1

„Agresja – geneza, przyczyny, 

metody pracy z dzieckiem agresywnym”

Czy cz³owiek rzeczywiœcie pogr¹¿a siê w kryzysie?

Cz³owiek i œwiat, rozwój i regres cz³owieczeñstwa w jego ró¿nych obszarach ¿ycia stanowi¹ 

przedmiot interdyscyplinarnych i spo³ecznych refleksji.

Czy mamy poczucie nastêpuj¹cego postêpu i rozwoju czy raczej odrzucamy 

zagro¿enie, niepewnoœci i brak zaufania? Tego typu pytanie w kontekœcie tematu agresji i 

przemocy we wspó³czesnym œwiecie by³y rozwa¿ane na ogólnopolskiej konferencji w 

kwietniu 1999 r. w Krakowie.

Przyczyny rosn¹cej agresji s¹ ró¿norodne: brak autorytetów, koszty transformacji      

i globalizacji ¿ycia przy równoczesnym renesansie ró¿nych fundamentalizmów                  

i nacjonalizmów, zaniedbanie wychowawczych dzia³añ szko³y, rodziny oraz innych 

podmiotów wychowawczych, w tym mediów, a tak¿e materialne zró¿nicowanie spo³eczne 

i inne.

Stan kondycji cz³owieka i ludzkoœci w koñcu XX wieku cechuj¹ takie zjawiska jak:

- szybki proces przenikania ró¿nych informacji i powstawanie chaosu aksjologicznego, 

swoistego „ruchu wartoœci w górê i  w dó³”;

- poszerzanie siê zakresu nieufnoœci i strachu przed ró¿nymi przejawami ¿ycia w makro i 

mikro skali;

- trudnoœci w adaptowaniu siê do zmian spo³ecznych oraz prezentowania postaw 

otwartych i innowacyjnych;

- ró¿ne rozumienie i realizacja praw i obowi¹zków, realizowanych w ró¿nych wspólnotach 

ludzkich;

- poszerzanie siê krytyki i negacji ró¿nych porz¹dków przy s³aboœci w afirmacji i kreowaniu 

efektywnych dzia³añ.

Wielu autorów prac naukowych wskazuje na to, ¿e cz³owiek bywa czêsto natur¹ 

z³oœliw¹, lubuj¹c¹ siê w procesach niszczenia, agresji i przemocy. Cz³owieczeñstwo nie jest 

wiêc ³atw¹ powinnoœci¹ cz³owieka i ludzkich wspólnot. Trzeba siê nieustannie uczyæ, 

poznawaæ œwiat wartoœci, sens ¿ycia i istotê szczêœcia. Brak wiedzy o œwiecie i cz³owieku 

powoduje wzrost obaw przed ¿yciem, przed przysz³oœci¹ i zmniejsza nadziejê. Cz³owiek i 

cz³owieczeñstwo nie tyle s¹, co siê staj¹, przekszta³caj¹, zmieniaj¹ swe si³y duchowe i 

fizyczne, swoje cele, wartoœci i aspiracje oraz podejmuj¹ konkretne dzia³ania indywidualne i 

zbiorowe.

Œwiat koñca XX wieku znamionuj¹ ró¿norakie procesy, a wœród nich:

- globalizacja ¿ycia oraz problemów do rozwi¹zania;

- procesy przejœcia od spo³eczeñstwa przemys³owego do informacyjnego;

- postêp technologiczny nie przebiega po linii prostej, a jego rezultaty nie pozostaj¹ w 

stanie równowagi z zaspokajaniem okreœlonych potrzeb ludzi i cywilizacj¹ humanistyczn¹;

- koniecznoœæ przechodzenia od myœlenia krótkofalowego do d³ugofalowego, 

innowacyjnego, antycypacyjnego.

We wspó³czesnym œwiecie ¿yj¹ ró¿ne przeciwieñstwa; ludzki koktajl przeciwieñstw 

jest potwierdzeniem du¿ego zró¿nicowania poszczególnych spo³eczeñstw i œwiata ludzi. 

Zagro¿eniem dla cywilizacji mo¿e byæ przewaga tych grup ludzi i zjawisk, które nios¹ ze 

sob¹ nierówny podzia³ dóbr moralnych i materialnych, wzrost ró¿nych fanatyzmów i 

fundamentalizmów oraz towarzysz¹cej im przemocy i utraty wiary w cz³owieka.

Trudno okreœliæ czy na œwiecie jest teraz mniej mi³oœci, a wiêcej obojêtnoœci i ró¿nych 

zaburzeñ wiêzi miêdzyludzkich.

2

Zwolennicy tezy o regresie cz³owieczeñstwa i malej¹cych nadziejach na poprawê sytuacji 

stwierdzaj¹, ¿e rozpada siê nam nasza cywilizacja i œwiat wartoœci, a tak¿e wiara w 

cz³owieka. Trudno w tej sytuacji przekazywaæ m³odzie¿y pozytywne wzorce. Postrzegaj¹ 

równie¿ groŸbê w poszerzaniu wp³ywów kultury masowej niskich lotów i 

skomercjalizowanej. W epoce prze³omu, który ogarnia œwiat stare wartoœci, normy i 

schematy s¹ poddawane wielkiej próbie. ¯ycie staje siê bardzo konfrontacyjne, niestabilne, 

pojawiaj¹ siê nowe si³y i rodzaje w³adzy pretenduj¹ce do sterowania ludŸmi. „Era 

informacji wprowadza nowe jakoœciowo mo¿liwoœci, ale niesie ze sob¹ tak¿e nieznane i 

trudno przewidywalne zagro¿enie dla pracy i ¿ycia spo³ecznego. Ta sytuacja rodzi 

przeci¹¿enie umys³owe i psychiczne, zagra¿a prawid³owemu rozumieniu wspó³czesnoœci i 

przysz³oœci, rodzi lêk i frustracjê oraz ucieczkê w ró¿ne dzia³ania szkodliwe dla zdrowia i 

jakoœci ¿ycia ludzkiego.

Socjologia, psychologia i politologia potwierdzaj¹ istnienie kryzysu wiêzi spo³ecznej 

i kryzysu zaufania. Ich przyczynami s¹:

1.

Komplikowanie siê ¿ycia spo³ecznego, niedostatek zaufania, brutalizacja ¿ycia.

2.

Globalizacja ¿ycia spo³ecznego i za³amywanie siê instytucji opieki spo³ecznej, 

zmniejszanie siê roli pañstwa w tej sferze.

3.

Chaos aksjologiczny i normatywny regu³ prawnych i obyczajowych.

4.

Krytyka instytucji ¿ycia politycznego, gospodarczego i spo³ecznego, 

marginalizowanie roli kultury.

5.

Bezrobocie jako zjawisko o wielorakich skutkach, kszta³tuj¹ce uczucie niepewnoœci i 

niewiary w przysz³oœæ.

6.

Niektóre skutki transformacji ustrojowej oraz nowych procesów integracyjnych i   

dezintegracyjnych.

7.

S³aboœæ ró¿nych organów i rodzajów kontroli oraz sposobów wyra¿ania opinii 

spo³ecznej.

Nadzieja, która jest wa¿n¹ przes³ank¹ kreowania ¿ycia ludzi staje siê dobrem deficytowym. 

Do g³osu dochodz¹ tendencje poszukiwania nieskomplikowanych sposobów walki z 

kryzysem wiêzi spo³ecznej i zaufania. Siêga siê do przemocy.

Przy kryzysie autorytetów osób, instytucji i ruchów spo³eczno-politycznych oraz 

zmniejszaniu roli nauk humanistycznych i inteligencji, trudno bêdzie poszukiwaæ prawdê, 

zwalczaæ relatywizm kulturowy i rozwijaæ zdrowy rozs¹dek. Historia dowodzi, ¿e 

cz³owiekowi najtrudniej jest ulepszaæ i odnawiaæ gatunek ludzki.

Potrzebny jest wiêc program odradzania zaufania spo³ecznego, co polska spo³ecznoœæ 

odczuwa bardzo g³êboko.

Trzeba wiêc w polityce zmierzaj¹cej do odrodzenia zaufania spo³ecznego 

poszukiwaæ równoczeœnie wzglêdów praktycznych i moralnych, prowadziæ dyskusje 

otwarte i partnerskie, czuwaæ nad umacnianiem wartoœci uniwersalnych, aby zapewniæ 

obronê i rozwój cywilizacji humanistycznej.

Tymczasem Polska prze¿ywa od 10 lat transformacjê ustrojow¹. Zmienia ona nasz¹ 

orientacjê polityczn¹ i ekonomiczn¹, a tak¿e strukturê spo³eczn¹, nasz¹ œwiadomoœæ i 

regu³y ¿ycia zbiorowego.

M³odzie¿ jest czêœci¹ spo³eczeñstwa lat 90., a wiêc uczestniczy w wielkich zmianach, robi 

bilanse szans i zagro¿eñ. Powstaj¹ u m³odzie¿y nowe hierarchie wartoœci i style ¿ycia.

G³ównymi problemami dotycz¹cymi m³odzie¿y s¹:

- bezrobocie;

- ograniczone szanse na rozwi¹zanie problemów mieszkaniowych;

- sytuacja edukacyjna i wychowawcza, koncepcje reformy systemu edukacji;

- sytuacja rodzinna;

3

- patologie spo³eczne.

Je¿eli na przysz³e losy ludzkoœci popatrzymy w szerokim kontekœcie idei, celów i 

uwarunkowañ mo¿emy stwierdziæ, ¿e zadecyduj¹ o nich nie tyle poziom ekonomicznych i  

materialnych zdobyczy, co przede wszystkim wyobraŸnia, wra¿liwoœæ moralna i dojrza³oœæ 

spo³eczna oraz odpowiedzialnoœæ obecnych i przysz³ych pokoleñ.

Przemoc i agresja

Nowa groŸna fala agresji i przemocy, znieczulenia na cudze cierpienia i krzywdê, która w 

latach 90. ogarnê³a Polskê stawia nowe wyzwanie przed naukami o wychowaniu, a tak¿e 

naukami medycznymi, prawnymi.

Wskazanie jednoznacznych przyczyn genezy narastaj¹cej fali agresji jest niemo¿liwe. St¹d 

wiêkszoœæ badaczy jest sk³onna do przyjêcia wieloczynnikowej teorii etiologii zachowañ 

dewiacyjnych, agresji i przemocy, które ³¹czy teoria frustracji, modelowania 

(naœladownictwa), specjalizacji oraz czynnoœciowa (instrumentalizacji) i patologiczna. 

Agresywne zachowanie m³odzie¿y bywa nastêpstwem oddzia³ywania okreœlonych modeli, 

którymi mog¹ byæ rodzice, koledzy, bohaterowie filmów i ksi¹¿ek, idole kultury masowej. 

Jednym z najbardziej rozpowszechnionych pogl¹dów na zagadnienie przyczyn agresji 

wi¹¿e siê z domniemanie, ¿e jest ona wynikiem okreœlonego poziomu socjalizacji w domu 

rodzinnym, we wczesnym dzieciñstwie, a nastêpnie wzmacnianie zachowañ agresywnych i 

negatywnego procesu ich modelowania w œrodowisku szkolnym i pozaszkolnym.

W genezie zaburzonego zachowania spo³ecznego osób z upoœledzeniem umys³owym 

oprócz czynników biopsychicznych du¿¹ rolê odgrywaj¹ czynniki pozaorganiczne i 

pozaintelektualne, takie jak: œwiadomoœæ w³asnego upoœledzenia czy spo³eczne 

(odrzucenie, etykietowanie), co mo¿e oddzia³ywaæ traumatyzuj¹co.

Ró¿ni autorzy dokonuj¹c analizy Ÿróde³ zaburzeñ w zachowaniu dzieci i m³odzie¿y, 

przejawiaj¹cych siê w postawach agresywnych, aspo³ecznych i przemocy, które prowadz¹ 

do trwa³ego nieprzystosowania spo³ecznego, ró¿nych form patologii i aktów 

przestêpczych, stwierdzaj¹, ¿e poza indywidualnymi czynnikami biopsychicznymi czy 

emocjonalnymi, spowodowanymi deficytami rozwojowymi, a prowadz¹cymi do 

rozszczepienia to¿samoœci, pierwszoplanow¹ i decyduj¹c¹ rolê odgrywaj¹ czynniki 

spo³eczno-kulturalne.

Najczêœciej wymieniane s¹ takie uwarunkowania agresji i przemocy jak: kryzys wartoœci i 

autorytetów przy jednoczesnym braku wzorców, a z drugiej strony brak perspektyw 

¿yciowych i lêk przed przysz³oœci¹ zwi¹zany z okresem przejœciowym i transformacj¹ 

systemu spo³eczno-politycznego kraju i rosn¹cym kultem pieni¹dza. Ci¹g³a zmiana i 

niepewnoœæ, powolny rozpad moralny rodziny, brak jednolitego systemu wychowawczego 

w relacji szko³a – dom – œrodowisko. Na te negatywne zjawiska nak³adaj¹ siê b³êdy 

wychowawcze i zaniedbania ze strony rodziców i nauczycieli, anemia spo³eczna 

spowodowana wypieraniem wy¿szych wartoœci przez masowe œrodki przekazu stêpiaj¹ce 

wra¿liwoœæ, preferuj¹ce pasywnoœæ i bezrefleksyjnoœæ, czêsto wrêcz promuj¹ce przemoc.

Permanentnie maleje rola rodziny w procesie socjalizacji dzieci i m³odzie¿y, a 

medialna „elektroniczna niañka” zastêpuje rodziców w ich wychowawczej roli. Du¿e 

znaczenie ma wp³yw postaw rodziców na póŸniejsze dyspozycje agresywne dzieci, a 

zw³aszcza odrzucenie przez rodziców czy zimne ustosunkowanie rodziców wobec dzieci, co 

powoduje zahamowanie jego rozwoju emocjonalnego oraz niew³aœciw¹ reakcjê na z³oœæ.

Agresywna m³odzie¿ jest czêsto znerwicowana, lêkliwa, zmienna w nastrojach, arogancka, 

wycofuj¹ca siê z kontaktów spo³ecznych.

Poziom dzieciêcej agresji wykazuje istotny zwi¹zek z postawami rodziców i wychowawców, 

z deprywacj¹ podstawowych potrzeb zarówno egzystencjalnych jak i intelektualnych i

4

emocjonalnych.

Œrodowisko szkolne odgrywa równie¿ istotn¹ rolê w procesie socjalizacji, a pojawiaj¹ce siê 

w tym procesie zaburzenia wydatnie przyczyniaj¹ siê do rodzenia siê zachowañ 

agresywnych wœród m³odzie¿y. Przejawia siê to w niechêci m³odzie¿y do szko³y, nauki oraz 

zaburzonych relacji miêdzy nauczycielami a uczniami.

Zagro¿enie p³ynie równie¿ z funkcjonowania na terenie szkó³ i poza nimi 

nieformalnych grup rówieœniczych, m³odzie¿owych subkultur, nierzadko czerpi¹cych 

wzory zachowañ z podkultury wagarowiczów i szalikowców oraz wojskowej „fali”. 

Zjawisko tworzenia przemocy stosowane przez starszych wobec m³odszych i s³abszych 

kolegów okreœlane jest mianem „drêczenia kotów”. Agresja rodzi agresjê. Przedmiotowe 

traktowanie uczniów, czêsto poni¿aj¹ce ich godnoœæ, rodzi ich agresjê w stosunku do 

nauczycieli. Narastaj¹ ró¿ne przemieszczane formy agresji uczniów wobec nauczycieli, 

którzy w wielu sytuacjach szkolnych czuj¹ siê bezradni, nie wiedz¹ jak reagowaæ na ró¿ne 

formy ataku ze strony uczniów. Nauczyciele wrêcz zaczynaj¹ siê baæ pewnych zachowañ 

uczniów, których maj¹ wychowywaæ i uczyæ.

Nasilaj¹ siê zastêpcze formy agresji dzieciêcej skierowane na osoby bardziej 

bezbronne. Coraz czêœciej ofiarami okrucieñstwa jako ekstremaln¹ form¹ agresji staj¹ siê 

zwykle istoty s³absze. Agresja kierowana jest czêsto na przedmioty.

Z drugiej strony badania dowodz¹, ¿e zarówno dzieci bêd¹ce w normie rozwojowej, 

jak i upoœledzone oraz agresywne lub nie, têskni¹ do szczêœcia, radoœci, mi³oœci, przyjaciela. 

Istotny jest jednak sposób okazywania mi³oœci, zw³aszcza przez matki. Szkodliwy jest 

zarówno ch³ód emocjonalny oraz zbyt demonstracyjne okazywanie uczuæ.

Agresja i przemoc staje siê coraz groŸniejszym zjawiskiem na stadionach 

sportowych, na koncertach czy te¿ na ulicy. Zachodzi pilna potrzeba zbadania tego 

nowego, groŸnego zjawiska spo³ecznego i opracowania programów prewencyjno-

wychowawczych..

W walce z przestêpczoœci¹ istotne jest dostosowanie systemu prawno-

s¹downiczego do nowej skali i rodzajów zagro¿eñ. Zachodzi pilna potrzeba nowelizacji 

ustawy o postêpowaniu w sprawie nieletnich.

Dlaczego tak wa¿na jest geneza i struktura agresywnoœci? Bo mo¿e stanowiæ 

wartoœciow¹ podstawê celowych i skutecznych oddzia³ywañ psychoedukacyjnych i 

resocjalizacyjno-wychowawczych. Nale¿y ró¿nicowaæ metody i techniki pracy 

resocjalizacyjnej i korekcyjno-wychowawczej. W stosunku do osób, które charakteryzuj¹ 

siê wysokim stopniem tendencji agresji spontanicznej o orientacji antyspo³ecznej 

wskazana by³aby g³êbsza restrukturyzacja osobowoœci, postaw i systemów wartoœci. W 

odniesieniu do osób, u których przy wysokim ogólnym poziomie agresywnoœci dominuj¹ 

dyspozycje do agresywnoœci reaktywnej, wynikaj¹cej z nierozwi¹zanych problemów 

emocjonalnych, bardziej wskazana by³aby pomoc w wyra¿aniu i kontrolowaniu 

negatywnych emocji.

Czym wobec tego jest przemoc? Wed³ug Pospiszyl to „wszelkie akty godz¹ce w 

osobist¹ wolnoœæ jednostki lub przyczyniaj¹ce siê do fizycznej, a tak¿e psychicznej szkody 

osoby, wykraczaj¹ce poza spo³eczne zasady wzajemnych relacji”. Przemoc jest pojêciem 

szerszym i znaczeniowo ró¿nym od agresji.

•ród³a przemocy i agresji

Po niesatysfakcjonuj¹cych próbach wyjaœnienia zjawiska agresji i przemocy 

poprzez determinanty socjo-kulturowe, poszukiwania zwróci³y siê w kierunku biologii 

molekularnej, a zw³aszcza genetyki. Katalog ludzkiemu genomu jeszcze nie powsta³, ale ju¿ 

pojawiaj¹ siê doniesienia o odkrywaniu coraz to nowych genów stymuluj¹ce

5

funkcjonowanie ró¿nych elementów indywiduum: gen oty³oœci, depresji itd. W tych 

okolicznoœciach naturalne sta³o siê oczekiwanie na „gen agresji”. Gdyby jednak nawet do 

tego dosz³o, co obecnie pozostaje dalek¹ od weryfikacji hipotez¹, to powszechnie 

akceptowany zakaz dokonywania manipulacji w ludzkim genomie czyni³by niemo¿liwym 

wyeliminowanie takiego uwarunkowania.

Podobnie jest z tez¹ o biochemicznych Ÿród³ach agresji i przemocy sugeruj¹c¹, ¿e relacje 

takie s¹ wywo³ywane przez chemiczne procesy zachodz¹ce w uk³adzie nerwowym oraz 

stymulowane hormonalnie. Wyobra¿enie, ¿e mo¿na s³aboœæ do przemocy i agresji 

eliminowaæ na skalê spo³eczn¹ pigu³kami i hormonami jest jednak zbyt naiwna, aby 

zas³u¿y³a na analizê.

Najwiêkszym i najbardziej kontrowersyjnym spo³ecznie zjawiskiem s¹ takie akty 

przemocy, które nie maj¹ identyfikowalnych i definiowalnych motywów. Najwiêcej 

dyskusji wywo³uj¹ coraz liczniejsze przypadki zbrodni, których wyt³umaczenia sami 

sprawcy podaæ nie potrafi¹, a obserwatorzy i eksperci ich znaleŸæ.

Te i inne powody pozwalaj¹ spojrzeæ sceptycznie nie tylko na dotychczasowe 

rezultaty, ale i perspektywy badañ nad przyczynami przemocy i agresji oraz poddaæ 

krytycznej analizie g³êbsze za³o¿enia le¿¹ce u ich podstaw. S¹ to pewne za³o¿enia 

antropologiczne.

Dociekanie przyczyn przemocy i agresji opiera siê na supozycji, ¿e cz³owiek jest z 

natury dobry lub, ¿e coœ takiego jak sta³a natura ludzka nie istnieje.

Pierwszej koncepcji patronuje Roussou, z jego teori¹ cz³owieka dobrego z natury i 

tylko w stanie zbli¿onym do naturalnego odzyskuj¹cego pozytywne w³aœciwoœci 

cz³owieczeñstwa. Roussou dowodzi³, ¿e cz³owiek ¿yj¹cy w stanie naturalnym jest wolny od 

przemocy i agresji, które – podobnie jak wszelkie inne z³o – s¹ dopiero wtórnym rezultatem 

procesów cywilizacyjno-kulturowych. Jego genealogia istoty ludzkiej nie znajduje jednak 

potwierdzenia na gruncie antropogenezy naukowej. Apologia natury prowadzi natomiast 

do deprecjacji kultury jako jej przeciwieñstwo, co Roussou czyni³ otwarcie.

U Freuda takie rozumienie antynomii natura – kultura doprowadzi³o do afirmacji 

sfery popêdowej jako t³umienie tych popêdów. Jeszcze radykalniejsze wnioski przedstawia 

Nietsche ¿¹daj¹cy w imiê prymatu natury nad kultur¹ „przewartoœciowanie wszystkich 

wartoœci”, czyli odrzucenie tradycyjnego systemu aksjologicznego. Nauka ludzka zosta³a w 

ten sposób usytuowana w istocie ”poza dobrem i z³em”.

Pozytywna waloryzacja natury – w tym natury ludzkiej – prowadzi zatem czêsto do 

negacji treœci. Albo wiêc gloryfikuje si³ê (Nietsche), albo sytuuje Ÿród³a przemocy i agresji 

poza natur¹ ludzk¹ (Roussou).

Najbardziej znane koncepcje antropogenezy odwo³uj¹ siê do wyjaœnieñ 

niedeterministycznych. Jedna z nich to teoria ewolucyjna, a druga kreacjonistyczna. 

Wed³ug obu istnieje uniwersalna natura ludzka zawieraj¹ca niezmienne sk³adniki, a wœród 

nich te, które daj¹ siê zidentyfikowaæ jako z³o przejawiaj¹ce siê w m.in. agresji i przemocy.

Teoriê ewolucji rozwin¹³ Lorenz. Przemoc i agresjê zidentyfikowa³ i opisa³ jako 

uniwersalne zjawisko biosfery, okreœlaj¹c je jako „agresjê wewn¹trzgatunkow¹” Z punktu 

widzenia biologicznego cz³owiek nale¿y do biosfery, zaœ z punktu widzenia 

filogenetycznego wywodzi siê od zwierz¹t drapie¿nych. Agresja interpersonalna jest zatem 

odmian¹ uniwersalnej agresji wewn¹trzgatunkowej i stanowi przyrodzony sk³adnik natury 

ludzkiej. Nie musi jednak prowadziæ do destrukcji, bowiem mo¿e zostaæ kulturowo 

zsublimowana, zmodyfikowana przybieraj¹c postaæ rywalizacji produktywnej i niegroŸnej.

Doktryna kreacjonistyczna nie nale¿y do teorii naukowych, ale jest najszerzej 

rozpowszechniona. Ma swój wyraz w jêzyku metaforycznym. Przedstawia cz³owieka jako 

szczególnego, wyró¿nionego w œwiecie stworzenia. Jego g³ównym wyró¿nikiem jest

6

posiadanie woli. Jednym z pierwszych czynów podjêtych przez powo³anego do istnienia 

cz³owieka jest skierowanie swojej woli ku z³u, w tym ujêciu grzechu. Wszyscy ludzie, czyli 

potomstwo pierwszych rodziców dziedzicz¹ po nich grzeszn¹ naturê. Ju¿ w pierwszym 

pokoleniu przyjmuje on postaæ agresji i przemocy, a konkretnie zbrodni dokonanej przez 

Kaina. Wszyscy ludzie s¹ potomkami Kaina, s¹ wiêc obci¹¿eni zbrodni¹ bratobójcz¹.

Odmienne koncepcje stoj¹ce u podstaw kontrowersji dotycz¹cych Ÿróde³ przemocy 

i agresji prowadz¹ nie tylko do ró¿nie teoretycznych, ale i objawiaj¹cych siê w dziedzinie 

praktyki spo³ecznej.

Skrajnym pogl¹dem jest afirmacja tych zjawisk, jako przejawów swobodnej 

ekspresji i autoafirmacji ludzkiego indywiduum. Stanowi ona ideowe i ideologiczne 

zaplecze niektórych doktryn politycznych i ruchów subkulturowych.

Determinizm biochemiczny traktuje je jako wady osobniczego uk³adu 

fizjologicznego, a wiêc uwa¿a za chorobê i postuluje zwalczanie metodami medycznymi. W 

praktyce nie daje to jednak mo¿liwoœci rzeczywistego eliminowania przyczyn, bowiem te 

metody mog¹ byæ dopuszczalne tylko wobec sprawców, a wiêc im nie zapobiegaj¹.

Determinizm socjo-kulturowy uwa¿a zachowania ludzkie za uwarunkowane 

sytuacj¹ spo³eczn¹ i kulturow¹, dlatego postuluje jej zmianê jako wadê lub ograniczenie 

zjawisk patologicznych i destrukcyjnych. Poniewa¿ ¿aden z pojedynczych czynników nie 

determinuje bezpoœrednio poziomu agresji i przemocy, zatem niektórzy rzecznicy tego 

pogl¹du d¹¿¹ do zmiany ca³ego systemu socjo-kulturowego.

Dwie najbardziej rozpowszechnione koncepcje antropogenetyczne 

(ewolucjonistyczna i teistyczna) interpretuj¹ natomiast zachowanie ludzkie w kategoriach 

teleologicznych (finalistycznych). Usi³uj¹ zatem wyjaœniæ zjawiska przez udzielenie 

odpowiedzi na pytanie „po co”?  W pierwszym przypadku wynika to z teorii adaptacji do 

œrodowiska, a w drugim z doktryny wolnej woli. Cel zaœ mo¿e osi¹gn¹æ ró¿nymi metodami, 

a te same metody mog¹ doprowadziæ do ró¿nych celów. P³ynie st¹d wniosek, ¿e pewne 

formy zachowania mo¿na ograniczyæ lub nawet zlikwidowaæ przez udaremnienie realizacji 

w ich wyniku celu za³o¿onego lub po¿¹danego przez ich sprawców. Da siê to osi¹gn¹æ 

skierowuj¹c je na inny cel lub czyni¹c niekorzystnymi, przynosz¹cymi straty.

Tego rodzaju strategia stosowana jest od dawna w stosunkach miêdzynarodowych, 

gdzie uwa¿a siê j¹ za efektywny sposób powstrzymywania potencjalnych agresorów, a 

tak¿e zwalczania terroryzmu. Najskuteczniejszy w ostatnich latach program walki z 

masow¹ przemoc¹ i agresj¹ realizowany przez w³adze Nowego Jorku, opiera siê równie¿ 

na takich przes³ankach, ignoruj¹c problem przyczyn tych zjawisk.

Agresja – forma inicjowanego ataku uprzedzaj¹cego szkody fizyczne lub moralne 

okreœlonym osobom lub grupom spo³ecznym (wg Skornego).

Hipotetyczne przyczyny agresji wœród m³odzie¿y.

Do uwarunkowañ endogennych nale¿¹ czynniki biopsychiczne, jak zachowanie 

neurotyczne i psychopatyczne. Nadal bowiem wielu terapeutów upatruje przyczyn agresji, 

przemocy i przestêpczoœci wœród nieletnich w funkcjonowaniu organizmu i osobowoœci. 

Zwraca siê uwagê na czêœciej wystêpuj¹ce wœród agresywnych nieletnich przewlek³e 

choroby, defekty fizyczne, urazy czaszki i mózgu. Jednak jak wykazuj¹ badania defekty 

fizyczne i obni¿ony poziom rozwoju umys³owego same w sobie nie determinuj¹ agresji i 

przemocy. S¹ one czynnikami u³atwiaj¹cymi demoralizacjê, ale jedynie w przypadku 

zaistnienia okreœlonych warunków, wœród których najwa¿niejszym i decyduj¹cym jest 

rozluŸnienie wiêzi dziecka z podstawowymi œrodowiskami – rodzin¹ i szko³¹.

Uwarunkowania egzogenne s¹ bardzo zró¿nicowane. Najczêœciej wymieniane s¹:

- deprywacja ró¿norodnych potrzeb dziecka, zw³aszcza potrzeby rozwoju, uznania,

7

sukcesu, presti¿u;

- kryzys wartoœci i autorytetów – m³odzie¿ odrzuca wartoœci i autorytety zwi¹zane z 

poprzedni¹ formacj¹, a w zamian nie otrzymuje poszukiwanych przez siebie wzorców 

pozytywnych, st¹d ³atwowierne uzale¿nianie siê od subkultur m³odzie¿owych i sekt 

religijnych, w ten sposób kontestuje swój negatywny stosunek spo³eczny do systemu 

wartoœci doros³ych, niestety czêsto uzale¿niaj¹c siê trwale od nowych „wartoœci” i œrodków 

odurzaj¹cych;

- niepowodzenia szkolne spowodowane niekorzystnymi warunkami pracy szkó³, b³êdami 

wychowawczymi powoduj¹ce frustracje, a czêsto z³e funkcjonowanie w grupie 

rówieœniczej, tworzenie negatywnych grup m³odzie¿owych inicjuj¹cych terroryzm szkolny i 

akty wandalizmu;

- niezaspokojenie aspiracji stosunkowo biernej grupy m³odzie¿y w trudnym dla niej okresie 

rozwojowym, która po ukoñczeniu szko³y podstawowej lub zawodowej nie ma szans na 

dalsz¹ edukacjê. Nie potrafi¹ ani organizowaæ wolnego czasu, który posiadaj¹ w nadmiarze 

i dlatego wielu z nich organizuje „grupy bezrobotnych” lub szalikowców. Te grupy staj¹ siê 

wzorami dla m³odszych kibiców, czêsto uczniów szkó³ podstawowych, którzy do nich 

do³¹czaj¹ zajmuj¹c ni¿sze pozycje w strukturze grupy i wykonuj¹c ich rozkazy;

- kryzys m³odego pokolenia w oœrodkach, zw³aszcza dotkniêtych bezrobociem;

- materializm pragmatyczny, który funkcjonuje dziœ w skali globalnej dziêki po³¹czeniu 

rewolucji technologicznej z informatyczn¹, a obecnie internetow¹ generuje konsumpcyjny 

styl ¿ycia. Przyczynia siê do potêgowania egoizmu i wzmaga postawy agresywne i 

stosowanie przemocy w stosunkach miêdzyludzkich, a w ekstremalnych przypadkach 

dobro drugiego cz³owieka, czyli jedna z podstawowych wartoœci wy¿szych, nie ma dla tej 

m³odzie¿y istotnego znaczenia lub ma znaczenie marginalne;

- œrodki masowego przekazu stanowi¹ wspó³czesny zakamuflowany rodzaj przemocy 

psychicznej. Liczne filmy eksponuj¹ce przemoc i gwa³t oraz dyskusje o charakterze 

erystycznym emitowane w mass-mediach polegaj¹ce na stosowaniu wszelkiego rodzaju 

chwytów s³ownych, by zdemaskowaæ i pokonaæ przeciwnika politycznego, dostarczaj¹ 

m³odemu pokoleniu negatywnych wzorów agresji, przemocy i nietolerancji. W rezultacie 

nak³adania siê na siebie licznych przyczyn, dzieci te cechuje coraz czêœciej anomia 

spo³eczna tj. niemo¿noœæ odró¿nienia dobra od z³a.

Dokonuj¹c analizy Ÿróde³ zaburzeñ w zachowaniu dzieci i m³odzie¿y 

przejawiaj¹cych siê w postawach agresywnych, aspo³ecznych i przemocy, które prowadz¹ 

do trwa³ego nieprzystosowania spo³ecznego, ró¿nych form patologii i przestêpstw nale¿y 

stwierdziæ, ze poza indywidualnymi czynnikami biopsychicznymi determinuj¹c¹ rolê 

odgrywaj¹ spo³eczne czynniki œrodowiskowe. Zalicza siê do nich:

- rozpad moralny rodziny;

- nadu¿ywanie alkoholu;

- paso¿ytnictwo spo³eczne;

- brak jednolitego systemu w wychowawczego w relacji szko³a – dom – œrodowisko;

- kryzys autorytetów;

- rosn¹cy kult pieni¹dza prowadz¹cy do powstania grup nieletnich uznaj¹cych pope³nianie 

przestêpstw za okreœlony styl ¿ycia.

Metody pracy z dzieckiem agresywnym

1.

Odpowiednio dobrana kadra do pracy. Osoby pracuj¹ce z dzieæmi powinny 

posiadaæ predyspozycje osobowoœciowe i odznaczaæ siê takimi cechami jak: postawa

8

twórcza, uczciwoœæ, odpowiedzialnoœæ, autentycznoœæ w kontaktach z innymi, 

profesjonalizm.

2.

Kontakty z rodzin¹ dziecka, udzia³ rodziców w ¿yciu grupy, udzia³ w terapii, 

indywidualne sesje z psychologiem. Trudnoœæ realizacji tego zadania polega na tym, ¿e 

wielu rodziców, z ró¿nych powodów, nie daje siê przekonaæ do wspó³pracy.

3.

Stosowanie metod pedagogicznych, takich jak: sugestie, perswazje, dzia³anie 

przyk³adem osobistym.

4.

Stosowanie metod wp³ywu spo³ecznego – œwiadome wykorzystywanie przez 

wychowawców mechanizmów sk³adaj¹cych siê na dynamikê grupy wychowawczej w taki 

sposób, aby to ona przejê³a zadanie zwi¹zane z nagradzaniem, karaniem, kszta³towaniem 

norm postêpowania, kontrolowaniem. Stosowanie tej metody jest mo¿liwe tylko wtedy, 

gdy nie dopuœci siê do tzw. drugiego ¿ycia i ukszta³tuje siê jednolit¹ strukturê zespo³u. 

Osi¹ga siê to unikaj¹c narzucania grupie w³asnych celów lub norm dzia³ania, a zamiast tego 

wypracowuje wspólne zadanie i zasady na p³aszczyŸnie lojalnego wspó³pracowania z 

wychowankami.

5.

Respektowanie zasady podmiotowego traktowania dziecka, co m.in. umo¿liwia 

prawid³ow¹ komunikacjê.

6.

Wychowanie przez pracê. Praca ma s³u¿yæ wytrenowaniu ró¿nych cech 

osobowoœci, które powoduj¹ przeniesienie mechanizmów obronnych  - z ucieczki na 

podjêcie trudu poszukiwania w³aœciwych wyjœæ z sytuacji trudnych, nawi¹zaniu 

pozytywnych kontaktów z innymi, wspó³pracê i uznawanie autorytetów.

7.

Wychowanie przez szko³ê: twórczoœæ plastyczna, muzyczna, literacka, a zw³aszcza 

teatralna. Teatr ma ogromne walory psychoterapeutyczne i edukacyjne i jest skutecznym 

œrodkiem eliminowania zachowañ agresywnych.

8.

Zasadnicz¹ rolê w eliminowaniu zachowañ agresywnych dzieci odgrywa terapia. 

Zasadniczym celem terapii jest budowa konstruktywnego, spo³ecznie akceptowanego 

systemu wartoœci, który by³by w stanie wyznaczyæ cele ¿yciowe i zainteresowania. Drugim 

celem jest kszta³cenie konstruktywnych umiejêtnoœci s³u¿¹cych zwiêkszaniu 

samodzielnoœci w zaspokajaniu w³asnych potrzeb. Terapia ma uzupe³niæ braki i zast¹piæ 

destrukcyjne elementy dotychczasowych oddzia³ywañ spo³ecznych. Stosowanie terapii 

jest skuteczne, gdy zachodzi pozytywna identyfikacja wychowanka z wychowawc¹ oparta 

na autorytecie terapeuty i na pozytywnym zwi¹zku emocjonalnym. Dla w³aœciwego 

przebiegu terapii dzieci agresywnych konieczne jest stworzenie takich spo³ecznych 

warunków, które sprzyja³yby zaspokajaniu potrzeby kontaktów z rówieœnikami i 

jednoczeœnie dawa³y mo¿liwoœæ wyuczenia nowych reakcji na bodŸce dotychczas 

wywo³uj¹ce zachowania agresywne. Mamy na myœli terapiê humanistyczn¹ i behawioraln¹ 

odbywaj¹c¹ siê grupowo i indywidualnie wykorzystuj¹c technikê uczenia instrumentalnego 

oraz naœladownictwo spo³eczne. Przed rozpoczêciem terapii wa¿ne jest wygaszenie 

napiêcia emocjonalnego. W odniesieniu do dzieci agresywnych chodzi o to, by w sytuacji 

konfliktowej nie wyst¹pi³ lêk przed utrat¹ pozycji w grupie. Dalszy etap terapii stanowi 

uczenie siê przez wykszta³cenie nowych reakcji na bodŸce, które dotychczas wywo³ywa³y 

zachowania agresywne.

9.

Terapia indywidualna polega na indywidualnych rozmowach, udzielaniu wsparcia 

w ró¿nych sprawach ¿yciowych.

10.

Terapia grupowa zak³ada œwiadome wykorzystanie wszystkich dostêpnych metod 

psychoterapii grupowej. Celem tej pracy jest rozwi¹zanie problemów emocjonalnych, 

u³atwienie wgl¹du w siebie, odreagowanie napiêæ, rozpoznanie w³asnych i cudzych uczuæ, 

poznawanie regu³ wspó³¿ycia w grupie, rozwi¹zywanie konfliktów, uczenie siê 

konstruktywnych sposobów radzenia sobie ze stresem;

9

- spo³ecznoœæ terapeutyczna;

- psychodrama.

11.

Trening asertywnoœci. Bardzo wa¿nymi umiejêtnoœciami asertywnymi s¹: obrona 

w³asnych praw, wyra¿anie uczuæ pozytywnych i negatywnych, wyra¿anie osobistych opinii 

i przekonañ. Szczególnie cenny jest trening wyra¿ania swoich uczuæ zarówno 

pozytywnych jak i negatywnych (np. wyra¿anie gniewu w sposób nie naruszaj¹cy praw 

innych ludzi, a jednoczeœnie pozwalaj¹cy na ekspresjê uwalniaj¹cy od napiêcia 

emocjonalnego).

12.

Æwiczenia relaksuj¹ce poœwiêcone pracy nad emocjami. Uzupe³nieniem tych 

metod s¹ obozy terapeutyczne odbywaj¹ce siê zwykle w trudnych warunkach 

wymagaj¹cych wspó³dzia³ania i aktywnoœci.

opracowa³a mgr W. Gostkiewicz