Dekonstrukcjonizm w teorii literatury – Ryszard Nycz

1. Dekonstrukcjonizm   –   literaturoznawcza   orientacja   ukształtowana   przez 

badaczy   amerykańskich   (Jonathan   Culler,   Harold   Bloom,   Paul   de   Man, 

Hartman) zainspirowanych filozoficzną twórczością Jacquesa Derridy.

a. Za moment inauguracyjny uważa się referat Derridy Struktura, znak i  

gra w dyskursie nauk humanistycznych (1966).

b. Dojrzałą postać nurt osiąga na przełomie lat 70. i 80. 

2. Najistotniejsze   dla   dekonstrukcjonizmu   jest   zakwestionowanie   nie   tylko 

istniejących   do   tej   pory   teorii   literatury,   lecz   także   powszechnie 

akceptowanych pojęć, metod i założeń. Opierał się on zatem na całkowitym 

przewartościowaniu myślenia o kulturze.

3. Filozofia   i   literatura   to   modelowe   przykłady   dwóch   różnych   aspektów 

wszelkich dyskursów. 

a. Dekonstrukcjonizm   zakłada,   że   tak   naprawdę   wszelkie   rodzaje 

dyskursów   są   zbudowane   tak   samo.   Filozofia   i   literatura   stanowią 

najklarowniejsze   przykłady   dwóch   różnych   aspektów   semantycznej 

organizacji każdego tekstu.

b. Filozofia   –   filozofowie   zazwyczaj   odżegnują   się   od   wszelkich 

związków z pisarstwem, uważając, że język, którym piszą swoje teksty, 

jest   językiem   absolutnie   przezroczystym,   neutralnym,   wolnym   od 

wszelkiej retorycznej organizacji i służącym do przekazywania czystej 

myśli. Derrida zaś zwraca uwagę na to, że ślady retorycznej organizacji 

(tropy,   figury   i   strategie 

retoryczne etc.) mogą zostać w 

tekstach

 

filozoficznych 

zdekonspirowane   przy   uważnej 

lekturze.   A   zatem   nawet 

najbardziej

 

przezroczysty 

dyskurs nie pozostaje wolny od 

zabiegów   typowych   dla 

literatury.

c. Literaturę   z   kolei   postrzega   się   zazwyczaj   jako   zupełnie   inny   od 

filozoficznego   sposób   wyrażania   wiedzy   o   świecie   –   sposób 

afilozoficzny i aintelektualny. Tymczasem u podstaw każdego tekstu 

literackiego tkwią opozycje metafizyczne, które zostały ukształtowane i 

wypracowane na gruncie filozofii.

c.i. Myśl   w   filozofii   zachodniej   zawsze   zorganizowana   jest   przy 

pomocy binarnych opozycji (np. bycie/nicość; istoty/zjawiska; 

wewnętrzne/zewnętrzne;

 

rzeczywistość/przedstawienie; 

rzecz/znak;   dobro/zło;   prawda/fałsz;   duch/materia; 

bezpośrednie/zmediatyzowane etc.). opozycje te są zbudowane 

hierarchicznie   –   pozytywnie   wartościowany   jest   zawsze   ich 

pierwszy   człon,   drugi   zaś   postrzegany   jest   jako   coś 

dodatkowego i wtórnego względem pierwszego. 

4. Dekonstrukcja   jako   metoda   polega   na   docieraniu   do   głębokich   warstw 

semantycznej organizacji, które nie zostały dostrzeżone przez autora (a zatem 

nie zostały refleksyjnie stematyzowane), ale są w tekście obecne. Dąży się 

więc do konfrontacji między tym, co bezwiednie stosowane i nieświadomie 

zakładane, z tym, co wprost wyrażane i argumentowane w tekście.

a. Metoda   ta   zakłada,   że   dla   każdej   binarnej   opozycji,   którą   odnaleźć 

można w tekście, odnaleźć też można dodatkowy element, który nie 

daje się ująć w jej ramy, a zatem podważa jej sens. 

b. W   ten   sposób   podważa   się   możliwość   dania   jakiejkolwiek   stałej   i 

zamkniętej   interpretacji   danego   tekstu.   Każde   dzieło   samo   podważa 

sensy,   które   głosi.   Nie   istnieje   zatem   jedno   określone   i   jednolite 

rozumienie tekstu ani jedno jego właściwe znaczenie, które czytelnik 

musiałby odkryć. 

c. Metoda czytania  dekonstrukcjonistycznego  dąży do rozłożenia danej 

opozycji   i   usytuowania   jej   w   innym   kształcie.   Proces   ten   powinien 

przebiegać wedle następujących dwóch punktów:

c.i. Wykazania, że dana opozycja (np. mowa/pismo) jest narzucona 

przez metafizykę i ideologię

c.i.1.

Wydobycie na jaw presupozycji i roli, jaką gra 

ona w systemie wartości metafizycznych

c.i.2.

Ukazanie,   jak   zostaje   ona   unieważniona   w 

tekstach, które ją głoszą.

c.ii. Zachowanie opozycji

c.ii.1.

