrodkowy i boczny utworzone z włókien pasma węchowego

d.) istota dziurkowana przednia (substantia perforata anterior) – leży przed pasmem

wzrokowym, posiada liczne małe otworki dla naczyń krwionośnych

e.) pole podspoidłowe (area subcallosa) – leży pod dziobem ciała modzelowatego na

pow. przyśrodkowej półkul mózgowych

f.) zakręt przykrańcowy (gyrus paraterminalis) in. podspoidłowy – leży poniżej dzioba

ciała modzelowatego ku przodowi od blaszki granicznej

W istocie szarej pasma i trójkąta węchowego, istoty dziurkowanej przedniej oraz w cz.
przegrody przezroczystej przylegającej do pola podspoidłowego znajdują się drugorzędowe
ośrodki węchowe.

13.

Wyspa (insula) – część nowego płaszcza odpowiadająca płatom mózgu (płat piąty), ma kształt
trójściennej piramidy, znajduje się na dnie bruzdy bocznej mózgu pokryta wieczkami
(opercula) – od strony przedniej czołowe, od tyłu czołowo-ciemieniowe (zawierające ośrodek
smaku) i od dołu skroniowe, bruzda okólna oddziela wyspę od otaczających płatów,
powierzchnia wyspy podzielona jest skośną bruzdą środkową wyspy, ku przodowi od niej
układają się zakręty krótkie (gyri breves insulae), od strony tylnej zakręty długie (gyri longi
insulae), płaszcz wyspy (kora wyspowa) zawiera ośrodki ruchowe i czuciowe narządów
wewnętrznych.

14.

Jądra podkorowe kresomózgowia (nuclei subcorticales telencephali):

a.) Ciało migdałowate (corpus amygdaloideum) – leży w okolicy bieguna skroniowego,

składa się z szeregu drobniejszych jąder różniących się budową i funkcją, posiada
obukierunkowe połączenia niemal ze wszystkimi ośrodkami układu limbicznego (do
którego należy), stanowi element trzeciorzędowego ośrodka węchu,

b.) Przedmurze (claustrum) – leży między korą wyspy a skorupą, łączy się z istotą

dziurkowaną przednią, prążkiem węchowym bocznym i ciałem migdałowatym, ma
obukierunkowe połączenia z korą mózgu

c.) Jądro ogoniaste (nucleus caudatus) – tworzy łukowato wygiętą maczugę zbudowaną z

głowy, trzonu i ogona, całe jądro ogoniaste leży w ścianie komory bocznej

d.) Skorupa (putamen) - dolna cz. skorupy zrasta się od przodu z głową jądra ogoniastego

tworząc ciało prążkowane (corpus striatum), które należy do ukł. pozapiramidowego,

e.) Gałka blada (globus pallidus) – tworzy wraz ze skorupą jądro soczewkowate (nucleus

lentiformis), włókna wychodzące z niej i ciała prążkowanego tworzą pętlę
soczewkową, zaburzenia czynnościowe gałki bladej wiążą się ze zmianami
patologicznymi istoty czarnej i powodują chorobę Parkinsona.

15.

Torebka wewnętrzna (capsula interna) – składa się z dwóch odnóg oddzielonych kolanem:

a.) odnoga przednia (crus anterius) – leży między głową jądra ogoniastego a skorupą,

określana jest jako cz. przedsoczewkowa torebki wewnętrznej

b.) odnoga tylna (crus posterius) – oddziela gałkę bladą od wzgórza, przechodzi w cz.

nadsoczewkową, ku tyłowi w cz. zasoczewkową która przedłuża się w cz.
podsoczewkową

Przez torebkę wewnętrzną przechodzi większość dróg rzutowych:



w odnodze przedniej biegną: promienistości wzgórzowe przednie, droga czołowo
mosto wa



przez kolano torebki biegnie: droga korowo-jądrowa (łączy korę mózgu z jądrami

ruchowymi nerwów czaszkowych)



przez odnogę tylną biegną: włókna korowo-rdzeniowe (droga piramidowa),
promienistości wzgórzowe środkowe



przez cz. zasoczewkową biegną: promienistości wzgórzowe tylne, pęczek

ciemieniowo-potyliczno-mostowy



przez cz. podsoczewkową biegną: promienistość wzrokowa, promienistość
słuchowa, włókna skroniowo-mostowe

16.

Kresomózgowie środkowe (telencephalon medium) – nieparzyste, należą do niego połączenia
półkul mózgu:

a.) Pierwotne:



Blaszka krańcowa (lamina terminalis) – ustawiona czołowo, przylega do przedniej
pow. spoidła przedniego i łączy się z dziobem ciała modzelowatego, jej przednia
pow. ogranicza zbiornik blaszki krańcowej należący do jamy podpajęczynówkowej

b.) Wtórne:



Spoidło przednie(commissura anterior) – pęczek włókien położonych za blaszką
krańcową przed słupami sklepienia w świetle komory trzeciej, wyróżniamy w nim:



cz. przednią łączącą ośrodki węchowe



cz. tylna biegnąca wzdłuż podstawy jądra soczewkowatego, dochodzi do

zakrętu potyliczno-skroniowego bocznego i skroniowego dolnego



Sklepienie (fornix) – skupisko włókien nerwowych biegnących łukowato od

hipokampa do ciał suteczkowatych, składa się ze strzępku hipokampa
przedłużającego się w odnogę sklepienia, łączącą się z odnogą strony przeciwnej w
trzon sklepienia rozdzielający się ponownie na słupy sklepienia, między odnogami
znajduje się spoidło sklepienia (harfa lub lira Dawida) łączące oba hipokampy



Ciało modzelowate (corpus callosum) in. spoidło wielkie – łączy zwykle
odpowiadające sobie ośrodki korowe obu półkul mózgu, jego grzbietową pow.
pokrywa nawleczka szara, włókna łączące bieguny czołowe zakreślają łuk tworzący
tzw. kleszcze mniejsze a włókna łączące bieguny potyliczne tworzą kleszcze
większe, składa się z pnia przechodzącego ku tyłowi w płat ciała modzelowatego a

ku przodowi tworzący kolano przechodzące w dziób, między dziobem a spoidłem
przednim znajduje się blaszka dziobowa łącząca się z blaszką krańcową,



Przegroda przezroczysta (septum pellucidum) – ustawiona strzałkowo, rozpięta

między ciałem modzelowatym i sklepieniem, składa się z dwóch równoległych
blaszek między którymi znajduje się jama przegrody przezroczystej, znajdują się tu
jądra należące do układu limbicznego

17.

Międzymózgowie – podział
W obrębie międzymózgowia odróżniamy dwie strefy oddzielone bruzdą podwzgórzową:

a.) grzbietowa utworzona przez wzgórzomózgowie (thalamencephalon)



wzgórze (thalamus)



nadwzgórze (epithalamus)



zawzgórze (metathalamus)

b.) brzuszną:



podwzgórze (hypothalamus)



niskowzgórze (subthalamus)

18.

Wzgórzomózgowie (thalamencephalon) jest najbardziej rozwiniętą cz. międzymózgowia,
dzieli się na:

a.) Wzgórze (thalamus) – ma kształt jajowaty, posiada zgrubiały biegun tylny – poduszka

(pulvinar), powierzchnia górna jest wypukła i przy jej końcu przednim zaznacza się
guzek przedni, powierzchnie przyśrodkowe obu wzgórz są zwykle połączone w części
środkowej przez zrost międzywzgórzowy, znajduje się tu największe nagromadzenie
istoty szarej międzymózgowia, wnikające w nią pasma istoty białej (blaszki rdzenne)
dzielą istotę szarą na jądra wzgórza, które dzielimy na specyficzne i niespecyficzne

b.) Nadwzgórze (epithalamus) – znajduje się ku tyłowi i nieco powyżej wzgórza, składa

się z dwóch części:



parzysta cz. boczna: uzdeczka (habenula) zawierająca jądra uzdeczki oraz

trójkąt uzdeczki (trigonum habenulae)



nieparzysta cz. środkowa: spoidło uzdeczek (łączy obie uzdeczki), szyszynka
(corpus pineale) oraz spoidło tylne znajdujące się poniżej spoidła uzdeczek

c.) Zawzgórze (metathalamus) – leży ku tyłowi i poniżej poduszki, składa się z ciał

kolankowatych (corpora geniculata):



ciało kolankowate boczne – uwypuklenie przy tylnym biegunie wzgórza
łączące się z ramieniem wzgórka górnego, do jego brzegu bocznego wnika
pasmo wzrokowe, jego jądro stanowi podkorowy ośrodek wzroku



ciało kolankowate przyśrodkowe – leży poniżej poduszki przyśrodkowo od
bocznego, dochodzi do niego ramię wzgórka dolnego, jego jądro stanowi
podkorowy ośrodek słuchu

19.

Wzgórze – budowa zewnętrzna:
Wzgórze (thalamus) – ma kształt jajowaty z osią podłużną biegnącą skośnie, posiada biegun
przedni zwrócony do głowy jądra ogoniastego i słupa sklepienia oraz zgrubiały biegun tylny –
poduszka (pulvinar), powierzchnia górna jest wypukła i przy jej końcu przednim zaznacza się
guzek przedni a za nim bruzda w której leży splot naczyniówkowy komory bocznej, z
powierzchnią górną wzgórza zrasta się blaszka przytwierdzona, granicą górną pow.
przyśrodkowej jest prążek rdzenny a dolną bruzda podwzgórzowa, powierzchnie

przyśrodkowe obu wzgórz są zwykle połączone w części środkowej przez zrost
międzywzgórzowy, pow. dolna przylega do podwzgórza i niskowzgórza a pow. boczna do
jądra ogoniastego i torebki bocznej

20.

Niskowzgórze (subthalamus) – część międzymózgowia leżąca w miejscu przejścia wzgórza,
podwzgórza i torebki wewnętrznej w konary mózgu, zbudowane z pęczków istoty białej (pola
Forela) oraz skupień istoty szarej (jądro niskowzgórzowe i warstwa niepewna należące do
układu pozapiramidowego) wnikają tu przednie części jądra czerwiennego i istoty czarnej z
śródmózgowia

a.) jądro niskowzgórzowe – leży w miejscu przejścia torebki wewnętrznej w konary

mózgu, odpowiada za balansowanie kończyn przy chodzeniu

b.) warstwa niepewna – płytka istoty szarej położona między wzgórzem a jądrem

niskowzgórzowym, ma zespolenia z korą przedczołową i gałką bladą,

21.

Podwzgórze – budowa zewnętrzna
Podwzgórze (hypothalamus) leży poniżej wzgórza oddzielone od niego bruzdą
podwzgórzową, jego pow. górna stanowi dno komory trzeciej, na pow. dolnej wyróżniamy:



skrzyżowanie wzrokowe (chiasma opticum) – leży między blaszką krańcową
a guzem popielatym, ma kształt czworokątnej płytki, do jego przednich kątów
dochodzą nerwy wzrokowe a od tylnych odchodzą pasma wzrokowe



guz popielaty (tuber cinereum) – leży między skrzyżowaniem wzrokowym a

ciałami suteczkowatymi, ku dołowi wydłuża się w lejek (infudibulum)



przysadka (hypophysis) – zawieszona na lejku, leży w dole przysadki k.

klinowej zamkniętym od góry przeponą siodła, posiada płat przedni i tylny



ciała suteczkowate (corpora mamillaria) – białe, okrągławe twory
rozdzielone głęboką szczeliną i leżące między guzem popielatym a istotą
dziurkowaną tylną

22.

Budowa wewnętrzna wzgórza: we wzgórzu (thalamus) znajduje się największe
nagromadzenie istoty szarej międzymózgowia, wnikające w nią pasma istoty białej (blaszki
rdzenne wewnętrzna i zewnętrzna) dzielą istotę szarą na jądra wzgórza, które dzielimy na:

a.) specyficzne – posiadają połączenia ze ściśle określonymi polami kory mózgu:



jądra przednie (związane z ukł. limbicznym)



jądro przyśrodkowe (łączy się obukierunkowo z korą przedczołową, układem
limbicznym i podwzgórzem)



jądra brzuszno-boczne:



boczne



brzuszne (dzielą się na brzuszne przednie i boczne związane z
motoryką oraz tylne będące jądrami czuciowymi)

b.) niespecyficzne – są powiązane z wieloma polami kory mózgowej wpływając na

poziom jej aktywności, otrzymują informacje z tworu siatkowatego pnia mózgu, jąder
podwzgórza i niektórych ośrodków ukł. limbicznego które następnie przekazują do
kory mózgu:



jądra śródblaszkowe (wewnątrz blaszki wewnętrznej)



jądro siatkowate (po bocznej stronie wzgórza)



jądra pośrodkowe (leżą w obrębie pow. przyśrodkowej wzgórza połączone
zrostem międzywzgórzowym)

23.

Jądra podwzgórza (nuclei hypothalami):

a.) okolica podwzgórza przednia (należą tu jądra neurosekrecyjne, ich hormony

transportowane są do tylnego płata przysadki):



jądro nadwzrokowe (wytwarza wazopresynę)



jądra przykomorowe (wytw. oksytocynę)



jądra mające wpływ na ukł. krążenia i gospodarkę cieplną

b.) okolica podwzgórzowa pośrednia ( leży w obrębie guza popielatego):



jądra guzowe (wytw. hormony kontrolujące pracę płata przedniego przysadki)



jądra regulujące przemianę tłuszczową i czynności płciowe

c.) okolica podwzgórzowa tylna:



jądra przyśrodkowe i boczne ciała suteczkowatego



jądro podwzgórzowe tylne (ma wpływ na krążenie, perystaltykę i st. cukru)

24.

Budowa zewnętrzna śródmózgowia:
Śródmózgowie (mesencephalon) – zajmuje stosunkowo mało miejsca i jest zasłonięte przez
części przodo- i tyłomózgowia, składa się z dwóch sfer oddzielonych wodociągiem mózgu:

a.) strefa brzuszna – konary mózgu (pedunculi cerebri) składające się z dwóch części:



podstawa lub odnoga mózgu (crus cerebri) biegnie zbieżnie od wnętrza
półkul mózgu do przedniego brzegu mostu, jej przedni koniec pokrywa pasmo
wzrokowe



b.) strefa grzbietowa – pokrywa śródmózgowia (tectum mesencephali) składająca się z

czterech wzgórków opartych na blaszce pokrywy:



wzgórki górne (colliculi cuperiores) – leżą pod płatem ciała modzelowatego,
między nimi spoczywa szyszynka, jego ramię biegnie dochodzi do ciała
kolankowatego bocznego zawzgórza



wzgórki dolne (coliculi inferiores) – zakryte przez móżdżek, ze szczeliny
między nimi biegną dwa białe pasma tworzące wędzidełko zasłon rdzeniowej
górnej, jego ramię dochodzi do ciała kolankowatego przyśrodkowego

25.

Pokrywa śródmózgowia (tectum mesencephali) - składająca się z czterech wzgórków opartych
na blaszce pokrywy (lamina tecti):



wzgórki górne (colliculi cuperiores) – leżą pod płatem ciała modzelowatego,
między nimi spoczywa szyszynka, jego ramię biegnie dochodzi do ciała
kolankowatego bocznego zawzgórza, składa się z naprzemiennie ułożonych
warstw istoty białej i szarej (dochodzą tu tylko niektóre włókna pasma
wzrokowego, większość kończy się w ciele kolankowatym bocznym), pełnią
rolę integrującą dla niektórych odruchów zachodzących pod wpływem
bodźców świetlnych, ich jądro stanowi podkorowy ośrodek wzroku, z istoty
szarej wychodzi m.in. droga pokrywowo-rdzeniowa



wzgórki dolne (coliculi inferiores) – zakryte przez móżdżek, ze szczeliny
między nimi biegną dwa białe pasma tworzące wędzidełko zasłony
rdzeniowej górnej, jego ramię dochodzi do ciała kolankowatego

przyśrodkowego, jego jądro stanowiące podkorowy ośrodek słuchu przyjmuje
większość włókien wstęgi bocznej, a włókna wychodzące z niego zdążają
przez ciało kolankowate przyśrodkowe do korowych ośrodków słuchu

26.

Część podstawna śródmózgowia (mesencephalon): należą tu konary mózgu (pedunculi
cerebri) składające się z dwóch części oddzielonych istotą czarną (substantia nigra):



podstawa lub odnoga mózgu (crus cerebri) biegnie zbieżnie od wnętrza
półkul mózgu do przedniego brzegu mostu, jej przedni koniec pokrywa pasmo
wzrokowe, zbudowana z istoty białej (włókna rzutowe zstępujące: korowo-
rdzeniowe, -mostowe, -siatkowe, i –jądrowe)



nakrywka śródmózgowia (tegmentum mesencephali) pokryta jest od dołu
podstawami konarów mózgowych, a od góry pokrywą śródmózgowia,
widoczna jest tylko w dole międzykonarowym (tworzy tu istotę dziurkowaną
tylną) i trójkącie wstęgi (leżącym bocznie od konara), zbudowana z włókien
istoty białej (włókna nerwowe rdzenne) i licznych skupisk istoty szarej (jądra
nakrywki: istota czarna i jądro czerwienne należące do ukł.
pozapiramidowego, istota szara środkowa śródmózgowia z jądrami nerwu III,
IV i V, twór siatkowaty śródmózgowia z jądrem śródmiąższowym, jądrem
nakrywki i jądrem szwu oraz jądro międzykonarowe należące do ukł.
limbicznego)

27.

Opis zewnętrzny mostu (pons):

a.) Część brzuszna (podstawna) – szeroki wał o poprzecznym prążkowaniu, most jest

oddzielony z przodu od śródmózgowia dołem przedmostowym a z tyłu od rdzenia
przedłużonego bruzdą opuszkowo-mostową, na brzegu przednim wyłania się nerw III,
IV i V a na tylnym VI, VII i VIII, przechodzi bez wyraźnej granicy ku bokowi w
konary środkowe móżdżku, dwie wyniosłości piramidowe tworzą ograniczenie bruzdy
podstawnej w której leży t. podstawna,

b.) Część grzbietowa – wchodzi w skład dna komory czwartej (pola

równoległobocznego) razem z cz. górną pow. grzbietowej rdzenia przedłużonego

28.

Budowa zewnętrzna móżdżku:
Móżdżek (cerebellum) ma kształt nerkowaty o poprzecznej osi dłuższej, składa się z dwóch
półkul (hemispheria cerebelli) złączonych robakiem móżdżku (vermis cerebelli), leży w dole
tylnym czaszki oddzielony od płatów potylicznych mózgu namiotem móżdżku, w linii
środkowej zaznaczają się wcięcie przednie i tylne, na móżdżku wyróżniamy powierzchnię
górną i dolną (z wgłębieniem zwanym dolinką móżdżku), móżdżek łączą z otoczeniem trzy
pary symetrycznych konarów: górne, środkowe i dolne), na półkulach i robaku znajdują się
odpowiadające sobie zakręty móżdżku oddzielone szczelinami, układ zakrętów i szczelin:
Zakręty robaka

Szczeliny móżdżku

Zakręty półkuli móżdżku

Powierzchnia górna móżdżku:
Języczek móżdżku (lingula)

Szczelina przedśrodkowa

Przewiązka języczka

Płacik środkowy (lobulus)

Szczelina zaśrodkowa

Skrzydło płacika środkowego

Czub (culmen)

Szczelina pierwsza

Płacik czworokątny

Spadzistość (declive)

Szczelina tylna górna

Płacik prosty

Liść robaka (folium)

Szczelina pozioma

Płacik półksiężycowaty górny

Powierzchnia dolna móżdżku:
Guz robaka (tuber)

Szczelina zapiramidowa

Płacik półksiężycowaty dolny

Piramida robaka (pyramis)

Szczelina przedpiramidowa

Płacik dwubrzuścowy

Czopek robaka (uvula)

Szczelina grzbietowo-boczna

Migdałek móżdżku

Grudka (nodulus)

Konar kłaczka

Kłaczek (flocculus)

Podział czynnościowy jest zupełnie inny: płat kłaczkowo-grudkowy (najciemniejsze), przedni
(najjaśniejsze) i tylny (pośrednie).

29.

Konary móżdżku (pedunculi cerebellares) – łączą móżdżek z otoczeniem, wyróżniamy:

a.) Konary górne móżdżku – biegną najbardziej grzbietowo i przyśrodkowo, zbieżnie ku

przodowi do śródmózgowia, zawierają głównie drogi łączące jądro zębate z
czerwiennym ulegające skrzyżowaniu w śródmózgowiu oraz włókna odchodzące z
móżdżku łączące się za pośrednictwem wzgórza z korą mózgu, po zewnętrznej stronie
biegnie droga rdzeniowo-móżdżkowa przednia

b.) Konary środkowe móżdżku – najlepiej rozwinięte, wchodzą od strony bocznej między

płacikiem czworokątnym a migdałkiem i kłaczkiem, biegną od mostu rozbieżnie ku
tyłowi i łączą korę mózgu z móżdżkiem, zawierają drogę mostowo-móżdżkową

c.) Konary dolne móżdżku – biegną od rdzenia kręgowego ku przodowi rozbieżnie do

móżdżku, przez ich cz. boczną biegną: droga rdzeniowo-móżdżkowa tylna,
oliwkowo-móżdżkowa i drogi opuszkowo-móżdżkowe a w cz. przyśrodkowej
znajduje się droga przedsionkowo-móżdżkowa i móżdżkowo-przedsionkowa

30.

Budowa zewnętrzna rdzenia przedłużonego:
Rdzeń przedłużony (medulla oblongata) wchodzi w skład pnia mózgu, posiada kształt
walcowaty rozszerzony w cz. górnej, brzeg górny przylega do tylnej krawędzi mostu a od dołu
przechodzi w rdzeń kręgowy (na poziomie skrzyżowania piramid – otworu wielkiego), na
powierzchni od strony brzusznej i grzbietowej przechodzą podłużne bruzdy i sznury

a.) powierzchnia brzuszna: w linii pośrodkowej przebiega szczelina pośrodkowa przednia

zakończona otworem ślepym, po obu jej stronach leżą piramidy rdzenia
przedłużonego ograniczone z boku bruzdą brzuszno-boczną z której wyłania się n.
XII, z boku i ku tyłowi od niej leży sznur boczny (przedłużenie sznura bocznego
rdzenia kręgowego), nad którym leży oliwka (oliva)

b.) powierzchnia grzbietowa: wchodzi w skład dołu równoległobocznego, cz. dolna

podzielona jest na symetryczne połowy bruzdą pośrodkową tylną przedłużającą się w
taką samą bruzdę rdzenia kręgowego, po jej bokach biegnie sznur tylny ograniczony
od zewnętrznej strony bruzdą grzbietowo-boczną (pojawiają się tu nici korzeniowe
nerwu IX, X i XI), w obrębie sznura tylnego występuje bruzda pośrednia tylna
oddzielająca od siebie dwa pęczki zakończone u góry zgrubieniami: smukły
(zakończony guzkiem jądra smukłego) i klinowaty (guzkiem jądra klinowatego)

31.

Pień mózgu (truncus cerebri) – położony jest od strony podstawnej mózgowia przed
móżdżkiem i obejmuje twory powstałe z różnych pęcherzyków embrionalnych:



Rdzeń przedłużony (medulla oblongata)



Most (pons)



Śródmózgowie (mesencephalon)



Międzymózgowie (diencephalon) – zaliczany przez niektórych anatomów

32.

Rdzeń kręgowy (medulla spinalis) – budowa wewnętrzna: wyróżniamy tu pole korzeniowe
przednie i pole korzeniowe tylne które po obu stronach rdzenia rozdzielają pasma istoty białej
– sznury:

a.) sznur przedni – prawy i lewy połączone ze sobą spoidłem białym, zawiera włókna

nerwowe tworzące drogi nerwowe wstępujące (domózgowe), zstępujące (na obwód) i
własne (łączą sąsiednie segmenty rdzenia kręgowego)

b.) sznur boczny – zawiera drogi wstępujące, zstępujące i własne
c.) sznur tylny – prowadzi drogi wstępujące i własne, w górnej cz. odcinka piersiowego i

w odcinku szyjnym oba sznury tylne podzielone są na pęczek smukły (przyśrodkowo)
i klinowaty (bocznie)

Istota szara rdzenia kręgowego ma kształt litery H zmienny na całej długości w zależności od
liczby neuronów w poszczególnych segmentach, istota szara każdej połowy rdzenia tworzy
przedni słup ruchowy i tylny czuciowy, które można w przekroju poprzecznym określić jako
rogi, między nimi występują istoty pośrednie boczne i środkowa zawierająca jądro pośrednio-
przyśrodkowe (w cz. szyjnej odpowiadają za rozszerzanie naczyń i hamowanie wydzielania
potu, w cz. krzyżowej tworzą nn. trzewne miednicze dla mm. gładkich narządów miednicy) i
przyśrodkowe dla mięśni gładkich (odpowiedzialne za odruch wydalania moczu i wzwodu):

a.) róg przedni – zawiera neurony ruchowe unerwiające mięśnie szkieletowe
b.) róg tylny (czuciowy) – zbudowany z podstawy zwężającej się w szyję przechodzącą

w głowę na której wyróżniamy zaostrzony szczyt (szczyt i cz. szyi otoczone istotą
galaretowatą), centralnie w rogu tylnym leży jego jądro własne (wychodzą z niego
drogi czuciowe biegnące do wzgórza), w odcinku piersiowym leży tu jądro piersiowe,

c.) róg boczny – w odcinku piersiowym i lędźwiowym, zawiera jądro pośrednio-boczne

(wychodzą z niego przedzwojowe włókna współczulne)

Rdzeń kręgowy unaczyniony jest przez gałęzie rdzeniowe i tętnice rdzeniowe: przednią i tylną

33.

Rdzeń kręgowy (medulla spinalis) – budowa zewnętrzna
Ma kształt spłaszczonego grzbietowo-brzusznie walca o średnicy ok. 1cm, przeciętna długość
to 40-45cm, nie wypełnia całkowicie kanału kręgowego (dochodzi do L

), z jego boków

wychodzą pęczki włókien korzeni brzusznych i grzbietowych nerwów rdzeniowych
opuszczające kanał kręgowy przez otwory międzykręgowe, korzenie nerwów rdzeniowych od
L

do C

tworzą tzw. ogon koński (cauda equina), rdzeń dzieli się na segmenty (słabo

zaznaczone na jego powierzchni): cz. szyjna (8), cz. piersiowa (12), cz. lędźwiowa (5), cz.
krzyżowa (5) i cz. guziczna (najczęściej 3 uwstecznione), rdzeń kręgowy biegnie od otworu
wielkiego (połączenie z rdzeniem przedłużonym) do najniższego punktu stożka rdzeniowego
(waha się między kręgami L

i L

), wyróżniamy na powierzchni rdzenia dwa zgrubienia:

szyjne i lędźwiowe wywołane odejściem korzeni splotów, zgrubienie lędźwiowe zwęża się
tworząc stożek rdzeniowy przedłużający się w nić końcową, rdzeń dopasowuje się do kształtu
kanału kręgowego, na jego powierzchni wyróżniamy po stronie brzusznej szczelinę
pośrodkową przednią a po stronie brzusznej bruzdę pośrodkową tylną dzielące rdzeń na dwie
symetryczne części, rdzeń pokryty jest trzema oponami.

34.

Twór siatkowaty (formatio reticularis) – podział i połączenia
Jest to podłoże anatomiczne systemu czynnościowego zwanego układem siatkowatym,
dochodzą tu informacje czuciowe które są łączone, przetwarzane i kierowane do ośrodków
odbiorczych wykonawczych położonych na różnych piętrach pnia mózgu i rdzenia
kręgowego, twór siatkowaty rozciąga się od rdzenia kręgowego (twór siatkowaty biały), przez
pień mózgu (szary) do jąder niespecyficznych wzgórza, struktury tworu siatkowatego
zespalają się prawie z wszystkimi częściami ośrodkowego układu nerwowego:

a.) Drogi doprowadzające (łączą wszystkie cz. mózgowia z tworem siatkowatym):



drogi rozpoczynające się w rdzeniu kręgowym (droga rdzeniowo-siatkowa)
dochodzące gł. do jądra olbrzymiokomórkowego



drogi rozpoczynające się w móżdżku (drogi móżdżkowo-siatkowe),
dochodzące do wszystkich odcinków tworu siatkowatego w pniu mózgu



drogi rozpoczynające się w międzymózgowiu wychodzące ze wzgórza i
podwzgórza, biegną z nimi aksony pochodzące z układu limbicznego



drogi rozpoczynające się w korze mózgu (droga korowo-siatkowa) biegną do
poszczególnych jąder tworu siatkowatego

b.) Drogi odprowadzające (przewodzą pobudzenia powstałe w ośrodkach tworu):



drogi wstępujące biegnące od mostu i śródmózgowia do kresomózgowia i
międzymózgowia (aktywujący układ siatkowaty śródmózgowia pobudzający
czynności kory)



drogi zstępujące (siatkowo-rdzeniowe boczna – hamująca i przyśrodkowa –
torująca) biegnące od pnia mózgu do rdzenia kręgowego, przekazują też
impulsy z ośrodków oddechowych



drogi domóżdżkowe rozpoczynające się głównie w jądrach mostu i jądrze
bocznym rdzenia przedłużonego

c.) Drogi własne (biegną jako drogi wstępujące i zstępujące zespalając ze sobą jądra):



w obrębie rdzenia wchodzą w skład pęczków własnych rdzenia



w pniu mózgu tworzą pęczek środkowy nakrywki

35.

Komory mózgowia (ogólnie): zbiór czterech przestrzeni wewnątrz mózgowia, w których
wytwarzany jest płyn mózgowo-rdzeniowy (z osocza krwi przez splot naczyniówkowy), i z
których następnie wydostaje się do przestrzeni podpajęczynówkowej, gdzie krąży, otaczając
cały ośrodkowy układ nerwowy, wyróżniamy:

a.) Komory boczne kresomózgowia (ventriculi laterales telencephali) – wydłużone,

wąskie szczeliny położone symetrycznie wewnątrz półkul mózgowych, mają łączność
z komorą trzecią przez otwór międzykomorowy, w cz. środkowej i rogu dolnym
znajduje się splot naczyniówkowy komory bocznej, komory boczne składają się z
czterech części: rogu przedniego (cornu anterius), części środkowej (pars centralis),
rogu tylnego (cornu posterius) i rogu dolnego (cornu inferius)

b.) Komora III (ventriculus tertius) – wąska szczelina leżąca w płaszczyźnie pośrodkowej

mózgowia między wzgórzami, łączy się w przedniej części z komorami bocznymi
przez otwór międzykomorowy, w tylnej z komorą czwartą przez wodociąg mózgu, w
cz. górnej ściany boczne komory trzeciej łączą się ze sobą zrostem
międzywzgórzowym, splot naczyniówkowy znajduje się na pow. górnej (stropie) i ma
łączność ze splotem naczyniówkowym komory bocznej, posiada 6 ścian

c.) Komora IV (ventriculus quartus) – znajduje się w tyłomózgowiu, najszersza w cz.

środkowej na granicy mostu i rdzenia przedłużonego, łączy się od przodu z
wodociągiem mózgu a od tyłu z kanałem środkowym rdzenia przedłużonego, przez
strop ma także łączność z przestrzenią podpajęczynówkową za pośrednictwem
zbiornika móżdżkowo-rdzeniowego i zbiorników bocznych mostu, wyróżniamy tu:
dno (dół równoległoboczny) i strop (w cz. tylnej leży tu splot naczyniówkowy)

36.

Komora boczna kresomózgowia (ventriculus lateralis telencephali) – wydłużona, wąska
szczelina położona symetrycznie wewnątrz półkul mózgowych, mają łączność z komorą

trzecią przez otwór międzykomorowy, w cz. środkowej i rogu dolnym znajduje się splot
naczyniówkowy komory bocznej, komory boczne składają się z czterech części:

a.) Róg przedni (cornu anterius) – leży w płacie czołowym, ścianę boczną stanowi głowa

jądra ogoniastego, ograniczeniem przyśrodkowym jest blaszka przegrody
przeźroczystej, stropem rogu przedniego jest obicie (tapetum), rogi przednie obu
komór leżą blisko siebie oddzielone cienką przegrodą przezroczystą

b.) Część środkowa (pars centralis) – leży w płacie ciemieniowym, ścianę górną stanowi

ciało modzelowate, dno - sklepienie oraz jądro ogoniaste przylegające do wzgórza

c.) Róg tylny (cornu posterius) – leży w płacie potylicznym, ma zmienny kształt i

wielkość, wyróżniamy tu strop utworzony przez obicie, na ścianie przyśrodkowej
występuje ostroga ptasia (calcar avis) a powyżej niej niestała opuszka rogu tylnego

d.) Róg dolny (cornu inferius) – leży w płacie skroniowym, od którego wpukla się do

światła rogu guzek migdałowaty (tuberculum amygdalae), ścianę górną stanowi ogon
jądra ogoniastego i prążek krańcowy, na ścianie przyśrodkowej występuje hipokamp

37.

Komora III (ventriculus tertius) – wąska szczelina leżąca w płaszczyźnie pośrodkowej
mózgowia między wzgórzami, łączy się w przedniej części z komorami bocznymi przez otwór
międzykomorowy, w tylnej z komorą czwartą przez wodociąg mózgu, rozróżniamy 6 ścian:

b.) przednia – część kresomózgowia środkowego, tworzy ją blaszka krańcowa, cz. wolne

słupów sklepienia i spoidło przednie

c.) dolna – dno, tworzą ją elementy niskowzgórza i podwzgórza: skrzyżowanie

wzrokowe, guz popielaty z lejkiem i ciała suteczkowate,

d.) tylna – najkrótsza, tworzy ją spoidło uzdeczki z szyszynką, spoidło tylne i wejście do

wodociągu mózgu

e.) boczne – zbudowane z pow. przyśrodkowej wzgórza i podwzgórza oddzielonych

bruzdą podwzgórzową, w przedniej cz. znajduje się otwór międzykomorowy, w cz.
górnej ściany boczne komory trzeciej łączą się ze sobą zrostem międzywzgórzowym

f.) górna (strop) – utworzona przez blaszkę pokrywającą zrośniętą z blaszką opony

miękkiej w tkankę naczyniówkową komory trzeciej (znajduje się tu parzysty splot
naczyniówkowy mający łączność ze splotem naczyniówkowym komory bocznej),
znajdują się tu także dwie żż. wewnętrzne mózgu łączące się w ż. wielką mózgu

W komorze trzeciej znajdują się zachyłki:

a.)  dwa zachyłki dna: przedni zachyłek wzrokowy i tylny zachyłek lejka
b.)  dwa zachyłki ściany tylnej: górny zachyłek nadszyszynkowy i dolny szyszynkowy
c.)  zachyłek ściany przedniej: zachyłek trójkątny

38.

Strop komory trzeciej – utworzony jest przez blaszkę pokrywającą (lamina tectoria) zrośniętą
z blaszką opony miękkiej w tkankę naczyniówkową komory trzeciej przyczepioną do prążka
rdzennego wzgórza (znajduje się w niej parzysty splot naczyniówkowy mający łączność na
wysokości otworów międzykomorowych ze splotem naczyniówkowym komory bocznej),
znajdują się tu także dwie żż. wewnętrzne mózgu (vv. cerebri intenae) łączące się ku tyłowi za
szyszynką w ż. wielką mózgu (v. cerebri magna)

39.

Komora IV (ventriculus quartus) – znajduje się w tyłomózgowiu, najszersza w cz. środkowej
na granicy mostu i rdzenia przedłużonego, za życia wypełniona płynem m-r, łączy się od
przodu z wodociągiem mózgu a od tyłu z kanałem środkowym rdzenia przedłużonego, przez
strop ma także łączność z przestrzenią podpajęczynówkową za pośrednictwem zbiornika
móżdżkowo-rdzeniowego, wyróżniamy tu:

c.) dno (dół równoległoboczny) - utworzone jest przez pow. grzbietową mostu i cz. górną

pow. grzbietowej rdzenia przedłużonego, dzieli je bruzda pośrodkowa na dwie
połowy, znajduje się tu: trójkąt nerwu podjęzykowego, trójkąt nerwu błędnego,
wzgórek nerwu twarzowego, miejsce sinawe i pole przedsionkowe

d.) strop – składa się z dwóch części które łączą się pod móżdżkiem:



cz. przednia- utworzona z obu konarów górnych móżdżku i zasłony

rdzeniowej górnej (od zewnątrz leży tu języczek móżdżku a od strony
śródmózgowia biegnie wędzidełko zasłony rdzeniowej górnej)



cz. tylna – tworzą ją zasłona rdzeniowa tylna i blaszka pokrywająca komorę

czwartą pokryte od zewnątrz tkanką naczyniówkową komory czwartej
(dochodzi do splotu naczyniówkowego komory czwartej), występują tu trzy
otwory prze które płyn m-r odpływa na zewnątrz do jamy
podpajęczynówkowej: otwór pośrodkowy (otwiera się do zbiornika
móżdżkowo-rdzeniowego) oraz symetryczne otwory boczne (uchodzą do
zbiornika bocznego mostu)

40.

Dno komory czwartej – dół równoległoboczny (fossa rhomboidea): utworzony jest przez pow.
grzbietową mostu i cz. górną pow. grzbietowej rdzenia przedłużonego, z przodu zwraca się do
ujścia wodociągu a z tyłu ku kanałowi środkowemu, dół równoległoboczny dzieli bruzda
pośrodkowa na dwie połowy (prawa i lewa), po bokach tej bruzdy leży wyniosłość
przyśrodkowa oddzielona od boku bruzdą graniczną przechodzącą z dwóch stron w dołki
(górny i dolny), przez najszerszą cz. dołu równoległobocznego biegną poprzecznie białe
prążki rdzeniowe komory czwartej, wyniosłość przyśrodkowa w części tylnej kończy się
trójkątem nerwu podjęzykowego (zawiera jądro nerwu XII), bocznie od niego leży trójkąt
nerwu błędnego (zawiera jądra nerwu IX i X), w przedniej części wyniosłości przyśrodkowej
wznosi się wzgórek nerwu twarzowego (pod nim leży jądro nerwu IV pokryte włóknami
nerwu VII), bocznie od niego występuje miejsce sinawe (locus ceruleus) (leży tu jądro
ruchowe i sensoryczne nerwu V), w najszerszym miejscu dołu równoległobocznego leży pole
przedsionkowe (leżą tu jądra przedsionkowe i jądra ślimakowe nerwu VIII)

41.

Drogi nerwowe (tractus nervosi) – wiązki włókien nerwowych posiadające wspólny początek
i dążące do tego samego ośrodka, podział:

a.) kojarzeniowe (tractus nervosi associationes) – łączą ośrodki położone na tej samej

połowie centralnego układu nerwowego,

b.) spoidłowe (tractus nervosi commissurales) – łączą jednoimienne ośrodki lewej i

prawej części centralnego układu nerwowego

c.) rzutowe (tractus nervosi projectiones) – łączą centralny układ nerwowy z receptorami

i efektorami położonymi na obwodzie:



zstępujące (tractus nervosi efferentes) – biegną z CUN do efektorów, dzielą
się na piramidowe, pozapiramidowe i korowo-podkorowe



wstępujące (tractus nervosi afferentes) – biegną z receptorów do CUN,
wyróżniamy tu: drogi czucia powierzchownego, głębokiego, węchową,
wzrokową, słuchową, smakową i drogi móżdżku

42.

Drogi rdzeniowo-wzgórzowe (tractus spinothalamici) – stanowią drugi neuron dróg czucia
powierzchownego (poza głową), rozpoczynają się głównie w komórkach rogu tylnego, biegną
jednoimiennymi sznurami (najbardziej powierzchownie leżą włókna z okolicy krocza i
kończyny dolnej a najgłębiej z szyi), przez pień mózgu jako wstęga rdzeniowa (lemniscus

spinalis) do jądra brzusznego tylno-bocznego wzgórza (nucleus ventralis posterolateralis
thalami):

a.) boczna – przewodzi ból, ciepło i zimno, przechodzi do przeciwległej połowy rdzenia

kręgowego przez istotę pośrednią środkową,

b.) przednia – odpowiada za dotyk i ucisk, przechodzi do przeciwległej połowy rdzenia

kręgowego przez spoidło białe,

43.

Drogi pozapiramidowe (tractus extrapyramidales) – znaczenie i przebieg:
Zaczynają się w jądrach układu pozapiramidowego leżących w śródmózgowiu i
tyłomózgowiu kończą się w słupach przednich rdzenia przedłużonego, nie podlegają
świadomości lecz mają ścisły związek z ruchami mimowolnymi i odbiorem wrażeń
prowadzonych drogami wstępującymi, dzielą się na:

a.) drogę pokrywowo rdzeniową (tractus tectospinalis) – rozpoczyna się we wzgórkach

górnych i cz. dolnych, krzyżuje się, biegnie przez most i rdzeń przedłużony do sznura
przedniego i słupów przednich rdzenia kręgowego, przewodzi obronne odruchy
wzrokowe i słuchowe

b.) drogę czerwienno-rdzeniową (tractus rubrospinalis) – zaczyna się w jądrze

czerwiennym, krzyżuje się, biegnie przez cz. boczną mostu i rdzenia przedłużonego
oraz sznur boczny rdzenia kręgowego do słupów przednich, odpowiada za regulację
napięcia mięśni szkieletowych

c.) drogę przedsionkowo-rdzeniową (tractus vestibulospinalis) – biegnie od jąder

przedsionkowych przez sznur przedni do słupów przednich, prowadzi włókna
skrzyżowane i nieskrzyżowane, odpowiada za regulację napięcia mm. szkieletowych
utrzymujących równowagę

d.) drogę siatkowo-rdzeniową (tractus reticulospinalis) – biegnie od komórek tworu

siatkowatego mostu i rdzenia przedłużonego przez sznur przedni i boczny, odpowiada
za funkcjonowanie mięśni oddechowych i utrzymujących postawę ciała

e.) drogę oliwkowo-rdzeniową (tractus olivospinalis) – biegnie od jąder oliwki rdzenia

przedłużonego w sznurze bocznym, reguluje napięcie mm. szkieletowych

44.

Układ pozapiramidowy (systema extrapyramidale) – zespół jąder podkorowych, którymi są
skupiska istoty szarej położone we wszystkich cz. mózgowia:

a.)  kresomózgowie boczne: ciało prążkowane (jądro ogoniaste i skorupa) i gałka blada
b.)  międzymózgowie: jądro niskowzgórzowe (balansowanie kończyn przy chodzeniu)
c.)  śródmózgowie: istota czarna (koordynacja ruchów mimowolnych i szybkich), jądro

czerwienne (reguluje napięcie mięśniowe), jądra wzgórków górnych i dolnych
(odruchy wzrokowe i słuchowe)

d.) rdzeniomózgowie (rdzeń przedłużony): ośrodki związane z tworem siatkowatym

(ośrodek oddechowy i koordynacji przyjmowania pokarmów)

Cechy: generowanie bezwolnej czynności mięśni wywołujących zautomatyzowane ruchy ciała
występujące niezależnie od woli, współdziała ściśle z układem piramidowym, w ośrodkach
podkorowych układu pozapiramidowego biorą początek drogi ruchowe (zstępujące)
podkorowo-rdzeniowe (pozapiramidowe), zaburzenia ukł. pozapiramidowego objawiają się
nieskoordynowaną czynnością ruchową i zmianami napięcia mięśniowego np. Parkinson

45.

Drogi rdzeniowo-móżdżkowe (tractus spinocerebellares) – biegną w sznurze bocznym
rdzenia kręgowego, odpowiedzialne za przewodzenie impulsów proprioceptywnych z mięśni i

stawów do robaka i częściowo półkul móżdżku, poddaje aparat ruchowy pod kontrolę
móżdżku:

a.) droga rdzeniowo-móżdżkowa tylna (tractus spinocerebellaris posterior) – rozpoczyna

się w neuronach komórek jądra piersiowego tej samej strony, złożona głównie z
włókien sześciu dolnych segmentów piersiowych i dwóch górnych lędźwiowych,
biegnie przez istotę szarą i białą rdzenia kręgowego najpierw poziomo potem
pionowo, w obrębie mózgowia włókna biegną w bocznym odcinku rdzenia
przedłużonego wchodząc do móżdżku przez jego konar dolny

b.) droga rdzeniowo-móżdżkowa przednia (tractus spinocerebellaris anterior) – w

obrębie mózgowia biegnie przez cz. grzbietową mostu i konar górny móżdżku

46.

Drogi piramidowe:

d.) droga korowo-rdzeniowa – składa się z dwóch neuronów:



ośrodkowy – zaczyna się w zakręcie przedśrodkowym płata czołowego kory,
biegnie przez wieniec promienisty, odnogę tylną torebki wewnętrznej, odnogę
mózgu i most do rdzenia przedłużonego gdzie skupiają się w piramidę,
większość włókien lewego i prawego neuronu ulega skrzyżowaniu
(skrzyżowanie piramid) i dalej przechodzą do sznura bocznego przeciwnej
strony tworząc drogę korowo-rdzeniową boczną, pozostałe biegną w sznurze
przednim tej samej strony tworząc drogę korowo-rdzeniową przednią, obie
drogi korowo-rdzeniowe oddają stopniowo swoje włókna które kończą się w
kolejnych segmentach słupów przednich istoty szarej rdzenia kręgowego



obwodowy – komórki korzeniowe rogów przednich istoty szarej rdzenia

kręgowego wraz z włóknami nerwowymi które biegną początkowo w
korzeniach brzusznych nn. rdzeniowych a potem nn. rdzeniowymi dochodzą
do odpowiednich mięśni szkieletowych

b.) droga korowo-jądrowa – droga dwuneuronowa, rozpoczyna się w dolnej cz. zakrętu

przedśrodkowego kory i biegnie przez wieniec promienisty do kolana torebki
wewnętrznej, następnie w odnogach mózgu tworzy dwa pęczki od których oddzielają
się włókna biegnące do kolejnych jąder ruchowych nn. czaszkowych, neuron
obwodowy biegnie w obrębie nn. czaszkowych do mięśni szkieletowych

47.

Drogi mózgowo-rdzeniowe (tractus cerebrospinales) – przebieg i podział: wychodzą z
różnych części mózgowia i biegną do rdzenia kręgowego, dzielą się na:

b.) korowo-rdzeniowe (tractus corticospinales) – piramidowe, zaczynają się w korze

mózgu i biegną nieprzerwanie do rdzenia kręgowego, dwuneuronowe

c.) pozapiramidowe (tractus extrapyramidales) – rozpoczynają się w ośrodkach pnia

mózgu : droga czerwienno- (od jądra czerwiennego), pokrywowo- (od wzgórków
pokrywy), siatkowo- (od tworu siatkowatego), przedsionkowo- (od jąder
przedsionkowych) i oliwkowo-rdzeniowa (od jąder oliwki)

d.) autonomiczne łączące ośrodki wegetatywne mózgowia z rdzeniem kręgowym

48.

Drogi sznura tylnego – budowa, przebieg:

a.) droga rdzeniowo-opuszkowa (tractus spinobulbaris) – wstępująca, tworzy szlak

czucia głębokiego (proprioceptywnego) uświadomionego – przewodzi informacje o
ułożeniu ciała, ucisku, ruchu, wibracjach i częściowo dotyku i doprowadza je od
proprioreceptorów w mięśniach, ścięgnach i stawach w kierunku kory mózgowej,
złożona z wypustek komórek zwojów rdzeniowych, podzielona bruzdą pośrednią

tylną na przyśrodkowy pęczek smukły (fasciculus gracilis) obejmujący niższe partie
ciała i boczny klinowaty (fasciculus cuneatus) obejmujący szyję i cz. klatki piersiowej
kończące się w odpowiednich jądrach,

b.) drogi własne sznura tylnego – pęczek własny sznura tylnego (fasciculus proprius

funiculi posteriori),

49.

Połączenia wzgórza z otoczeniem:

a.) Drogi doprowadzające:



drogi rdzeniowo-wzgórzowe przednia i boczne (tractus spinothalamicus anterior

et lateralis) dochodzące do jądra brzusznego tylno-bocznego, drogi czucia
powierzchownego



wstęga przyśrodkowa – droga opuszkowo-wzgórzowa (tractus bulbothalamicus)
dochodząca do jądra brzusznego tylno-bocznego, drogi czucia głębokiego i
powierzchownego



wstęga trójdzielna (lemniscus trigeminalis) zawierająca włókna jąder czuciowych
n. trójdzielnego, dochodzi do jądra brzusznego tylno-przyśrodkowego



włókna smakowe (droga smakowa) dochodzące do jądra brzusznego tylno-

przyśrodkowego



drogi móżdżkowo-wzgórzowe (tractus cerebellothalamicae) kończące się w
jądrach brzusznych przednim i bocznym



włókna korowo-wzgórzowe (fibrae corticothalamicae) łączące prawie wszystkie
części kory ze wzgórzem



drogi podkorowo-wzgórzowe np. pętla soczewkowata (ansa lenticularis) łącząca

gałkę bladą z jądrami brzusznymi przednim i bocznym



drogi podwzgórzowo-wzgórzowe np. pęczek suteczkowo-wzgórzowy (fasciculus
mamillothalamicus) biegnący od jąder ciała suteczkowatego do jąder przednich
wzgórza

b.) Drogi odprowadzające:



połączenia podkorowe – drogi między wzgórzem oraz jądrami podstawnymi i
połączenia wzgórza z podwzgórzem



połączenia korowe występujące w postaci promienistości wzgórzowych (włókna
wzgórzowo-korowe), wzrokowej i słuchowej

50.

Droga słuchowa (tractus acusticus) – biegnie czterema neuronami, pobudzenia słuchowe są
przyjmowane przez komórki narządu Cortiego w otoczeniu których kończą się wypustki
komórek zwoju ślimaka, neuryty komórek zwojowych tworzą cz. ślimakową n. VIII która
dochodzi do jąder w moście (jądro ślimakowe brzuszne i grzbietowe)

c.) neuron I – znajduje się w VIII n. czaszkowym w cz. ślimakowej (są tam gałązki

wstępujące kończące się w jądrze ślimakowym grzbietowym i zstępujące dochodzące
do jądra ślimakowego brzusznego)

d.) neuron II – biegnie do jąder ciała czworobocznego, jądra wstęgi bocznej i jądra

wzgórka dolnego, włókna tego neuronu są częściowo skrzyżowane a część zostaje po
tej samej stronie ale wszystkie przyjmują dalej kierunek podłużny i tworzą wstęgę
boczną w której znajduje się jądro

e.) neuron III – biegnie do ciała kolankowatego przyśrodkowego
f.) neuron IV – biegnie jako droga kolankowo-korowa tworząc promienistość słuchową

do korowego ośrodka ruchu (zakręt Heschla w zakręcie skroniowym górnym)

51.

Droga smakowa (tractus gustatorius) – trzyneuronowa, rozpoczyna się od kubków
smakowych błony śluzowej języka:

a.) neuron I – biegnie z n. pośrednim, językowo-gardłowym i błędnym poprzez ich

zwoje, dochodzi do rdzenia przedłużonego gdzie tworzy pasmo samotne (tractus
solitarius) kończące się w jądrze samotnym (nucleus solitarius)

b.) neuron II – dołącza do wstęgi przyśrodkowej (leminiscus medialis) z którą dochodzi

do jądra brzusznego tylno-bocznego wzgórza (nucleus ventralis posterolateralis)

c.) neuron III – biegnie pęczkami wzgórzowo-korowymi do wieczka czołowo-

ciemieniowego (operculum frontoparietale)

52.

Droga wzrokowa (tractus opticus) – składa się z kolejnych czterech neuronów

a.) trzy z nich wchodzą w skład siatkówki, poza nią aksony komórek biegną w obrębie

nerwu, skrzyżowania i pasma wzrokowego dochodząc do ciała kolankowatego
bocznego, w paśmie wzrokowym znajdują się włókna skrzyżowane pochodzące z
przyśrodkowej połowy siatkówki oka przeciwległego i włókna nieskrzyżowane
rozpoczynające się w bocznej połowie siatkówki oka tej samej strony

b.) neuron czwarty tworzą komórki jądra ciała kolankowatego bocznego, wychodzące z

nich aksony tworzą promienistość wzrokową, która przechodzi przez torebkę
wewnętrzną i kończy się w korze płata potylicznego otaczającej bruzdę ostrogową

Wzrokowe drogi odruchowe docierają do wzgórków górnych blaszki pokrywy (neuron
pozapiramidowych obronnych dróg wzrokowych), do okolicy przedpokrywowej dochodzą
włókna z siatkówki będące cz. łuku odruchu źrenicy na światło, z jąder przedpokrywowych
biegną włókna do jądra dodatkowego n. III (ośrodek przywspółczulny m. zwieracza źrenicy i
m. rzęskowego.

53.

Drogi węchowe (tractus olfactorii): składają się z dwóch neuronów, receptorami węchu są
komórki węchowe w błonie śluzowej cz. węchowej jamy nosowej (komórki dwubiegunowe)
których wypustki dośrodkowe podążają w obrębie nici węchowych przez otwory w blaszce
sitowej do opuszki węchowej, neuron drugi rozpoczyna się w opuszce węchowej i biegnie w
obrębie pasma węchowego do trójkąta węchowego z którego odchodzą trzy prążki:



węchowy przyśrodkowy (biegnie przez zakręt przykrańcowy i nawleczkę
szarą do zakrętu zębatego i hipokampa)



węchowy boczny (biegnie w kierunku brzegu wyspy gdzie tworzy próg
wyspy a następnie do haka zakrętu hipokampa i kończy się w zakręcie
półksiężycowatym i obejmującym)



krańcowy (biegnie od istoty dziurkowanej przedniej i przegrody
przeźroczystej i kończy się w ciele migdałowatym)

54.

Opony mózgowia (meninges encephali) – obejmują mózgowie, wyróżniamy 3 opony:

a.) opona twarda (dura mater encephali) – osłona zewnętrzna, mocna i gruba, ochrania

mózgowie i pełni role okostnej wewnętrznej czaszki, dzieli się na:



cz. przegrodową - tworzą ją sierp mózgu (falx cerebri) i sierp móżdżku (falx

cerebelli) oraz namiot móżdżku (tentorium cerebelli)



cz. ścienną – przechodzi w okolicy otworu wielkiego w oponę twardą rdzenia
kręgowego i tworzy pokrowce okrywające nerwy wychodzące z czaszki –
lejki oponowe, w niektórych miejscach rozdziela się na dwie pierwotne

blaszki: jama troista, jama obejmująca przysadkę, jama worka śródchłonki
oraz zatoki opony twardej

b.) pajęczynówka (arachnoidea encephali) – opona środkowa, leży pod oponą twardą

oddzielona przestrzenią podtwardówkową, pozbawiona jest naczyń krwionośnych, nie
wnika w głąb bruzd i zagłębień mózgowa, tworzy zbiorniki podpajęczynówkowe
(cisternae subarachnoideales) wypełnione płynem mózgowo-rdzeniowym, jej
zewnętrzna powierzchnia tworzy uwypuklenia – ziarnistości pajęczynówki
(granulatione arachnoideales) uchodzące przeważnie do zatok opony twardej i ich
rozstępów bocznych (drogi odpływu płynu mózgowo-rdzeniowego)

c.) opona miękka (pia mater encephali) – wewnętrzna, cienka, oddzielona od

pajęczynówki jamą podpajęczynówkową, obficie unaczyniona, ściśle przylega do
mózgowia wnikając w jego zagłębienia, szczeliny i bruzdy, powleka blaszkę
pokrywającą komór mózgowia tworząc z nią tkankę naczyniówkową komór

55.

Opona twarda mózgowia – część przegrodowa:

a.) w płaszczyźnie strzałkowej



sierp mózgu (falx cerebri) wnikający między półkule mózgu, brzeg górny
przyczepia się do sklepienia czaszki od grzebienia koguciego wzdłuż brzegów
bruzdy zatoki strzałkowej górnej do guzowatości potylicznej wewnętrznej, a
dolny wnika w szczelinę podłużną mózgu, w części tylnej łączy się z
namiotem móżdżku



sierp móżdżku (falx cerebelli) wnikający między półkule móżdżku, brzeg
wypukły przyczepia się do grzebienia potylicznego wewnętrznego, od góry
łączy się z namiotem móżdżku a od dołu dochodzi do otworu wielkiego

b.) w płaszczyźnie poprzecznej:



namiot móżdżku (tentorium cerebelli) oddzielający płaty potyliczne mózgu
od półkul móżdżku, wchodzi do szczeliny poprzecznej mózgu, przyczepia się
obustronnie do bruzdy zatoki poprzecznej k. potylicznej i górnego brzegu
piramidy k. skroniowej, brzeg przedni (wcięcie namiotu) obejmuje
śródmózgowie

56.

Opony rdzenia kręgowego i mózgowia (meninges medullae spinalis et encephali) – obejmują
mózgowie, powstają z tych samych zawiązków, wyróżniamy 3 opony:

a.) opona twarda (dura mater encephali) – osłona zewnętrzna, mocna i gruba, ochrania

mózgowie i rdzeń kręgowy oraz pełni rolę okostnej wewnętrznej czaszki, w rdzeniu
oddzielona jest od okostnej jamą nadtwardówkową, w mózgu dzieli się na:



cz. przegrodową - tworzą ją sierp mózgu (falx cerebri) i sierp móżdżku (falx

cerebelli) oraz namiot móżdżku (tentorium cerebelli)



cz. ścienną – w niektórych miejscach rozdziela się na dwie pierwotne blaszki:
jama troista, jama obejmująca przysadkę, jama worka śródchłonki oraz zatoki
opony twardej, przechodzi w okolicy otworu wielkiego w oponę twardą
rdzenia kręgowego dochodząc do S

gdzie przedłuża się w cienką nić opony

twardej rdzenia kręgowego, w płaszczyźnie czołowej rdzenia kręgowego
położone jest więzadło ząbkowane łączące oponę twardą i pajęczynówkę z
oponą miękką rdzenia kręgowego przeciwdziałające przesuwania się rdzenia,
opona twarda tworzy lejki oponowe - pokrowce okrywające nerwy
wychodzące z czaszki i z otworów międzykręgowych

b.) pajęczynówka (arachnoidea encephali) – opona środkowa, leży pod oponą twardą

oddzielona przestrzenią podtwardówkową, pozbawiona jest naczyń krwionośnych, w
mózgu tworzy zbiorniki podpajęczynówkowe wypełnione płynem mózgowo-
rdzeniowym a jej zewnętrzna powierzchnia tworzy ziarnistości pajęczynówki, w
rdzeniu przez jamę podpajęczynówkową przechodzą pojedyncze wiązki tkanki łącznej
włóknistej łączące pajęczynówkę z oponą miękka (w cz. szyjnej wiązki te tworzą
przegrodę szyjną pośrednią)

c.) opona miękka (pia mater encephali) – wewnętrzna, cienka, oddzielona od

pajęczynówki jamą podpajęczynówkową, obficie unaczyniona i unerwiona, ściśle
przylega do mózgowia i rdzenia wnikając w zagłębienia, szczeliny i bruzdy, w mózgu
powleka blaszkę pokrywającą komór mózgowia tworząc z nią tkankę naczyniówkową
komór, w rdzeniu składa się z warstwy zewnętrznej (z licznymi naczyniami) i
wewnętrznej (złożonej z włókien okrężnych)

57.

Zatoki opony twardej (sinus durae matris) – przyjmują krew żylną z mózgowia, kości czaszki
i opon mózgowych, a uchodzą do opuszki górnej żyły szyjnej wewnętrznej, ich światło jest
stałe, dzielą się na

a.) nieparzyste:



zatoka strzałkowa górna (sinus sagittalis superior) - posiada zachyłki boczne
do których wpuklają się ziarnistości pajęczynówki



zatoka strzałkowa dolna (sinus sagittalis inferior)



zatoka prosta (sinus rectus) - uchodzi tu ż. wielka mózgu, w miejscu jej

połączenia z zat. strzałkową górną i zat. poprzecznymi powstaję spływ zatok
skąd krew odpływa przez zat. poprzeczną i esowatą do opuszki górnej ż.
szyjnej wewnętrznej



zatoka potyliczna (sinus occipitalis)

b.) parzyste:



zatoka poprzeczna (sinus transversus) - najszersza z zatok, przechodzi w zat.

esowatą



zatoka esowata (sinus sigmoideus) - łączy zat. poprzeczną z opuszką górną

żyły szyjnej wewnętrznej, ma połączenie z żyłami zewnątrzczaszkowymi



zatoka jamista (sinus cavernosus) - w jej ścianie bocznej przebiegają nerwy

czaszkowe III, IV, V

a wewnątrz jej VI, łączy się z żż. twarzy i splotem

żylnym skrzydłowym oraz zat. skalistymi



zatoki międzyjamiste (sinus intercavernosi)



zatoka skalista górna (sinus petrosus superior)



zatoka skalista dolna ( sinus petrosus inferior) - uchodzi jako jedyna

samodzielnie do opuszki górnej ż. szyjnej wewnętrznej



zatoka klinowo-ciemieniowa (sinus sphenoparietalis) - uchodzi do zat.

jamistej



splot podstawowy (plexus basilaris) - łączy się z zat. potyliczną i splotami

żylnymi kręgowymi wewnętrznymi

58.

Płyn mózgowo-rdzeniowy – znaczenie, krążenie
Płyn mózgowo-rdzeniowy (liquor cerebrospinalis) – przejrzysta, bezbarwna ciecz, która
wypełnia przestrzeń podpajęczynówkową, układ komorowy i kanał rdzenia kręgowego, jego
ilość wynosi 150-200 ml, wytwarzany jest przez sploty naczyniówkowe komór, krąży

wymieniając się około 4 razy na dobę: z komór bocznych, przez otwór międzykomorowy
dostaje się do komory trzeciej a z niej przez wodociąg mózgu wpływa do komory czwartej z
której przez trzy otwory (pośrodkowy i dwa boczne) przedostaje się do jamy
podpajęczynówkowej, gdzie jest wchłaniany przez:



ściany naczyń włosowatych do żył opony miękkiej



ziarnistości pajęczynówki do krwi żylnej opony twardej



przestrzenie okołonerwowe nerwów czaszkowych i rdzeniowych

Znaczenie: pełni funkcje amortyzacyjne, chroniąc tkankę nerwową mózgu i rdzenia przed
urazami mechanicznymi, wyrównuje zmiany ciśnienia wewnątrz czaszki (dzięki jego
krążeniu), współdziała w gospodarce wodno-elektrolitowej i bierze udział w transporcie
niektórych związków chemicznych (leki)

59.

Krążenie płynu mózgowo-rdzeniowego
Płyn mózgowo-rdzeniowy (liquor cerebrospinalis) wytwarzany przez sploty naczyniówkowe
komór krąży wymieniając się około 4 razy na dobę. Z komór bocznych, przez otwór
międzykomorowy dostaje się do komory trzeciej a z niej przez wodociąg mózgu wpływa do
komory czwartej z której przez trzy otwory (pośrodkowy i dwa boczne) przedostaje się do
jamy podpajęczynówkowej, gdzie jest wchłaniany przez:



ściany naczyń włosowatych do żył opony miękkiej



ziarnistości pajęczynówki do krwi żylnej opony twardej



przestrzenie okołonerwowe nerwów czaszkowych i rdzeniowych

60.

Przestrzeń i zbiorniki podpajęczynówkowe (cavitas et cisternae subarachnoideales):
Przestrzeń podpajęczynówkowa oddziela pajęczynówkę od opony miękkiej mózgowia, w
wyniku jej pogłębienia się w obrębie dużych zagłębień mózgowa powstają zbiorniki
podpajęczynówkowe wypełnione płynem mózgowo rdzeniowym, wyróżniamy:

a.) zbiornik móżdżkowo-rdzeniowy (cisterna cerebellomedullaris) – najważniejszy i

największy, leży między dolną powierzchnią móżdżku a stropem komory czwartej,
poprzez nakłucie podpotyliczne umożliwia pobieranie płynu m-r, wprowadzanie
leków oraz wprowadzanie powietrza do komór mózgowia w celach diagnostycznych

b.) zbiorniki mostu (cisternae pontis) – dzielą się na środkowy zawierający t. podstawną

oraz boczne do których uchodzi z każdej strony otwór boczny komory czwartej

c.) zbiornik międzykonarowy (cisterna interpeduncularis) – wypełnia dół

międzykonarowy i przechodzi w zbior. skrzyżowania, jego bocznym odgałęzieniem
jest zbior. okalający (cisterna ambiens) wchodzący do szczeliny poprzecznej mózgu

d.) zbiornik skrzyżowania (cisterna chiasmatis) – otacza skrzyżowanie wzrokowe i

przedłuża się w zbior. blaszki krańcowej (cistena laminae terminalis) przechodzący w
zbior. ciała modzelowatego (cisterna corporis callosi)

e.) zbiornik żyły wielkiej mózgu (cisterna venae cerebri magnae) leżący między płatem

ciała modzelowatego i móżdżkiem

f.) zbiornik dołu bocznego mózgu (cisterna fossae lateralis cerebri) leżący w dole

bocznym mózgu i zawierający t. środkową mózgu, łączy się ze zbior. skrzyżowania

61.

Koło tętnicze mózgu (circulus arteriosus cerebri) – powstaje w wyniku zespolenia tt.
szyjnych wewnętrznych i t. podstawowej za pomocą swych gałęzi końcowych oraz tt.
łączących na powierzchni dolnej mózgowia, otacza otwory leżące na powierzchni podwzgórza
(ciała siateczkowate, guz popielaty i skrzyżowanie wzrokowe), umożliwia krążenie poboczne

między głównymi tętnicami mózgowia, w przypadku zamknięcia światła któregoś z tych
naczyń istnieje możliwość dopływu z pozostałych



część tylna - parzyste końcowe odgałęzienie t. podstawnej - t. tylna mózgu



część boczna – t. szyjna wewnętrzna i t. łącząca tylna zespalająca ją z t. tylną
mózgu



część przednia – tt. przednie mózgu zespolone t. łączącą przednią

62.

Nerwy czaszkowe (nn. craniales) (ogólnie) – rozpoczynają się w odpowiednich cz.
mózgowia, ich obszar unerwienia obejmuje głównie głowę, wszystkie wychodzą na
powierzchni podstawnej mózgowia poza n. IV (wychodzi na pow. grzbietowej), wyróżniamy
12 nerwów czaszkowych:
I – Nerwy węchowe (nn. olfactorii)
II – Nerw wzrokowy (n. opticus)
III – Nerw okoruchowy (n. oculomotorius)
IV – Nerw bloczkowy (n. trochlearis)
V – Nerw trójdzielny (n. trigeminus)
VI – Nerw odwodzący (n. abducens)
VII – Nerw twarzowy (n. facialis)
VIII – Nerw przedsionkowo-ślimakowy (n. vestibulocochlearis)
IX – Nerw językowo-gardłowy (n. glossopgaryngeus
X – Nerw błędny (n. vagus)
XI – Nerw dodatkowy (n. accessorius)
XII – Nerw podjęzykowy (n. hypoglossus)
Można je podzielić na trzy grupy:

a.)  nn. czuciowe: I, II i VIII
b.)  nn. ruchowe: III, IV, VI, VII, XI i XII
c.)  nn. mieszane: V, IX i X

63.

Wejście i wyjście nn. czaszkowych na podstawia mózgowia:
I – Nerwy węchowe (nn. olfactorii) wchodzą do opuszki węchowej
II – Nerw wzrokowy (n. opticus) dochodzi do skrzyżowania wzrokowego
III – Nerw okoruchowy (n. oculomotorius) wychodzi z bruzdy przyśrodkowej podstawy
konara mózgu w dole międzykonarowym
IV – Nerw bloczkowy (n. trochlearis) wychodzi po stronie grzbietowej śródmózgowia, skąd
przechodzi na pow. podstawną otaczając konar mózgu
V – Nerw trójdzielny (n. trigeminus) leży między mostem a konarem móżdżku środkowym
VI – Nerw odwodzący (n. abducens) wychodzi między tylnym brzegiem mostu a piramidą
rdzenia przedłużonego
VII – Nerw twarzowy (n. facialis) leży między tylnym brzegiem mostu a rdzeniem
przedłużonym bocznie od n. VI
VIII – Nerw przedsionkowo-ślimakowy (n. vestibulocochlearis) wchodzi do mózgowia
bocznie od n. VII
IX – Nerw językowo-gardłowy (n. glossopgaryngeus) leży w bruździe grzbietowo-bocznej
rdzenia przedłużonego bocznie od oliwki
X – Nerw błędny (n. vagus) leży w bruździe grzbietowo-bocznej rdzenia przedłużonego
poniżej n. IX
XI – Nerw dodatkowy (n. accessorius) – jego korzenie czaszkowe wychodzą poniżej n.
błędnego a korzenie rdzeniowe z rdzenia kręgowego

XII – Nerw podjęzykowy (n. hypoglossus) wychodzi z bruzdy brzuszno-bocznej rdzenia
przedłużonego między oliwką a piramidą

64.

Lokalizacja jąder nn. czaszkowych w nakrywce śródmózgowia:

a.) jądra n. okoruchowego (nuclei nervi oculomotorii) – leżą w istocie szarej środkowej

śródmózgowia na wysokości wzgórków górnych, wyróżniamy jądro ruchowe (nucleus
motorius) i dodatkowe (nucleus accessorius) leżące przyśrodkowo od ruchowego

b.) jądro n. bloczkowego (nucleus nervi trochlearis) – leży w cz. bocznej istoty szarej

środkowej nakrywki na wysokości wzgórków dolnych

c.) jądro śródmózgowiowe n. trójdzielnego (nucleus mesencephalicus nervi trigemini) –

rozciąga się w nakrywce wzdłuż bocznej powierzchni istoty szarej środkowej,
przyśrodkowo od pasma środkowego n. trójdzielnego

65.

Lokalizacja jąder nn. czaszkowych w moście:

a.) jądra n. trójdzielnego (nuclei n. trigemini) – trzy czuciowe (krańcowe) i jedno

ruchowe:



jądro czuciowe główne n. trójdzielnego (nucleus sensorius principalis n.
trigemini) – leży w środkowej części mostu w obrębie przedniej części dołu
równoległobocznego



jądro rdzeniowe n. trójdzielnego (nucleus spinalis n. trigemini) – jego część
górna leży w dolnej cz. mostu



jądro śródmózgowiowe n. trójdzielnego (nucleus mesencephalicus n.
trigemini) – leży w górnej cz. mostu i przedłuża się na śródmózgowie



jądro ruchowe n. trójdzielnego (nucleus motorius n. trigemini) – leży w
środkowej cz. mostu

b.) jądro n. odwodzącego (nucleus n. abducentis) – leży pod wzgórkiem n. twarzowego i

objęte jego kolanem,

c.) jądra n. twarzowego (nuclei n. facialis):



jądro n. twarzowego (nucleus n. facialis) – ruchowe, leży bocznie i
dobrzusznie w stosunku do jądra n. VI



jądro ślinowe górne (nucleus salivatorius superior) – leży pod dnem komory
IV w dolnym odcinku mostu w przedłużeniu jądra ślinowego dolnego

d.) jądra n. przedsionkowo-ślimakowego (nuclei n. vestibulocochlearis) :



jądro ślimakowe brzuszne (nucleus cochlearis ventralis) – położone jest na
granicy mostu i rdzenia przedłużonego



jądro przedsionkowe górne (nucleus vestibularis superior) – leży na
pograniczu mostu i konara środkowego móżdżku



jądro przedsionkowe boczne (nucleus vestibularis lateralis) – leży w dolnej
części mostu



jądro przedsionkowe przyśrodkowe (nucleus vestibularis medialis) – leży na
pograniczu mostu i rdzenia przedłużonego

66.

Lokalizacja jąder nn. czaszkowych w rdzeniu przedłużonym:



jądro przedsionkowe przyśrodkowe (nucleus vestibularis medialis) – leży na
pograniczu mostu i rdzenia przedłużonego



jądro przedsionkowe dolne (nucleus vestibularis inferior) – leży w górnym
odcinku rdzenia przedłużonego



jądro ślimakowe brzuszne (nucleus cochlearis ventralis) – położone jest na
granicy mostu i rdzenia przedłużonego



jądro ruchowe n. dodatkowego (nucleus motorius n. accessorii) – fragment
leży w istocie szarej środkowej



jądro n. podjęzykowego (nucleus hypoglossalis) – leży w pobliżu bruzdy
pośrodkowej tylnej pod trójkątem n. podjęzykowego



jądro grzbietowe n. błędnego (nucleus dorsalis n. vagi) – leży bocznie od
jądra n. podjęzykowego



jądro samotne (nucleus solitarius) – leży bocznie od jądra n. podjęzykowego



jądro dwuznaczne (nucleus ambiguus) – leży w bocznej dogłowowej części
rdzenia przedłużonego



jądro ślinowe dolne (nucleus salivatorius inferior) – leży między jądrem
grzbietowym n. błędnego a dwuznacznym



jądro rdzeniowe n. trójdzielnego (nucleus spinalis n. trigemini) – rozciąga się
przez całą długość rdzenia przedłużonego od mostu do drugiego neuromeru
szyjnego

67.

Nerwy węchowe (nn. olfactorii) – I czuciowe nn. czaszkowe, w przeciwieństwie do innych
nn. czaszkowych nie tworzą wspólnego pnia, lecz mają postać bezrdzennych pęczków
włókien odchodzących od okolicy węchowej błony śluzowej nosa, tworzą szereg
przyśrodkowy 8-10 wiązek z przegrody nosowej oraz szereg boczny 6-8 wiązek ze ściany
bocznej, przechodzą przez blaszkę sitową kości sitowej (lamina cribrosa ossis ethmoidalis), a
następnie przebijają oponę twardą mózgowia i wchodzą do opuszki węchowej (bulbus
olfactorius), dalej tworzą drzewkowate rozgałęzienia końcowe splatające się z dendrytami
komórek mitralnych – powstają w ten sposób kłębuszki węchowe (glomerula olfactoria), z
neurytów komórek mitralnych powstaje pasmo węchowe.

68.

Nerw wzrokowy (n. opticus) – II n. czuciowy czaszkowy, jest częścią mózgowia, biegnie od
warstwy zwojowej n. wzrokowego siatkówki do skrzyżowania wzrokowego, w jego przebiegu
wyróżniamy odcinek wewnątrzgałkowy, wewnątrzoczodołowy, odcinek biegnący wewnątrz
kanału wzrokowego i wewnątrzczaszkowy, otoczony jest pochewkami utworzonymi przez
opony mózgowie, jego włókna (ok. milion) otrzymują osłonkę mielinową po przejściu przez
pole sitowe twardówki.

69.

Nerw okoruchowy (n. oculomotorius) – III ruchowy n. czaszkowy, zaczyna się w jądrach n.
okoruchowego nakrywki śródmózgowia: ruchowym i dodatkowym (autonomicznym), oba
rodzaje włókien po opuszczeniu mózgowia tworzą pień, który zdąża ku przodowi do górnej
cz. bocznej ściany zatoki jamistej gdzie otrzymuje włókna współczulne od splotu szyjno-
tętniczego wewnętrznego i czuciowe od n. V

, po opuszczeniu zatoki jamistej przechodzi

przez przyśrodkową cz. szczeliny oczodołowej górnej i dzieli się na dwie gałęzie:

a.) górną dla m. dźwigacza powieki górnej i prostego górnego
b.) dolną dla m. prostego przyśrodkowego, dolnego i skośnego dolnego, odchodzi od niej

gałąź zwana korzeniem okoruchowym (przywspółczulnym) zawierająca
przedzwojowe włókna przywspółczulne zdążające do zwoju rzęskowego, którego
włókna zazwojowe przywspółczulne dochodzą do m. rzęskowego i zwieracza źrenicy.

70.

Część parasympatyczna n. okoruchowego – zaopatruje m. rzęskowy i zwieracz źrenicy,
rozpoczyna się w jądrze dodatkowym n. okoruchowego (nucleus accessorius n. oculomotorii)

śródmózgowia, biegnie z n. okoruchowym i jego gałęzią dolną od której odchodzi jako korzeń
okoruchowy (radix oculomotoria) zawierający włókna przedzwojowe zdążające do zwoju
rzęskowego (ganglion ciliare), którego włókna zazwojowe dochodzą w nn. rzęskowych
krótkich (nn. ciliares breves) do odpowiednich mięśni.

71.

Nerw bloczkowy (n. trochlearis) – IV ruchowy n. czaszkowy, zaczyna się w jądrze n.
bloczkowego nakrywki śródmózgowia, włókna wychodzące z jądra biegną dogrzbietowo i
krzyżują się w zasłonie rdzeniowej górnej tworząc skrzyżowanie bloczkowe, nerw bloczkowy
opuszcza mózgowie po bokach węzidełka zasłony rdzeniowej górnej, owija się dookoła
podstawy konara mózgowego, dochodzi do pow. podstawnej i dalej do bocznej ściany zatoki
jamistej, do oczodołu wchodzi przez szczelinę oczodołową górną i biegnie ponad przyczepem
początkowym m. dźwigacza powieki górnej skośnie na stronę przyśrodkową do m. skośnego
górnego.

72.

Nerw trójdzielny (n. trigeminus) (ogólnie) – V, największy, mieszany nerw czaszkowy, składa
się z dwóch części:

a.) większej (czuciowej) – tworzą ją włókna zwoju trójdzielnego (ganglion trigeminale)

kończące się w trzech jądrach czuciowych n. trójdzielnego: śródmózgowiowym,
rdzeniowym i czuciowym głównym (nuclei: mesencephalicus, spinalis et sensorius
principalis n. trigemini)

b.) mniejszej (ruchowej) – tworzą ją włókna jądra ruchowego nerwu trójdzielnego

(nucleus motorius n. trigemini)

Posiada także włókna autonomiczne przywspółczulne
Nerw trójdzielny wychodzi z mózgowia w przednio-bocznej części mostu w miejscu odejścia
konaru środkowego móżdżku dwoma korzeniami: grubszym i cieńszym, które dochodzą do
szczytu piramidy kości skroniowej, gdzie w wycisku nerwu trójdzielnego tworzą zwój
trójdzielny od którego odchodzą 3 gałęzie:



n. oczny (n. ophtalmicus) przechodzący przez szczelinę oczodołową górną (fissura

orbitalis superior) do oczodołu



szczękowy (n. maxillaris) kierujący się przez otwór okrągły (foramen rotundum)
do dołu skrzydłowo-podniebiennego



żuchwowy (n. mandibularis) biegnący przez otwór owalny (foramen ovale) do
dołu podskroniowego

73.

Część ruchowa nerwu trójdzielnego – mniejsza (portio minor), tworzą ją odśrodkowe włókna
jądra ruchowego nerwu trójdzielnego (nucleus motorius n. trigemini) leżącego w środkowej
cz. mostu, zaopatruje mięśnie żwaczowe, wychodzi jako korzeń cieńszy z mózgowia w
przednio-bocznej cz. mostu, w obrębie zwoju troistego biegnie wzdłuż przyśrodkowej
powierzchni nie łącząc się z nim, zespala się dopiero z nerwem żuchwowym (n. mandibularis)

74.

Część czuciowa nerwu trójdzielnego – większa (portio major), tworzą ją dośrodkowe włókna
zwoju trójdzielnego (ganglion trigeminale) kończące się w trzech jądrach krańcowych n.
trójdzielnego: śródmózgowiowym, rdzeniowym i czuciowym głównym (nuclei:
mesencephalicus, spinalis et sensorius principalis n. trigemini) leżących w obrębie pnia
mózgu, wchodzi jako korzeń grubszy do mózgowia w przednio-bocznej cz. mostu, wchodzi w
skład wszystkich trzech gałęzi nerwu trójdzielnego.

75.

Nerw oczny (n. ophthalmicus) – czuciowy, pierwsze, najcieńsze odgałęzienie n. trójdzielnego,
unerwia oko i oczodół, biegnie w ścianie zatoki jamistej, oddaje g. namiotu (r. tentorii) i przed
wejściem do oczodołu przez szczelinę oczodołową górną dzieli się na trzy gałęzie końcowe:



n. łzowy (n. lacrimalis) - unerwia gruczoł łzowy, dzieli się na gg. górną i dolną



n. czołowy (n. frontalis) - unerwia zatokę czołową, skórę czoła i powiekę górną,
dzieli się na: n. nadoczodołowy (n. supraorbitalis) i nadbloczkowy (n.
supratrochlearis)



n. nosowo-rzęskowy (n. nasociliaris) - unerwia przyśrodkowy kąt oka, zatokę

czołową i sitową, oko i nos, oddaje g. łączącą ze zwojem rzęskowym (r.
communicans cum ganglio ciliari), nn. rzęskowe długie (nn. ciliares longi), nn.
sitowe przedni i tylny (nn. ethmoidalis anterior et posterior) i n. podbloczkowy (n.
infratrochlearis)

76.

Nerw szczękowy(n. maxillaris) – n. czuciowy, drugie odgałęzienie n. trójdzielnego, unerwia
okolice szczęk, biegnie w ścianie zatoki jamistej gdzie oddaje g. oponową środkową (r.
meningeus medius) i przechodzi przez otwór okrągły (foramen rotundum) do dołu
skrzydłowo-podniebiennego gdzie dzieli się na trzy nerwy końcowe:



n. jarzmowy (n. zygomaticus) - unerwia okolicę policzka, dzieli się na g. jarzmowo-

skroniową (r. zygomaticotemporalis) i g. jarzmowo-twarzową (r.zygomaticofacialis)



n. podoczodołowy (n. infraorbitalis) - unerwia zatokę szczękową oraz zęby i dziąsła
górne, oddaje nn. zębodołowe górne (nn. alveolares superiores) od których
odchodzą gg. zębodołowe górne tylne (zęby trzonowe), g. zębodołowa górna
środkowa (dziąsła i zęby przedtrzonowe górne) i gg. zębodołowe górne przednie
(kły, zęby sieczne i dziąsła)



nn. skrzydłowo-podniebienne (nn. pterygopalatini) – gałęzie zwojowe zaopatrujące
podniebienie twarde, gardło, oczodół i jamę nosową

77.

Nerw podoczodołowy (n. infraorbitalis) – przedłużenie głównego pnia n. szczękowego, z dołu
skrzydłowo-podniebiennego przechodzi do oczodołu przez szczelinę oczodołową dolną,
biegnie w kanale podoczodołowym i wychodzi otworem podoczodołowym na przednią pow.
szczęki, oddaje nn. zębodołowe górne (nn. alveolares superiores) dla zębów i dziąseł szczęki
od których odchodzą:



gg. zębodołowe górne tylne (rr. alveolares superiores posteriores) – zęby trzonowe,



g. zębodołowa górna środkowa (r. alveolaris superior medius) – dziąsła, zęby
przedtrzonowe górne,



gg. zębodołowe górne przednie (rr. alveolares superiores anteriores) – kły, zęby
sieczne, dziąsła

Wymienione gałęzie przed wejściem do korzeni zębów tworzą splot zębowy górny (plexus
dentalis superior)

78.

Nerw żuchwowy (n. mandibularis) – n. mieszany, trzecia, najgrubsza gałąź n. trójdzielnego,
unerwia czuciowo okolice żuchwy i skroni, mięśnie żucia, staw skroniowo-żuchwowy, zęby
dolnego łuku, język oraz ucho zewnętrzne, wychodzi z dołu środkowego czaszki przez otwór
owalny do dołu podskroniowego gdzie dzieli się na dwie główne gałęzie:

a.) g. przednia – z przewagą włókien ruchowych, nerw żwaczy (n.masticatorius), oddaje:



n. żwaczowy (n. massetericus) – unerwia mięsień żwacz



nn. skroniowe głębokie (nn. temporales profundi) – unerwiają mięsień skroniowy



n. skrzydłowy boczny (n. pterygoideus lateralis) – unerwia mięśnie skrzydłowe



n. skrzydłowy przyśrodkowy (n. pterygoideus medialis) – unerwia mięsień
skrzydłowy przyśrodkowy



n. policzkowy (n. buccalis) – unerwia skórę i śluzówkę policzka

b.) g. tylna:



n. uszno-skroniowy (n. auriculotemporalis) – unerwia staw skroniowo-żuchwowy,

skórę skroni i małżowinę uszną, oraz przywspółczulnie śliniankę przyuszną



n. językowy (n. lingualis) – unerwia czuciowo 2/3 przednie języka



n. zębodołowy dolny (n. alveolaris inferior) – najgrubsza gałąź n. żuchwowego,
oddaje:



nerw żuchowowo-gnykowy (n. mylohyoideus) – unerwia mięsień żuchwowo-

gnykowy i brzusiec przedni mięśnia dwubrzuścowego oraz skórę okolicy
bródki



nerw bródkowy (n. mentalis) – unerwia skórę okolicy bródkowej i śluzówkę
wargi dolnej



splot zębowy dolny (plexus dentalis inferior) – unerwia zęby i dziąsła
żuchwy

79.

Nerw uszno-skroniowy (n. auriculotemporalis) – czuciowy, odchodzi od tylnej gałęzi n.
żuchwowego, biegnie ku tyłowi do okolicy skroniowej przed małżowiną uszną, częściowo
pokryty ślinianką przyuszną, unerwia staw skroniowo-żuchwowy, skórę skroni i małżowinę
uszną, oraz przywspółczulnie śliniankę przyuszną, oddaje:



n. przewodu słuchowego zewnętrznego (n. meatus acustici externi) zaopatrujący
ściany przewodu słuchowego i błonę bębenkową



nn. uszne przednie (nn. auriculares anteriores) – unerwiają skórę małżowiny



gg. skroniowe powierzchowne (rr. temporales superficiales) – dla skóry okolicy

skroniowej



gg. przyusznicze (rr. parotidei) – doprowadzają pozazwojowe włókna

przywspółczulne do ślinianki przyusznej ze zwoju usznego

80.

Nerw zębodołowy dolny (n. alveolaris inferior) – najgrubsza gałąź n. żuchwowego, wchodzi
przez otwór żuchwy do kanału żuchwy, oddaje:



n. żuchowowo-gnykowy (n. mylohyoideus) – unerwia mięsień żuchwowo-gnykowy
i brzusiec przedni mięśnia dwubrzuścowego oraz skórę okolicy bródki



nerw bródkowy (n. mentalis) – unerwia skórę okolicy bródkowej i śluzówkę wargi
dolnej



splot zębowy dolny (plexus dentalis inferior) – odsyła gg. zębowe i dziąsłowe dolne
do zębów żuchwy i dziąseł żuchwy

81.

Nerw językowy (n. lingualis) – czuciowe odgałęzienie n. żuchwowego, biegnie między mm.
skrzydłowymi i razem ze struną bębenkową dochodzi do bocznego brzegu języka,
odgałęzenia:



gg. cieśni gardzieli (rr. isthmi faucium) unerwiające cieśń gardzieli, tylną cz. dna
jamy ustnej i migdałek podniebienny



n. podjęzykowy (n. sublingualis) dla błony śluzowej dna jamy ustnej i językowej
strony dziąseł zębów przednich, doprowadza włókna przywspółczulne pozazwojowe
do ślinianki podjęzykowej



gg. językowe (rr. linguales) zaopatrujące błonę śluzową trzonu języka

82.

Nerw odwodzący (n. abducens) – VI ruchowy n. czaszkowy, jeden z trzech nn. czaszkowych
zaopatrujących ruchowo gałkę oczną, zawiera włókna ruchowe wychodzące z jądra n.
odwodzącego leżącego w moście i należącego do szeregu przyśrodkowego jąder ruchowych
tyłomózgowia, włókna wychodzące z jądra opuszczają mózgowie za mostem w bruździe
opuszkowo-mostowej i przebiegają wewnątrz zatoki jamistej a następnie przez szczelinę
oczodołową górną wchodzą do oczodołu gdzie zaopatrują m. prosty boczny oka tej samej
strony

83.

Nerw twarzowy (n. facialis) – VII ruchowy n. czaszkowy, towarzyszą mu włókna zmysłowo-
wydzielnicze należące do n. pośredniego (n. intermedius), włókna ruchowe rozpoczynają się

w jądrze n. twarzowego tyłomózgowia, wychodzi z mózgowia między mostem a rdzeniem
przedłużonym, biegnie w swoim kanale w cz. skalistej k. skroniowej i wychodzi z czaszki
przez otwór rylcowo-sutkowy, następnie biegnie do ślinianki przyusznej, dzieli się na gg.
górną i dolną tworząc splot przyuszniczy, odgałęzienia:



n. strzemiączkowy (n. stapedius) dla m. strzemiączkowego



n. uszny tylny (n. auricularis posterior) dla szczątkowych mm. ucha zewnętrznego



g. dwubrzuścowa (r. digastricus) dla brzuśca tylnego m. dwubrzuścowego



g. rylcowo-gnykowa (r. stylohyoideus) dla m. rylcowo-gnykowego



splot przyuszniczy (plexus parotideus) oddający gg. dla mięśni mimicznych



niestała g. językowa (r. lingualis) – dla m. rylcowo-językowego, podniebienno-
językowego i podniebienno-gardłowego

84.

Nerw pośredni (n. intermedius) – stanowi cz. zmysłowo-wydzielniczą n. VII i biegnie razem z
nim w kanale n. twarzowego, składa się z włókien zmysłowo-czuciowych (smakowych) dla ⅔
przednich języka i wydzielniczych przywspółczulnych przedzwojowych przeznaczonych dla
gruczołów błony śluzowej jamy nosowej i ustnej, łzowego i ślinowych języka oraz ślinianek
podjęzykowej i podżuchwowej, odgałęzienia:



n. skalisty większy (n. petrosus major) należący do cz. wydzielniczej
przywspółczulnej i biegnący do zwoju skrzydłowo-podniebiennego (ganglion
pterygopalatinum) z którego wychodzą włókna przywspółczulne pozazwojowe
tworzące gg. gruczołowe i nosowe oraz nn. podniebienne



struna bębenkowa (chorda tympani) prowadząca włókna smakowe i
przywspółczulne wydzielnicze dla ślinianki podżuchwowej i podjęzykowej, biegnie
od zwoju kolanka do języka

85.

Struna bębenkowa (chorda tympani) – odgałęzienie n. pośredniego, prowadzi włókna
smakowe dla ⅔ przednich języka i przywspółczulne wydzielnicze dla ślinianki podżuchwowej
i podjęzykowej, włókna czuciowe biegną od zwoju kolanka do jamy bębenkowej i dołu
podskroniowego gdzie dołączają do n. językowego (n. lingualis) i dochodzą razem z nim do
bocznego brzegu języka

86.

Nerw przedsionkowo-ślimakowy (n. vestibulocochlearis) – składa się z dwóch części
wchodzących razem do czaszki przez otwór słuchowy wewnętrzny a do mózgowia między
tylnym brzegiem mostu a rdzeniem przedłużonym, bocznie od n. VII:

a.) cz. przedsionkowa: przewodzi impulsy z przedsionka i kanałów półkolistych do

mózgu, zaczyna się w powierzchniach zmysłowych narządu równowagi w woreczku,
łagiewce i przewodach półkolistych błędnika błoniastego, składa się z gałęzi górnej
(n. łagiewkowo-bańkowy) i dolnej (n. woreczkowy oraz n. bańkowy tylny) łączących
się w obrębie zwoju przedsionka (ganglion vestibuli), dalej prowadzi włókna do jąder
przedsionkowych (nuclei vestibulares) górnym, dolnym, przyśrodkowym i bocznym
w dole równoległobocznym, przewodzi pobudzenia receptoryczne informujące o
położeniu głowy,

b.) cz. ślimakowa: przewodzi impulsy ze ślimaka do mózgu, rozpoczyna się wypustkami

zwoju spiralnego (ganglion spirale) oplatającymi komórki słuchowe narządu
spiralnego Cortiego, wypustki biegną dalej w przewodzie słuchowym wewnętrznym
tworząc pasmo spiralne dziurkowate i łączą się w n. ślimaka łączący się z n.
przedsionka w n. przedsionkowo-ślimakowy, włókna tej części biegną do jąder
ślimakowych (nuclei cochleares) w dole równoległobocznym: brzusznego oraz
grzbietowego, jest to właściwy nerw słuchowy

87.

Nerw ślimakowy (n. cochlearis) – wchodzi w skład n. przedsionkowo-ślimakowego,
przewodzi impulsy ze ślimaka do mózgu, rozpoczyna się wypustkami zwoju spiralnego
(ganglion spirale) oplatającymi komórki słuchowe narządu spiralnego Cortiego, wypustki
biegną dalej w przewodzie słuchowym wewnętrznym tworząc pasmo spiralne dziurkowate i
łączą się w n. ślimaka łączący się z n. przedsionka w n. przedsionkowo-ślimakowy wchodzący
do czaszki przez otwór słuchowy wewnętrzny a do mózgowia między tylnym brzegiem mostu
a rdzeniem przedłużonym, bocznie od n. VII, włókna tej części biegną do jąder ślimakowych
(nuclei cochleares) w dole równoległobocznym: brzusznego oraz grzbietowego, jest to
właściwy nerw słuchowy.

88.

Nerw przedsionkowy (n. vestibularis) – wchodzi w skład n. przedsionkowo-ślimakowego,
przewodzi impulsy z przedsionka i kanałów półkolistych do mózgu, zaczyna się w
powierzchniach zmysłowych narządu równowagi w woreczku, łagiewce i przewodach
półkolistych błędnika błoniastego, składa się z gałęzi górnej (n. łagiewkowo-bańkowy) i
dolnej (n. woreczkowy oraz n. bańkowy tylny) łączących się w obrębie zwoju przedsionka
(ganglion vestibuli), dalej łączy się z n. ślimakowym w n. przedsionkowo-ślimakowy
wchodzący do czaszki przez otwór słuchowy wewnętrzny a do mózgowia między tylnym
brzegiem mostu a rdzeniem przedłużonym bocznie od n. VII, prowadzi włókna do jąder
przedsionkowych (nuclei vestibulares) górnym, dolnym, przyśrodkowym i bocznym w dole
równoległobocznym, przewodzi pobudzenia receptoryczne informujące o położeniu głowy

89.

Nerw językowo-gardłowy (n. glossopharyngeus) – IX mieszany n. czaszkowy, składa się z
trzech rodzajów włókien:

a.) czuciowe i zmysłowe (smakowe): zaczynają się w zwoju górnym i dolnym leżących

w obrębie k. skroniowej, wnikają do rdzenia przedłużonego w bruździe grzbietowo-
bocznej i jako pasmo samotne dochodzą do jądra samotnego (nucleus solitarius), cz.
włókien kończy się także w jądrze rdzeniowym n. trójdzielnego i grzbietowym n.
błędnego

b.) ruchowe: zaczynają się w jądrze dwuznacznym (nucleus ambiguus) r. przedłużonego
c.) włókna przywspółczulne zaczynają się w jądrze ślinowym dolnym (nucleus

salivotorius inferior) rdzenia przedłużonego

Nerw językowo-gardłowy wychodzi z czaszki przez przednią cz. otworu szyjnego, biegnie ku
dołowi do nasady języka, odgałęzienia:



n. bębenkowy (n. tympanicus) tworzący z nn. szyjno-bębenkowymi splot
bębenkowy (plexus tympanicus) którego gałęzie unerwiają błonę śluzową jamy
bębenkowej, komórek sutkowych i trąbki słuchowej i oddający n. skalisty mniejszy
doprowadzający przywspółczulne włókna przedzwojowe do zwoju usznego
(ganglion oticum) dla ślinianki przyusznej i gruczołów przedsionka ust



g. zatoki szyjnej (r. sinus carotici) wchodząca w skład ramienia doprowadzającego

odruchu Heringa



gg. gardłowe (rr. pharyngei) dla m. zwieracza górnego gardła, współtworzą splot
gardłowy



g. m. rylcowo-gardłowego (r. m. stylopharyngei)



gg. migdałkowe (rr. tonsillares) dla migdałka podniebiennego i cieśni gardzieli,



gg. językowe (rr. linguales) doprowadzające włókna czuciowe, smakowe i
przywspółczulne do nasady języka.

90.

Część parasympatyczna nerwu językowo-gardłowego:
Włókna przywspółczulne zaczynają się w jądrze ślinowym dolnym (nucleus salivotorius
inferior) rdzenia przedłużonego i częściowo także w jądrze dolnym leżącym w dołku

skalistym k. skroniowej, kierują się bezpośrednia do miejsca wyjścia z rdzenia przedłużonego
(bruzda grzbietowo-boczna), dalej przechodzą razem z n. IX przez przednią cz. otworu
szyjnego wchodzą w skład różnych odgałęzień n. językowo-gardłowego:

a.) n. bębenkowy (n. tympanicus) a potem n. skalisty mniejszy (n. petrosus minor)

prowadzi włókna przedzwojowe do zwoju usznego (ganglion oticum), włókna
pozazwojowe docierają do ślinianki przyusznej i gruczołów policzkowych,

b.) g. zatoki szyjnej (r. sinus carotici) prowadzi włókna regulujące ciśnienie tętnicze krwi

– odruch Heringa)

c.) gg. gardłowe (rr. pharyngei) i g. m. rylcowo-gardłowego (r. musculi stylopharyngei)

prowadzą włókna dla błony śluzowej części gardła

d.) gg. migdałkowe (rr. tonsillares) prowadzą włókna do błony śluzowej migdałka

podniebiennego, cz. gardzieli podniebienia miękkiego

e.) gg. językowe (rr. linguales) prowadzące włókna do gruczołów nasady języka

91.

Nerw błędny (n. vagus) – X mieszany n. czaszkowy, największy nerw układu autonomicznego
parasympatycznego, składa się z trzech rodzajów włókien:

a.) włókna przywspółczulne – stanowią największą część, przeznaczone dla narządów

głowy, szyi, klatki piersiowej i jamy brzusznej, zaczynają się w jądrze grzbietowym n.
błędnego (nucleus dorsalis n. vagi) i dochodzą do zwojów u podstawy czaszki lub
zwojów leżących u podstawy narządów, włókna pozazwojowe razem z włóknami
sympatycznymi wchodzą w skład splotów narządowych,

b.) włókna czuciowe – służą głównie dla unerwienia narządów wewnętrznych, zaczynają

się w zwoju u podstawy czaszki i kończą w jądrze samotnym (nucleus solitarius)

c.) włókna ruchowe – zaopatrują mm. gardła, krtani i przełyku, zaczynają się w jądrze

dwuznacznym (nucleus ambiguus),

Nerw błędny wychodzi z mózgowia w bruździe grzbietowo-bocznej rdzenia przedłużonego
poniżej n. IX a z czaszki przez otwór szyjny i tworzy u podstawy czaszki zwoje górny i dolny,
dzieli się na cz. głowową, szyjną, piersiową i brzuszną.

92.

Część głowowa n. błędnego – sięga od rdzenia przedłużonego do zwoju górnego, wychodzi z
mózgowia w bruździe grzbietowo-bocznej rdzenia przedłużonego poniżej n. IX a z czaszki
przez otwór szyjny, odgałęzienia:



g. oponowa (ramus meningeus) dla opony twardej dołu tylnego czaszki



g. uszna (ramus auricularis) dla małżowiny usznej i przewodu słuchowego

zewnętrznego, jedyna gałąź skórna n. błędnego

93.

Część szyjna n. błędnego – sięga od zwoju górnego do miejsca oddania n. krtaniowego
wstecznego, leży na szyi początkowo razem z t. i ż. szyjną wewnętrzną a dalej biegnie między
ż. szyjną wewnętrzną a t. szyjną wspólną, odgałęzienia:



gg. gardłowe (rr. pharyngei) tworzące splot gardłowy z gg. n. IX,



n. krtaniowy górny (n. laryngeus superior) dla błony śluzowej krtani i m.
pierścienno-tarczowego,



gg. sercowe szyjne górne (rr. cardiaci cervicales superiores) dochodzące do
splotu sercowego,



n. krtaniowy wsteczny (n. laryngeus recurrens) dla błony śluzowej przełyku,

tchawicy i krtani oraz mm. krtani oprócz m. pierścienno-tarczowego

94.

Część piersiowa n. błędnego – sięga od miejsca oddania n. krtaniowego wstecznego do
rozworu przełykowego przepony, wchodzi do jamy klatki piersiowej przez otwór górny,
krzyżuje się po stronie prawej z tętnicą podobojczykową prawą a po stronie lewej z łukiem
aorty, przechodzi do śródpiersia i biegnie wzdłuż przełyku, nn. błędne obu stron tworzą splot
przełykowy (plexus oesophageus), odgałęzienia:



gg. sercowe piersiowe (rr. cardiaci thoracici) prowadzące przedzwojowe włókna

przywspółczulne do sercowych zwojów śródściennych



gg. oskrzelowe (rr. bronchiales) współtworzące splot płucny



gg. przełykowe (rr. esophageales) dla dolnej cz. przełyku, tworzą splot przełykowy



pnie błędne: przedni i tylny (trunci vagales: anterior et posterior) – wychodzą ze
splotu przełykowego i przechodzą przez rozwór przełykowy przepony

95.

Część brzuszna n. błędnego – zaczyna się w obrębie rozworu przełykowego przepony, składa
się z pni błędnych przedniego i tylnego łączących się bardzo ściśle z wł. współczulnymi,



pień błędny przedni (truncus vagalis anterior) – słabszy, wytwarza splot żołądkowy
przedni zaopatrujący przednią ścianę żołądka i wątrobę



pień błędny tylny (truncus vagalis posterior) – silniejszy, wytwarza splot żołądkowy
tylny unerwiający tylną ścianę żołądka i oddający gałęzie trzewne (rr. celiaci)
wnikające do splotu trzewnego, od nich pochodzą włókna unerwiające
przywspółczulnie wątrobę, trzustkę, śledzionę, nerki, nadnercza, jelito cienkie i część
grubego, biegną z nn. współczulnymi wzdłuż tętnic

96.

Część parasympatyczna n. błędnego:
Włókna przywspółczulne stanowią największą część n. błędnego, przeznaczone są dla
narządów głowy, szyi, klatki piersiowej i jamy brzusznej, zaczynają się w jądrze grzbietowym
n. błędnego (nucleus dorsalis n. vagi) i dochodzą do zwojów u podstawy czaszki lub zwojów
leżących u podstawy narządów, włókna pozazwojowe razem z włóknami sympatycznymi
tworzą sploty narządowe, wchodzą w skład prawie wszystkich gałęzi n. błędnego (poza g.
uszną i n. krtaniowym dolnym), dochodzą m. in. do gardła, krtani, przełyku, tchawicy, serca,
żołądka, wątroby, trzustki, śledziony, nerek, jelita cienkiego i części grubego.

97.

Część ruchowa n. błędnego:
Włókna ruchowe zaopatrują mm. gardła, krtani i przełyku, zaczynają się w jądrze
dwuznacznym (nucleus ambiguus) wspólnym dla n. IX i X, biegnie razem z gg. gardłowymi,
n. krtaniowym górnym, wstecznym i dolnym oraz gg. przełykowymi zaopatrując mm. gardła,
krtani i przełyku.

98.

Nerw krtaniowy górny i dolny – odgałęzienia n. błędnego w części szyjnej

a.) n. krtaniowy górny (n. laryngeus superior) – odchodzi od zwoju dolnego n. błędnego,

otrzymuje gałązki od splotu gardłowego i zwoju szyjnego górnego pnia
współczulnego, biegnie ku dołowi po bocznej ścianie gardła, oddaje gałązkę do splotu
szyjno-tętniczego wspólnego i na wysokości rogu większego kości gnykowej dzieli
się na dwie gałęzie:



g. zewnętrzna – mieszana, unerwia m. pierścienno-tarczowy, zwieracz dolny
gardła, błonę śluzową krtani i gruczołu tarczowego



g. wewnętrzna – grubsza, czuciowa, wywołuje fałd n. krtaniowego górnego,
unerwia błonę śluzową nasady języka, nagłośni, cz. krtaniowej gardła, krtani i
tchawicy

b.) n. krtaniowy dolny (n. laryngeus inferior) – gałąź końcowa n. krtaniowego

wstecznego, biegnie pod błoną śluzową gardła i dzieli się na dwie gałęzie:



g. przednia – zaopatruje m. pierścienno-nalewkowy boczny, tarczowo-

nalewkowy, głosowy, tarczowo-nagłośniowy i nalewkowo-nagłośniowy



g. tylna – unerwia m. pierścienno-nalewkowy tylny, nalewkowy i zespala się

z g. wewnętrzną n. krtaniowego górnego oddając mu włókna czuciowe dla
błony śluzowej krtani

99.

Nerw krtaniowy wsteczny (n. laryngeus recurrens) – odgałęzienie n. X na granicy cz. szyjnej i
piersiowej, po stronie prawej otacza t. podobojczykową prawą a po stronie lewej łuk aorty i
powraca na szyję biegnąc ku górze do krtani, początkowo leży między przełykiem a tchawicą,
przed wejściem do krtani krzyżuje się z t. tarczową dolną, po oddaniu gg. tchawiczych i

przełykowych przechodzi w n. krtaniowy dolny (n. laryngeus inferior) unerwiający mm.
krtani oprócz m. pierścienno-tarczowego, odgałęzienia:



gg. sercowe szyjne dolne (rr. cardiaci cervicales inferiores) biegnące do

splotu sercowego



gg. tchawicze górne (rr. tracheales superiores) dla błony śluzowej i
mięśniowej tchawicy



gg. przełykowe (rr. oesophageales) dla górnej cz. przełyku



gg. gardłowe (rr. pharyngei) dla m. zwieracza gardła dolnego, gruczołów

tarczowego i przytarczycznych

100.

Gałęzie sercowe n. błędnego – dochodzą do splotu sercowego leżącego w klatce piersiowej,
ich przebieg, liczba i grubość jest bardzo zmienna,

a.) gg. sercowe szyjne górne (rr. cardiaci cervicales superiores) – odchodzą od cz.

szyjnej n. błędnego w liczbie 1-3 i łączą się z nn. sercowymi pnia współczulnego,
wstępują do splotu sercowego do przodu od łuku aorty

b.) gg. sercowe szyjne dolne (rr. cardiaci cervicales inferiores) – odchodzą od n.

krtaniowego wstecznego w zmiennej liczbie, gg. lewe kończą się w obrębie łuku aorty
i t. płucnej lewej a gg. prawe powierzchni tylnej przedsionków i t. płucnej prawej

c.) gg. sercowe piersiowe (rr. cardiaci thoracici) – odchodzą od cz. piersiowej n.

błędnego w liczbie 1-2, wstępują do splotu sercowego ku tyłowi od aorty

101.

Nerw dodatkowy (n. accessorius) – XI ruchowy n. czaszkowy, składa się z korzeni
czaszkowych (radices craniales) zaczynających się w jądrze dwuznacznym (nucleus
ambiguus) rdzenia przedłużonego opuszczając go w bruździe grzbietowo-bocznej oraz z
korzeni rdzeniowych (radices spinales) zaczynających się w komórkach grzbietowo-bocznej
cz. słupa przedniego szyjnego odcinka rdzenia kręgowego opuszczając go w bruździe
grzbietowo-bocznej, korzenie rdzeniowe wracają przez otwór wielki do czaszki gdzie łączą się
z korzeniami czaszkowymi we wspólny pień który opuszcza czaszkę przez tylną cz. otworu
szyjnego i dzieli się na dwie gałęzie:



g. wewnętrzna (r. internus) dla mm. gardła i serca (włókna hamujące), łączy
się z n. X,



g. zewnętrzna (r. externus) dla m. czworobocznego i mostkowo-
obojczykowo-sutkowego

102.

Nerw podjęzykowy (n. hypoglossus) – XII ruchowy n. czaszkowy, rozpoczyna się w jądrze n.
podjęzykowego (nucleus n. hypoglossi) rdzenia przedłużonego, wychodzi z rdzenia
przedłużonego w bruździe brzuszno-bocznej a z czaszki przez kanał n. podjęzykowego, dalej
biegnie łukowato wygięty ku dołowi przykryty mięśniami i dochodzi do mm. języka,
odgałęzienia:



g. oponowa (r. meningeus) dla opony twardej i zatoki potylicznej



gg. językowe (rr. linguales) – końcowe odgałęzienia, zaopatrują wszystkie
mm. języka zarówno wewnętrzne jak i zewnętrzne

103.

Budowa nerwu rdzeniowego:
Każdy z nerwów rdzeniowych tworzony jest przez opuszczające rdzeń kręgowy korzenie:
wychodzący z rogów przednich korzeń przedni (radix anterior) oraz wchodzący do rdzenia
przez rogi tylne korzeń tylny (radix posterior) na którym występuje zwój rdzeniowy (ganglion
spinale), oba korzenie łączą się w krótki pień nerwu rdzeniowego (truncus nervi spinalis), z
którego odchodzą 4 gałęzie:



g. brzuszna lub przednia (ramus ventralis s. anterior) – najpotężniejsza,

tworzy sploty



g. tylna lub grzbietową (ramus dorsalis s. posterior) – zwykle nie tworzy
zwojów, unerwia m.in. głębokie mięśnie i skórę grzbietu



g. łącząca (ramus comunicans) – łączy się z pniem współczulnym (truncus
sympathicus) i dzieli na część białą (albus) zawierającą włókna przedzwojowe
i szarą (griseus) zawierającą włókna zazwojowe



g. oponowa (ramus meningeus) – wraca do kanału kręgowego, unerwiając

m.in. opony rdzenia

104.

Nerw rdzeniowy – budowa ogólna:
Każdy z nerwów rdzeniowych tworzony jest przez opuszczające rdzeń kręgowy korzenie:
wychodzący z rogów przednich korzeń przedni (radix anterior) oraz wchodzący do rdzenia
przez rogi tylne korzeń tylny (radix posterior) na którym występuje zwój rdzeniowy (ganglion
spinale), oba korzenie łączą się w krótki pień nerwu rdzeniowego (truncus nervi spinalis), z
którego odchodzą 4 gałęzie:



g. brzuszna lub przednia (ramus ventralis s. anterior) – najpotężniejsza,

tworzy sploty



g. tylna lub grzbietową (ramus dorsalis s. posterior) – zwykle nie tworzy
zwojów, unerwia m.in. głębokie mięśnie i skórę grzbietu



g. oponowa (ramus meningeus) – wraca do kanału kręgowego, unerwiając

m.in. opony rdzenia

105.

Splot szyjny (plexus cervicalis) (ogólnie): tworzą go gałęzie brzuszne nerwów rdzeniowych
C

– C

, które po zespoleniu się za pośrednictwem trzech łukowatych pętli biegną przez

boczną okolicę szyi skośnie ku dołowi

a.) gałęzie skórne – zaopatrują skórę przedniej i bocznej okolicy szyi, górnej cz. klatki

piersiowej, okolicy zamałżowinowej, małżowiny usznej oraz kąta żuchwy, ukazują się
w połowie tylnego brzegu m. mostkowo-obojczykowo-sutkowego – punkt nerwowy
(punctum nervosum) Erba: n. potyliczny mniejszy (n. occipitalis minor), uszny wielki
(n. auricularis magnus), poprzeczny szyi (n. transversus colli) i nn. nadobojczykowe
(nn. supraclaviculares)

b.) gałęzie ruchowe – zaopatrują mm. powierzchowne i głębokie szyi, przeponę, m.

dźwigacz łopatki oraz częściowo m. czworoboczny i mostkowo-obojczykowo-
sutkowy: gałęzie krótkie i długie – pętla szyjna (ansa cervicalis) i n. przeponowy (n.
phrenicus)

106.

Pętla szyjna (ansa cervicalis) – ruchowa g. długa splotu szyjnego, składa się z dwóch korzeni:



korzeń górny (radix superior) – zawiera włókna od C

do C

początkowo

biegnie z n. XII, a następnie cz. włókien wstępuje ku górze unerwiając mm.
proste głowy przedni i boczny, większa część włókien zstępuje ku dołowi,
oddaje gałęzie dla m. tarczowo-gnykowego i bródkowo-gnykowego a
następnie łączy się z korzeniem dolnym w pętlę



dolny (radix inferior) – zawiera włókna od C

, odchodzi bezpośrednio

od splotu, biegnie skośnie ku dołowi i przodowi

Pętla szyjna oddaje oprócz tego gg. mięśniowe dla mięśni: łopatkowo-gnykowego, mostkowo-
gnykowego i mostkowo-tarczowego

107.

Gałęzie mięśniowe splotu szyjnego – zaopatrują mm. powierzchowne i głębokie szyi,
przeponę, m. dźwigacz łopatki oraz częściowo m. czworoboczny i mostkowo-obojczykowo-
sutkowy, dzielą się na gałęzie krótkie dla mm. głębokich szyi i długie:



pętla szyjna (ansa cervicalis) – składa się z dwóch korzeni łączących się w
pętlę: górnego (C

- C

) unerwiającego mm. proste głowy przedni i boczny,

m. tarczowo-gnykowy i bródkowo-gnykowy i dolnego (C

), pętla szyjna

unerwia także m. łopatkowo-gnykowy, mostkowo-gnykowy i mostkowo-
tarczowy



n. przeponowy (n. phrenicus) – pochodzi głównie z gałęzi brzusznych C

ale

także częściowo C

i C

, unerwiając wszystkie części przepony, opłucną

śródpiersiową i przeponową, osierdzie, grasicę i otrzewną przeponową

108.

Gałęzie skórne splotu szyjnego – zaopatrują skórę przedniej i bocznej okolicy szyi, górnej cz.
klatki piersiowej, okolicy zamałżowinowej, małżowiny usznej oraz kąta żuchwy, ukazują się
w połowie tylnego brzegu m. mostkowo-obojczykowo-sutkowego – punkt nerwowy (punctum
nervosum) Erba:



n. potyliczny mniejszy (n. occipitalis minor) – pochodzi od C

i C

, biegnie ku

górze do bocznej cz. okolicy potylicznej i skroniowej



uszny wielki (n. auricularis magnus) – pochodzi od C

, najsilniejsza g. splotu

szyjnego, biegnie ku górze zaopatrując gg. przednią i tylną małżowinę uszną



poprzeczny szyi (n. transversus colli) – pochodzi od C

, biegnie poprzecznie

do okolicy przedniej szyi



nn. nadobojczykowe (nn. supraclaviculares) – pochodzą od C

i C

, biegną

wachlarzowato w dół i dzielą się na nn. przyśrodkowe dla skóry przedniej
okolicy szyi i klatki piersiowej, pośrednie dle skóry pokrywającej m.
piersiowy większy do fałdu pachowego przedniego oraz boczne dla skóry
barku po linię grzebienia łopatki

109.

Nerw przeponowy (n. phrenicus) – ruchowa g. długa splotu szyjnego, pochodzi głównie z
gałęzi brzusznych C

ale także częściowo C

i C

, biegnie w dół po pow. m. pochyłego

przedniego, wchodzi do klatki piersiowej, krzyżuje się z t. piersiową wewnętrzną, biegnie
między opłucną śródpiersiową a osierdziem do przepony (prawy bocznie od otworu ż. głównej
dolnej a lewy w okolicy koniuszka serca) unerwiając wszystkie jej części, odgałęzienia:



gg. opłucnowe (rr. pleurales) dla osklepka, opłucnej śródpiersiowej i
przeponowej



gg. osierdziowe (rr. pericardiaci) dla osierdzia



gg. grasicze (rr. thymici) dla grasicy



gg. przeponowo-brzuszne (rr. phrenicoabdominales) dla otrzewnej

przeponowej, dochodzą także do współczulnego splotu przeponowego

110.

Splot ramienny (plexus brachialis) – powstaje z połączenia gg. brzusznych C

– C

i znacznej

cz. Th

, leży gł. w jamie pachowej, zawiera nn. zaopatrujące część głębokich mm. szyi i

powierzchownych grzbietu, mm. powierzchowne klatki piersiowej, wszystkie mm. barku oraz
mm. i skórę kończyny górnej, wychodzą z niego:

a.) gg. długie:



n. promieniowy (n. radialis)



n. pośrodkowy (n. medianus),



n. mięśniowo-skórny (n. musculocutaneus),



n. łokciowy (n. ulnaris),



n. skórny przyśrodkowy ramienia (n. cutaneus brachii medialis),



n. skórny przyśrodkowy przedramienia (n. cutaneus antebrachii medialis)

b.) gg. krótkie:



n. pachowy (n. axillaris),



n. piersiowo-grzbietowy (n. thoracodorsalis)



n. piersiowy długi (n. thoracicus longus)



nn. piersiowe: przyśrodkowy i boczny (nn. pectorales: medialis et lateralis)



n. podobojczykowy (n. subclavius)



n. podłopatkowy (n. subscapularis)



n. nadłopatkowy (n. suprascapularis)



n. grzbietowy łopatki (n. dorsalis scapulae)

111.

Budowa i topografia splotu ramiennego (plexus brachialis): powstaje z połączenia gg.
brzusznych C

– C

i znacznej cz. Th

przechodzących do okolicy bocznej szyi a następnie

jamy pachowej, dzieli się na cz. nadobojczykową znajdującą się w okolicy bocznej szyi i cz.
podobojczykową leżącą w jamie pachowej, gałęzie C

i C

łączą się w pień górny (truncus

superior), C

przedłuża się w pień środkowy (truncus medius) a C

i Th

tworzą razem pień

dolny (truncus inferior), każdy z pni dzieli się na gałąź przednią i tylną, które dalej organizują
się w pęczki:

c.) pęczek tylny (fasciculus posterior) – zawiera wszystkie trzy gałęzie tylne:



n. pachowy (n. axillaris),



n. promieniowy (n. radialis)

d.) pęczek boczny (fasciculus lateralis) – gałęzie przednie pnia górnego i środkowego:



korzeń boczny n. pośrodkowego (radix lateralis n. mediani),



n. mięśniowo-skórny (n. musculocutaneus),

e.) pęczek przyśrodkowy (fasciculus medialis) – gałąź przednia pnia dolnego



korzeń przyśrodkowy n. pośrodkowego (radix medialis n. mediani),



n. łokciowy (n. ulnaris),



n. skórny przyśrodkowy ramienia (n. cutaneus brachii medialis),



n. skórny przyśrodkowy przedramienia (n. cutaneus antebrachii medialis)

Oprócz tego oddaje gg. krótkie: n. grzbietowy łopatki (n. dorsalis scapulae), n. piersiowy
długi (n. thoracicus longus), n. podobojczykowy (n. subclavius), n. nadłopatkowy (n.
suprascapularis), nn. piersiowe: przyśrodkowy i boczny (nn. pectorales: medialis et lateralis),
n. podłopatkowy (n. subscapularis), n. piersiowo-grzbietowy (n. thoracodorsalis)

112.

Nerw pachowy (n. axillaris) – największy z nerwów krótkich splotu ramiennego, odchodzi w
jamie pachowej od pęczka tylnego splotu, przechodzi przez szczelinę pachową boczną na
wewnętrzną powierzchnię m. naramiennego i dzieli się na trzy odgałęzienia:

a.)  odgałęzienie boczne dla m. naramiennego
b.)  odgałęzienie przyśrodkowe dla m. obłego mniejszego
c.)  odgałęzienie środkowe – najdłuższe, przechodzi jako n. skórny boczny górny

ramienia (n. cutaneus brachii lateralis superior) dla skóry pokrywającej tylną część
m. naramiennego i bliższą część m. trójgłowego ramienia

113.

Nerw promieniowy (n.radialis) – najgrubszy długi nerw splotu ramiennego, jedyny nerw
zaopatrujący w znacznym stopniu ramię, przedramię i rękę, wychodzi z jamy pachowej na
ramię i wchodzi do swojej bruzdy kierując się do dołu łokciowego gdzie dzieli się na dwie
końcowe gałęzie, jego porażenie powoduje „rękę opadającą”, odgałęzienia:

a.) na ramieniu:



n. skórny tylny ramienia (n. cutaneus brachii posterior)



n. skórny boczny dolny ramienia (n. cutaneus brachii lateralis inferior)



n. skórny tylny przedramienia (n. cutaneus antebrachii posterior)



gg. mięśniowe (rr. musculares) dla mm. tylnych ramienia

b.) na przedramieniu i ręce:



g. głęboka (r. profundus) – dla tylnej i bocznej grupy mm. przedramienia oraz
stawów ręki



g. powierzchowna (r. superficialis) – głównie czuciowa, zaopatruje rękę

dzieląc się na nn. grzbietowe palców (nn. digitales dorsales) dla grzbietowej
pow. 2½ palca od strony promieniowej do paliczków bliższych

114.

Nerw łokciowy (n. ulnaris) – długi nerw splotu ramiennego, zaopatruje mm. przednie
przedramienia oraz mm. i skórę ręki, biegnie przez ramię po przyśrodkowej stronie ramienia
do bruzdy n. łokciowego na tylnej stronie k. ramiennej, dostaje się na przedramię i w jego

dolnej cz. dzieli się na gałąź grzbietową i dłoniową, jego porażenie powoduje „rękę
szponiastą”, odgałęzienia:

a.) na przedramieniu:



gg. mięśniowe (rr. musculares) dla m. zginacza łokciowego nadgarstka i m.
zginacza głębokiego palców (cz. przeznaczoną dla palca IV i V)



g. skórna dłoniowa (r. cutaneus palmaris) dla skóry kłębika

b.) na ręce:



g. grzbietowa (r. dorsalis) dzieląca się na 5 nn. grzbietowych palców dla pow.

grzbietowej skóry 2½ palca od strony łokciowej



g. dłoniowa (r. palmaris) dla skóry powierzchni dłoniowej 1½ palca od strony
łokciowej i mm. dłoni

115.

Nerw pośrodkowy (n. medianus) – długi nerw splotu ramiennego, zaopatruje większość
przednich mm. przedramienia oraz mm. i skórę ręki, na ramieniu leży w bruździe
przyśrodkowej m. dwugłowego ramienia i kieruje się do dołu łokciowego, następnie
przechodzi przez przedramię do kanału nadgarstka i na dłoń gdzie dzieli się na 3 gg. końcowe,
jego porażenie powoduje „rękę błogosławiącą”, odgałęzienia:

a.) na przedramieniu:



gg. mięśniowe (rr. musculares) dla mm. zginaczy przedramienia oprócz m.
zginacza łokciowego nadgarstka,



n. międzykostny przedni przedramienia (n. interosseus antebrachii anterior)
dla błony międzykostnej przedramienia i stawów nadgarstka



g. dłoniowa (r. palmaris) dla skóry promieniowej cz. dłoni

b.) na ręce:



nn. dłoniowe wspólne palców (nn. digitales palmares communes) dla mm.
kłębu, glistowatych oraz skóry dłoni i pow. dłoniowej 3½ palca od strony
promieniowej oraz częściowo pow. grzbietowej palców



g. łącząca z n. łokciowym (r. communicans cum nervo ulnari).

116.

Nerw mięśniowo-skórny (n. musculocutaneus) – długi nerw splotu ramiennego, mieszany,
zaopatruje mm. przednie ramienia i skórę (głównie bocznej cz. przedramienia), biegnie od
jamy pachowej ku dołowi i bocznie oddając na ramieniu gg. mięśniowe (rr. musculares) dla
grupy przedniej mięśni ramienia, na bocznej stronie ścięgna końcowego m. dwugłowego
ramienia przebija powięź ramienną i jako n. skórny boczny przedramienia (n. cutaneus
antebrachii lateralis) unerwia skórę bocznej powierzchni przedramienia.

117.

Budowa i topografia splotu lędźwiowego (plexus lumbalis): zbudowany jest z części gałęzi
brzusznej Th

oraz z gałęzi brzusznych L

-L

i górnej części L

, leży między powierzchowną

a głęboką warstwą m. lędźwiowego większego, jego krótkie gałęzie mięśniowe zaopatrują
mm. okolicy lędźwiowej a gałęzie długie unerwiają mięśnie i skórę bocznej i przedniej ściany
brzucha, bocznej okolicy miednicy, kończynę dolną (głównie mięśnie i skórę przedniej i
przyśrodkowej strony uda), gałęzie długie (idąc od góry):



n. biodrowo-podbrzuszny (n. iliohypagastricus)



n. biodrowo-pachwinowy (n. ilioinguinalis)



n. płciowo-udowy (n. genitofemoralis)



n. skórny boczny uda (n. cutaneus femoris lateralis)



n. udowy (n. femoralis)



n. zasłonowy (n. obturatorius)

118.

Nerwy splotu lędźwiowego (plexus lumbalis): krótkie gałęzie mięśniowe zaopatrujące mm.
okolicy lędźwiowej i gałęzie długie (idąc od góry):



n. biodrowo-podbrzuszny (n. iliohypagastricus) dla skóry okolicy

pośladkowej, pachwinowej i łonowej



n. biodrowo-pachwinowy (n. ilioinguinalis) unerwiający mięśnie powłok

brzucha i skórę okolicy pachwinowej, łonowej i cz. uda



n. płciowo-udowy (n. genitofemoralis) dla m. dźwigacza jądra, skóry moszny
i błony kurczliwej (u mężczyzn) lub warg sromowych (u kobiet)



n. skórny boczny uda (n. cutaneus femoris lateralis) unerwiający skórę
bocznej cz. uda



n. udowy (n. femoralis) będący głównym nerwem tego splotu i zaopatrujący

mięśnie wewnętrzne miednicy i przednie uda oraz skórę przedniej i
przyśrodkowej strony uda, kolana i podudzia



n. zasłonowy (n. obturatorius) dla mięśni przyśrodkowych uda, stawu
biodrowego oraz skóry przyśrodkowej cz. uda i kolana

119.

Nerw udowy (n. femoralis) – największy nerw splotu lędźwiowego, utworzony z włókien L

i L

, wychodzi z miednicy przez rozstęp mięśni, na udzie oddaje odgałęzienia końcowe,

gałęzie:



gg. mięśniowe bliższe (rr. musculares proximales) – dla m. wewnętrznych
miednicy



gg. mięśniowe dalsze (rr. musculares distales) dla mięśni przednich uda



gg. skórne przednie (rr. cutanei anteriores) dla skóry przedniej i częściowo
przyśrodkowej powierzchni uda aż do kolana



n. udowo-goleniowy (n. saphenus) – najdłuższa gałąź skórna n. udowego,

unerwia przednio-przyśrodkowy pas skóry kolana, goleni i przyśrodkowy
brzeg stopy

120.

Budowa i topografia splotu krzyżowego: powstaje z gałęzi brzusznych ½ L

, L

, S

-S

i C

powierzchnią tylną przylega do mięśnia gruszkowatego, przednią powierzchnią zwrócony jest
do jamy miednicy i powięzią miednicy, przylega do naczyń biodrowych wewnętrznych,
oddaje gałęzie długie i krótkie, gałęzie długie opuszczają miednicę przez otwór kulszowy
większy oprócz n. guzicznego, n. pośladkowy górny przechodzi przez otwór nadgruszkowy, a
reszta przez podguszkowy:



n. pośladkowy górny (n. gluteus superior)



n. pośladkowy dolny (n. gluteus inferior)



n. skórny tylny uda (n.cutaneus femoris posterior)



n. kulszowy (n. ischiadicus)



n. sromowy (n. pudendus)



n. guziczny (n. coccygeus)

121.

Nerwy splotu krzyżowego:

a.) gałęzie krótkie – unerwiają mięśnie zewnętrzne miednicy
b.) gałęzie długie:



n. pośladkowy górny (n. gluteus superior) dla mm. zewnętrznych miednicy



n. pośladkowy dolny (n. gluteus inferior) dla m. pośladkowego wielkiego



n. skórny tylny uda (n.cutaneus femoris posterior) dla skóry części pośladka i
uda oraz skóry krocza



n. kulszowy (n. ischiadicus) dla mm. tylnych uda i przywodziciela wielkiego

oraz stawu kolanowego, najdłuższy i najgrubszy nerw człowieka, dzieli się na
n. piszczelowy i strzałkowy wspólny



n. sromowy (n. pudendus) dla skóry krocza i narządów płciowych

zewnętrznych, trzewi i naczyń miednicy (autonomicznie) oraz mm. odbytu,
cewki moczowej i krocza



n. guziczny (n. coccygeus) dla skóry okolicy guzicznej i m. guzicznego

122.

Nerw kulszowy (n. ischiadicus) – najdłuższy i najgrubszy nerw ustroju człowieka, odchodzi
od splotu krzyżowego, wychodzi z miednicy mniejszej przez otwór podgruszkowy i otoczony
jest pochewką łącznotkankową razem z tętnicą towarzyszącą, biegnie do dołu podkolanowego
po tylnej powierzchni uda, daje odgałęzienia mięśniowe (rr. musculares) dla mięśni tylnych
uda i przywodziciela wielkiego oraz małą gałąź dla stawu kolanowego, w połowie długości
uda lub w dole podkolanowym dzieli się na dwie gałęzie końcowe unerwiające skórę i mięśnie
podudzia i stopy:



n. strzałkowy wspólny (n. peroneus communis)



n. piszczelowy (n. tibialis)

123.

Nerw piszczelowy (n. tibialis) – końcowe odgałęzienie nerwu kulszowego, rozpoczyna się w
dole podkolanowym, wchodzi w skład powrózka naczyniowo-nerwowego, biegnie między
mięśniami razem z tętnicą i żyłami piszczelowymi tylnymi na przyśrodkowy brzeg stopy i
dzieli się na dwie gałęzie końcowe: nerw podeszwowy przyśrodkowy i boczny, które biegną
po podeszwie stopy, odgałęzienia:



gg. mięśniowe (rr. musculares) dla mm. zginaczy podudzia



n. skórny przyśrodkowy łydki (n. cutaneus surae medialis), który z
jednoimiennym nerwem bocznym tworzy nerw łydkowy (n. suralis)
unerwiający skórę pięty i bocznego brzegu stopy oraz stawy stępu



gg. piętowe przyśrodkowe (rr. calcanei mediales) dla skóry pięty i podeszwy
stopy



n. podeszwowy przyśrodkowy (n. plantaris medialis) unerwiający mięśnie

stopy oraz skórę przyśrodkowego brzegu stopy i palców



n. podeszwowy boczny (n. plantaris lateralis) unerwiający mięśnie stopy i

skórę palców

124.

Nerw strzałkowy wspólny (n. peroneus communis) – odgałęzienie n. kulszowego, rozpoczyna
się najczęściej w dole podkolanowym, biegnie w dół, przechodzi na boczną stronę podudzia i
dzieli się na gałęzie końcowe - nn. strzałkowe powierzchowny i głęboki (n. peronei
superficialis et profundus) dla mięśni i skóry podudzia i stopy, oddaje odgałęzienia do stawu
kolanowego i piszczelowo-strzałkowego oraz n. skórny boczny łydki (n. cutaneus surae
lateralis) dla skóry strzałkowej pow. łydki łączący się z n. skórnym przyśrodkowym łydki w
n. łydkowy (n. suralis).

125.

Nerw strzałkowy powierzchowny (n. peroneus superficialis) – odgałęzienie n. strzałkowego
wspólnego, unerwia oba mięśnie strzałkowe (oddaje gałęzie mięśniowe) oraz skórę grzbietu
stopy i palców, rozpoczyna się między przyczepami początkowymi m. strzałkowego długiego,
potem wychodzi pod skórę i dzieli się na dwie gałęzie końcowe:



n. skórny grzbietowy przyśrodkowy (n. cutaneus dorsalis medialis) dla skóry
piszczelowego brzegu stopy i palców stopy



n. skórny grzbietowy pośredni (n. cutaneus dorsalis intermedius) dla skóry
podudzia, centralnej cz. grzbietu stopy i grzbietu palców

126.

Nerw strzałkowy głęboki (n. peroneus profundus) – odgałęzienie n. strzałkowego wspólnego,
głównie ruchowy, rozpoczyna się między przyczepami początkowymi m. strzałkowego
długiego, następnie biegnie razem z naczyniami po przedniej powierzchni błony
międzykostnej goleni do grzbietu stopy i dzieli się na dwie gałęzie końcowe: n. grzbietowy
palucha boczny (n. dorsalis hallucis lateralis) i n. grzbietowy palca drugiego przyśrodkowy
(n. dorsalis digiti secundi medialis), na podudziu oddaje gałęzie mięśniowe dla prostowników
podudzia i gałęzie stawowe dla stawu skokowo-goleniowego, na stopie unerwia mm.
grzbietowe stopy i oddaje gałęzie dla stawów stopy.

127.

Nerw sromowy (n. pudendus) – mieszany nerw splotu krzyżowego, wychodzi z miednicy
przez dolną część otworu kulszowego większego i z powrotem wraca do miednicy

przechodząc przez otwór kulszowy mniejszy, dostaje się do dołu kulszowo-odbytniczego,
wchodzi do kanału sromowego i w jego tylnej części dzieli się na gałązki końcowe – nn.
kroczowe (nn. perineales) i nerw grzbietowy prącia/łechtaczki (nervus dorsalis
penis/clitoridis), unerwia skórę krocza i narządów płciowych zewnętrznych, trzewia i
naczynia miednicy (autonomicznie) oraz mm. odbytu, cewki moczowej i krocza, jego
uszkodzenie powoduje nietrzymanie kału i moczu.

128.

Zwoje i sploty nerwowe

a.) Zwój nerwowy (ganglion) - skupisko komórek nerwowych zlokalizowane poza

ośrodkowym układem nerwowym, wyróżniamy dwa rodzaje zwojów:



czuciowe – zbudowane z komórek wysyłających jedną wypustkę na obwód w

nerwie do receptorów a drugą do OUN np. zwoje rdzeniowe i zwoje nerwów
czaszkowych



autonomiczne – miejsce zetknięcia się dwóch neuronów: końca włókna

przedzwojowego z dendrytami lub ciałem komórkowym neuronu
pozazwojowego wysyłającym swoje włókno na obwód do narządu
wykonawczego

b.) Splot nerwowy (plexus) – utworzony przez połączenia neuronów, w obrębie splotów

nerwy wymieniają się włóknami, wyróżniamy prawie 100 splotów, z których
najważniejszymi są: splot szyjny (plexus cervicalis), splot ramienny (plexus
brachialis), splot lędźwiowy (plexus lumbalis), splot krzyżowy (plexus sacralis) i
splot trzewny – słoneczny (plexus celiacus)

129.

Układ nerwowy autonomiczny (systema nervosum autonomicum) (ogólnie) – należy do części
idiotropowej układu nerwowego (kieruje procesami służącymi do utrzymania życia),
zaopatruje mm. gładkie, mięsień serca i gruczoły, reguluje czynność narządów wewnętrznych,
działanie układu autonomicznego powoduje reakcje niezależne od naszej woli, główne ośrodki
ukł. autonomicznego znajdują się w rdzeniu kręgowym i mózgowiu, tworzy także sploty
narządowe i zwoje autonomiczne w których włókna przedzwojowe łączą się z zazwojowymi
biegnącymi do ośrodków wykonawczych, ukł. autonomiczny składa się z dwóch
przeciwstawnych części:

a.) część współczulna (pars sympathica) – pobudzająca, neuromediatorem włókien

przedzwojowych jest acetylocholina a pozazwojowych adrenalina, położona jest w
segmentach rdzenia kręgowego C

– L

, włókna przedzwojowe wychodzą z jądra

pośrednio-bocznego, biegną do zwoju pnia współczulnego skąd może wrócić do n.
rdzeniowego albo wyjść ze zwoju jako n. naczyniowy lub trzewny, zwoje z gg.
łączącymi tworzą pień współczulny

b.) część przywspółczulna (pars parasympathica) – hamująca, neuromediatorem włókien

przed- i pozazwojowych jest acetylocholina, występuje w dwóch częściach: głowowej
(leży w mózgowiu w postaci czterech jąder autonomicznych z których włókna
wychodzą z nn. czaszkowymi do zwojów od których wychodzą włókna pozazwojowe
dla gruczołów i mm. gładkich) i krzyżowej (występuje w segmentach krzyżowych
rdzenia kręgowego jako jądra przywspółczulne krzyżowe, z których wychodzą
włókna do zwojów splotu podbrzusznego dolnego z których wychodzą włókna
pozazwojowe dla narządów miednicy mniejszej)

130.

Część przywspółczulna układu autonomicznego (pars parasympathica systematis autonomici)
– hamująca, neuromediatorem włókien przed- i pozazwojowych jest acetylocholina, występuje
w dwóch skrajnie położonych częściach:

a.) cz. głowowa – leży w mózgowiu w postaci czterech jąder autonomicznych z których

włókna wychodzą z nn. czaszkowymi (III, VII, IX i X) do zwojów: rzęskowego
(ganglion ciliare) – n. III, skrzydłowo-podniebiennego (ganglion pterygopalatinum),
podżuchwowego (ganglion submandibulare) – n. VII i usznego (ganglion oticum) – n.
IX, od których wychodzą włókna pozazwojowe dla gruczołów i mm. gładkich

b.) cz. krzyżowa – występuje w segmentach krzyżowych rdzenia kręgowego jako jądra

przywspółczulne krzyżowe (nuclei parasympathici sacrales), z których wychodzą
włókna w nn. rdzeniowych krzyżowych które opuszczają jako nn. trzewne miedniczne
(nn. splanchnici pelvini) tworzących splot podbrzuszny dolny z którego zwojów
wychodzą włókna pozazwojowe dla narządów miednicy mniejszej

131.

Odcinek głowowy cz. przywspółczulnej:

a.) cz. śródmózgowiowa – włókna przedzwojowe zaczynają się w jądrze dodatkowym n.

III i biegną w jego obrębie do zwoju rzęskowego (ganglion ciliare), włókna
zazwojowe unerwiają m. zwieracz źrenicy i m. rzęskowy

b.) cz. tyłomózgowiowa – włókna przedzwojowe zaczynają się w trzech jądrach:



jądrze ślinowym górnym mostu - wychodzą z niego w obrębie n. pośredniego:
pierwsza część włókien odchodzi jako n. skalisty większy i dociera do zwoju
skrzydłowo-podniebiennego (ganglion pterygopalatinum), którego włókna
zazwojowe dochodzą do gruczołów jamy nosowej, podniebiennych i
łzowego, druga cz. odchodzi jako struna bębenkowa, następnie poprzez n.
językowy dociera do zwoju podżuchwowego (ganglion submandibulare),
którego włókna zazwojowe unerwiają śliniankę podżuchwową, podjęzykową
i drobne gruczoły języka



jądrze ślinowym dolnym rdzenia przedłużonego – biegną w obrębie n. IX,
przechodzą przez jego zwój dolny, dostają się do n. bębenkowego i poprzez
splot bębenkowy i n. skalisty mniejszy docierają do zwoju usznego (ganglion
oticum), włókna zazwojowe dochodzą do ślinianki przyusznej oraz gruczołów
policzkowych i wargowych



jądrze grzbietowym n. błędnego tyłomózgowia – biegną w obrębie n. X do
zwojów obwodowych klatki piersiowej i jamy brzusznej których włókna
zazwojowe unerwiają serce, tchawicę, płuca, cz. przewodu pokarmowego,
wątrobę, trzustkę i nerki

132.

Odcinek krzyżowy cz. przywspółczulnej: włókna rozpoczynają się w jądrach
przywspółczulnych krzyżowych (nuclei parasympathici sacrales), biegną korzeniach
brzusznych nn. rdzeniowych do splotu krzyżowego (plexus sacralis) a następnie tworzą nn.
trzewne miednicze (nn. splanchnici pelvini) kończące się w zwojach miedniczych (ganglia
pelvina) w obrębie splotu podbrzusznego dolnego (plexus hypogastricus inferior), włókna
zazwojowe unerwiają część jelita grubego, narządy miednicy mniejszej i zewnętrzne narządy
płciowe

133.

Pień współczulny (truncus sympathicus) (ogólnie) – tworzy cz. współczulną układu
autonomicznego, biegnie od podstawy czaszki do kości guzicznej po obu stronach kręgosłupa,
jest to szereg 20 – 25 zwojów połączonych ze sobą gałęziami międzyzwojowymi (rami
interganglionares), do każdego zwoju dochodzi g. łącząca biała (r. communicans albus)
prowadząca włókna współczulne przedzwojowe od n. rdzeniowego, od zwoju odchodzi g.
łącząca szara (r. communicans griseus) odprowadzająca włókna zazwojowe do n.
rdzeniowego oraz gg. długie współczulne docierające najczęściej w postaci splotów
współczulnych na naczyniach krwionośnych do unerwianego narządu, pień współczulny dzieli
się na cz. szyjną, piersiową oraz brzuszną i miedniczną.

134.

Część szyjna pnia współczulnego: leży z tyłu za powrózkiem naczyniowo-nerwowym szyi,
składa się z 3 zwojów:

a.) Zwój szyjny górny (ganglion cervicale superior) – odchodzą od niego gg. krótkie (gg.

łączące szare) do pierwszych pięciu nn. rdzeniowych szyjnych oraz gg. długie:



n. szyjny (n. jugularis) – daje gałęzie do zwoju górnego n. X oraz dolnego n.



n. szyjno-tętniczy wewnętrzny (n. caroticus internus) – tworzy splot szyjno-

tętniczy wewnętrzny



nn. szyjno-tętnicze zewnętrzne (nn. carotici externi) – tworzą splot szyjno-

tętniczy zewnętrzny



gg. krtaniowo-gardłowe (rr. laryngopharyngei) – dzielą się na gardłowe

wchodzące w skład splotu gardłowego i krtaniowe dołączające do n.
krtaniowego górnego



n. sercowy szyjny górny (n. cardiacus cervicalis superior) – biegnie do splotu
sercowego powierzchownego

b.) Zwój szyjny środkowy (ganglion cervicale medium) – oddaje n. sercowy szyjny

środkowy (n. cardiacus cervicalis medius) biegnący do splotu sercowego głębokiego

c.) Zwój szyjno-piersiowy (ganglion cervicothoracicum) – powstaje z połączenia

dolnego zwoju szyjnego z pierwszym zwojem piersiowym i oddaje:



n. sercowy szyjny dolny (n.cardiacus cervicalis inferior) – biegnie do splotu

sercowego głębokiego



splot podobojczykowy (plexus subclavius)



n. kręgowy (n. vertebralis) – wytwarza splot kręgowy

135.

Część piersiowa pnia współczulnego: składa się z 10-12 zwojów piersiowych (ganglia
thoracica) połączonych gałęziami międzyzwojowymi, od cz. piersiowej pnia współczulnego
oprócz gg. krótkich dołączających do nn. międzyżebrowych odchodzą gg. długie:



nn. sercowe piersiowe (nn. cardiaci thoracici) – kierują się do splotów

sercowych



n. trzewny większy (n. splanchnicus major) – stanowi gł. składnik splotu
trzewnego



n. trzewny mniejszy (n. splanchnicus minor) –dochodzi do splotu trzewnego



n. trzewny najniższy (n. splanchnicus imus) – niestały, dociera do splotu
nerkowego



splot aortowy piersiowy (plexus aorticus thoracicus) – przedłuża się w

aortowy brzuszny



sploty sercowe (plexus cardiaci) – największe sploty autonomiczne kl.

piersiowej



gg. płucne (rr. pulmonales) – współtworzą splot płucny

136.

Część brzuszna i miedniczna pnia współczulnego: cz. brzuszna składa się z 3-4 zwojów
lędźwiowych (ganglia lumbalia) a cz. miedniczna z 4 zwojów krzyżowych (ganglia sacralia)
połączonych zwojem nieparzystym (ganglion impar), zwoje obu pni połączone są ze sobą za
pomocą gałęzi poprzecznych, od zwojów cz. brzusznej i miedniczej odchodzą oprócz gg.
krótkich gałęzie długie tworzące pierwszorzędowe sploty współczulne oddające gg. tworzące
sploty drugorzędowe:

a.) splot aortowy brzuszny (plexus aorticus abdominalis) – tworzy dwa zwoje krezkowe:

górny i dolny (ganglion mesentericus superior et inferior)

b.) splot trzewny (plexus celiacus) – najobszerniejszy splot autonomiczny, powstał z

połączenia nn. trzewnych: mniejszego, większego i najniższego, nn. trzewnych
lędźwiowych i gałęzi brzusznych nn. błędnych i przeponowych, włókna splotu tworzą
zwoje: parzysty trzewny (ganglion celiacum), przeponowe (ganglia phrenica) i
aortowo-nerkowe (ganglia aortorenalia),

c.) splot podbrzuszny górny (plexus hypogastricus superior) – dzieli się na odbytniczy

środkowy i dolny (oba parzyste), gałęzie docierają do splotu moczowodowego,
jądrowego (jajnikowego) i biodrowych

d.) splot podbrzuszny dolny (plexus hypogastricus inferior) – zbudowany jako jedyny z

gg. cz. miednicznej, leży na dnie miednicy mniejszej, w jego obrębie występują liczne
zwoje miednicze (ganglia pelvina)

137.

Zwój skrzydłowo-podniebienny (ganglion pterygopalatinum) - leży w dole skrzydłowo-
podniebiennym, korzenie:

a.) korzeń czuciowy – utworzony przez nn. skrzydłowo-podniebienne (nn.

pterygopalatini) przechodzące tranzytem, jego włókna odchodzą od n. V

b.) korzeń przywspółczulny przedzwojowy – jego włókna pochodzą z jądra ślinowego

górnego (nucleus salivatorius superior), przebiegają w obrębie n. VII, n. skalistego
większego (n. petrosus major) i n. kanału skrzydłowego (n. canalis pterygoidei)

c.) korzeń współczulny pozazwojowy – utworzony przez n. skalisty głęboki (n. petrosus

profundus) pochodzący ze splotu szyjno-tętniczego wewnętrznego (plexus caroticus
internus) utworzonego przez n. szyjno-tętniczy wewnętrzny (od zwoju szyjnego
górnego pnia współczulnego), włókna przedzwojowe pochodzą z jądra pośrednio-
bocznego (nucleus intermediolateralis), przechodzi tranzytem

Przez zwój skrzydłowo-podniebienny przechodzą również tranzytem włókna ruchowe (od
nerwu twarzowego) przeznaczone dla m. dźwigacza podniebienia miękkiego i m. języczka.

Ze zwoju skrzydłowo-podniebiennego wychodzą:



gg. nosowe tylne górne boczne i przyśrodkowe (rr. nasales posteriores
superiores laterales et mediales)



nn. podniebienne: większy i mniejsze (nn. palatini: major et minores)



gg. oczodołowe (rr. orbitales)

138.

Zwój rzęskowy (ganglion ciliare) – leży za gałką oczną, korzenie:

a.) korzeń czuciowy – g. łączącą ze zwojem rzęskowym (r. communicans cum ganglio

ciliare) przechodząca przez zwój tranzytem, odchodzi od n. nosowo-rzęskowego,
(odgałęzienie V

)

b.) korzeń przywspółczulny przedzwojowy – jego włókna wychodzą z jądra

dodatkowego n. III i przebiegają w obrębie n. III

c.) korzeń współczulny pozazwojowy – pochodzi ze splotu szyjno-tętniczego

wewnętrznego (plexus caroticus internus) utworzonego przez n. szyjno-tętniczy
wewnętrzny (od zwoju szyjnego górnego pnia współczulnego), przechodzi tranzytem

Ze zwoju rzęskowego wychodzą nn. rzęskowe krótkie (nn. ciliares breves) zawierające:



włókna parasympatyczne pozazwojowe dla m. rzęskowego i zwieracza
źrenicy



włókna sympatyczne dla m. rozwieracza źrenicy, mm. tarczkowych i m.
oczodołowego



włókna czuciowe dla rogówki, twardówki, tęczówki, ciała rzęskowego i
naczyniówki oka

139.

Zwój uszny (ganglion oticum) – leży w dole podskroniowym, dochodzą do niego:

a.) korzeń parasympatyczny przedzwojowy – jego włókna wychodzą z jądra ślinowego

dolnego (nucleus salivatorius inferior), przebiegają w obrębie n. IX, n. i splotu
bębenkowego (n. et plexus tympanicus) i n. skalistego mniejszego (n. petrosus minor)

b.) korzeń czuciowy – utworzony przez gałęzie zwojowe (rr. ganglionares) odchodzące

od V

, przechodzą tranzytem

c.) korzeń sympatyczny pozazwojowy – część jego włókien pochodzi ze splotu szyjno-

tętniczego wewnętrznego (plexus caroticus internus) utworzonego przez n. szyjno-
tętniczy wewnętrzny a druga ze splotu szyjno-tętniczego zewnętrznego (plexus
caroticus externus) utworzonego przez n. szyjno-tętniczy zewnętrzny, obie części
włókien pochodzą ze zwoju szyjnego górnego pnia współczulnego (ganglion
cervicale superius trunci sympathici), włókna przedzwojowe pochodzą z jądra
pośrednio-bocznego (nucleus intermediolateralis)

Przez zwój uszny przechodzą tranzytem włókna ruchowe pochodzące od n. VII, które
podążają następnie do zwoju skrzydłowo-podniebiennego.
Ze zwoju usznego odchodzą dwie gałęzie łączące:



g. łącząca z n. policzkowym (r. communicans cum n. buccali) – doprowadza
włókna wydzielnicze do drobnych gruczołów przedsionka ust (policzkowych,
trzonowych i wargowych),



g. łącząca z n. uszno-skroniowym (r. communicans cum n. auriculotemporali)
– doprowadza włókna wydzielnicze dla ślinianki przyusznej

140.

Zwój podżuchwowy (ganglion submandibulare) – dochodzą do niego

a.) korzeń parasympatyczny przedzwojowy – jego włókna wychodzą z jądra ślinowego

górnego (nucleus salivatorius superior), przebiegają w obrębie n. VII i struny
bębenkowej (chorda tympani) która łączy się z n. językowym (n. lingualis) od n. V

b.) korzeń czuciowy - gałąź łącząca tylna z n. językowym (r. communicans posterior cum

nervo linguali) przechodząca tranzytem i odchodząca od n. językowego (od n. V

c.) korzeń sympatyczny pozazwojowy - pochodzi ze splotu szyjno-tętniczego

zewnętrznego (plexus caroticus externus), utworzonego przez n. szyjno-tętniczy
zewnętrzny (od zwoju szyjnego górnego pnia współczulnego), włókna przedzwojowe
pochodzą z jądra pośrednio-bocznego (nucleus intermediolateralis), przechodzi
tranzytem

Ze zwoju podżuchwowego wychodzą:



g. łącząca przednia z n. językowym (r. communicans anterior cum nervo
linguali) – zawiera włókna przeznaczone do unerwienia ślinianki
podjęzykowej i gruczołów 2/3 przedniej części języka, powierzchni dolnej
języka i dna jamy ustnej właściwej,



gg. gruczołowe (rr. glandulares) – przeznaczone do unerwienia ślinianki
podżuchwowej

III. Narządy zmysłów

1. Budowa gałki ocznej (bulbus oculi) – leży w przedniej cz. oczodołu, posiada dwa bieguny:

przedni i tylny, linie koliste biegnące po powierzchni gałki i łączące oba bieguny to południki,
a kolista linia dzieląca gałkę oczną na cz. przednią i tylną to równik, osie gałki ocznej:



oś zewnętrzna gałki ocznej - linię łączącą oba bieguny



oś wewnętrzna gałki ocznej - odległość między pow. tylną rogówki i przednią
pow. siatkówki, odpowiada osi optycznej



oś optyczna - łączy ośrodki oka różnie załamujące światło



oś wzrokowa - biegnie od obserwowanego przedmiotu do dołka środkowego
położonego w siatkówce

Gałka oczna zbudowana jest z trzech warstw otaczających jej wnętrze zwanych błonami:



błona zewnętrzna (włóknista)



błona środkowa (naczyniowa)



błona wewnętrzna

Wnętrze (jądro) gałki ocznej tworzą:



ciecz wodnista wypełniająca dwie komory gałki ocznej



soczewka



ciało szkliste

2. Błona włóknista gałki ocznej (tunica fibrosa bulbi) – tworzy zewnętrzną warstwę gałki ocznej

do której przyczepiają się mięśnie, składa się z dwóch części:

a.) rogówka (cornea) – przezroczysta cz. przednia, posiada wypukłą pow. przednią ze

szczytem i wklęsłą pow. tylną, na obwodzie rogówki znajduje się rąbek, zbudowana
jest z kilku warstw, nie zawiera naczyń krwionośnych (odżywiana jest przez naczynia
twardówki, ciecz wodnistą i łzy), spełnia rolę soczewki skupiającej, uszkodzenia
istoty właściwej rogówki zostają zastąpione bielmem, unerwiona jest przez n. V

b.) twardówka (sclera) – nieprzezroczysta cz. tylna, większa cz. błony włóknistej,

przebita w tylnej cz. przez n. II, nerwy i naczynia rzęskowe tylne i przednie oraz
cztery żż. wirowate, zbudowana jest z istoty właściwej twardówki, która przechodzi
na rogówkę tworząc bruzdę twardówki (leży tu rąbek rogówki), od zewnątrz pokryta
blaszką nadnaczyniówkowa, od wewnątrz leży blaszka brunatna twardówki łącząca ją
z naczyniówką, wzdłuż granicy rogówkowo-twardówkowej przebiega zatoka żylna
twardówki (odpływ cieczy wodnistej oka)

3. Twardówka (sclera) – nieprzezroczysta cz. tylna, większa cz. błony włóknistej, przebita w

tylnej cz. przez n. II, nerwy i naczynia rzęskowe tylne i przednie oraz cztery żż. wirowate,
zbudowana jest z istoty właściwej twardówki, która przechodzi na rogówkę tworząc bruzdę
twardówki (leży tu rąbek rogówki), od zewnątrz pokryta blaszką nadnaczyniówkowa, od
wewnątrz leży blaszka brunatna twardówki łącząca ją z naczyniówką, wzdłuż granicy
rogówkowo-twardówkowej przebiega zatoka żylna twardówki (odpływ cieczy wodnistej oka)

4. Rogówka (cornea) – przezroczysta cz. przednia, posiada wypukłą pow. przednią ze szczytem i

wklęsłą pow. tylną, na obwodzie rogówki znajduje się rąbek, zbudowana jest z kilku warstw,
nie zawiera naczyń krwionośnych (odżywiana jest przez naczynia twardówki, ciecz wodnistą i
łzy), spełnia rolę soczewki skupiającej, uszkodzenia istoty właściwej rogówki zostają
zastąpione bielmem, unerwiona jest przez n. V

5. Ciało rzęskowe (corpus ciliare) – sięga od rąbka zębatego do brzegu rzęskowego tęczówki,

unaczynione jest przez tt. rzęskowe tylne długie i przednie wytwarzające koło tętnicze
większe tęczówki składa się z trzech części:

a.) obrączka – cz. tylna, biegną tu fałdy rzęskowe
b.) wieniec – leży do przodu od obrączki fałdy rzęskowe przechodzą w wyrostki i razem

wytwarzają ciecz wodnistą, jego włókna obwódkowe służą do zawieszenia soczewki

c.) mięsień rzęskowy – leży po zew. str. ciała rzęskowego, jego skurcz i rozkurcz

powoduje odpływ cieczy wodnistej z komory przedniej oka, unerwiony jest przez
włókna przywspółczulne ze zwoju rzęskowego, zbudowany z 3 rodzajów włókien:



południkowych – ich skurcz pociąga naczyniówkę i ciało szkliste co powoduje

spłaszczenie soczewki



okrężnych – ich skurcz zmniejsza obwód wyrostków rzęskowych i aparat
wieszadłowy soczewki rozluźnia się wypuklając soczewkę



promieniowych

6. Tęczówka (iris) – mięśnie i ich unerwienie

Tęczówka leży przed soczewką między komorami gałki ocznej, reguluje wielkość źrenicy
(pupilla), jej barwa zależy od ilości chromatoforów w zrębie, w paśmie przyźrenicznym zrębu
znajduje się m. zwieracz źrenicy (m. sphincter pupillae) unerwiony przez włókna
przywspółczulne pochodzące od n. okoruchowego a na całej pow. tylnej zrębu m. rozwieracz
źrenicy (m. dilator pupillae) unerwiony przez włókna współczulne

7. Siatkówka (retina) – warstwa wewnętrzna gałki ocznej, składa się ze światłoczułej tylnej cz.

wzrokowej sięgającej do rąbka zębatego (ora serrata) oraz cz. ślepej pokrywającej ciało
rzęskowe i tęczówkę, w miejscu wyjścia n. II występuje tarcza n. wzrokowego (discus n.
optici) z zagłębieniem (excavatio), bocznie od niej leży plamka żółta (macula lutea) z dołkiem
środkowym (miejsce najostrzejszego widzenia), unaczyniona jest przez t. środkową siatkówki
(a. centralis retinae), wyróżniamy tu trzy warstwy neuronów:

a.) nerwowo-nabłonkowa (światłoczuła) – jej komórkami są pręciki (bacilli) i czopki

(coni) – I neuron drogi wzrokowej

b.) środkowa (zwojowa siatkówki) – zawiera II neuron drogi wzrokowej
c.) zwojowa n. wzrokowego – zawiera III neuron, włókna wychodzące tworzą n. II

8. Soczewka (lens) – leży między tęczówką a dołem ciała szklistego, dwuwypukła, posiada pow.

przednią i tylną z odpowiednimi biegunami schodzące się na równiku soczewki, połączone
bieguny wyznaczają oś soczewki, soczewka jest objęta torebką pod którą znajduje się
nabłonek soczewki, którego komórki z pobliża równika przechodzą we włókna soczewki
stanowiąc jej istotę (dzieli się na miękką korę i zagęszczone jądro), soczewka ma budowę
warstwową (ok. 1400 blaszek), zawieszona jest na ciele rzęskowym za pośrednictwem
obwódki rzęskowej (zonula ciliaris) złożonej z włókien obwódkowych (skurcz włókien
okrężnych m. rzęskowego powoduje ich zwiotczenie przez co soczewka staje się bardziej
wypukła – akomodacja), zmętnienie soczewki to zaćma.

9. Ciało szkliste (corpus vitreum) – wypełnia wnętrze gałki ocznej, na przedniej pow. znajduje

się dół ciała szklistego do którego przylega soczewka, otoczone jest błoną szklistą, wewnątrz
znajduje się zrąb a w nim ciecz szklista, ciało szkliste nie regeneruje się (zastępuje je ciecz
wodnista), reguluje m.in. ciśnienie śródgałkowe (spadek może spowodować oderwanie
siatkówki a podwyższenie – jaskrę)

10. Unerwienie gałki ocznej – nerwy gałki ocznej to nn. rzęskowe długie odchodzące od n.

nosowo-rzęskowego oraz nn. rzęskowe krótkie odchodzące od zwoju rzęskowego i
zawierające włókna czuciowe, współczulne (m. rozwieracz źrenicy, m. oczodołowy) i
przywspółczulne (m. zwieracz źrenicy, m. rzęskowy)

11. Mięśnie gałki ocznej (musculi bulbi):



m. prosty przyśrodkowy – przywodzi gałkę oczną



m. prosty boczny – odwodzi gałkę oczną



m. prosty górny – zwraca gałkę ku górze i przyśr. oraz obraca ją do wewnątrz



m. prosty dolny – pociąga gałkę ku dołowi i przyśr. oraz obraca ją na zewnątrz



m. skośny górny – zwraca gałkę ku dołowi i bokowi oraz obraca do wewnątrz



m. skośny dolny – zwraca gałkę ku górze i bokowi, obraca na zewnątrz

Z wyjątkiem m. skośnego (przyczepia się na grzebieniu łzowym tylnym) wszystkie
rozpoczynają się na pierścieniu ścięgnistym wspólnym, przyczep końcowy mm. prostych
znajduje się przed równikiem gałki ocznej a mm. skośnych za równikiem
Unerwienie: prosty boczny przez n. VI, skośny górny – IV, pozostałe – III

12. Mięśnie gałki ocznej – unerwienie:



m. prosty boczny – n. odwodzący (n. abducens)



m. prosty przyśrodkowy



m. prosty górny



m. prosty dolny

n. okoruchowy (n. oculomotorius)



m. skośny dolny



m. skośny górny – n. bloczkowy (n. trochlearis)

13. Powieki (palpebrae) – górna i dolna, ich brzegi ograniczają szparę powiek i łączą się w kątach

oka tworząc spoidła powiek, w kącie przyśrodkowym oka leży jeziorko (lacus lacrimalis) z
mięskiem łzowym (caruncula lacrimalis), na krawędziach przednich cz. gałkowej powiek
znajdują się rzęsy (cilia) i ujście gruczołów rzęskowych, a na tylnych ujścia gruczołów
tarczkowych (glandulae tarsales), na brzegach powiek uchodzą gruczoły łojowe, warstwy
powiek: skóra z tkanką podskórną, cz. powiekowa m. okrężnego oka, tarczka z m.
tarczkowym i przegrodą oczodołu, spojówka, w powiece górnej znajduje się także m.
dźwigacz powieki górnej, wydzielina gruczołów tarczkowych tarczki zapobiega wypływaniu
łez.

14. Narząd łzowy (apparatus lacrimalis) – część wydzielnicza:

Gruczoł łzowy – gruczoł cewkowy surowiczy, składa się z większej cz. oczodołowej
położonej w przednio-bocznej cz. sklepienia oczodołu i cz. powiekowej przylegającej do
górnego sklepienia spojówki, jego przewodziki odprowadzające uchodzą do worka
spojówkowego w okolicy kąta bocznego oka, produkuje łzy (lacrimae) zwilżające rogówkę i
worek spojówkowy, unerwienie pochodzi od n. łzowego którego włókna wydzielnicze
pochodzą ze zwoju skrzydłowo-podniebiennego.

15. Narząd łzowy (apparatus lacrimalis) – drogi łzowe

Drogi odprowadzające łzy rozpoczynają się korytkiem łzowym (rivus lacrimalis) między
krawędziami powiek i gałką oczną, dalej łzy biegną do jeziorka w kącie przyśrodkowym oka,

potem do punktu łzowego (punctum lacrimale) na brodawce łzowej i kanalików łzowych
górnego i dolnego (canaliculi lacrimales) które rozszerzają się tworząc bańkę i uchodzą do
woreczka łzowego (saccus lacrimalis) w dole woreczka łzowego przedłużającego się w
przewód nosowo-łzowy (ductus nasolacrimalis) a dalej w nosowy dolny

16. Przewód słuchowy zewnętrzny (meatus acusticus externus) – ma długość ok. 35 mm., składa

się z krótszej bocznej cz. chrzęstnej i przyśrodkowej kostnej, cz. chrzęstna zaczyna się
otworem słuchowym zewnętrznym w jamie muszli a kończy się przy błonie bębenkowej,
przebieg jest poprzeczny, łukowato wygięty ku górze i załamany w dwóch miejscach a światło
eliptyczne o zmiennej szerokości, powstają tu zachyłek dolny i przedni w których mogą
zatrzymywać się ciała obce, wyścielony jest skórą posiadającą gruczoły woskowinowe, u
ludzi starszych mogą występować tu włosy

17. Jama bębenkowa – ściany

a.) boczna (błoniasta) – utworzona przez powierzchnię wewnętrzną błony bębenkowej i

blaszkę kostną łuski k. skroniowej, znajduje się tu zachyłek nadbębenkowy w którym
głowa młoteczka łączy się z kowadełkiem

b.) górna (pokrywowa) – oddziela jamę bębenkową od środkowego dołu czaszki, bardzo

cienka, może posiadać szczeliny i jamki powietrzne (komórki bębenkowe)

c.) dolna (żyły szyjnej) – cienka, może zawierać komórki bębenkowe, oddziela jamę

bębenkową od dołu szyjnego w którym leży ż. szyjna wewnętrzna, w tylnej cz.
zaznacza się wyniosłość rylcowata

d.) tylna (sutkowa) – znajduje się tu wejście do jamy wyrostka sutkowatego, wyniosłość

kanału n. twarzowego, wyniosłość kanału półkolistego bocznego, dół kowadełka,
wyniosłość piramidowa i otwór bębenkowy kanalika struny bębenkowej

e.) przednia (szyjno-tętnicza) – oddziela j. bębenkową od pionowej cz. kanału t. szyjnej

wewnętrznej, znajdują się tu ujścia kanalików szyjno-bębenkowych dla drobnych tt.
oraz ujście bębenkowe trąbki słuchowej rozdzielone wyrostkiem ślimakowatym

f.) przyśrodkowa (błędnikowa) – stanowi granicę ucha środkowego i wewnętrznego,

znajduje się tu okienko przedsionka położone we własnym dołku, wyniosłość kanału
n. twarzowego, wzgórek przedłużający się w mostek spoczywający na podpórce
wzgórka oraz okienko ślimaka położone we własnym dołku

18. Błona bębenkowa (membrana tympani) – oddziela przewód słuchowy zewnętrzny od jamy

bębenkowej, gładka, mało elastyczna błona o eliptycznym kształcie, szarym zabarwieniu i
stałej grubości, składa się z dwóch części oddzielonych fałdami młoteczkowymi: przednim i
tylnym:



napięta – położona w dolnym obszarze, stanowi większą część małżowiny, jej
brzeg umocowany jest do bruzdy bębenkowej za pomocą pierścienia włóknisto-
chrzęstnego, występuje tu prążek młoteczka, na środku błony znajduje się
wgłębienie zwane pępkiem (umbo) wywołane końcem rękojeści młoteczka,



wiotka – położona u góry, przyczepia się do łuski skroniowej, posiada czasem

otwór

19. Trąbka słuchowa (tuba auditiva) – kanał długości ok. 35mm., łączy jamę bębenkową z cz.

nosową gardła (ujście leży na bocznej ścianie), biegnie skośnie, jej wnętrze wyściela błona
śluzowa pochodząca z gardła, składa się z dwóch części oddzielonych cieśnią:

a.) cz. kostna – krótsza, należy do półkanału trąbki słuchowej otwartego na przedniej

ścianie jamy bębenkowej ujściem bębenkowym trąbki słuchowej

b.) cz. chrzęstna – dłuższa, w kształcie rynienki, składa się z blaszki bocznej i

przyśrodkowej umocowanych do szczeliny klinowo-skalistej i dołu łódkowatego
kości klinowej, światło trąbki jest tu zamknięte przy ujściu gardłowym otwierając się
tylko podczas połykania dzięki m. napinaczowi podniebienia miękkiego
(wyrównywanie ciśnienia w jamie bębenkowej)

20. Błędnik kostny (labyrinthus osseus) – składa się z trzech części:

a.) przedsionek (vestibulum) – cz. środkowa, zaokrąglona przestrzeń



ściana boczna - uchodzą tu okienko przedsionka i okienko ślimaka,



ściana przyśrodkowa – występuje tu grzebień przedsionka oddzielający zachyłek
kulisty i eliptyczny, poniżej zachyłka eliptycznego występuje otwór prowadzący
do wodociągu przedsionka, znajdują się tu także trzy plamki sitkowate: górna,
środkowa i dolna dla przejścia nerwów

b.) ślimak (cochlea) – cz. przednia, od podstawy ku szczytowi (zwanemu osklepkiem)

biegnie kanał spiralny wijący się dookoła osi ślimaka - wrzecionka (biegną w nim
kanały podłużne zawierające pęczki n. ślimakowego) od którego odchodzi w każdym
zakręcie blaszka spiralna kostna sięgająca do połowy światła, od zewnętrznej ściany
zakrętów ślimaka odchodzi blaszka spiralna wtórna, obie blaszki oddzielają schody
przedsionka od schodów bębenka, łączące się w szczelinie osklepka

c.) kanały półkoliste – cz. tylna, trzy ustawione do siebie pod kątem prostym: przedni,

tylny (najdłuższy) i boczny, posiadają odnogi bańkowate (zaczynają się bańkami
kostnymi uchodzącymi do przedsionka 3 otworami) i pojedyncze (odnogi kanałów
przedniego i tylnego łączą się w odnogę wspólną otwierającą się w przedsionku
otworem, a odnoga kanału bocznego uchodzi samodzielnie)

21. Przedsionek (vestibulum) – cz. środkowa błędnika kostnego, ku przodowi łączy się ze

ślimakiem a od tyłu z kanałami półkolistymi, zaokrąglona przestrzeń,



ściana boczna – przyśrodkowa ściana jamy bębenkowej, uchodzą tu okienko
przedsionka i okienko ślimaka,



ściana przyśrodkowa – dno przewodu słuchowego wewnętrznego, występuje tu
grzebień przedsionka oddzielający zachyłek kulisty i eliptyczny, poniżej zachyłka
eliptycznego występuje otwór prowadzący do wodociągu przedsionka, znajdują się
tu także trzy pola z otworkami zwane plamkami sitkowatymi: górna (dla przejścia
n. łagiewkowo-bańkowego), środkowa (dla przejścia n. woreczkowego) i dolna
(dla przejścia n. bańkowego tylnego), wszystkie te nerwy pochodzą od n. VIII

22. Kanały półkoliste (canales semicirculares) - cz. tylna błędnika kostnego, leżą ku tyłowi i

górze od przedsionka, trzy ustawione do siebie pod kątem prostym:

a.) przedni – biegnie w płaszczyźnie strzałkowej, wywołuje wyniosłość łukowatą na

piramidzie kości skroniowej

b.) tylny – najdłuższy, położony w płaszczyźnie czołowej
c.) boczny – leży w płaszczyźnie poziomej

Każdy kanał posiada odnogę bańkowatą (crus ampullare) – zaczynają się bańkami kostnymi
uchodzącymi do przedsionka 3 otworami oraz pojedynczą (crus simplex) - odnogi kanałów
przedniego i tylnego łączą się w odnogę wspólną otwierającą się w przedsionku otworem, a
odnoga kanału bocznego uchodzi samodzielnie

23. Błędnik błoniasty (labyrinthus membranaceus) – objęty od zewnątrz przez błędnik kostny i

oddzielony od niego przestrzenią przychłonkowa, wewnątrz błędnika znajduje się przestrzeń
śródchłonkowa, składa się z czterech części:

a.) woreczek (sacculus) – ku dołowi przechodzi w przewód łączący wpadający do

przewodu ślimakowego, występuje tu plamka woreczka (pole zmysłowe), od tyłu
łączy się wąskim przewodem z łagiewką

b.) łagiewka (urticulus) – ślepo zamknięta na obu końcach, od tyłu wpadają 5 otworami

przewody półkoliste, znajduje się tu także plamka łagiewki (pole z zakończeniami
nerwowymi), łączy się z woreczkiem przewodem łagiewkowo-woreczkowym

c.) przewody półkoliste (ductus semicirculares) – trzy: przedni, tylny i boczny, każdy

posiada bańkę błoniastą, odnogę błoniastą pojedynczą (w przewodzie bocznym) i
wspólną (dla przewodu przedniego i tylnego), w każdej bańce błoniastej znajduje się
grzebień bańkowy z nabłonkiem zmysłowym

d.) przewód ślimakowy (ductus cochlearis) – rozpoczyna się w przedsionku, łączy się z

woreczkiem, wije się w kanale spiralnym do szczytu gdzie kończy się jako kątnica
osklepkowa, przyczepia się do brzegu blaszki spiralnej kostnej, ma 3 ściany:



przedsionkowa – cienka, oddziela przewód od schodów przedsionka



zewnętrzna – biegnie tu wyniosłość spiralna zawierająca naczynie wystające,
występuje tu prążek naczyniowy, silnie unaczyniona blaszka wytwarza
śródchłonkę



bębenkowa – przebiegająca tu blaszka podstawna stanowi pole zmysłowe
(zamiana fal głosowych na impulsy nerwowe), występujące tu brodawkowate
wyniosłości tworzą narząd spiralny Cortiego (narząd słuchu)

24. Łagiewka i woreczek – wchodzą w skład błędnika błoniastego

a.) woreczek (sacculus) – ku dołowi przechodzi w przewód łączący (ductus reuniens)

wpadający do przewodu ślimakowego, występuje tu pole zmysłowe zwane plamką
woreczka (macula sacculi), od tyłu łączy się wąskim przewodem z łagiewką

b.) łagiewka (urticulus) – większa od woreczka, ślepo zamknięta na obu końcach, od tyłu

wpadają 5 otworami przewody półkoliste, znajduje się tu także pole z zakończeniami
nerwowymi zwane plamką łagiewki (macula urticuli), łączy się z woreczkiem
przewodem łagiewkowo-woreczkowym (ductus urticulosaccularis), który wydłuża się
w przewód śródchłonki

25. Przewód śródchłonki (ductus endolymphaticus) – część błędnika błoniastego, przedłużenie

przewodu łagiewkowo-woreczkowego, biegnie w wodociągu przedsionka i wychodzi z cz.
skalistej k. skroniowej na tylną powierzchnię piramidy przez otwór zewnętrzny wodociągu
przedsionka (apertura externa aqueductus vestibuli), kończy się workowatym rozszerzeniem
(saccus endolymphaticus) leżącym na tylnej powierzchni piramidy kości skroniowej między
dwoma blaszkami opony twardej.

26. Ślimak (cochlea) – cz. przednia błędnika kostnego, przypomina kształtem skorupę ślimaka, od

podstawy ku szczytowi (zwanemu osklepkiem) biegnie kanał spiralny wijący się dookoła osi
ślimaka - wrzecionka (biegną w nim kanały podłużne zawierające pęczki n. ślimakowego) od
którego odchodzi w każdym zakręcie blaszka spiralna kostna sięgająca do połowy światła, od
zewnętrznej ściany zakrętów ślimaka odchodzi blaszka spiralna wtórna, obie blaszki
oddzielają schody przedsionka od schodów bębenka, łączące się w szczelinie osklepka.

IV. Układ pokarmowy

Przedsionek ust (vestibulum oris) - ograniczony jest od przodu wargami i policzkami, od tyłu
wyrostkami zębodołowymi (processus alveolares) i zębami (dentes), ma kształt podkowy,
komunikuje się z jamą ustną właściwą dzięki szczelinie za ostatnimi zębami trzonowymi
(spatium retromolare), na wysokości drugiego zęba trzonowego górnego znajduje się
brodawka przyusznicza (papilla parotidea) – ujście przewodu ślinianki przyuszniczej.

a.) wargi: górna i dolna (labia: superius et inferius) – razem ograniczają szparę ust (rima

oris), a po każdej stronie zbiegają się, tworząc kącik ust (angulus oris) i łączą się w
spoidle warg (commisura labiorum), od przegrody nosa do środka górnej wargi
biegnie rynienka (philtrum), każda z warg połączona jest z odpowiednim dziąsłem
przez wędzidełko (frenulum), na przekroju poprzecznym warga składa się z części
skórnej, mięśniowej, a od wewnątrz pokryta jest błoną śluzową z gruczołami
wargowymi (glandulae labiales), na brzegach ust warstwa skóry jest cienka, przez co
prześwitują tam liczna naczynia krwionośne (czerwień wargowa),

b.) policzek (bucca) – obszar twarzy ograniczony przez: kącik ust, otwór słuchowy

zewnętrzny, łuk jarzmowy i brzeg żuchwy, rośnie tu u mężczyzn broda (barba),
składa się z warstwy skórnej, mięśniowej i śluzowej z gruczołami policzkowymi
(glandulae buccales), zawiera ponadto ciało tłuszczowe (corpus adiposum buccae)

c.) dziąsła (gingivae) – cz. błony śluzowej jamy ustnej pokrywającej wyrostki

zębodołowe, przyczyniają się do umocowania zęba w zębodole, należy do przyzębia

Rozwój uzębienia: dzieli się na cztery etapy

a.) tworzenie zawiązków zębowych: zawiązki zębów mlecznych powstają ok. 5-6

tygodnia życia płodowego, najpierw powstaje ektodermalna pierwotna listewka
zębowa, zagina się i ulega zgrubieniu w miejscach, gdzie powstaną zęby, gromadzi się
tam także mezenchyma, w wyniku proliferacji komórek powstają ektodermalne
narządy szkliwotwórcze i mezenchymalne brodawki zębowe, powstaje także listewka
drugorzędowa tworząca 32 pączki (zawiązki zębów stałych),

b.) powstawanie zębiny i szkliwa: w wyniku rozwoju brodawek zębowych powstają

odontoblasty produkujące zębinę a z narządów szkliwotwórczych ameloblasty
wytwarzające szkliwo

c.) powstawanie korzenia zęba, cementu i ozębnej: za formowanie korzenia odpowiada

pochewka narządu szkliwotwórczego która następnie zanika i z mezenchymalnego
woreczka zębowego powstaje cement (cementoblasty) i ozębna,

d.) wyrzynanie zębów: zęby mleczne wyrzynają po całkowitym rozwoju korony i

korzenia w 4 - 6 miesiącu życia, a zęby stałe po wypadnięciu mlecznych w 6 - 12
roku, proces ten poprzedza resorpcja zębów mlecznych, pierwsze są dolne siekacze

Budowa zęba:

a.) Korona (corona) – posiada kilka powierzchni: wargową (facies labialis) lub

policzkową (facies buccalis), językową (facies lingualis), styczną: bliższą i dalsza
(facies contacta mesialis et distalis) oraz żującą (facies masticatoria), na tej ostatniej
obecna są guzki korony (tuberculi coronae dentis) – przedtrzonowe maja ich
zazwyczaj 2, a trzonowe – 4 (mogą się indywidualnie zmieniać)

b.) Szyjka (collum dentis) – jest częścią między korona a korzeniem, objęta przez dziąsło
c.) Korzeń (radix dentis) – przedłuża się w szczyt (apex radicis dentis), umocowany w

zębodole systemem więzadłowym (wklinowanie)

Ząb posiada wewnątrz jamę (cavitas dentis) wypełnioną miazga (pulpa dentis), jama
przedłuża się w kanał korzenia (canalis radicis dentis), który otwiera się otworem szczytu
(foramen apicis dentis), główną masę zęba stanowi zębina (dentinum), na powierzchni korony
znajduje się warstwa szkliwa (enamelum), a na korzeniu – cementu (cementum), szyjka
natomiast nie jest żadnym z nich osłonięta, dlatego jej odsłonięcie powoduje dotkliwe bóle.

Zęby stałe (dentes permanentes): ich zawiązki powstają w życiu płodowym lecz wyrzynają
dopiero po resorpcji korzeni zębów mlecznych w 6 – 12 roku życia, ostatnie zęby stałe – zęby
mądrości (dentes serotini) wyrzynają w 18 – 30 roku życia, występują w liczbie 32 kolejno:
siekacze (dentes incisivi) - 8, kły (dentes canini) - 4, zęby przedtrzonowe (dentes premolares)
- 8 i trzonowe (dentes molares) - 12, są mocniejsze i większe od zębów mlecznych (różnica
wynosi 2 – 4 mm), mają barwę żółtobiałą, są mocniej osadzone w szczękach i mają grubsze
ściany niż zęby mleczne.

Zęby mleczne: ich zawiązki powstają ok. 5-6 tygodnia życia płodowego, wyrzynają w 4 - 6
miesiącu życia, występują w liczbie 20 kolejno: siekacze (dentes incisivi) - 8, kły (dentes
canini) - 4 i zęby trzonowe (dentes molares) - 8, są mniejsze i delikatniejsze od zębów stałych,
mają barwę niebieskobiałą, ich charakterystyczną cechą jest zgrubienie brzegu szkliwnego na
korzeniowym końcu korony (wyraźnie zaznaczona szyjka), ich ściany są cieńsze, są ustawione
w szczęce bardziej pionowo, słabiej osadzone w szczękach, siekacze i kły są zębami
jednoguzkowymi, górny trzonowce mają kolejno 3 i 4 guzki a dolne kolejno 4 i 5.

Cechy uzębienia człowieka:

a.) difiodontyczne – człowiek posiada dwa pokolenia zębów: mleczne (dentes decidui s.

lactei) oraz stałe (dentes permanentes),

b.) zamknięte – człowiek ma zamknięte oba szeregi zębów (bez przestrzeni

międzyzębowych), zęby stykają się w punktach stycznych

c.) heterodontyczne – uzębienie jest zróżnicowane na siekacze (dentes incisivi), kły

(dentes canini), zęby przedtrzonowe (dentes premolares) i trzonowe (dentes molares),

d.) zęby człowieka są ułożone w dwa łuki zębowe: górny i dolny (arcus dentalis:

superior et inferior), górny ma kształt połowy elipsy a dolny paraboli

e.) siekacze górne są odchylone swą długą osią do przodu, przedtrzonowce i trzonowce

dolne w stronę językową, reszta zębów ustawiona jest prawie pionowo

f.) antagonistyczne – prawie każdy ząb styka się z dwoma zębami przeciwległej szczęki

Budowa kła i siekacza:

a.) siekacz (dens incisivus): służy do odgryzania kęsów, ma koronę w kształcie dłuta,

powierzchnia przednia (wargowa) zwrócona jest ku wargom i lekko wypukła, tylna
(językowa) ku językowi i wklęsła, a dwa brzegi styczne (mezjalny i dystalny) ku
zębom sąsiednim, posiada także brzeg sieczny (wolny), jego korona jest najszersza
przy krawędzi siecznej i zwęża się ku szyjce, korzeń jest pojedynczy, na pow.
językowej znajduje się mały guzek zęba, górny środkowy siekacz jest większy od
bocznego, na dole odwrotnie przy czym siekacze dolne są mniejsze od górnych

b.) kieł (dens caninus) – najsilniej rozwinięty ząb jednokorzeniowy, zwykle nie wyrastają

ponad powierzchnię żucia innych zębów a ich rola polega zarówno na odgryzaniu
kęsów jak i żuciu, posiadają wypukłe powierzchnie językową i wargową, pojedynczy,
silny i długi korzeń, ich korona jest stożkowata i zakończona ostrym wierzchołkiem,
ich guzek jest większy niż w siekaczach

Budowa zęba przedtrzonowego (dens premolaris): dwuguzkowy, posiada powierzchnię
policzkową podobną do kła, językową, styczne: mezjalną i dystalną oraz wyraźną
powierzchnię żucia, służy do zgniatania i rozcierania pokarmów, na powierzchni żucia
występują dwa stożkowate guzki: większy policzkowy i językowy oddzielone bruzdą,
przedtrzonowce górne mają często rozdwojony korzeń a dolne pojedynczy, występują w
liczbie 8, przedtrzonowce dolne są pochylone w stronę językową

Budowa zęba trzonowego: wieloguzkowy, są najsilniej rozwiniętymi zębami uzębienia
ludzkiego, służą do rozcierania pokarmów, korona ma kształt nieregularnego sześcianu,
posiada pow. policzkową, językową, styczne: mezjalną i dystalną oraz wyraźną powierzchnię
żucia na której znajduje się 4 – 5 guzków oddzielonych od siebie bruzdami, trzonowce szczęki
mają po trzy korzenie: dwa policzkowe i jeden podniebienny a żuchwy dwa: mezjalny i
dystalny, pierwsze trzonowce zarówno na górze jak i na dole są największe, komora mieści się
głównie w okolicy szyjki, trzeci ząb trzonowy – ząb mądrości jest bardzo zmienny pod
względem kształtu i wielkości, często nie ma go wcale

10.

Unerwienie i unaczynienie zębów:

a.) Unaczynienie pochodzi od t. szczękowej (a. maxillaris): zęby szczęki unaczynia t.

zębodołowa górna tylna (a. alveolaris superior posterior) i tt. zębodołowe górne
przednie (aa. alveolares superiores anteriores) od t. podoczodołowej (a.
infraorbitalis), zęby żuchwy unaczynia t. zębodołowa dolna (a. alveolaris inferior),
żyły towarzyszą tętnicom i wlewają się do splotu skrzydłowego, bogato rozgałęzione
naczynia znajdują się wyłącznie w miazdze, wnikając przez kanały korzeni

b.) Unerwienie pochodzi od n. trójdzielnego: zęby szczęki unerwiają gg. zębodołowe

górne przednie, środkowa i tylne (rr. alveolares anteriores, media et posteriores) od
n. podoczodołowego (n. infraorbitalis) – gałęzi n. szczękowego (n. maxillaris)
tworzące splot zębowy górny (plexus dentalis superior), zęby żuchwy unerwia n.
zębodołowy dolny (n. alveolaris inferior) od n. żuchwowego (n. mandibularis)
tworzący splot zębowy dolny (plexus dentalis inferior), nerwy wchodzą do jamy
miazgi rozpadając się po drodze na pojedyncze włókna

11.

Jama ustna właściwa (cavum oris propria) (ogólnie) – jest przestrzenią ograniczoną z przodu i
boków zębami, z góry – podniebieniem (palatum), z dołu – przeponą jamy ustnej
(diaphragma oris) utworzoną przez mięśnie, a do tyłu otwartą do gardzieli (fauces), z
przedsionkiem jamy komunikuje się przez przestrzeń zatrzonową (spatium retromolare),
zawiera przede wszystkim język (lingua), wyścielona jest błoną śluzową zawierającą
gruczoły, wydzielina obecna w jamie ustnej produkowana jest przez małe i duże gruczoły:

a.) gruczoły małe – rozsiane są po całej powierzchni, w grupie tej wyróżniamy: gruczoły

wargowe (glandulae labiales), policzkowe (glandulae buccales), trzonowe (glandulae
molares), podniebienne (glandulae palatinae) oraz językowe (glandulae linguales),

b.) gruczoły duże – ślinianki: po każdej stronie występują 3: przyuszna (glandula

parotidea), podżuchwowa (glandula submandibularis) i podjęzykowa (glandula
sublingualis)

12.

Język (lingua) – składa się z trzonu (corpus linguae) przedłużającego się w szczyt (apex
linguae) oraz z korzenia (radix linguae), możemy na nim wyróżnić grzbiet i powierzchnię
dolną rozdzielone brzegiem, pomiędzy trzonem a korzeniem obecna jest bruzda krańcowa
języka (sulcus terminalis linguae) do której przyczepia się łuk podniebienno-językowy (arcus

palatoglossus), a w linii pośrodkowej znajduje się na niej otwór ślepy (foramen cecum)
prowadzący do przewodu językowego (ductus lingualis), pomiędzy korzeniem a nagłośnią
(epiglottis) znajdują się 3 fałdy językowo-nagłośniowe (plicae glossoepiglotticae), na
nasadzie występuje także migdałek językowy (tonsilla lingualis), na grzbiecie języka
widoczna jest bruzda pośrodkowa (sulcus medianus linguae) znajdująca się nad przegrodą
języka (septum linguae), błona śluzowa języka łączy się z dnem jamy ustnej właściwej przez
wędzidełko (frenulum linguae), zbieżnie do niego biegną fałdy podjęzykowe (plicae
sublinguales) zakończone po każdej stronie mięskiem podjęzykowym (caruncula
sublingualis), na powierzchni błony śluzowej grzbietu obecne są brodawki językowe (papillae
linguales), język składa się także z mm. języka: wewnętrznych (podłużny górny i dolny,
poprzeczny i pionowy) oraz zewnętrznych (bródkowo-, gnykowo- i rylcowo-językowy),
unerwienie języka jest: ruchowe pochodzi od n. XII, wydzielnicze od n. VII, czuciowe od n.
językowego (⅔) i IX (⅓), smakowe od struny bębenkowej (⅔) i IX (⅓)

13.

Grzbiet języka – brodawki języka (papillae linguales): są to wyniosłości błony śluzowej, w
ich wnętrzu znajdują się kubki smakowe będące receptorami smaku:

a.) nitkowate (filiformes) – najliczniejsze i najmniejsze, leżą w tylno-przyśrodkowym

pasie języka, nie mają funkcji smakowej

b.) grzybkowate (fungiformes) – większe od nitkowatych, leżą na brzegach i końcu

języka, posiadają kubki smakowe, unerwione przez strunę bębenkową

c.) liściaste (foliatae) – leżą na tylnej części brzegu języka, posiadają kubki smakowe,

unerwione smakowo przez n. IX

d.) okolone (vallatae) – największe i najmniej liczne (6 – 14), leżą wzdłuż bruzdy

krańcowej, posiadają kubki smakowe, unerwione przez n. IX

14.

Mięśnie języka – podział, czynność:

a.) mm. wewnętrzne języka – zmieniają kształt języka:



m. podłużny języka górny (m. longitudinalis superior) biegnący wzdłuż
górnej pow. języka



m. podłużny języka dolny (m. longitudinalis inferior) biegnący wzdłuż dolnej
pow. języka



m. poprzeczny języka (m. transversus linguae) biegnący od przegrody do

brzegów języka



m. pionowy (m. verticalis linguae) biegnący od pow. dolnej ku górnej

b.) mm. zewnętrzne języka – wpływają na położenie języka:



m. bródkowo-językowy (m. genioglossus) biegnący wachlarzowato w głąb
języka od kolca bródkowego żuchwy, pociąga język do przodu i obniża



m. gnykowo-językowy (m. hyoglossus) biegnący od k. gnykowej do brzegu

języka, pociąga język ku tyłowi i dołowi



m. rylcowo-językowy (m. styloglossus) biegnący od wyrostka rylcowatego k.

skroniowej do brzegu języka, pociąga język ku tyłowi i górze

Wszystkie mięśnie języka unerwione są przez n. podjęzykowy (n. hypoglossus)

15.

Powierzchnia dolna języka: błona śluzowa jest tu szczególnie cienka i delikatna o zabarwieniu
różowawym, po obu stronach linii pośrodkowej prześwieca żyła głęboka języka, w linii
pośrodkowej wznosi się fałd błony śluzowej – węzidełko języka (frenulum linguae), które
przyczepia się na dnie jamy ustnej między brodawkami podjęzykowymi, ogranicza ono
nadmierny ruch języka ku tyłowi, bocznie od węzidełka leżą dwa symetryczne fałdy
strzępiaste (plicae fimbratae) biegnące zbieżnie ku przodowi (silniej zaznaczone u dzieci), w
okolicy węzidełka języka uchodzą także przewody odprowadzające gruczołów językowych
przednich (glandulae linguales anteriores).

16.

Ślinianka przyuszna (glandula parotidea) jest dużym gruczołem ślinowym typu
merokrynicznego, pęcherzykowego i surowiczego o budowie zrazikowej, prawidłowo jest
niewyczuwalna przez skórę, posiada dwa wyrostki – zażuchwowy i szyjny, z jej górno-
przedniego brzegu wychodzi przewód wyprowadzający (ductus parotideus) o dł. 4 cm który
biegnie najpierw równolegle do łuku jarzmowego i przebija m. policzkowy wpadając do
przedsionka jamy ustnej w postaci brodawki przyusznej (papilla parotidea) na wysokości
drugiego trzonowca górnego, składa się z dwóch części :

a.) powierzchowna – ma kształt trójkąta, starsza, leży między otworem słuchowym

zewnętrznym a gałęzią żuchwy

b.) głęboka – również przypomina trójkąt, młodsza, leży w dole zażuchwowym,

Unerwienie wydzielnicze pochodzi z jądra ślinowego górnego (nucleus salivatorius inferior) z
którego włókna wychodzą z n. IX do jego zwoju dolnego (ganglion inferior) skąd odchodzą n.
bębenkowym (n. tympanicus) przechodzącym przez jednoimienny splot, dalej jako n. skalisty
mniejszy (n. petrosus minor) do zwoju usznego (ganglion oticum), gdzie włókna przełączają
się na zazwojowe biegnące z n. uszno-skroniowym (n. auriculotemporalis), po czym
rozdzielają się: część wraz z tym n. wędruje do ślinianki i tam się rozgałęzia, a część dołącza
się do n. VII i wraz z nim osiąga śliniankę.

17.

Ślinianka podjęzykowa (glandula sublingualis) – duży gruczoł ślinowy o budowie cewkowo-
pęcherzykowej i wydzielaniu śluzowo-surowiczym, leży pod błoną śluzową jamy ustnej
właściwej uwypuklając ją w fałd podjęzykowy (plica sublingualis), jest nieco rozproszona i
posiada kilka przewodów wyprowadzających: przewody mniejsze (ductus sublinguales
minores) ślinianek podjęzykowych mniejszych uchodzą na całej długości fałdu
podjęzykowego, a od ślinianki większej odchodzi przewód podjęzykowy większy (ductus
sublingualis major), który uchodzi wspólnie z przewodem podżuchwowym na mięsku
podjęzykowym (caruncula sublingualis).
Unerwienie wydzielnicze pochodzi od jądra ślinowego górnego (nucleus salivatorius
superior) z którego włókna biegną razem z n. pośrednim (n. intermedius) do kanału n.
twarzowego skąd odbiegają w postaci struny bębenkowej (chorda tympani), następnie dostają
się do n. językowego (n. lingualis) i zwoju podżuchwego (ganglion submandibularis) gdzie
wiązki przełączają się na zazwojowe i biegnią z n. podjęzykowym (n. sublingualis) do
ślinianki podjęzykowej.

18.

Ślinianka podżuchwowa (glandula submandibularis) – położenie, unerwienie: jest to gruczoł
śluzowo-surowiczy i cewkowo-pęcherzykowy, jej przewód (ductus submandibularis) uchodzi
razem z przewodem ślinianki podjęzykowej na mięsku podjęzykowym, leży w trójkącie
żuchwy (trigonum mandibulae) na zewnętrznej powierzchni m. żuchwowo-gnykowego, jej
wypukła pow. zewnętrzna przylega do trzonu żuchwy a w dolnej cz. jest przykryta m.
szerokim szyi.
Unerwienie wydzielnicze dla ślinianki podżuchwowej pochodzi od jądra ślinowego górnego
(nucleus salivatorius superior) z którego włókna biegną razem z n. pośrednim (n. intermedius)
do kanału twarzowego skąd odbiegają w postaci struny bębenkowej (chorda tympani),
następnie dostają się do n. językowego (n. lingualis) i zwoju podżuchwego (ganglion
submandibularis) gdzie wiązki przełączają się na zazwojowe i biegnią gg. gruczołowymi (rr.
glandulares) do ślinianki podżuchwowej.

19.

Podniebienie twarde i miękkie:

a.) Podniebienie twarde (palatum durum) zbudowane jest z podniebienia kostnego

(palatum osseum), w linii pośrodkowej posiada szew (raphe palatini), a od przodu
brodawkę przysieczną (papilla incisiva), w części przedniej obecne są fałdy
podniebienne poprzeczne (plicae palatinae transversae), w tkance podśluzowej
występują gruczoły podniebienne (glandulae palatinae), przedłuża się w rozścięgno
podniebienne (aponeurosis palatinae) i przechodzi w podniebienie miękkie

b.) Podniebienie miękkie (palatum molle) – przedłużenie podniebienia twardego, tworzy

ruchomą przegrodę między jamą ustną a gardłem, oddaje do tyłu języczek (uvula), a
w dół po każdej stronie – łuk podniebienno-językowy (arcus palatoglossus) i
podniebienno-gardłowy (arcus palatopharyngeus), jego rusztowanie stanowi
rozcięgno podniebienia do którego przyczepiają się mm. podniebienia miękkiego: m.
dźwigacz podniebienia miękkiego (m. levator veli palatini) i napinacz podniebienia
miękkiego (m. tensor veli palatini) biegnące ku górze, m. podniebienno-językowy (m.
palatoglossus) i podniebienno-gardłowy (m. palatopharyngeus) ku dołowi oraz m.
języczka (m. uvulae) pośrodku.

20.

Sklepienie jamy ustnej – podniebienie twarde i miękkie:

a.) Podniebienie twarde (palatum durum) zbudowane jest z podniebienia kostnego

(palatum osseum), w linii pośrodkowej posiada szew (raphe palatini), a od przodu
brodawkę przysieczną (papilla incisiva), w części tylnej obecne są fałdy podniebienne
poprzeczne (plicae palatinae transversae), w tkance podśluzowej występują gruczoły
podniebienne (glandulae palatinae), przedłuża się w rozścięgno podniebienne
(aponeurosis palatinae) i przechodzi w podniebienie miękkie

b.) Podniebienie miękkie (palatum molle) – przedłużenie podniebienia twardego, tworzy

ruchomą przegrodę między jamą ustną a gardłem, oddaje do tyłu języczek (uvula), a
w dół po każdej stronie – łuk podniebienno-językowy (arcus palatoglossus) i
podniebienno-gardłowy (arcus palatopharyngeus), jego rusztowanie stanowi
rozcięgno podniebienia do którego przyczepiają się mm. podniebienia miękkiego: m.
dźwigacz podniebienia miękkiego (m. levator veli palatini) i napinacz podniebienia:
(m. tensor veli palatini) biegnące ku górze, m. podniebienno-językowy (m.
palatoglossus) i podniebienno-gardłowy (m. palatopharyngeus) ku dołowi oraz m.
języczka (m. uvulae) pośrodku.

21.

Mięśnie podniebienia – podział, unerwienie i unaczynienie:

a.) biegnące ku górze:



m. dźwigacz podniebienia miękkiego (m. levator veli palatini)



m. napinacz podniebienia miękkiego (m. tensor veli palatini)

b.) biegnące ku dołowi:



m. podniebienno-językowy (m. palatoglossus)



m. podniebienno-gardłowy (m. palatopharyngeus)

c.) leżące pośrodku:



m. języczka (m. uvulae)

Wszystkie mm. podniebienia miękkiego przyczepiają się na rozcięgnie podniebiennym
Unaczynienie: tt. podniebienne: wstępująca i zstępująca (a. palatina ascendens et descendens) oraz t.
gardłowa wstępująca (a. pharyngea ascendens)
Unerwienie: gałązki splotu gadłowego pochodzące od n. IX, X i VII poza m. napinaczem podniebienia
miękkiego posiadający własny nerw (od V

)

22.

Przełyk (oesophagus) – budowa, położenie: jest to element rozpoczynający przewód
pokarmowy (tractus alimentarius), ma postać mięśniowej rury o długości ok. 25 cm łączącej
gardło z żołądkiem, rozpoczyna się na wysokości około C6 a kończy mniej więcej Th11/12
wpustem żołądka (cardia ventriculi), posiada trzy części:

a.) Część szyjna (pars cervicalis) – posiada z przodu tchawicę, z boku t. szyjną wspólną,

przytarczyce i płaty tarczycy, kończy się górnym otworem klatki piersiowej (apertura
thoracis superior)

b.) Część piersiowa (pars thoracica) – leży w śródpiersiu tylnym, krzyżuje się z łukiem

aorty i przebiega za oskrzelem głównym lewym i lewą komorą serca, kończy się
rozworem przełykowym przepony

c.) Część brzuszna (pars abdominalis) – cechuje się zmienną długością w zależności od

stopnia wypełnienia żołądka

Przełyk ulega zwężeniu w 3 miejscach, między którymi występują 2 rozszerzenia:



zwężenie górne w przejściu gardła w przełyk,



środkowe przy skrzyżowaniu z łukiem aorty na wysokości Th4 – mięśniówka
zmienia tu charakter z poprzecznie prążkowanej na gładką,



dolne powyżej wpustu żołądka przy przejściu przez przeponę.

Ściana przełyku składa się z czterech warstw: błony śluzowej, tkanki podśluzowej (tworzącej
podłużne fałdy), błony mięśniowej (dwuwarstwowej) i zewnętrznej

23.

Żołądek (ventriculus, gaster) – jeden z głównych narządów przewodu pokarmowego, do jego
zadań należy: okresowe magazynowanie, mieszanie i rozdrabnianie pokarmu, przesuwanie
treści pokarmowej w małych porcjach dalej, wstępne trawienie białek i węglowodanów oraz
wchłanianie prostych chemicznie substancji, jego kształt, wielkość i położenie są zmienne

a.) budowa: posiada dwie krzywizny: mniejszą (wklęsłą, krótszą, na prawo i do tyłu,

występuje tu wcięcie kątowe) oraz większą (dłuższa, wypukła, na lewo i do przodu,
występuje tu zatoka żołądkowa), rozpoczyna się połączeniem przełyku z żołądkiem –
wpust żołądka (cardia ventriculi), po lewej stronie cz. wpustowej uwypukla się dno
żołądka tworząc wcięcie wpustowe, cz. wpustowa z dnem przedłużają się w trzon
tworząc razem cz. zstępującą (mieszanie treści pokarmowej z sokiem), leżąca dalej cz.
wstępująca to cz. odźwiernikowa (pars pylorica) służąca do opróżniania żołądka,
kończąca się odźwiernikiem (zamknięty dzięki m. zwieraczowi odźwiernika)
przechodzącym w górną cz. dwunastnicy

b.) topografia: w okolicy podżebrowej lewej (większa część) i nadbrzuszu, wpust leży na

wysokości Th11/12 a odźwiernik po stronie prawej na wysokości L1/2,
wewnątrzotrzewnowo

c.) budowa ściany: składa się z błony śluzowej (wytwarza szereg wyniosłości między

którymi są ujścia gruczołów), podśluzowej (zawiera naczynia i nerwy), mięśniowej
(trójwarstwowej) i surowiczej

d.) unaczynienie: t. żołądkowa prawa i lewa, t. żołądkowo-sieciowa prawa i lewa, tt.

żołądkowe krótkie,

e.) unerwienie: od nerwów błędnych (przywspółczulne) i splotu trzewnego (współczulne)

24.

Jelito cienkie (intestinum tenue) – podział:

a.) jelito bezkreskowe czyli dwunastnica (duodenum) – dzieli się na 4 części:



górna – kończy się zgięciem górnym dwunastnicy



zstępująca – kończy się zgięciem dwunastniczym dolnym,



pozioma (dolna) – łagodnym łukiem przechodzi w cz. wstępującą



wstępująca – kończy się zgięciem dwunastniczo-czczym

b.) jelito krezkowe (intestinum tenue mesenteriale) – składa się z dwóch części:



jelito czcze (jejunum) – rozpoczyna się zgięciem dwunastniczo-czczym



jelito kręte (ileum) – kończy się ujściem do jelita grubego

25.

Dwunastnica (duodenum) – początkowy odcinek jelita cienkiego, u góry łączy się z
odźwiernikiem a od dołu przechodzi w jelito czcze zgięciem dwunastniczo-czczym, ma kształt
podkowy zwróconej wypukłością w stronę prawą, obejmuje głowę trzustki, leży na tylnej
ścianie brzucha, jej ściana składa się z błony śluzowej, tkanki podśluzowej, błony mięśniowej
i surowiczej, leży na wysokości od L1 do L3, dzieli się na 4 części:



górna – najkrótsza, biegnie poziomo, ruchoma, kończy się zgięciem górnym
dwunastnicy, leży wewnątrzotrzewnowo, początkowy odcinek nazywamy opuszką



zstępująca – biegnie pionowo w dół, kończy się zgięciem dwunastniczym dolnym,
leży zewnątrzotrzewnowo, występuje tu brodawka większą dwunastnicy (ujście
przewodu żółciowego wspólnego i trzustkowego), obok niej znajduje się brodawka
mniejsza (ujście przewodu trzustkowego dodatkowego)



pozioma (dolna) – biegnie poprzecznie przed kręgosłupem, leży zewnątrzotrzewnowo

i łagodnym łukiem przechodzi w cz. wstępującą



wstępująca – kończy się zgięciem dwunastniczo-czczym

Unaczynienie: tt. trzustkowo-dwunastnicze, ż. krezkowa górna i ż. wrotna,

Unerwienie: współczulne od splotu trzewnego, przywspółczulne od pni błędnych

26.

Jelito cienkie krezkowe (intestinum tenue mesenteriale) – leży wewnątrzotrzewnowo,
zawieszone na krezce, jego długość wynosi od 5,5 do 6,5 m, jego ściana zbudowana jest z
błony śluzowej, tkanki podśluzowej, błony mięśniowej (dwuwarstwowej) i surowiczej, składa
się z dwóch części:

a.) jelito czcze (jejunum) – rozpoczyna się zgięciem dwunastniczo-czczym, przechodzi

bez wyraźnej granicy w jelito kręte, leży w górnej lewej cz. jamy brzusznej, ma
większy przekrój, grubszą bł. mięśniową oraz lepiej ukrwioną bł. śluzową od j.
krętego, szerokie kosmki jelitowe i grudki chłonne samotne, stanowi

jelita

b.) jelito kręte (ileum) – kończy się ujściem do jelita grubego, leży w prawej dolnej cz.

jamy brzusznej, ma palczaste i mniej liczne kosmki jelitowe i grudki chłonne
skupione, stanowi

jelita,

Unaczynienie: tt. jelita czczego i krętego (aa. jejunales et ileales) od t. krezkowej górnej
Unerwienie: współczulne od splotu trzewnego a przywspółczulne od n. X

27.

Jelito grube (intestinum crassum) – rozpoczyna się kątnicą w dole biodrowym prawym a
kończy odbytem, długość: 120-140cm, szerokość 5-8cm, dzieli się na trzy odcinki:

a.) kątnica (cecum) – najszersza, leży wewnątrzotrzewnowo poniżej ujścia krętniczo-

kątniczego zaopatrzonego w zastawkę, z przyśrodkowej ściany odchodzi wyrostek
robaczkowy (appendix vermiformis)

b.) okrężnica (colon) – rozpoczyna się na wysokości zastawki krętniczo-kątniczej,

przechodzi w odbytnicę, dzieli się na 3 odcinki:



okrężnica wstępująca (colon ascendens) – leży zewnątrzotrzewnowo, przedłużenie
kątnicy, kończy się zgięciem prawym



okrężnica poprzeczna (colon transversum) – leży wewnątrzotrzewnowo, przebiega
łukiem od podżebrza prawego do lewego, kończy się zgięciem lewym



okrężnica zstępująca (colon descendens) – leży zewnątrzotrzewnowo, kończy się na
wysokości lewego grzebienia biodrowego



okrężnica esowata (colon sigmoideum) – leży wewnątrzotrzewnowo, ma kształt
podwójnej pętli, przechodzi w odbytnicę

c.) odbytnica (rectum) – końcowy odcinek jelita grubego, kończy się odbytem (anus), nie

posiada typowych cech strukturalnych okrężnicy, jej błona śluzowa tworzy fałdy
poprzeczne i podłużne, poszerzona w dolnym odcinku (bańka odbytnicy)

28.

Wyrostek robaczkowy (appendix vermiformis) – ma postać ślepo zakończonej cewki o
zmiennej długości (najczęściej 8–10 cm), odchodzi z dolnej ściany kątnicy, a pomiędzy nimi
występuje otwór i zastawka (ostium et valvula appendicis vermiformis), odejście wyrostka
rzutuje się na przednią ścianę jamy brzusznej w tzw. punkcie McBurneya położonym w 1/3
odległości między kolcem biodrowym przednim górnym a pępkiem, wyrostek posiada własną
krezkę pozwalającą mu na relatywnie dużą ruchomość, wewnątrz obecne są skupione grudki
chłonne (folliculi lymphatici aggregati) przez co wyrostek robaczkowy jest często nazywany
migdałkiem jelitowym (tonsilla intestinalis), ukrwienie zapewnia t. wyrostkowa (a.
appendicularis) odchodząca od t. biodrowo-okrężniczej (a. ileocolica).

29.

Okrężnica (colon) – rozpoczyna się na wysokości zastawki krętniczo-kątniczej, przechodzi w
odbytnicę, dzieli się na 3 odcinki:



okrężnica wstępująca (colon ascendens) – leży zewnątrzotrzewnowo, przedłużenie
kątnicy, kończy się zgięciem prawym



okrężnica poprzeczna (colon transversum) – leży wewnątrzotrzewnowo, przebiega
łukiem od podżebrza prawego do lewego, kończy się zgięciem lewym



okrężnica zstępująca (colon descendens) – leży zewnątrzotrzewnowo, kończy się na
wysokości lewego grzebienia biodrowego



okrężnica esowata (colon sigmoideum) – leży wewnątrzotrzewnowo, ma kształt
podwójnej pętli, przechodzi w odbytnicę

Budowa ściany: błona śluzowa posiada liczne gruczoły jelitowe wydzielające śluz, liczne
sploty naczyniowe i nerwowe w tkance podśluzowej, błona mięśniowa składa się z dwóch
pokładów włókien mięśniowych gładkich i wytwarza taśmy, uwypuklenia i fałdy
półksiężycowate

30.

Odbytnica (rectum) – końcowy odcinek jelita grubego, kończy się odbytem (anus), jej ściana
jest zbudowana z warstwy śluzowej tworzącej 3 fałdy poprzeczne i 8-10 podłużnych zwanych
słupami (między nimi występują zatoki), podśluzowej i dwuwarstwowej mięśniowej
(zewnętrznej podłużnej i wewnętrznej okrężnej tworzącej m. zwieracz wewnętrzny odbytu),
dzieli się na dwie części oddzielone m. dźwigaczem odbytu:

a.) część miedniczna – biegnie wzdłuż przedniej pow. k. krzyżowej i guzicznej,

poszerzona w dolnym odcinku – bańka odbytnicy (ampulla recti)

b.) część odbytowa – kieruje się ku dołowi i tyłowi tworząc zgięcie kroczowe (flexura

perinealis), ogranicza kanał odbytniczy

Unaczynienie: t. odbytnicza górna (od t. krezkowej dolnej), tt. odbytnicze środkowe (od t.
biodrowej wewnętrznej) i tt. odbytnicze dolne (od t. sromowej wewnętrznej)
Unerwienie: współczulne od splotu krezkowego górnego i dolnego, przywspółczulne od nn.
trzewnych miedniczych

31.

Wątroba (hepar) – największy gruczoł i narząd wewnętrzny, bierze udział w przemianie
białek, węglowodanów i tłuszczów, a także produkcji żółci i unieczynnianiu wielu substancji
chemicznych

a.) budowa: kształt zależny od przylegających narządów, składa się z dwóch powierzchni

oddzielonych brzegiem dolnym:



przeponowa (górna) – podzielona przez więzadła wątroby na cz. swobodną i cz. tylną
(pole nagie lub cz. przytwierdzona) więzadło sierpowate wątroby dzieli pow.
przeponową na płat prawy i lewy



trzewna (dolna) – występują na niej trzy zagłębienia (w kształcie H): strzałkowe lewe

utworzone przez szczelinę więzadła obłego i szczelinę więzadła żylnego, strzałkowe
prawe utworzone przez dół pęcherzyka żółciowego i bruzdę żyły głównej dolnej
(oprócz ż. głównej leżą tam żż. wątrobowe), poprzeczne zwane wrotami wątroby
(wchodzi tędy ż. wrotna i t. wątrobowa właściwa, a wychodzi żółciowy przewód
wątrobowy wspólny), na tej powierzchni widoczne są cztery płaty: do przodu płat
czworoboczny, do tyłu ogoniasty oraz prawy i lewy

b.) położenie: większa cz. w podżebrzu prawym, niewielka w okolicy nadbrzusznej a 1/5

w podżebrzu lewym, narządy sąsiadujące powodują powstanie na jej powierzchniach
licznych wycisków, leży wewnątrzotrzewnowo od IV PMŻ do X żebra

c.) budowa wewnętrzna: otoczona jest torebką włóknistą, wnikającą w głąb miąższu,

dzieląc go na zraziki ograniczające sieć włosowatych kanalików żółciowych
uchodzących do przestrzeni międzyzrazikowych gdzie razem z sąsiadującymi
tętnicami i żyłami międzyzrazikowymi tworzą triady

d.) unaczynienie: czynnościowe – żyła wrotna, odżywcze – od t. wątrobowej właściwej
e.) unerwienie: przywspółczulne od n. błędnego, współczulne od splotu wątrobowego

32.

Drogi żółciowe zewnątrzwątrobowe: z przewodzików żółciowych we wrotach wątroby
powstają przewody wątrobowe prawy i lewy (ductus hepaticus dexter et sinister), które łączą
się ze sobą tworząc przewód wątrobowy wspólny (ductus hepatis communis) który po krótkim
(4cm) przebiegu ku dołowi łączy się z przewodem pęchęrzykowym (ductus cysticus)
biegnącym w przedłużeniu szyjki pęcherzyka i dalej biegnie jako przewód żółciowy wspólny
(długość: ok.7cm) uchodzący na brodawce większej dwunastnicy.

33.

Trzustka (pancreas) – ważny gruczoł przewodu pokarmowego, wytwarza enzymy trawienne
oraz hormony, insulinę, i glukagon, reguluje stężenie cukru we krwi

a.) położenie i budowa zewnętrzna: leży zewnątrzotrzewnowo na tylnej ścianie jamy

brzusznej na wysokości od Th12 do L2, większa część w nadbrzuszu a pozostała w
okolicy podżebrowej lewej, dzieli się na:



głowę - z wyrostkiem haczykowatym, objęta pętlą dwunastnicy



trzon - z szyjką pogłębioną wcięciem trzustki, na pow. przedniej guz sieciowy



ogon - spłaszczony koniec

b.) budowa wewnętrzna: pokryta torebką łącznotkankową wnikającą w głąb narządu

dzieląc go na zraziki, na miąższ trzustki składa się:



część zewnątrzwydzielnicza - główna masa gruczołu produkująca sok trzustkowy

odprowadzany przewodem trzustkowym uchodzącym na brodawce większej
dwunastnicy oraz przewodem trzustkowym dodatkowym uchodzącym na jej
brodawce mniejszej



część wewnątrzwydzielnicza – wytwarza hormony, występuje w postaci wysp trzustki
rozrzuconych nieregularnie wśród zrazików gruczołu

c.) unaczynienie: od pnia trzewnego i t. krezkowej górnej
d.) unerwienie: n. błędny (przywspółczulne), splot trzewny (współczulne)

34.

Kątnica lub jelito ślepe (cecum) – najszersza część jelita grubego, leży wewnątrzotrzewnowo
poniżej ujścia krętniczo-kątniczego (ostium ileocecale) zaopatrzonego w zastawkę złożoną z
dwóch poziomych warg połączonych węzidełkiem zastawki (uniemożliwia cofaniu się
pokarmu), jej krezka tworzy fałdy kątnicze (plicae cecales), kątnica leży w prawym dole
biodrowym, z przyśrodkowej ściany odchodzi wyrostek robaczkowy (appendix vermiformis)
będący narządem szczątkowym, jego położenie jest bardzo zmienne, najczęściej odpowiada
tzw. punktowi McBurneya, ściana kątnicy zbudowana jest z trzech warstw, błona śluzowa
posiada liczne gruczoły jelitowe wydzielające śluz, w tkance podśluzowej znajdują się liczne
sploty naczyniowe i nerwowe a błona mięśniowa składa się z dwóch pokładów włókien
mięśniowych gładkich i wytwarza taśmy, uwypuklenia oraz fałdy półksiężycowate

35.

Jama otrzewnowa (cavitas peritonealis) – szczelinowata, zamknięta przestrzeń zawarta
między otrzewną ścienną (peritoneum parietale) a trzewną (peritoneum viscerale),
wypełniona jest płynem (liquor peritonei) ułatwiającym przesuwanie się względem siebie
powierzchni stykających się ze sobą narządów, dzieli się na dwie części połączone ze sobą
otworem sieciowym (foramen omentale):

a.) właściwa jama otrzewnej
b.) torba sieciowa (bursa omentalis) – szczelinowata przestrzeń położona między

żołądkiem a trzustką i lewą nerką, wyróżniamy w niej:



przedsionek torby sieciowej



zachyłki: górny, śledzionowy i dolny

Oprócz torby sieciowej jama otrzewnej posiada szereg drobniejszych zachyłków:
dwunastniczy górny i dolny, krętniczo-kątniczy górny i dolny, dół zakątniczy, zachyłek
międzyesowaty, mogą w nich więznąć części jelita (przepukliny śródbrzuszne) oraz może się
gromadzić patologiczna wydzielina.

V. Układ oddechowy

1. Nos zewnętrzny (nasus externus) – wystające ponad powierzchnię twarzy sklepienie jamy

nosowej, ma kształt trójściennej piramidy, składa się z nasady (radix nasi), grzbietu (dorsum
nasi), szczytu (apex nasi), przegrody (septum nasi), ruchomych skrzydeł (alae nasi) i bruzd
skrzydłowych (sulcus alaris) oddzielających je od policzka, dolna pow. nosa zwana podstawą
zawiera nozdrza zewnętrzne (nares) ograniczone skrzydłami, cz. błoniastą przegrody i
szczytem, rusztowanie nosa stanowią elementy łącznotkankowe, kostne (wyrostki czołowe
szczęki i kości nosowe) i chrzęstne – chrząstki nosowe:

a.) chrząstki nieparzyste:



chrząstka przegrody nosa (cartilago septi nasi)

b.) chrząstki parzyste:



chrząstka boczna nosa (cartilago nasi lateralis)



chrząstka skrzydłowa większa (cartilago alaris major)



chrząstki skrzydłowe mniejsze (cartilagines alares minores)



chrząstki nosowe dodatkowe (cartilagines nasales accessoriae)



chrząstka lemieszowo-nosowa (cartilago vomeronasalis)

2. Jama nosowa (cavum nasi) – rozpościera się od nozdrzy zewnętrznych (nares) do

wewnętrznych (choanae), dzieli się na przedsionek nosa (vestibulum nasi) i jamę właściwą
(cavum nasi propria) rozdzielone progiem (limen nasi), wysłana jest błoną śluzową
zawierającą gruczoły nosowe, jej obszar dzieli się na oddechowy i węchowy (miejsce
receptorowe zmysłu węchu), jama posiada 4 ściany:

a.) Ściana przyśrodkowa – przegroda nosa (septum nasi) złożona z części kostnej

(blaszka pionowa k. sitowej i lemiesz), chrzęstnej (chrząstka przegrody nosa) i
błoniastej (ruchomej)

b.) Ściana górna (strop) – składa się z części przedniej (kości nosowe), środkowej (kość

sitowa) i tylnej (kość klinowa)

c.) Ściana dolna (dno) – utworzona jest przez podniebienie, znajduje się tu wejście do

kanału przysiecznego (canalis inscisivus).

d.) Ściana boczna – obecne są tu małżowiny (conchae nasales): dolna, środkowa, górna i

czasem najwyższa, pomiędzy którymi tworzą się odpowiednie przewody (meatus
nasi): dolny, środkowy i górny do których uchodzą zatoki przynosowe

Między przegrodą a małżowinami leży przewód nosowy wspólny, przed małżowinami leży
ostroga nosa (carina nasi) a za małżowinami przewód nosowo-gardłowy (meatus
nasopharyngeus) do którego otwiera się otwór klinowo-podniebienny prowadzący naczynia i
nerwy z dołu skrzydłowo-podniebiennego oraz zachyłek klinowo-sitowy do którego otwiera
się zatoka klinowa.

3. Ściana boczna jamy nosowej – obecne są tu małżowiny nosowe:



małżowina dolna (concha nasalis inferior) – najdłuższa, sięga od nozdrzy
przednich do połowy wysokości nozdrzy tylnych



małżowina środkowa (concha nasalis media) – posiada odcinek krótszy i
dłuższy, schodzące się pod kątem prostym, zaczyna się wyżej i ku tyłowi od
dolnej, sięga do górnego ograniczenia nozdrzy tylnych



małżowina górna (concha nasalis superior) - najkrótsza, przesunięta ku
tyłowi w stosunku z środkową, z którą się łączy



małżowina najwyższa (concha nasalis suprema)



niestała,

Pomiędzy małżowinami tworzą się odpowiednie przewody do których uchodzą zatoki
przynosowe:



przewód dolny (meatus nasi inferior)



najdłuższy, uchodzi tu przewód

nosowo-łzowy (ductus nasolacrimalis).



przewód środkowy (meatus nasi medius)



najszerszy, znajduje się tu rozwór

półksiężycowaty (hiatus semilunaris) prowadzący do lejka sitowego
(infundibulum ethmoidale) do którego uchodzi zatoka szczękowa (sinus
maxillaris) i czołowa (sinus frontalis) oraz komórki sitowe przednie, do
przewodu środkowego uchodzą także komórki sitowe środkowe



przewód górny (meatus nasi superior)



uchodzą tu komórki sitowe tylne



przewód najwyższy (meatus nasi supremus) – niestały

Ku tyłowi od małżowiny nosowej górnej i najwyższej znajduje się zachyłek klinowo-sitowy
(recessus sphenoethmoidalis) do którego otwiera się zatoka klinowa, przestrzeń za
małżowinami to przewód nosowo-gardłowy (meatus nasopharyngeus) do którego otwiera się
otwór klinowo-podniebienny prowadzący naczynia i nerwy z dołu skrzydłowo-
podniebiennego.

4. Zatoki przynosowe (sinus paranasales) – przestrzenie wypełnione powietrzem i wysłane

błoną śluzową, wypuklenia jamy nosowej w obręb sąsiednich kości, po każdej stronie
wyróżniamy 4 zatoki przynosowe:

a.) Zatoka szczękowa (sinus maxillaris) – największa (do 25cm

), leży w trzonie szczęki,

ma kształt trójściennej piramidy, uchodzi przez lejek sitowy (infundibulum
ethmoidale) do przewodu nosowego środkowego

b.) Zatoka czołowa (sinus frontalis) – bardzo zmienna w kształtach i rozmiarach (5-20

), znajduje się w łusce kości czołowej, uchodzi do przewodu nosowego

środkowego bezpośrednio lub przez lejek, zatoki prawa i lewa oddzielone przegrodą
zatok czołowych

c.) Zatoka sitowa (sinus ethmoidalis) – występuje w postaci komórek sitowych (cellulae

ethmoidales) w obrębie błędnika sitowego: komórki przednie i środkowe uchodzą do
przewodu nosowego środkowego a tylne do przewodu nosowego górnego, wspólnie
mają do 10cm

objętości

d.) Zatoka klinowa (sinus sphenoidalis) jest indywidualnie zmienna, zajmuje do 6cm

znajduje się w trzonie kości klinowej, prawa i lewa oddzielone są przegrodą zatok
klinowych, otwór zatoki klinowej (apertura sinus sphenoidalis) uchodzi do zachyłka
klinowo-sitowego (recessus sphenoetmoidalis)

Błona zatoki szczękowej i klinowej unerwiona jest przez gg. n. V

a czołowej i sitowej n.

, unaczynienie pochodzi od t. szczękowej i ocznej.

5. Gardło (pharynx) (ogólnie) – cewa długości 13-14cm, stanowi odcinek wspólny dla układu

pokarmowego i oddechowego, rozciąga się od podstawy czaszki do wysokości chrząstki
pierścieniowatej (ok. C6), jama gardła ma kształt maczugowaty i składa się z trzech części:

a.) część nosowa – komunikuje się przez nozdrza tylne (choanae) z jamą nosową (cavum

nasi), na bocznej ścianie w przedłużeniu małżowiny dolnej znajduje się otwór
gardłowy trąbki słuchowej (ostium pharyngeum tubae auditivae), na sklepieniu gardła
znajduje się migdałek gardłowy (tonsilla pharyngea) przedłużający się na boki w
migdałek trąbkowy (tonsilla tubaria).

b.) część ustna – środkowa, poprzez cieśń gardzieli (isthmus faucium) posiada łączność z

jamą ustna (cavum oris)

c.) część krtaniowa – łączy się z krtanią przez jej wchód (aditus laryngis)

Unerwienie: od splotu gardłowego utworzonego przez nn. IX i X i włókna współczulne
Unaczynienie: głównie t. gardłowa wstępująca

6. Gardło (pharynx) – budowa: cewa długości 13-14cm rozciągająca się od podstawy czaszki do

wysokości chrząstki pierścieniowatej (ok. C6), strop gardła nazywamy sklepieniem (fornix
pharyngis), ściana gardła złożona jest z: błony śluzowej, błony właściwej śluzówki, błony
podśluzowej, błony mięśniowej (mm. zwieracze i dźwigacze) i błony zewnętrznej będącej
przedłużeniem powięzi policzkowo-gardłowej, gardło składa się z trzech części:

a.) część nosowa – komunikuje się przez nozdrza tylne (choanae) z jamą nosową (cavum

nasi), na bocznej ścianie w przedłużeniu małżowiny dolnej znajduje się otwór
gardłowy trąbki słuchowej (ostium pharyngeum tubae auditivae) z przodu
ograniczony fałdem trąbkowo-podniebiennym (plica salpingopalatina), a z tyłu
wałem trąbkowym (torus tubarius) przedłużającym się w fałd trąbkowo-gardłowy
(plica salpingopharynga), u podnóża posiada wał dźwigacza (torus levatorius)
wywołany przebiegiem m. dźwigacza podniebienia miękkiego, poniżej zaś leży
zachyłek gardłowy (recessus pharyngeus), na sklepieniu gardła znajduje się migdałek
gardłowy (tonsilla pharyngea) przedłużający się na boki w migdałek trąbkowy
(tonsilla tubaria).

b.) część ustna – środkowa, poprzez cieśń gardzieli (isthmus faucium) posiada łączność z

jamą ustna (cavum oris)

c.) część krtaniowa – łączy się z krtanią przez jej wchód (aditus laryngis), z boku po

każdej stronie obecny jest zachyłek gruszkowaty (recessus piriformis) posiadający
fałd n. krtaniowego (plica n. laryngei) ograniczony z góry przez fałd gardłowo-
nagłośniowy (plica pharyngoepiglottica) wywołany przez m. rylcowo-gardłowy

7. Krtań (larynx) (ogólnie) – narząd wchodzący w skład dróg oddechowych położony na

wysokości C4-7 w okolicy przedniej szyi, od góry przymocowana jest za pomocą błon i
więzadeł do k. gnykowej, w dół przedłuża się w tchawicę (trachea), narząd głosu, jest
złożonym zespołem chrząstek i mięśni, posiada ponadto jamę wysłaną błoną śluzową,

a.) chrząstki krtani (cartilagines laryngis) dzielimy na nieparzyste i parzyste. Do

nieparzystych zaliczamy chrząstkę nagłośniową, tarczowatą i pierścieniowatą, do
parzystych zaś – nalewkowatą, rożkowatą, klinowatą i trzeszczkową.

b.) mięśnie dzielą się na zewnętrzne, poruszające całym narządem w osi strzałkowej i

podłużnej oraz na własne, zmieniające wzajemny układ chrząstek

c.) jama krtani (cavitas laryngis) – wyróżniamy w niej: wchód (aditus laryngis),

przedsionek (vestibulum), kieszonki krtaniowe (ventriculi laryngis) i jamę
podgłośniową, znajduje się tu głośnia (glottis) będąca właściwym aparatem głosu

Unaczynienie: tt. krtaniowe górna i dolna
Unerwienie: nn. krtaniowe górny i dolny

8. Jama krtani (cavitas laryngis) - ma kształt klepsydry, wyróżniamy w niej wchód, przedsionek,

kieszonki krtaniowe i jamę podgłośniową:
Bocznym brzegiem wchodu (aditus laryngis) jest fałd nalewkowo-nagłośniowy (plica
aryepiglottica) rozpięty między chrząstką nalewkowatą a nagłośniową posiadający dwa guzki:
guzek klinowaty (tuberculum cuneiforme) i rożkowaty (tuberculum corniculatum), wchód
krtani przechodzi w przedsionek (vestibulum) który biegnąc w dół zwęża się, natrafiając na
fałd przedsionkowy (plica vestibularis) ograniczający szparę przedsionka (rima vestibuli),

poniżej znajduje się po każdej stronie komora prowadząca do kieszonki krtaniowej
(ventriculus laryngis), poniżej znajduje się fałd głosowy (plica vocalis) który wraz z
jednoimiennym więzadłem i mięśniem tworzy wargę głosową (labium vocale), oba fałdy
głosowe będące krawędziami wargi dają właściwy aparat głosu – głośnię (glottis) posiadającą
szparę głośni (rima glottidis), poniżej fałdów głosowych leży jama podgłośniowa (cavitas
infraglotticum) przechodząca ku dołowi w tchawicę, jama krtani wyścielona jest błona
śluzową zawierającą kubki smakowe, węzły chłonne i gruczoły krtaniowe.

9. Głośnia i szpara głośni:

Głośnia (glottis) – właściwy aparat głosu, składa się z warg głosowych (labia vocalia)
zawierających więzadła głosowe (ligamenta vocalia) i mięsień głosowy (m. vocalis), ich
krawędzie – fałdy głosowe (plicae vocales) zwane są strunami głosowymi i ograniczają szparę
głośni (rima glottidis), składającą się z przedniej dłuższej części międzybłoniastej (pars
intermembranacea) i tylnej międzychrząstkowej (pars intercartilaginea) leżącej między
wyrostkami głosowymi chrząstek nalewkowatych, w głośni powstaje dźwięk (przy
wydychaniu, w odpowiednim ustawieniu strun głosowych): jeśli struny głosowe wibrują,
powstaje głoska dźwięczna, jeśli są rozluźnione powstaje głoska bezdźwięczna

10. Mięśnie krtani – podział:
Zewnętrzne zmieniające położenie krtani w osi strzałkowej i podłużnej:

a.)  nadgnykowe
b.)  podgnykowe
c.)  zwieracz dolny gardła

Własne (wewnętrzne) zmieniające wzajemne ułożenie chrząstek krtani:

a.) napinające więzadła głosowe



m. pierścienno-tarczowy (m. cricothyroideus)

b.) rozwieracze szpary głośni,



m. pierścienno-nalewkowy tylny (m. cricoarytenoideus posterior)

c.) zwieracze szpary głośni,



m. pierścienno-nalewkowy boczny (m. cricoarytenoideus lateralis)



m. tarczowo-nalewkowy (m. thyroarytenoideus)



m. nalewkowy poprzeczny (m. arytenoideus transversus)



m. nalewkowy skośny (m. arytenoideus obliquus)

d.) zamykające wejście do krtani.



m. tarczowo-nagłośniowy (m. thyroepiglotticus)



m. nalewkowo-nagłośniowy (m. aryepiglotticus)

11. Chrząstki krtani:

a.) nieparzyste:



nagłośniowa (cartilago epiglottica) – rusztowanie nagłośni, część górna –
przednie ograniczenie wejścia do krtani, część dolna – szypuła (petiolus),



tarczowata (cartilago thyroidea) – największa, tworzy na szyi wyniosłość

krtaniową, składa się z dwóch blaszek (laminae) i czterech rogów (cornua)
posiada wcięcie tarczowe górne (incisura thyroidea superior),



pierścieniowata (cartilago cricoidea) – między tarczowatą a tchawicą,
zbudowana z blaszki (lamina) i łuku (arcus), posiada także pow. stawowe
tarczowe i nalewkowe

b.) parzyste:



nalewkowate (cartilagines arytenoideae) – kształt trójściennych piramid,

składa się z podstawy (basis) i wierzchołka (apex), posiada wyrostek głosowy
i mięśniowy (processus vocalis et muscularis)



rożkowate (cartilagines corniculatae) – leżą na wierzchołkach chrząstek
nalewkowatych,



klinowate (cartilagines cuneiformes) – leżą na fałdach nalewkowo-

nagłośniowych.

12. Połączenia chrząstek krtani:

Ciągłe:

a.) więzadła łączące krtań z otoczeniem



błona tarczowo-gnykowa (membrana thyrohyoidea)



więzadło gnykowo-nagłośniowe (ligamentum hyoepiglotticum)



więzadło językowo-nagłośniowe (ligamentum glossoepiglotticum)



więzadła rożkowo-gardłowe (ligamenta corniculopharyngea)



więzadło

pierścienno-gardłowe (ligamentum cricopharyngeum)



więzadło pierścienno-tchawicze (ligamentum cricotracheale)

b.) więzadła łączące poszczególne chrząstki krtani



więzadło pierścienno-tarczowe (ligamentum cricothyroideum)



więzadło tarczowo-nagłośniowe (ligamentum thyroepiglotticum)

c.) aparat więzadłowy położony w ścianach krtani



błona włóknisto-sprężysta krtani (membrana fibroelastica laryngis)

Stawowe:



staw pierścienno-tarczowy (articulatio cricothyroidea)



staw pierścienno-nalewkowy (articulatio cricoarytenoidea)

13. Tchawica (trachea) – nieparzysty przewód doprowadzający powietrze do płuc, biegnie od

wysokości C6/7 do Th4/5, długość: 10-12cm, średnica: 16-18mm, kieruje się od góry i
przodowi ku dołowi i tyłowi, w cz. dolnej przesunięta w prawo, przedłużenie krtani, kończy
się rozdwojeniem tchawicy (wysokość kąta mostka), dzieli się na dwie części: szyjną (od
krtani do górnego otworu klatki piersiowej) i piersiową (położona w śródpiersiu górnym), jej
ściana złożona jest z dwóch warstw: zewnętrznej błony włóknistej (otoczona tkanką łączną
zwaną przydanką) i wewnętrznej błony śluzowej (wyściela światło tchawicy, nabłonek
wielorzędowy migawkowy), błona włóknista wytwarza rusztowanie tchawicy zbudowane z
16-20 chrząstek tchawiczych połączonych więzadłami obrączkowymi i ścianą błoniastą (od
tyłu, zbudowana z włókien mięśnia tchawiczego), ostatnia chrząstka leży w miejscu
rozdwojenia (ostroga tchawicy).

14. Oskrzela główne (bronchi principales) – biegną od miejsca rozdwojenia tchawicy ku dołowi,

bokowi i tyłowi wchodząc przez wnękę do odpowiedniego płuca, kąt między nimi
(rozdwojenie) ma zmięnną wartość, leżą w śródpiersiu dolnym, zbudowane są z zewnętrznej
błony włóknistej i wewnętrznej błony śluzowej (nabłonek wielorzędowy migawkowy)



oskrzele główne prawe – krótsze lecz szersze, odchodzi pod mniejszym kątem, ciała

obce wpadają częściej do niego, po wejściu do płuca dzieli się na oskrzele płatowe
górne, środkowe i dolne prawe



oskrzele główne lewe – dłuższe, węższe i odchodzi pod większym kątem, po wejściu
do płuca dzieli się na oskrzele płatowe górne lewe i dolne lewe

Asymetria wynika z położenia serca i przebiegu aorty, oskrzela płucne dzielą się dalej na
segmentowe, podsegmentowe, małe i oskrzeliki końcowe (drzewo oskrzelowe)

15. Segmenty płuc – powstają w wyniku podziału płatów na mniejsze części mające kształt

stożków oddzielonych tkanką łączną, posiadają własne oskrzela, naczynia i nerwy (dzięki
temu można każdy usunąć bez szkody dla pozostałych), złożone są z płacików płucnych, w
skład których wchodzą grona (podstawowa jednostka anatomiczna i czynnościowa płuc)

a.) płuco prawe:



płat górny: SI (szczytowy), SII (tylny), SIII (przedni)



płat środkowy: SIV (boczny), SV (przyśrodkowy)



płat dolny: SVI (górny), SVII (podstawny przyśrodkowy), SVIII (podstawny przedni,
SIX (podstawny boczny), SX (podstawny tylny), czasem dodatkowo S x VI
(podszczytowy)

b.) płuco lewe:



płat górny: SI-II (szczytowo-tylny), SIII (przedni), SIV (języczkowy górny), SV
(języczkowy dolny)



płat dolny: SVI (górny), SVII (podstawny przyśrodkowy, SVIII (podstawny przedni,
SIX (podstawny boczny), SX (podstawny tylny)

16. Topografia płuc (pulmones): leżą w klatce piersiowej rozdzielone śródpiersiem w

odpowiednim worku opłucnowym, szczyt (apex pulmonis) położony jest na wysokości I
żebra, podstawa (basis pulmonis) zwrócona jest do przepony (diaphragma), część zwrócona
do żeber to powierzchnia żebrowa (facies costalis), przyśrodkowo – przyśrodkowa (facies
medialis) dzieląca się na przednią część śródpiersiową (pars mediastinalis) i tylną – kręgową
(pars vertebralis) oraz zwrócona w dół – przeponowa (facies diaphragmatica), na pow.
śródpiersiowej płuca lewego obecny jest wycisk sercowy (impressio cardiaca), inne elementy
anatomiczne otaczające płuco wygniatają na nim bruzdy i wyciski: bruzdę podobojczykową
(sulcus subclavius) zostawioną przez jednoimienną tętnicę i wycisk I żebra (impressio costae
primae), tylko na płucu prawym występują: bruzda ż. głównej górnej (sulcus v. cavae
superioris) i bruzda ż. nieparzystej (sulcus v. azygos), tylko na płucu lewym występuje:
bruzda aorty (sulcus aorticus) i wycisk przełykowy (impressio esophagea)

17. Opłucna i jama opłucnowa: opłucna (pleura) jest błoną surowiczą wyścielającą od wewnątrz

ścianę klatki piersiowej i otaczającą każde płuco z osobna, składa się z dwóch warstw
połączonych od strony śródpiersia zdwojoną blaszką opłucną zwaną więzadłem płucnym,
między którymi występuje przestrzeń zwana jamą opłucnową (cavitas pleuralis) nie
komunikującą się z otoczeniem i wypełnioną niewielką ilością płynu zapobiegającego tarciu o
siebie blaszek podczas oddychania, granica dolna opłucnej sięga do VII–X żebra:

a.) opłucna płucna (pleura pulmonalis) – pokrywa płuco bezpośrednio, wnika w jego

szczeliny,

b.) opłucna ścienna (pleura parietalis) – tworzy zewnętrzne ściany jamy opłucnej, jej

część obejmująca szczyty płuc nazywa się osklepkiem opłucnej (cupula plaurae),
dzieli się na opłucną żebrową (pokrywa ścianę klatki piersiowej), przeponową
(pokrywa przeponę) i śródpiersiową (skierowana do śródpiersia), w miejscach ich
połączeń znajdują się zachyłki opłucnowe (recessus pleurales):



zachyłek żebrowo-przeponowy między opłucną żebrową a przeponową



zachyłek żebrowo-śródpiersiowy między opłucną żebrową a śródpiersiową



zachyłek przeponowo-śródpiersiowy między opłucną przeponową a śródpiersiową

18. Drzewo oskrzelowe i pęcherzykowe:

a.) Drzewo oskrzelowe (arbor bronchialis):

oskrzela główne (bronchi principales) → oskrzela płatowe (bronchi lobares) →
oskrzela segmentowe (bronchi segmentales) → oskrzela podsegmentowe (bronchi

subsegmentales) → oskrzela małe (bronchi minimi) → oskrzeliki końcowe
(bronchioli terminales)

b.) Drzewo pęcherzykowe (arbor alveolaris)

oskrzeliki oddechowe (bronchioli respiratorii) → przewodziki pęcherzykowe (ductuli
alveolares) → woreczki pęcherzykowe (sacculi alveolares) → pęcherzyki płucne
(alveoli pulmonales)

19. Płuca (pulmones) – budowa zewnętrzna: wyróżniamy płuco prawe i lewe, leżą w klatce

piersiowej rozdzielone śródpiersiem w worku opłucnowym, pokryte są od zewnątrz opłucną
płucną i mają kształt połowy stożka, składają się ze szczytu (pokryty osklepkiem opłucnej),
podstawy, trzech powierzchni: żebrowej, przeponowej i przyśrodkowej (dzieli się na cz.
kręgową i śródpiersiową) oraz trzech brzegów: przedniego (z wcięciem sercowym), tylnego i
dolnego, na części śródpiersiowej leży wnęka płuca, każde płuco posiada szczelinę skośną



płuco prawe – nad wnęką leży bruzda żyły głównej górnej, bruzda żyły ramienno-
głowowej prawej, bruzda tętnicy podobojczykowej prawej i bruzda żyły nieparzystej,
za wnęką leży bruzda dla przełyku, od szczeliny skośnej prawej odchodzi szczelina
pozioma, dzieli się na 3 płaty (górny, środkowy i dolny prawy)



płuco lewe – na powierzchni śródpiersiowej leży wgłębienie zwane wyciskiem
sercowym wnękę otacza bruzda aorty przedłużająca się w bruzdę dla aorty
zstępującej, nad wnęką leży bruzda żyły ramienno-głowowej lewej i bruzda tętnicy
podobojczykowej lewej, przy brzegu dolnym leży wycisk przełykowy, dzieli się na 2
płaty (górny i dolny lewy)

Przez wnękę przechodzi objęty opłucną korzeń płuca utworzony przez: oskrzele główne, t.
płucną, obie żyły płucne, gg. i żż. oskrzelowe, naczynia chłonne i splot płucny

20. Śródpiersie (mediastinum) – topografia, podział, zawartość: jest to przestrzeń pionowa

ustawiona w jamie klatki piersiowej rozciągająca się od kręgosłupa do mostka i przepony,
powszechnie przyjęty podział:

a.) śródpiersie górne – powyżej worka osierdziowego, zawartość: łuk aorty z

odgałęzieniami (pień ramienno-głowowy, t. szyjna wspólna lewa i t. podobojczykowa
lewa), prawa i lewa żyła ramienno-głowowa, żyła główna górna, tchawica, przełyk,
przewód piersiowy, nn. przeponowe, nn. błędne, n. krtaniowy wsteczny, nn. sercowe
oraz grasica (lub jej pozostałość)

b.) śródpiersie dolne – dzieli się na trzy części:



śródpiersie przednie – wąska przestrzeń między trzonem mostka a workiem
osierdziowym, zawiera węzły chłonne śródpiersiowe przednie i więzadła mostkowo-
osierdziowe



śródpiersie środkowe – zawiera serce z workiem osierdziowym, nn. przeponowe i
naczynia osierdziowo-przeponowe



śródpiersie tylne – znajduje się między workiem osierdziowym a kręgosłupem,
zawiera cz. piersiową aorty, ż. nieparzystą, ż. nieparzystą krótką, przewód piersiowy,
przełyk i nn. błędne

VI. Układ moczowo-płciowy

1. Nerka (ren) – narząd miąższowy usuwający z krwi azotowe produkty przemiany materii

rozpuszczalne w wodzie:

a.) budowa zewnętrzna: leży pozaotrzewnowo na tylnej ścianie jamy brzusznej (prawa

nieco niżej od lewej) od XII Th do III L, kształt fasoli, barwa brązowo-czerwona,
wyróżniamy w niej biegun górny i dolny, posiada pow. przednią i tylną połączone
brzegiem przyśrodkowym (lekko wklęsły) i bocznym (wypukły), brzeg przyśrodkowy
posiada wnękę nerkową zawierającą korzeń nerki (ż. i t. nerkowa oraz moczowód),
która prowadzi do zatoki nerkowej wypełnionej miedniczką nerkową przedłużającą
się w moczowód, powierzchnia zewnętrzna jest gładka i pokryta torebką włóknistą

b.) budowa wewnętrzna: jednostką miąższu jest nefron (1-1,5 miliona), składa się z

dwóch części:



wewnętrznej – rdzeń nerki (medulla renis) – jaśniejszy, posiada piramidy nerkowe
oddzielone wchodzącą między nie korą, wierzchołki zwrócone do zatoki nerkowej
nazywamy brodawkami nerkowymi (10-20) wpuklającymi się do kielichów
nerkowych i składającymi się z pól sitowych pokrytych otworkami brodawkowatymi
przez które uchodzą do kielichów cewki nerkowe



obwodowej – kora nerki (cortex renis) - wytwarza słupy nerkowe wchodzące między

piramidy
W budowie nerki wyróżniamy płaty nerkowe (10-20) składające się z piramidy
nerkowej i należących do niej płacików korowych (złożonych z prążka rdzeniowego
kory i otaczającej go cz. korowej)

2. Miedniczka nerkowa i kielichy nerkowe – leżą w zatoce nerkowej:

a.) Kielichy nerkowe mniejsze (calyces renales minores) – błoniaste przewody do

których ścieka mocz z przewodów brodawkowych poprzez brodawkę nerkową (jeden
kielich otrzymuje zwykle jedną brodawkę), występują w liczbie 8-10, podstawa
kielicha łączy się z brodawką w szyjce brodawki, w miejscu przyczepu kielicha
brodawka objęta jest sklepieniem kielicha

b.) Kielichy nerkowe większe (calyces renales majores) – powstają w wyniku połączenia

się dwóch lub trzech kielichów mniejszych, mają zmienny kształt i wielkość, uchodzą
do miedniczki nerkowej,

c.) Miedniczka nerkowa (pelvis renalis) – ma kształt lejkowaty, wierzchołek lejka

wystaje z wnęki nerkowej ku dołowi i przechodzi w moczowód

3. Pęcherz moczowy (vesica urinaria) – budowa i położenie

a.) budowa: ma kształt zbliżony do czworościanu, pojemność waha się w dużych

granicach i dochodzi do 700cm

, dzieli się na dno, trzon, szczyt i szyję, ściana

pęcherza jest bardzo rozciągliwa, lecz jej powierzchnia zawsze jest gładka, a
wewnętrzna w czasie skurczu wykazuje nieregularne fałdy (poza zawsze gładkim i
bledszym trójkątem pęcherza) w czasie wypełnienia się pęcherza ujścia moczowodów
zamyka fałd międzymoczowodowy, ściana pęcherza zbudowana jest z błony
śluzowej, podśluzowej, mięśniowej i zewnętrznej, występują tu trzy rodzaje włókien
mięśniowych: m. wypieracz moczu (opróżnianie), m. odciągacz języka (zamyka
ujście wewnętrzne cewki moczowej) oraz m. zwieracz pęcherza

b.) położenie:



dno pęcherza: u kobiet zwraca się do przedniej ściany szyjki macicy i pochwy, leży
na przeponie moczowo-płciowej, u mężczyzn: zwraca się do gruczołu krokowego, z
którym ściśle się zrasta



trzon leży między dnem a szczytem



szczyt jest częścią najwyżej położoną w obrębie miednicy mniejszej



szyja to najniższa część dna z przylegającymi do niego odcinkami ścian bocznych
trzonu

4. Moczowód (ureter) – narząd parzysty, długość od 28-30 cm, przedłużenie miedniczki

nerkowej, łączy nerkę z pęcherzem moczowym, przebieg jest zmienny u obu płci i po obu
stronach ciała, dzieli się na dwie części (granicą jest kresa krańcowa miednicy):

a.) Część brzuszna: dłuższa, w miejscu przejściu miedniczki nerkowej w moczowód

zagina się tworząc zgięcie nerkowe poniżej którego leży pierwsza cieśń moczowodu,
a następnie biegnie zbieżnie w dół, na granicy wejścia do miednicy mniejszej tworzy
zgięcie brzeżne, na granicy przejścia w część miedniczną krzyżuje się z dużymi
naczyniami krwionośnymi: naczyniami jądrowymi lub jajnikowymi, n. płciowo-
udowym, moczowód prawy jest przesunięty bardziej w bok i krzyżuje się z t.
biodrową zewnętrzną, moczowód lewy z t. biodrową wspólną,

b.) Część miedniczna: sięga od zgięcia brzeżnego (znajduje się tu druga cieśń

moczowodu) do ujścia moczowodu w pęcherzu, zakreśla krzywiznę miedniczną,
krzyżuje się u mężczyzn z nasieniowodem a u kobiet leży w obrębie podstawy
więzadła szerokiego macicy, końcowy odcinek moczowodu (zwany czasem cz.
śródścienną) biegnie skośnie przez ścianę dna pęcherza moczowego, jest najwęższy i
odpowiada trzeciej cieśni moczowodu

5. Podział narządów płciowych:

a.) Żeńskie:



wewnętrzne: jajniki (ovaria), jajowody (tubae uterinae), macica (uterus),
pochwa (vagina)



zewnętrzne: wzgórek łonowy (mons pubis), wargi sromowe większe
(labia majora pudendi), wargi sromowe mniejsze (labia minora pudendi),
przedsionek pochwy (vestibulum vaginae), łechtaczka (clitoris), opuszka
przedsionka (bulbus vestibuli), gruczoły przedsionkowe: większy i
mniejsze (glandulae vestibulares:major et minores)

b.) Męskie:



wewnętrzne: jądra (testes), najądrza (epididymes), nasieniowody (ductus
deferentes), pęcherzyki nasienne (vesiculae seminales), gruczoł krokowy
(prostata), gruczoły opuszkowo-cewkowe (glandulae bulborethrales)



zewnętrzne: moszna (scrotum), prącie (penis), cewka moczowa (urethra
masculina)

Pod względem czynnościowym dzielą się na trzy grupy:



parzyste gruczoły odpowiedzialne za produkcję komórek rozrodczych: jądro i jajnik



drogi odprowadzające gamety: nasieniowody i cewka oraz jajowody i macica



narządy kopulacyjne: prącie oraz pochwa, wargi sromowe większe i mniejsze,
wzgórek łonowy, opuszka przedsionka, łechtaczka, przedsionek pochwy i gruczoły
przedsionkowe

6. Jądro (testis) – parzysty, owalny gruczoł płciowy męski, rozwija się w obrębie jamy brzusznej

i w trakcie rozwoju zstępuje przez kanał pachwinowy, znajduje się w worku mosznowym,
pokryte od strony zewnętrznej silną błoną białawą od której wnikają przegródki dzielące
miąższ na płaciki wypełnione cewkami nasiennymi krętymi (powstają tu plemniki) łączącymi
się w cewki nasienne proste wytwarzające sieć jądra od których odchodzą przewodziki
odprowadzające jądra (10-20) prowadzące do najądrza, między cewkami nasiennymi krętymi
znajdują się skupiska komórek śródmiąższowych wytwarzające hormony płciowe – gł.
testosteron (jądro jest również narządem wydzielania wewnętrznego), jądro otacza szereg
osłonek (powięzie: nasienna zewnętrzna, m. dźwigacza jądra, nasienna wewnętrzna i osłonka
pochwowa jądra), unaczynione jest przez t. jądrową (a. testicularis) pochodzącą od aorty
brzusznej.

7. Narządy płciowe męskie zewnętrzne (ogólnie):



moszna (scrotum) – leży w obrębie krocza, tworzy worek skórny, zawiera jądro,

najądrze, cz. nasieniowodu



prącie (penis) – ma zmienny kształt i wymiary, dzieli się na nasadę ,trzon i żołądź,
zbudowane jest z 3 wydłużonych ciał (ciała jamiste i ciało gąbczaste), wypełnione
krwią jamki powodują wzwód, na szczycie żołędzi znajduje się otwór ujścia zew.
cewki moczowej, tworzy się tu też fałd zwany napletkiem, w obrębie prącia przebiega
cewka moczowa



cewka moczowa (urethra masculina) – należy do ukł. moczowego i płciowego

odprowadzając mocz i nasienie, rozpoczyna się w pęcherzu a kończy na żołędziu
prącia

8. Cewka moczowa męska (urethra masculina) – należy do układu moczowego i płciowego

(odprowadza mocz i nasienie), rozpoczyna się ujściem wewnętrznym w pęcherzu a kończy
ujściem zewnętrznym na żołędzi prącia, przeciętna długość: 17,5-20cm, ściana cewki
zbudowana jest z błony śluzowej (tworzącej podłużne fałdy) i warstwy mięśniowej
(dwuwarstwowej), cewka dzieli się na cztery części:



śródścienna – najkrótsza, biegnie przez ścianę pęcherza



sterczowa – przebiega przez gruczoł krokowy, leży tu grzebień cewki (przedłużenie

języczka pęcherza moczowego) oraz wzgórek nasienny (miejsce ujścia przewodów
wytryskowych oraz dróg odprowadzających gruczołu krokowego), elastyczna



błoniasta – przechodzi przez mięśnie i powięzie, mały przekrój światła, znajduje się tu
m. zwieracz cewki



gąbczasta – poszerzona na końcu i początku, elastyczna

9. Cewka moczowa żeńska (urethra feminina) – należy do dróg odprowadzających mocz, ma

długość 3-5 cm, rozpoczyna się ujściem wewnętrznym cewki moczowej położonym w ścianie
dna pęcherza moczowego a kończy ujściem zewnętrznym cewki moczowej w przedsionku
pochwy za łechtaczką, przebiega łukowato pod dolnym brzegiem spojenia łonowego do
przodu od pochwy, objęta jest m. zwieraczem zewnętrznym cewki moczowej, ściana cewki
utworzona jest z błony śluzowej (układającej się w podłużne fałdy) i mięśniowej (utworzonej
z dwóch warstw mięśni gładkich), dzieli się na dwie części:



śródścienna – krótsza, biegnie przez ścianę pęcherza moczowego



jamista – dłuższa

10. Macica (uterus) – przyjmuje zapłodnioną komórkę jajową, która się tu rozwija, kształt

spłaszczonej gruszki, leży wewnątrzotrzewnowo w miednicy mniejszej między pęcherzem a
odbytnicą, w czasie ciąży zmienia swoje wymiary i położenie, zawieszona w miednicy
mniejszej na aparacie więzadłowym (więzadło szerokie i obłe macicy oraz pęcherzowo-
maciczne i odbytniczo-maciczne), ściana zbudowana jest z trzech warstw: błony surowiczej
(omacicze), mięśniowej (mięsień maciczny stanowiący jej główną masę) i śluzowej
(śródmacicze), dzieli się na cztery części:



dno (fundus) – wysklepiona cz. trzonu leżąca powyżej ujść macicznych jajowodów



trzon (corpus) – ku dołowi zwęża się w cieśń, znajduje się tu pow. pęcherzowa i

jelitowa oraz jama macicy (szczelinowata przestrzeń)



cieśń (isthmus)



szyjkę (cervix uteri) – podzielona przez obejmujący ją przyczep pochwy na cz.
nadpochwową i pochwową, posiada kanał przez który ujście zewnętrzne macicy
uchodzi od pochwy

11. Jajnik (ovarium) – leżą wewnątrzotrzewnowo dzięki więzadłu wieszadłowemu i właściwemu

jajnika do tyłu od więzadła szerokiego macicy, ma kształt eliptyczny, umocowany brzegiem
krezkowym (posiadającym wnękę dla przejścia naczyń krwionośnych i nerwów) poprzez
krezkę do więzadła szerokiego macicy, pow. boczna jajnika przylega do otrzewnej ściennej
miednicy mniejszej, pow. przyśrodkowa kieruje się do pętli jelita cienkiego, wewnątrz
jajowodu znajduje się łącznotkankowy zrąb i komórki śródmiąższowe, posiada mieszki
jajnikowe, będące miejscem rozwoju komórek jajowych, produkuje żeńskie gamety płciowe i
hormony płciowe, unaczyniony jest przez t. jajnikową i g. jajnikową t. macicznej

VII. Układ mięśniowy

1. Mięśnie mimiczne – cechy charakterystyczne:



płaskie, często zbudowane tylko z jednej warstwy wiązek mięśniowych



brak powięzi (oprócz m. policzkowego),



przyczepy w tkankach miękkich (skóra, tkanka podskórna)



różna grubość i rozpiętość - indywidualne rysy twarzy,



grupują się wokół naturalnych otworów twarzy - oczodół, jama ustna, jama
nosowa, ucho zewnętrzne,



unerwione przez VII.



wpływają na fizjonomię twarzy (kształtują rysy twarzy, tworzą mimikę)



ich skurcze powodują powstawanie zagłębień, dołeczków i fałdów skóry



wiązki ścięgniste nie tworzą wspólnego ścięgna



wiązki ścięgniste zbudowane z tkanki łącznej elastycznej

2. Mięśnie żwaczowe:

a.) M. żwacz (m. masseter) -



Przyczep początkowy:



część powierzchowna: dolny brzeg kości jarzmowej aż do szwu
skroniowo-jarzmowego,



część głęboka: wewnętrzna powierzchnia łuku jarzmowego i blaszka
głęboka powięzi skroniowej.



Przyczep końcowy: guzowatość żwaczowa na zewnętrznej stronie kąta
żuchwy



Unerwienie: n. żwaczowy

b.) M. skroniowy (m. temporalis)



Przyczep początkowy: ściany dołu skroniowego pod kresą skroniową górną
aż do grzebienia podskroniowego.



Przyczep końcowy: po obu stronach wyrostka dziobiastego żuchwy.



Unerwienie: nn. skroniowe głębokie

c.) M. skrzydłowy przyśrodkowy (m. pterygoideus medialis):



Przyczep początkowy: dół skrzydłowy.



Przyczep końcowy: guzowatość skrzydłowa na wewnętrznej powierzchni kąta
żuchwy



Unerwienie: n. skrzydłowy przyśrodkowy

d.) M. skrzydłowy boczny (m. pterygoideus lateralis):



Przyczep początkowy:



głowa górna: powierzchnia podskroniowa skrzydła większego kości
klinowej



głowa dolna: zewnętrzna powierzchnia blaszki bocznej wyrostka
skrzydłowatego



Przyczep końcowy:



głowa górna: torebka stawu skroniowo-żuchwowego.



głowa dolna: dołek skrzydłowy wyrostka kłykciowego żuchwy.



Unerwienie: n. skrzydłowy boczny

3. Mięśnie powierzchowne szyi:

Grupa boczna:

a.) M. mostkowo-obojczykowo-sutkowy (m. sternocleidomastoideus):



Przyczep początkowy:



część przyśrodkowa: rękojeść mostka



część boczna: koniec mostkowy obojczyka



Przyczep końcowy: boczna powierzchnia wyrostka sutkowatego kości
skroniowej i boczny odcinek kresy karkowej górnej kości potylicznej



Unerwienie: gałąź zewnętrzna n. XI, gałęzie splotu szyjnego C

-C

Grupa przyśrodkowa (mięśnie podgnykowe):
Warstwa pierwsza:

a.) M.mostkowo-gnykowy (m. sternohyoideus):



Przyczep początkowy: tylna powierzchnia rękojeści mostka, staw mostkowo-
obojczykowy i koniec mostkowy obojczyka.



Przyczep końcowy: dolny brzeg trzonu kości gnykowej.



Unerwienie: pętla szyjna C

-C

b.) M. łopatkowo-gnykowy (m. omohyoideus) – dwa brzuśce połączone ścięgnem

śródbrzuścowym, zrośnięte z żyłą szyjną wewnętrzną.



Przyczep:



brzusiec dolny: górny brzeg łopatki,



brzusiec górny: trzon kości gnykowej.



Unerwienie: pętla szyjna C

-C

Warstwa druga:

a.) M. mostkowo-tarczowy (m. sternothyroideus):



Przyczep początkowy: powierzchnia tylna rękojeści mostka i chrząstki I
żebra.



Przyczep końcowy: kresa skośna chrząstki tarczowatej.



Unerwienie: pętla szyjna C

-C

b.) M. tarczowo-gnykowy (m. thyrohyoideus):



Przyczep początkowy: kresa skośna chrząstki tarczowatej.



Przyczep końcowy: trzon i róg większy kości gnykowej.



Unerwienie: włókna C

-C

, dochodzące przy pomocy n. XII

c.) M. dźwigacz gruczołu tarczowego (m. levator glandulae thyroideae):



Przyczep początkowy: kość gnykowa lub chrząstka tarczowata.



Przyczep końcowy: torebka gruczołu tarczowego.

4. M. mostkowo-obojczykowo-sutkowy (m. sternocleidomastoideus):



Przyczep początkowy:



część przyśrodkowa: rękojeść mostka

ograniczają dół



część boczna: koniec mostkowy obojczyka nadobojczykowy mniejszy



Przyczep końcowy: boczna powierzchnia wyrostka sutkowatego kości
skroniowej i boczny odcinek kresy karkowej górnej kości potylicznej



Unerwienie: gałąź zewnętrzna n. XI, gałęzie splotu szyjnego C

-C



Unaczynienie: t. szyjna zewnętrzna i podobojczykowa

5. Mięśnie obniżające żuchwę (nadgnykowe):

Bocznie:

a.) m. dwubrzuścowy (m. digastricus) - dwa brzuśce połączone ścięgnem śródbrzuścowym



Przyczep początkowy:



Brzusiec tylny: wcięcie sutkowe na kości skroniowej.



Brzusiec przedni: dół dwubrzuścowy żuchwy.



Przyczep końcowy: kość gnykowa



Unerwienie: b. tylny - n. VII, b. przedni - n. żuchwowo-gnykowy - V

b.) m. rylcowo-gnykowy (m. stylohyoideus):



Przyczep początkowy: wyrostek rylcowaty kości skroniowej.



Przyczep końcowy: trzon kości gnykowej u nasady rogu większego.



Unerwienie: gałąź rylcowo-gnykowa od VII

Przyśrodkowo:

a.) m. żuchwowo-gnykowy (m. mylohyoideus) – łączy się z tym samym m. strony

przeciwnej tworząc przeponę ustną (diaphragma oris).



Przyczep początkowy: kresa żuchwowo-gnykowa od zębodołu trzeciego
trzonowca do siekaczy.



Przyczep końcowy: trzon kości gnykowej i szew ścięgnisty.



Unerwienie: n. żuchwowo-gnykowy od n. V

b.) m. bródkowo-gnykowy (m. geniohyoideus)



Przyczep początkowy: kolec bródkowy żuchwy (spina mentalis).



Przyczep końcowy: trzon i rogi większe kości gnykowej.



Unerwienie: włókna pętli szyjnej od n. XII

c.) m. szeroki szyi – cz. twarzowa (pars facialis platysmatis), leży głębiej od m.

obniżającego kąt ust i m. śmiechowego, dochodząc do m. policzkowego.

6. Mięśnie obręczy kończyny górnej – unerwione przez gg. krótkie splotu ramiennego

a.) M. naramienny (m. deltoideus) – największy m. barku



Przyczep początkowy:



część obojczykowa (pars clavicularis) - 1/3 barkowego końca obojczyka,



część barkowa (pars acromialis) - wyrostek barkowy łopatki,



część grzebieniowa (pars spinalis) - grzebień łopatki, powięź mięśnia
nadgrzebieniowego.



Przyczep końcowy: guzowatość naramienna kości ramiennej.



Unerwienie: n. pachowy

b.) M. nadgrzebieniowy (m. supraspinatus)



Przyczep początkowy: dół nadgrzebieniowy łopatki.



Przyczep końcowy: guzek większy kości ramiennej.



Unerwienie: n. nadłopatkowy

c.) M. podgrzebieniowy (m. infraspinatus)



Przyczep początkowy: dół podgrzebieniowy łopatki.



Przyczep końcowy: guzek większy kości ramiennej



Unerwienie: n. nadłopatkowy

d.) M. obły mniejszy (m. teres minor):



Przyczep początkowy: zewnętrzna strona brzegu bocznego łopatki.



Przyczep końcowy: guzek większy kości ramiennej



Unerwienie: n. pachowy

e.) M. obły większy (m. teres major):



Przyczep początkowy: dolny kąt łopatki.



Przyczep końcowy: guzek mniejszy k. ramiennej.



Unerwienie: n. piersiowo-grzbietowy.

f.) M. podłopatkowy (m. subscapularis):



Przyczep początkowy: dół podłopatkowy.



Przyczep końcowy: guzek mniejszy k. ramiennej.



Unerwienie: n. podłopatkowy

8. Mięśnie ramienia:

Zginacze – unerwione przez n. mięśniowo-skórny:

a.) M. dwugłowy ramienia (m.biceps brachii):

głowa długa:



Przyczep początkowy:



głowa długa: guzek nadpanewkowy, obrąbek stawowy, długie ścięgno
głowy długiej biegnie wewnątrz jamy stawu ramiennego na głowie kości
ramiennej, potem leży w bruździe międzyguzkowej k. ramiennej



głowa krótka: wyrostek kruczy łopatki,

Obie głowy biegną ku dołowi i wytwarzają wspólny brzusiec



Przyczep końcowy: większa część włókien do guzowatości k. promieniowej, a
pozostała przechodzi w rozcięgno m. dwugłowego ramienia kończące się w
powięzi przedramienia.

b.) M. kruczo-ramienny (m.coracobrachialis)



Przyczep początkowy: wyrostek kruczy łopatki.



Przyczep końcowy: połowa długości powierzchni przednio-przyśrodkowej k.
ramiennej.

c.) M. ramienny (m. brachialis):



Przyczep początkowy: przegrody międzymięśniowe i powierzchnia przednia
dolnej połowy kości ramiennej.



Przyczep końcowy: guzowatość kości łokciowej.

Prostowniki – unerwione przez n. promieniowy:

a.) M. trójgłowy ramienia (m. triceps brachii)



Przyczep początkowy:



głowa długa: guzek podpanewkowy łopatki,



głowa boczna: powyżej bruzdy n. promieniowego na tylnej powierzchni
kości ramiennej,



głowa przyśrodkowa: poniżej bruzdy n. promieniowego na tylnej
powierzchni k. ramiennej i obie przegrody międzymięśniowe ramienia.

Wszystkie trzy głowy przechodzą w ścięgno końcowe.



Przyczep końcowy: wyrostek łokciowy kości łokciowej

b.) M. łokciowy (m. anconeus)



Przyczep początkowy: nadkłykieć boczny k. ramiennej.



Przyczep końcowy: nasada bliższa k. łokciowej i tylna powierzchnia torebki stawu
łokciowego.

9. Mięśnie przedramienia – podział, unerwienie:

a.) Mięśnie dłoniowe przedramienia (zginacze) – wszystkie oprócz m. zginacza

łokciowego nadgarstka (n. łokciowy) są unerwione przez n. pośrodkowy:



warstwa pierwsza:



m. nawrotny obły (m. pronator teres)



m. zginacz promieniowy nadgarstka (m. flexor carpi radialis)



m. dłoniowy długi (m. palmaris longus)



m. zginacz łokciowy nadgarstka (m. flexor carpi ulnaris)



warstwa druga:



m. zginacz powierzchowny palców (m. flexor digitorum superficialis)



warstwa trzecia:



m. zginacz głęboki palców (m. flexor digitorum profundus) – n. pośrodkowy
oraz łokciowy



m. zginacz długi kciuka (m. flexor pollicis longus)



warstwa czwarta:



m. nawrotny czworoboczny (m. pronator quadratus)

b.) Mięśnie grzbietowe przedramienia – unerwione przez n. promieniowy:

Grupa boczna mięśni przedramienia (prostowniki promieniowe):



m. ramienno-promieniowy (m. brachioradialis)



m. prostownik promieniowy długi nadgarstka (m. extensor carpi radialis
longus)



m. prostownik promieniowy krótki nadgarstka (m. extensor carpi radialis
brevis)

Grupa tylna mięśni przedramienia (prostowniki łokciowe):



warstwa powierzchowna



m. prostownik palców (m. extensor digitorum)



m. prostownik palca małego (m. extensor digiti minimi)



m. prostownik łokciowy nadgarstka (m. extensor carpi ulnaris)



warstwa głęboka



m. odwracacz (m. supinator)



m. odwodziciel długi kciuka (m. abductor pollicis longus)



m. prostownik długi kciuka (m. extensor pollicis longus)



m. prostownik krótki kciuka (m. extensor pollicis brevis)



m. prostownik wskaziciela (m. extensor indicis)

10. Mięśnie ręki:

Na ręce odróżniamy grzbiet (znajdują się tu tylko ścięgna długich mm. przechodzących z
przedramienia) i dłoń (leżą tu krótkie mięśnie ręki układające się w trzech grupach):

a.) Mięśnie kłębu (mm. thenaris):



m. odwodziciel krótki kciuka (m. abductor pollicis brevis),



m. zginacz krótki kciuka (m. flexor pollicis brevis),



m. przeciwstawiacz kciuka (m. opponens pollicis),



m. przywodziciel kciuka (m. adductor pollicis).

Unerwienie: n. pośrodkowy i n. łokciowy

b.) Mm. kłębika (mm. hypothenaris):



m. dłoniowy krótki (m. palmaris brevis),



m. odwodziciel palca małego (m. abductor digiti minimi),



m. zginacz krótki palca małego (m. flexor digiti minimi brevis),



m. przeciwstawiacz palca małego (m. opponens digiti minimi).

Unerwienie: n. łokciowy

c.) Mięśnie środkowe dłoni (mm. palmae manus):



mm. glistowate(mm. lumbricales) – cztery



mm. międzykostne dłoniowe (mm. interossei palmares) – trzy



mm. międzykostne grzbietowe (mm. interossei dorsales) – cztery

Unerwienie: n. pośrodkowy i n. łokciowy

11. Mięsień prosty brzucha i jego pochewka:

a.) m. prosty brzucha (m. rectus abdominis) – utworzony przez wiązki biegnące

podłużnie ku dołowi od żeber środkowych, wyrostka mieczykowatego i więzadła
żebrowo-mieczykowatego, kończy się na k. łonowej i spojeniu łonowym, wiązki
przyczepu końcowego przedłużają się w więzadło wieszadłowe - u mężczyzn prącia
(lig. suspensorium penis), a u kobiet łechtaczki (lig. suspensorium clitoridis), objęty
jest pochewką m. prostego brzucha, w jego przebiegu znajdują się 4 poprzecznie
biegnące smugi ścięgniste (intersectiones tendineae), oprócz wykonywania ruchów
wzmacnia powłoki brzucha i współtworzy tłocznie brzuszną,

b.) Pochewka mięśnia prostego brzucha (vagina musculi recti abdominis) – powstaje z

rozcięgien mięśni bocznych brzucha, składa się z dwóch blaszek:



blaszka przednia – pokrywa całą przednią powierzchnię m. prostego brzucha, ściśle

zrasta się ze smugami ścięgnistymi, w części górnej służy za miejsce przyczepu cz.
brzusznej m. piersiowego większego



blaszka tylna (lamina posterior) – znacznie krótsza, kończy się poniżej pępka

wklęsłym brzegiem czyli kresą łukowatą (linea arcuata)

Pochewka m. prostego brzucha nie ma blaszki tylnej poniżej kresy łukowatej gdzie
mięsień przylega do powięzi poprzecznej (fascia transversalis) i otrzewnej ściennej
(peritoneum parietale)

12. Mięśnie brzucha (ogólnie)

Podział:

a.) mięśnie brzuszne brzucha (mm. ventrales abdominis):



Mięśnie brzuszne przyśrodkowe (przednie) (mm. ventromediales):



m. prosty brzucha (m. rectus abdominis)



m. piramidowy (m. pyramidalis)



Mięśnie brzuszne boczne (mm. ventrolaterales):



m. skośny zewnętrzny brzucha (m. obliquus externus abdominis)



m. skośny wewnętrzny brzucha (m. obliquus internus abdominis)



m. poprzeczny brzucha (m. transversus abdominis)



m. dźwigacz jądra (m. cremaster)

b.) mięśnie grzbietowe brzucha (tylne) (mm. dorsales abdominis):



m. czworoboczny lędźwi (m. quadratus lumborum)



mm. międzypoprzeczne boczne lędźwi (mm. intertransversarii
laterales lumborum)

Czynność:
Wchodzą w skład powłok brzucha, wypełniają od przodu przestrzeń między klatką piersiową a
miednicą pozbawioną kośćca (rozstęp mostkowo-łonowy), tworzą w stanie napięcia
wytrzymałą na urazy powłokę równą wytrzymałości kośćca.
Unerwienie:
Głównie przez nerwy międzyżebrowe i gałązki splotu lędźwiowego.

13. Kanał pachwinowy (canalis inguinalis) – przechodzi skośnie przez powłoki brzucha powyżej

przyśrodkowej części więzadła pachwinowego, biegnie od góry i tyłu w stroną przyśrodkową,
dół i do przodu, między pierścieniem pachwinowym głębokim i powierzchownym, długość 4-
5cm, ma 2 otwory i 4 ściany.

a.) pierścień pachwinowy głęboki (anulus inguinalis profundus) – wejście do kanału,

znajduje się w powięzi poprzecznej brzucha nad więzadłem pachwinowym, od trzewi
jamy brzusznej oddziela go tylko otrzewna ścienna

b.) pierścień pachwinowy powierzchowny (anulus inguinalis superficialis) – szczelina w

rozcięgnie m. skośnego zewnętrznego brzucha, leży powyżej więzadła
pachwinowego, bocznie od guzka łonowego, ograniczają go odnogi przyśrodkowa i
boczna, od góry przez włókna międzyodnogowe (fibrae intercrurale), od dołu przez
więzadło zagięte (lig. reflexum), jest to podskórne ujście kanału pachwinowego

Ściany kanału pachwinowego:

a.) przednia – oprócz powłok skórnych rozcięgno m. skośnego zewnętrznego brzucha i

włókna międzyodnogowe

b.) tylna – dolna cz. powięzi poprzecznej, więzadło międzydołkowe, sierp pachwinowy i

otrzewną ścienną

c.) górna – ograniczona przez dolne brzegi m. skośnego wewnętrznego i m.

poprzecznego brzucha

d.) dolna – więzadło pachwinowe i zagięte

Kanał pachwinowy to droga zstępowania jądra z jamy brzusznej do moszny, wraz z jądrem
wędruje nasieniowód, przez kanał pachwinowy przechodzi u mężczyzn powrózek nasienny a
u kobiet więzadło obłe macicy. Okolica pachwinowa jest także miejscem powstawania
przepuklin (herniae).

14. Mięśnie klatki piersiowej – podział:

a.) Mięśnie powierzchniowe klatki piersiowej:



m. piersiowy większy i mniejszy (m. pectoralis major et minor),



m. podobojczykowy (m. subclavius),



m. zębaty przedni (m. serratus anterior).

b.) Mięśnie głębokie klatki piersiowej:



mm. międzyżebrowe zewnętrzne i wewnętrzne (mm. intercostales
externi et interni),



m. poprzeczny klatki piersiowej (m. transversus thoracis),



mm. podżebrowe (mm. subcostales),



mm. dźwigacze żeber (mm. levatores costarum).

15. Przepona (diapgragma) – poprzecznie położony mięsień oddzielający jamę klatki piersiowej

od jamy brzusznej. Składa się z:

a.) środka ścięgnistego (centrum tendineum) – przyczep końcowy dla wszystkich części

przepony, kształt liścia koniczyny: płatek przedni – worek osierdziowy z sercem,
boczne – płuca, między płatkiem przednim a prawym otwór żyły głównej dolnej,

b.) część mięśniowa:



cz. lędźwiowa (pars lumbalis) – rozpoczyna się dwiema odnogami: prawą (dłuższa) i
lewą(krótsza), które łączy ze sobą więzadło łukowate pośrodkowe (lig. arcuatum
medianum), które razem z odnogami przepony i kręgosłupem ogranicza rozwór
aortowy (hiatus aorticus) otoczony włóknami ścięgnistymi zapobiegającymi
zamykaniu aorty przy skurczu przepony, włókna mięśniowe odnóg tworzą także
rozwór przełykowy (hiatus esophageus) zamykający się podczas skurczu, między
odnogami a kręgosłupem są szczeliny dla przejścia naczyń i nerwów, boczne części
odnóg przechodzą w dwa więzadła łukowate (lig. arcuatum mediale et laterale) za
pomocą których lędźwiowa cz. przepony łączy się z kręgiem I L i żebrem XII



cz. żebrowa (pars costalis) – największa, rozpoczyna się na sześciu dolnych żebrach
brzuścami przebitymi przez nerwy i naczynia międzyżebrowe



cz. mostkowa (pars sternalis) – najmniejsza, rozpoczyna się na wyrostku

mieczykowatym, od części żebrowej oddzielona trójkątną szczeliną (trigonum
sternocostale) dla naczyń nadbrzusznych górnych

Czynność: najważniejszy mięsień oddechowy (umożliwia oddychanie brzuszne), podczas
skurczu mięsień wdechowy, reguluje siłę wydawanego powietrza (śpiew), współtworzy
tłocznię brzuszną (plerum abdominalne) działającą przy porodzie i wydalaniu, kaszlu i
wymiotach, czkawka to krótkie i gwałtowne skurcze przepony

Unerwienie: nn. przeponowe

16. Mięśnie grzbietu – ogólnie

Mięśnie powierzchowne grzbietu – unerwione przez gałęzie brzuszne nn. rdzeniowych:

a.) kolcowo-ramienne (układają się w trzech warstwach):



powierzchownej:



m. czworoboczny (m. trapezius)



pośredniej:



m. najszerszy grzbietu (m. latissimus dorsi)



głębokiej:



m. równoległoboczny mniejszy (m. rhomboideus minor)



m. równoległoboczny większy (m. rhomboideus major)



m. dźwigacz łopatki (m. levator scapulae)

b.) kolcowo-żebrowe:



m. zębaty tylny górny (m. serratus posterior superior)



m. zębaty tylny dolny (m. serratus posterior inferior)

Mięśnie głębokie grzbietu – unerwione przez gałęzie grzbietowe nn. rdzeniowych:



m. prostownik grzbietu (m. erector spinae):



m. poprzeczno-kolcowy (m. transversospinalis):



mm. kolcowo-poprzeczne (mm. spinotransversales):



mm. podpotyliczne (mm. suboccipitales)

17. Mięśnie powierzchowne grzbietu – unerwione przez gałęzie brzuszne nn. rdzeniowych:

a.) kolcowo-ramienne (układają się w trzech warstwach):



powierzchownej:



m. czworoboczny (m. trapezius)



pośredniej:



m. najszerszy grzbietu (m. latissimus dorsi)



głębokiej:



m. równoległoboczny mniejszy (m. rhomboideus minor)



m. równoległoboczny większy (m. rhomboideus major)



m. dźwigacz łopatki (m. levator scapulae)

b.) kolcowo-żebrowe:



m. zębaty tylny górny (m. serratus posterior superior)



m. zębaty tylny dolny (m. serratus posterior inferior)

18. Mięśnie podpotyliczne (mm. suboccipitales) – występują w połączeniu kręgosłupa z czaszką i

biorą udział w ruchach głową, unerwione przez gałęzie grzbietowe nn. rdzeniowych:



m. prosty tylny większy głowy (m. rectus capitis posterior major)



m. prosty tylny mniejszy głowy (m. rectus capitis posterior minor)



m. skośny górny głowy (m. obliquus capitis superior)



m. skośny dolny głowy (m. obliquus capitis inferior)



m. prosty boczny głowy (m. rectus capitis lateralis)



m. prosty przedni głowy (m. rectus capitis anterior)

19. Mięśnie miednicy – ogólnie

a.) Mięśnie zewnętrzne miednicy (musculi pelvis externi) – unerwione przez n.

pośladkowy górny i dolny oraz gałęzie krótkie splotu krzyżowego:



Warstwa powierzchowna:



m. pośladkowy wielki (m. gluteus maximus)



m. napinacz powięzi szerokiej (m. tensor fasciae latae)



Warstwa środkowa:



m. pośladkowy średni (m. gluteus medius)



Warstwa głęboka:



m. pośladkowy mały (m. gluteus minimus)



m. gruszkowaty (m. piriformis)



m. zasłaniacz wewnętrzny (m. obturatorius internus)



m. bliźniaczy górny (m. gemellus superior)



m. bliźniaczy dolny (m. gemellus inferior)



m. czworoboczny uda (m. quadratus femoris)

b.) Mięśnie wewnętrzne miednicy (musculi pelvis interni) – leżą na tylnej ścianie jamy

brzusznej i w miednicy większej, unerwione przez gg. krótkie splotu lędźwiowego:



m. lędźwiowy większy (m.psoas major) m. biodrowo-lędźwiowy



m. biodrowy (m. iliacus)

(m. iliopsoas)



m. lędźwiowy mniejszy (m. psoas minor)

20. Mięśnie uda (musculi femoris) - otoczone są powięzią szeroką (fascia lata):

a.) grupa przednia (prostowniki) – unerwione przez n. udowy:



m. krawiecki (m. sartorius)



m. czworogłowy uda (m. quadriceps femoris)



m. stawowy kolana (m. articularis genus)

b.) grupa przyśrodkowa (przywodziciele uda) – unerwione przez n. zasłonowy:



m. grzebieniowy (m. pectineus)



m. smukły (m. gracilis)



m. przywodziciel długi (m. adductor longus)



m. przywodziciel krótki (m. adductor brevis)



m. przywodziciel wielki (m. adductor magnus)



m. zasłaniacz zewnętrzny (m. obturatorius externus)

c.) grupa tylna (zginacze uda) – unerwione przez n. kulszowy:



m. dwugłowy uda (m. biceps femoris)



m. półścięgnisty (m. semitendinosus)



m. półbłoniasty (m. semimembranosus)

21. Mięśnie podudzia – podział, unerwienie:

a.) Grupa przednia – unerwione przez n. strzałkowy głęboki:



m. piszczelowy przedni (m. tibialis anterior)



m. prostownik długi palucha (m. extensor hallucis longus)



m. prostownik długi palców (m. extensor digitorum longus)



m. strzałkowy trzeci (m. peroneus tetrius)

b.) Grupa boczna – unerwione przez n. strzałkowy powierzchowny:



m. strzałkowy długi (m. peroneus longus)



m. strzałkowy krótki (m. peroneus brevis)

c.) Grupa tylna – unerwione przez n. piszczelowy:



Warstwa powierzchowna:



m. trójgłowy łydki (m. triceps surae)



m. podeszwowy (m. plantaris)



Warstwa głęboka:



m. podkolanowy (m. popliteus)



m. zginacz długi palców (m. flexor digitorum longus)



m. piszczelowy tylny (m. tibialis posterior)



m. zginacz długi palucha (m. flexor hallucis longus)

22. Mięśnie stopy (musculi pedis) – unerwione przez n. podeszwowy przyśrodkowy i boczny:

a.) mięśnie grzbietowe:



m. prostownik krótki palców (m. extensor digitorum brevis)



m. prostownik krótki palucha (m. extensor hallucis brevis)

b.) mięśnie podeszwowe:



wyniosłość przyśrodkowa:



m. odwodziciel palucha (m. abductor hallucis)



m. zginacz krótki palucha (m. flexor hallucis brevis)



m. przywodziciel palucha (m. adductor hallucis)



wyniosłość boczna:



m. odwodziciel palca małego (m. abductor digiti minimi)



m. zginacz krótki palca małego (m. flexor digiti mini brevis)



wyniosłość pośrednia



m. zginacz krótki palców (m. flexor digitorum brevis)



m. czworoboczny podeszwy (m. quadratus plantae)



mm. glistowate (mm. lumbricales)



mm. międzykostne podeszwowe i grzbietowe (mm. interossei
plantares et dorsales)

23. Trójkąty szyi:

a.) Okolica przednia szyi (regio colli anterior)



Trójkąt podżuchwowy (trigonum submandibulare) - zawartość:



ślinianka podżuchwowa z torebką łącznotkankową,



węzły chłonne podżuchwowe,



t. twarzowa, podbródkowa i językowa



ż. twarzowa, językowa



n. XII i n. żuchwowo-gnykowy.



Trójkąt tętnicy językowej (trigonum arteriae lingualis) – tylno-dolna część
trójkąta podżuchwowego.



Trójkąt tętnicy szyjnej (trigonum caroticum) - zawartość:



t. szyjna wspólna dzieląca się na tt. szyjne wewnętrzną i zewnętrzną
oraz odgałęzienia t. szyjnej zewnętrznej



żyła szyjna wewnętrzna



n. X i krtaniowy górny, łuk n. podjęzykowego



korzeń górny pętli szyjnej



pień współczulny

b.) Okolica mostkowo-obojczykowo-sutkowa (regio sternocleidomastoidea):



Trójkąt t. kręgowej (trigonum a. vertebralis) - zawartość:



t. kręgowa, tarczowa dolna,



ż. kręgowa,



zwój szyjny środkowy i gwiaździsty pnia współczulnego,

c.) Okolica boczna szyi (regio colli lateralis)



Trójkąt łopatkowo-obojczykowy (trigonum omoclaviculare) - zawartość:



t. podobojczykowa,



ż. podobojczykowa,



korzenie splotu ramiennego.



Trójkąt łopatkowo-czworoboczny (trigonum omotrapezoideum) - zawartość:



nn. skórne splotu szyjnego i krótkie gałęzie splotu ramiennego



n. XI,



gałęzie t. podobojczykowej i towarzyszące im żyły.

24. Trójkąt podżuchwowy (trigonum submandibulare) – leży w okolicy przedniej szyi:



Ograniczenie:



góra: podstawa żuchwy,



tył: brzusiec tylny m. dwubrzuścowego i m. rylcowo-gnykowy,



przód: brzusiec przedni m. dwubrzuścowego,



dno: m. żuchwowo-gnykowy i m. gnykowo-językowy.



Zawartość:



ślinianka podżuchwowa z torebką łącznotkankową,



węzły chłonne podżuchwowe,



t. twarzowa, podbródkowa i językowa



ż. twarzowa, językowa



n. XII i n. żuchwowo-gnykowy.

Trójkąt tętnicy językowej (trigonum arteriae lingualis) – tylno-dolna część trójkąta
podżuchwowego.



Ograniczenie:



przód: tylny brzeg m. żuchwowo-gnykowego



tył i dół: brzusiec tylny m. dwubrzuścowego



góra: n. podjęzykowy



dno: m. gnykowo-językowy

25. Trójkąt boczny szyi (trigonum colli laterale) – podzielony brzuścem dolnym m. łopatkowo-

gnykowego na twa trójkąty:

a.) Trójkąt łopatkowo-obojczykowy (trigonum omoclaviculare)

Granice:



tył: brzusiec dolny m. łopatkowo-gnykowego,



przód: tylny brzeg m. mostkowo-obojczykowo-sutkowego,



dół: obojczyk .



dno: m. pochyły przedni i środkowy

Zawartość:



t. podobojczykowa,



ż. podobojczykowa,



korzenie splotu ramiennego.

b.) Trójkąt łopatkowo-czworoboczny (trigonum omotrapezoideum)

Granice:



tył: przedni brzeg m. czworobocznego,



przód: tylny brzeg m. mostkowo-obojczykowo-sutkowego,



dół: dolny brzusiec m. łopatkowo-gnykowego.



dno: m. płatowaty głowy, dźwigacz łopatki i mm. pochyłe

Zawartość:



nn. skórne splotu szyjnego i krótkie gałęzie splotu ramiennego



n. XI,



gałęzie t. podobojczykowej i towarzyszące im żyły.

26. Trójkąt tętnicy szyjnej (trigonum caroticum) – leży w okolicy przedniej szyi:

a.) Ograniczenie:



przód: górny brzusiec m. łopatkowo-gnykowego,



tył: m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy,



góra: brzusiec tylny m. dwubrzuścowego.

b.) Zawartość:



t. szyjna wspólna dzieląca się na tt. szyjne wewnętrzną i zewnętrzną
oraz odgałęzienia t. szyjnej zewnętrznej



żyła szyjna wewnętrzna



n. X i krtaniowy górny, łuk n. podjęzykowego



korzeń górny pętli szyjnej



pień współczulny