Posługiwanie się nią w rozumowaniu (określenie 

specyfiki każdego z jej członów).

c.ii.2.

Przywrócenie jej po nadaniu jej innego statusu.

d. Powyższą   metodę   Derrida   zastosował   np.   wobec   opozycji 

mowa/pismo, która znalazła się w Kursie językoznawstwa ogólnego de 

Saussure’a. De Saussure uważał pismo za coś niewartego uwagi, gdyż 

według niego stanowiło ono tylko odbicie mowy, a więc przedstawienie 

przedstawienia.   Tymczasem   Derrida   w   piśmie   właśnie,   dotąd 

identyfikowanym   jako   dodatkowe   i   wtóre   względem,   rozpoznaje 

generalne i modelowe cechy obu członów opozycji.   

e. Dekonstrukcja dąży do wpisania binarnych opozycji w ramy odkrytego 

przez   siebie   układu   uwarunkowań.   Istniejący   repertuar   pojęć 

sytuowany   jest   w   kontekście   pozwalającym   na   odkrycie   jego 

historycznej i kulturowej genezy oraz uwarunkowań. 

f. Dekonstrukcja może służyć do analizowania wszelkich tekstów, a nie 

tylko tekstów literackich.

5. Pantekstualizm rozumieć należy w dwóch zasadniczych znaczeniach.

a. Nie ma niczego poza tekstem, a 

więc   tekst   nie   ma   poza   sobą 

żadnej   podstawy   –   wszelkie 

odniesienia   zewnętrzne   są 

iluzjami   retorycznych   strategii 

języka.

b. Tekst   nie   ma   granic,   a 

tekstualność w najogólniejszym 

znaczeniu   jest   właściwa 

sposobowi   istnienia   tego,   co 

rzeczywiste. 

c. W   znamionach   tekstu   kulminują   cechy   kluczowych   pojęć   słownika 

Derridy, określających trzy najważniejsze językowe procesy:

c.i. Różnia   –   „prymarna   aktywność   czasoprzestrzennego 

różnicowania”. Wydaje się, że pod tym pięknym terminem kryje 

się     quasi-transcendentne   źródło   wszelkich   różnic,   które   są 

kluczowe dla tworzenia znaczenia (znaki nie znaczą w izolacji, 

ale w relacji negatywnej do innych znaków, kojarzymy to ze 

strukturalizmu).

c.ii. Dyseminacja – zjawisko rozplenienia znaczeń, które zależą od 

kontekstu, dlatego nie można ich domknąć czy raz na zawsze 

dookreślić.

c.iii. Suplementacja – zjawisko powodujące, że dwa człony binarnej 

opozycji nie są sobie przeciwstawne, ale nie stają się też sobie 

ekwiwalentne.   Zamiast   „A   jest   przeciwieństwem   B” 

otrzymujemy „B jest zarazem dodatkiem i zastępnikiem A”, jak 

w wypadku opisanej wyżej opozycji mowa/pismo. Oba człony 

nie   są   sobie   przeciwstawne,   ale   zaczynają   być   w   pewnym 

stopniu ze sobą tożsame. 

6. Opozycja dzieło/tekst – zakłada, że dzieło jest duchową całością, zamkniętą, 

spójną i harmonijną, która wiernie oddaje intencje autora, podczas gdy tekst 

jest niedoskonałym zapisem dzieła, utrwalającym  tylko część jego kształtu. 

Tymczasem   według   dekonstrukcjonizmu   opozycja   taka   nie   istnieje   – 

jakiegokolwiek znaczenia tekst nabiera dopiero po odczytaniu, które zawsze 

odbywa   się   w   jakimś   kontekście.   Dostęp   do   bezkontekstowego,   pełnego 

wymiaru tekstu jest niemożliwy – nie posiada on pierwotnego kontekstu, a 

czytelnik zawsze osadza go w swoim. Tekst wprowadzony w pole odbiorcy 

nabiera   pewnych   znaczeń,   ale   dokonuje   się   to   kosztem   innych,   równie 

uprawionych postaci.

7. Opozycja   tekst/interpretacja   zakłada,   że   interpretacja   to   sztuka   parafrazy   – 

krytyk odkrywa sens tekstu, wyrażony w specyficznym dla dzieła języku, i 

przekłada   go   na   język   czytelniejszy.   Tak   rozumiany   sens   dzieła   musi   być 

integralny   i   spójny,   pomija   się   zatem   te   elementy   dzieła,   których   się   nie 

rozumie.   Tymczasem   dekonstrukcjonizm   właśnie   tymi   elementami, 

podważającymi ustaloną interpretację dzieła, zajmuje się najchętniej. Ponieważ 

te składniki i tak znajdują się w tekście, oznacza to, że w istocie dekonstruuje 

się on sam, a krytyk jest tylko katalizatorem tych operacji. 

a. Żadne odczytanie nie jest ostateczne, gdyż jest podważane przez inne, 

równie uprawnione. Każde odczytanie jest zatem nieodczytaniem. 

A tymczasem Wittgenstein: