1

Wykład I. GENEZA, POJĘCIE I PRZEDMIOT FILOZOFII.

I. Geneza słowa „filozofia”.

Czym jest filozofia? Słowo „filozofia” pochodzi z języka greckiego i oznacza

„umiłowanie mądrości” lub „przyjaźń mądrości” ( gr. phileo = miłuję, filein kochać, sophia =

mądrość). Nie chodzi tu o posiadanie gotowej wiedzy, lecz o dążenie do niej jako

wyznaczonego sobie celu życia.

Z kolei mądrość oznacza rozumienie przez człowieka rzeczywistości, jej praw i zasad,

znajomość dróg i metod do zrozumienia rzeczywistości, umiejętność odróżniania wiedzy

prawdziwej od pozornej, faktów od złudzeń, dobra od zła, piękna od brzydoty. Przez

mądrość można rozumieć także cechę intelektualną lub moralną człowieka, posiadanie

wiedzy i umiejętność życia w dobru i prawdomówności, dojrzałość psychiczną i

doświadczenie duchowe, inteligencję intelektualną, emocjonalną i społeczną.

Mądrość w znaczeniu potocznym to także mądrość życiowa, polegająca na tym, że

wiemy jak żyć, jak dokonywać poprawnych ocen, jak być tolerancyjnym dla błędów i wad

(głupoty) innych ludzi, jak rozstrzygać konflikty, jak przewidywać przyszłe zachowania i

zdarzenia.

Istnieje wiele określeń (definicji) słowa „filozofia”. Jest to pojęcie wieloznaczne.

Filozofii nie da się jej opisać w sposób jednoznaczny, ponieważ jest ona pracą wielu różnych

ludzi o odmiennych poglądach. Wszyscy zadajemy pytania filozoficzne, wszyscy

filozofujemy, są to często pytania laików, naiwne. Odrzucając lub krytykując filozofię (np. w

zwrocie „nie filozofuj”), filozofujemy, lecz robimy to w sposób nieświadomy. Jesteśmy

skazani na filozofowanie.

Filozofia to najbardziej ogólne rozważania nad przyczynami, strukturą i sensem

rzeczywistości (bytu), nad warunkami wartościowego poznania oraz nad zasadami

postępowania człowieka. Spotykamy różne koncepcje (teorie) filozoficzne. Jedne spierają się

o czysto empiryczny (doświadczalny) lub czysto racjonalny sposób badania wszelkiej

rzeczywistości, inne podkreślają teoretyczny i zawodowy sposób jej uprawiana, jeszcze inne

mówią, że filozofia to aktywność poznawcza wywołana życiem osobistym jednostki. Nie ma

jednej filozofii, lecz wiele teorii i koncepcji filozoficznych. Wydaje się więc, że każda

filozofia definiuje się jakby w praktyce, w tym, co filozofująca osoba osiągnie swoim

myśleniem, do jakich wyników dojdzie. Możliwe są więc ciągle nowe określenia tego, czym

jest filozofia.

2

II. Definicje filozofii.

Rozmaitość koncepcji filozofii pokazuje, że nie jest możliwe sformułowanie jej jednej

definicji, zadowalającej wszystkich. Różnie określa się bowiem przedmiot, cele i metody

filozofowania. Istnieje więc wiele różnych określeń (definicji) filozofii. Dla przykładu

filozofia był i jest określana jako:

- poznanie rzeczy ludzkich i boskich oraz uczenie się umierania (Platon, stoicy),

- rozumne dążenie do szczęścia i doskonałości (Arystoteles),

- poznanie ostatecznych przyczyn bytu i Boga (filozofia chrześcijańska),

- badanie warunków możliwości naszego poznania (Kant),

- nauka o naszym poznaniu i wiedzy (neokantyści),

- wyjaśnianie świata i nauki (Comte, pozytywiści),

- działalność, która powinna prowadzić do zmiany świata (Marks),

- badanie i opis zjawisk świadomości (Husserl),

- analiza języka naukowego i potocznego (Carnap, Wittgenstein, Austin),

rozumienie świata, człowieka i kultury (Dilthey, Heidegger, Gadamer, Ricouer),

- orientacja w świecie, rozjaśnianie egzystencji i interpretowanie symboli (Jaspers),

- dekonstrukcja myślenia dogmatycznego i konstrukcja nowych sensów (Derrida).

III. Przedmiot i podstawowe pytania (zagadnienia) filozoficzne.

Pytanie o przedmiot filozofii, to pytanie o to, czym się ona zajmuje. Jak pokazuje

historia przedmiotem badania filozofii są: byt (rzeczywistość), poznanie, nauka, prawda,

człowiek, język, wartości, społeczeństwo, kultura, dzieje itd. Filozofia stara się dzisiaj

odpowiadać na podstawowe ciągle zadawane przez ludzi pytania. Co istnieje? Czym jest

świat, rzeczywistość, rzeczy? Co to znaczy istnieć? Czym jest wiedza, prawda, oczywistość?

Kim jest człowiek, jaki jest sens życia? Jakie jest jego miejsce w świecie? Jak odróżnić

prawdę od fałszu, dobro od zła?

Według Platona, starożytnego filozofa greckiego, przedmiotem podstawowych pytań

filozoficznych są trzy podstawowe wartości takie jak: Prawda, Piękno i Dobro. Filozofia pyta,

czym one są? Podobnie uważał Immanuel Kant, jeden z większych filozofów niemieckich

epoki nowożytnej. Nie rezygnował on z dociekania istoty prawdy, dobra i piękna, lecz

3

postawił te pytania w inny sposób i dodał pytanie o istotę człowieka: Kant pytał: 1. Co mogę

wiedzieć? 2. Co powinienem czynić? 3. Na co mogę mieć nadzieję? 4. Czym jest człowiek?

Na pytanie o naszą wiedzę odpowiadać ma według Kanta nauka zwana metafizyką, na

pytanie o cel naszych czynów odpowiadać ma moralność i etyka, na pytanie o przedmiot

nadziei odpowiadać ma religia, a na pytanie o istotę człowieka odpowiedź powinna dać

antropologia filozoficzna.

Współczesna filozofia zadaje jak widać najbardziej ogólne pytania i bada podstawowe

zagadnienia, którymi nie zajmują się nauki szczegółowe. Pytania naukowe są mniej ogólne,

przyjmują jakieś wcześniej uznane twierdzenia filozoficzne. Np. matematyka przyjmuje, że

istnieją liczby, lecz nie pyta, czym one są i jak je poznajemy. Fizyka przyjmuje istnienie

rzeczy, czasu i przestrzeni, ale nie pyta o to, czym one są. Nauka historii zakłada, że istnieje

czas, a filozofia historii (dziejów) pyta o to, czym jest czas historyczny.

Pytania filozoficzne są uniwersalne. Filozofowanie (myślenie) to nieodłączny element

świadomego, wolnego i odpowiedzialnego życia każdego człowieka. Nie wszyscy jednak

zostają filozofami, ponieważ świat dla wielu ludzi nie jest czymś nowym, lecz już czymś

gotowym i zwyczajnym, przyzwyczaili się do niego, nie są wrażliwi i nie dostrzegają w nim

zagadek i tajemnic.

W filozofii wszystko można postawić i wszystko stawia się pod znakiem zapytania.

Postawienie właściwego pytania może przyczynić się do dalszego rozwoju nauki i filozofii.

Filozofia wydaje się być nauką egalitarną (dla wszystkich) w punkcie wyjścia i elitarną (dla

nielicznych i wytrwałych) w punkcie dojścia; każdy filozofuje, nie każdy staje się

prawdziwym filozofem, nie mówiąc o posiadaniu mądrości. Św. Tomasz powiedział: „Tylko

niewielu ludzi, i to dopiero po długim czasie, a w dodatku bez naleciałości błędów, zdoła

rozwiązać podstawowe zagadnienia filozofii”. (za: I.M. Bocheński).

IV. Stosunek filozofii do innych nauk.

Na pytanie o przedmiot badań filozofii i nauki możemy odpowiedzieć, że zajmuje się ona

całością rzeczywistości, a nauki szczegółowe zajmują się jej wąskimi wycinkami,

fragmentami. Ponadto filozofowie w przeciwieństwie do naukowców zwracają często uwagę

na to, co nieracjonalne, ponadracjonalne czy pozaracjonalne, niedostępne przy zastosowaniu

metod naukowych i próbują stosować odmienne od naukowych metody myślenia i poznania.

Zestawiając filozofię z naukami szczegółowymi można powiedzieć, że:

- nauki badają to, co jest, a filozofia próbuje badać także to, co być powinno (wartości),

4

- nauki poznają świat przy pomocy metod empirycznych, a filozofia bada także warunki,

granice, założenia i metody poznania naukowego;

- nauki muszą podlegać sprawdzeniu przez doświadczenie (obserwacje, eksperymenty),

teorie filozoficzne nie musza podlegać sprawdzeniu przez doświadczenie;

- nauki formułują twierdzenia o świecie, a filozofia bada język twierdzeń naukowych, np.

ich strukturę logiczną;

- nauki poznają świat, a filozofia dostarcza naukom użytecznych pojęć, np. pojęcia

początku, pierwiastka, siły, energii, liczby itd. oraz pomaga w rozwiązywaniu zagadnień

naukowych;

- nauki badają człowieka z różnych punktów widzenia, a filozofia stawia pytanie o jego

istotę;

- nauki badają religię wieloaspektowo (psychologia religii, socjologia religii itp.), a

filozofowie pytają np. o istotę religii i źródła doświadczenia religijnego.

Patrząc z historycznego punktu widzenia mamy do czynienia z usamodzielnianiem i

odłączaniem się różnych nauk od filozofii (np. logiki, fizyki, psychologii czy socjologii).

Jednocześnie pojawia się filozoficzna refleksja nad naukami - nad matematyką, logiką,

fizyką, biologią, psychologią, itd., czyli filozofia nauki. Pojawienie się, rozwój i specjalizacja

nauk szczegółowych w XIX i XX wieku doprowadza do podzielenia na mniejsze dziedziny

tego, czym w początku swego rozwoju zajmowała się filozofia. Materią, budową świata,

prawami przyrody zajmują się obecnie nauki przyrodnicze takie jak fizyka, astronomia,

biologia, chemia itd. Badania empiryczne nad człowiekiem i społeczeństwem prowadzą nauki

humanistyczne i społeczne: historia, psychologia, socjologia, pedagogika, językoznawstwo,

kulturoznawstwo, politologia itd.

V. Źródła filozofii.

Historia filozofii europejskiej jako myślenia systematycznego i uporządkowanego posiada

swoje początki przed ok. 2700 laty. Jego źródła tkwią w myśleniu mitycznym, które pojawiło

się o wiele wcześniej. Źródła (motywy, powody, pobudki, przyczyny) filozofowania mogą

być różnorakie. Karl Jaspers współczesny filozof niemiecki w pracy Wprowadzenie do

filozofii omawia np. 1) zdziwienie, 2) wątpienie, 3) uświadamianie sobie własnej słabości, 4)

świadomość zawodności i przemijalności wszystkiego w świecie, 5) przeżywanie winy,

walki, przypadku, cierpienia i śmierci oraz 6) potrzebę komunikacji.

5

Zdziwienie i podziw - według Platona i Arystotelesa - prowadzą do poznania. W

dziwieniu uświadamiamy sobie własną niewiedzę. Szukamy wiedzy dla samej wiedzy, a nie

w celu zaspokojenia jakieś innej potrzeby praktycznej. Potrzeba wiedzy to tylko potrzeba

teoretyczna, zainteresowanie teoretyczne, czysto teoretyczny interes. Filozofowanie

przypomina trochę budzenie jednostki ze snu, z wyrywaniem jej z codziennego przywiązania

do konieczności życiowych. Zdziwienie dokonuje się w bezinteresownym patrzeniu na

rzeczy, niebo czy świat - gdy pytamy: czym jest to wszystko, skąd się wzięło; gdy stawiamy

pytania, na które odpowiedź niczemu nie służy, lecz daje bezinteresowną przyjemność.

Wątpienie, które pojawia się w filozofii sceptyków starożytnych, a także Św. Augustyna,

Kartezjusza, Hume’a występuje przeciwko zadowoleniu wynikającemu ze zdziwienia i

podziwu. Skrajny sceptycyzm mówi, że nic nie jest pewne, że we wszystko można wątpić.

Czy jednak rzeczywiście nic nie jest pewne, nie osiągamy żadnej pewności, czy wszystko

można zanegować, np. prawdziwość zdania „myślę, więc jestem”? Oto problem Kartezjusza.

Wątpienie jak metoda filozofowania staje się dla niego źródłem krytycznego zbadania

każdego poznania. Bez radykalnego wątpienia nie możemy mówić o prawdziwym

filozofowaniu. Ważne jest jednak zdaniem Jaspersa to, do jakiego rodzaju pewności przy

stosowaniu tej metody dojdziemy. Czy uda nam się wątpienie przezwyciężyć i nie popaść w

zwątpienie i rozpacz?

Uświadamianie człowiekowi własnej słabości przez stoików (Epikteta, Senekę, Marka

Aureliusza i innych) to zdaniem Jaspersa kolejne źródło myślenia filozoficznego. Zdani na

poznanie rzeczy w świecie, przezwyciężając wątpienie na drodze pewności, co do istnienia

rzeczy, samych siebie, naszych celów, wartości i szczęścia zapominamy o sobie. Dzieje się

inaczej, jeżeli stajemy się świadomi siebie w sytuacji naszej przypadkowości i słabości.

Źródłem filozofowania staje się wtedy budzenie świadomości własnej bezsilności, jak chcą

stoicy. Jaką pomoc daje filozofia stoicka? Odpowiedzią jest zobojętnienie (apatia) na to

wszystko, co nie zależy od naszej woli, lecz od natury. I odwrotnie - wszystko, co zależy od

woli, wiedzy i treści naszych wyobrażeń doprowadza nas w myśleniu do jasności i wolności.

Niezależności od konieczności natury i ucieczka od cierpienia w spokój duszy - zalecane

przez stoików - to jednak zdaniem Jaspersa - rozwiązania połowiczne, które nie określają

jednak pozytywnej treści i sensu życia.

Kolejnym źródłem filozofii może być przeżywanie sytuacji granicznych takich jak

wina, walka, cierpienie czy śmierć. Nie możemy tych sytuacji zmienić, nie możemy ich

usunąć z naszego życia. Tu rodzą się pytania nie psychologiczne, lecz filozoficzne,

egzystencjalne. Reagujemy na te sytuacje ucieczką, zwątpieniem i ponownym podniesieniem

6

się. Tu dochodzi często do radykalnej zmiany naszej świadomości, stajemy się sobą;

następuje zmiana całościowego (projektu, planu) sposobu życia, odnoszenia się do innych.

Może to być przemiana światopoglądowa, moralna lub religijna. Nabieramy doświadczenia,

stajemy się mądrzejsi.

Uświadamianie sobie wszechobecnej zawodności (niepowodzenia i klęski) ludzkiego

istnienia w świecie społecznym (praca, wiek, choroba, niesprawiedliwość, bezprawie,

świadomość utraty wszystkiego) to według Jaspersa kolejne źródło filozofii. Świadomość

zawodności staje się źródłem filozofowania, myślenia o wartościach i według wartości,

poszukiwania solidarności, sprawiedliwości i wolności, wiarygodności, zaufania w ojczyźnie,

rodzinie, tradycji, języku, w religii, dziełach kultury, myślicieli, poetów i artystów, chociaż i

one nie są absolutne, lecz często zawodne, nietrwałe, przemijające. Jednak w zawodności,

niepowodzeniu i klęsce wielu filozofów dostrzega znaki lub wskazówki, które nie pozwalają

nam na szukanie zaspokojenia w tym świecie i wskazują nam coś innego niż świat, na jakiś

inny rodzaj bytu.

Brak lub zrywanie komunikacji ludzkiej może być także pobudką do filozofowania i

dążenia do przezwyciężania twego zerwania. Brak lub zerwanie więzi międzyludzkich są

przeważnie bolesne, dotykają człowieka, posiadają rozmaite negatywne konsekwencje.

Komunikacja międzyludzka może stać się metodą, środkiem i celem filozofowania.

Filozofowanie może być dążeniem do budowania wszelkiego rodzaju komunikacji na

poziomie realizacji interesów materialnych i walki o byt, a także na poziomie nauki, kultury

oraz na poziomie indywidualnym, osobowym, prywatnym (na poziomie budowania wspólnot,

dyskusji, rozumienia i porozumienia, wierności, nadziei, wiary). Dlatego to w komunikacji i

w miłości, a nie w samotności należy szukać pewności, prawdy i innych trwałych punktów

oparcia.

VI. Działy filozofii.

a) Podstawowe działy filozofii.

Podział dyscyplin filozoficznych ze względu na cel u Arystotelesa.
Arystoteles podzielił filozofię na dwie grupy:



filozofia teoretyczna (poznanie dla poznania),



filozofia praktyczna (poznanie dla działania),

a w ich ramach dokonał dalszego podziału filozofii na dyscypliny ze względu na ich cel.

Filozofia teoretyczna:



logika,

7



filozofia pierwsza (metafizyka),



filozofia przyrody (fizyka, kosmologia, psychologia, zoologia).

Filozofia praktyczna:



etyka,



polityka,



retoryka,



poetyka,



pojetika (teoria wytwarzania).

W XIX wieku nastąpił rozwój nauk humanistycznych. Powstały specjalne dyscypliny

filozoficzne. Filozofię dzieli się według różnych kryteriów. Zasadą podziału filozofii na

działy (dziedziny, dyscypliny) jest współcześnie przedmiot badań. Z tego punktu widzenia

filozofię można podzielić na takie działy jak: 1) ontologia, 2) epistemologia, 3) antropologia

filozoficzna, 4) aksjologia, 5) etyka, 6) estetyka, 7) logika i metodologia nauk.

Ontologia (metafizyka) jest to filozoficzna nauka o bycie (istnieniu), która zajmuje się

istotą i sposobami istnienia wszelkiego bytu (boskiego, przyrodniczego, psychicznego,

społecznego), pytaniami o początek świata, strukturę i budowę rzeczywistości, pytaniami o

pierwsze i podstawowe zasady bytu i myślenia.

Epistemologia jest to filozoficzna teoria wiedzy i poznania: bada istotę, warunki, źródła i

granice naszej wiedzy, poznania i doświadczenia, określa pojęcie prawdy i prawdziwości,

bada omyłki (iluzje) postrzegania i błędy myślenia, analizuje założenia, metody, pojęcia,

język i cele poznania naukowego.

Antropologia filozoficzna to najogólniejsza nauka o człowieku, która stawia pytania o

naturę człowieka, (czym, kim jest człowiek w ogóle?), Czym różni się od innych istot: roślin,

zwierząt, Boga? Jakie zachowania są swoiście ludzkie? Czy człowiek jest bytem wyłącznie

biologicznym? Jaki jest stosunek duszy do ciała? Czy w człowieku jest coś niezmiennego?

Jakie jest miejsce człowieka w świecie? Jaki jest sens jego życia?

Aksjologia jest to filozoficzna nauka o wszelkich wartościach: społecznych, kulturowych,

poznawczych, etycznych, estetycznych, ekonomicznych i wielu innych; to ogólna teoria

wartości. Bada ich istnienie, poznanie, rodzaje, konflikty między wartościami, rozpatruje

zagadnienia nadrzędne w stosunku do takich dyscyplin jak etyka i estetyka, a także ekonomia,

socjologia, psychologia czy pedagogika.

Etyka to filozoficzna teoria zajmująca się moralnością. Dzieli się na etykę opisową, etykę

normatywną i metaetykę.

Etyka opisowa przedstawia i wyjaśnia, czym jest moralność, jakie są wyobrażenia i

poglądy różnych ludzi i grup na dobro i zło moralne, obowiązek moralny, sumienie, wolność,

8

odpowiedzialność, sprawiedliwość? Pyta, jaki jest wpływ działania moralnie dobrego i złego

na człowieka?

Etyka normatywna nie opisuje jak ludzie postępują, lecz wskazuje jak powinni żyć, co

czynić, jak działać w sposób dobry i słuszny, jak rozwiązywać problemy moralne i konflikty

wartości moralnych, ukazuje zasady i normy racjonalnego i sprawiedliwego działania oraz

zasady wspólnego życia (współżycia społecznego). Powołuje się często na autorytet

zewnętrzny (religijny, społeczny) lub stara się być niezależna od autorytetów.

Metaetyka analizuje język i funkcje wypowiedzi etycznych, bada w szczególności

język (sposób formułowania) norm, ocen i argumentów moralnych, ukazuje wpływ ocen i

wartościowań na postawy i zachowania ludzkie w społeczeństwie.

Estetyka jest to filozoficzna teoria wartości, przeżyć i ocen dotyczących piękna oraz

teoria twórczości artystycznej i ogólna teoria sztuki. Estetyka zajmuje się pięknem i innymi

wartościami estetycznymi takimi jak np. piękno, brzydota, harmonia, wdzięk, komizm,

tragizm, przejawianiem się tych wartości w naturze i w sztuce, oraz tym jak te wartości są

tworzone, doświadczane, przeżywane i jak wpływają na człowieka.

Logika i metodologia nauk to nauka o zasadach poprawnego myślenia, o pojęciach, o

wynikaniu logicznym, rozumowaniach, metodach poznania stosowanych w naukach takich

jak indukcja, dedukcja, abdukcja, analogia itd.

Filozofia języka analizuje genezę, rozwój, znaczenie i funkcje języka i mowy, bada

nasz wieloznaczny i zmienny język potoczny, jego funkcje poznawcze i praktyczne, stara się

tworzyć jednoznaczny język teoretyczny, przydatny w poznaniu naukowym.

b) Działy filozofii szczegółowej (filozofie szczegółowe).

Filozofia społeczna (zbliżona do socjologii) bada istotę, znaczenie, strukturę i funkcje

społeczeństwa i państwa, rozpatruje położenie człowieka jako istoty społecznej, która żyje,

działa, tworzy i realizuje swoje potrzeby i wartości jedynie w różnych grupach społecznych,

wyróżnia społeczeństwo przedindustrialne, industrialne, postindustrialne, społeczeństwo

informatyczne, wiedzy, globalne, sieci itp., dokonuje diagnoz i ogólnych prognoz rozwoju

społeczeństw.

Filozofia dziejów (w przeciwieństwie do nauki historii) stara się poznać istotę i

zrozumieć sens historii (czym są dzieje?), stara się wykrywać i analizować różne

prawidłowości lub tendencje w przebiegu procesów historycznych, ujmuje człowieka w

dziejach jako byt czasowy, historyczny, wolny i twórczy.

9

Filozofia kultury bada pochodzenie, rozwój istotę i funkcje ludzkich działań i ich

wytworów (kulturę materialną i duchową), stosunek kultury do cywilizacji, powiązania

składników kultury (magia, religia, moralność, filozofia, nauka, sztuka, państwo, prawo,

wartości itd.) oraz wzajemne oddziaływania między odmiennymi kręgami kulturowymi i

cywilizacyjnymi (współpracę i konflikty).

Filozofia religii bada zjawisko religii, jej pochodzenie, sens, społeczne i

pozaspołeczne funkcje, stosunek religii do innych form świadomości społecznej i elementów

kultury (takich jak filozofia, ideologia, światopogląd, moralność, nauka itd.).

Filozofia prawa rozważa zagadnienia istoty, funkcji i pochodzenia prawa i norm

prawnych, uzasadnienia obowiązywania prawa stanowionego, istnienia i statusu praw (prawa

stanowionego, prawa natury i praw człowieka).

VII.

Funkcje, cele i zadania filozofii.

Filozofia w swoim historycznym rozwoju pełniła i pełni rozmaite:



funkcje teoretyczne (związane z poznaniem) oraz



funkcje praktyczne (związane z ludzkim działaniem).

Słowo funkcja może być rozumiane szeroko jako rola, zadanie, cel (także motyw), lub

kierunek działania. Filozofowie przypisują filozofii spełnianie przez nią wiele zadań i funkcji

teoretycznych i praktycznych. Wymieńmy najważniejsze z nich.

Teoretyczne funkcje filozofii.

1. Funkcja poznawcza: filozofia poznaje rzeczywistość wszelkimi rzetelnymi metodami

takimi jak np.: intuicja, obserwacja, rozumowanie indukcyjne. dedukcyjne, abdukcyjne,

wyjaśnianie, analiza i synteza, interpretowanie, empatia itd.; dostarcza podstaw poznania

świata, odkrywania w nim zależności (praw) przyczynowych, strukturalnych czy

funkcjonalnych, daje użyteczne poznanie świata i człowieka, jego potrzeb i wartości.

2. Funkcja krytycznej analizy i relatywizacji: filozofia zajmuje się krytyczną analizą

różnych teorii, założeń, hipotez, światopoglądów i ideologii.

3. Funkcja syntezy: filozofia dla wielu filozofów (np. pozytywistów) ma za zadanie łączenie,

porządkowanie i klasyfikowanie wyników nauk szczegółowych. Jej celem jest

systematyzowanie wyników według określonych reguł, doprowadzanie do jedności osiągnięć

naukowych.

10

Praktyczne funkcje filozofii:

1. Funkcja polityczna i ideologiczna: filozofie mogą być używane do usprawiedliwiania

działań władzy, panowania i przemocy (np. filozofia Nietzschego, Marksa).

2. Funkcja komunikacyjna – badanie i stwarzanie warunków komunikacji i porozumienia

(Jaspers, Habermas).

3. Funkcja emancypacyjna polega na wyzwalaniu człowieka:



od zniewolenia psychicznego, dominacji instynktów, lęku, kompleksów (takie funkcje

pełni np. psychoanaliza Z. Freuda),



od zniewolenia myślowego, błędów w myśleniu, fałszu (tym zajmuje się np. teoria

poznania, logika i metodologia nauk),



od niewoli ekonomicznej i politycznej, od wszelkiego przymusu, od totalitaryzmu,

terroryzmu, bezprawia, nierówności, niesprawiedliwości. Konkretna filozofia może

więc

występować

przeciw

nacjonalizmowi,

szowinizmowi,

rasizmowi,

fundamentalizmowi. Takie zadania i cele wyznaczają sobie np. analiza i krytyka

ideologii, pedagogika emancypacyjna itd.).

4. Funkcja kulturotwórcza. Filozofia jako składnik kultury:



przyczynia się do tworzenia kultury i porządku społecznego,



uzasadnia wybór określonych zachowań i wartości,



dostarcza środków do zrozumienia i oceny przemian kulturowych,



umożliwia człowiekowi doskonalenie się w życiu społecznym,



ukazuje jak społeczeństwo i kultura służą człowiekowi,



zaspokaja potrzeby intelektualne, moralne i duchowe.

VIII. Podstawowe metody myślenia filozoficznego.

Słowo greckie meta oznacza według, wzdłuż, ponad; hodos – drogę. Słowo methodos

oznacza badanie. Metoda filozoficzna to inny niż naukowy sposób myślenia skierowany na:

a) poznanie jakiejś dziedziny bytu,

b) ujęcie i zinterpretowanie jakiegoś fragmentu świata,

c) lepsze niż dotychczas (pełniejsze i dokładniejsze) wyjaśnienie rzeczywistości.

Metoda to sposób osiągania wybranego celu, np. dotarcie do jakiegoś miejsca lub

rozwiązanie problemu. Metoda filozoficzna to inny niż naukowy sposób myślenia

11

prowadzący do ujęcia, opisu, wyjaśnienia i zrozumienia jakiegoś wybranego fragmentu

rzeczywistości. Wybór i charakter metody poznania filozoficznego zależy od osoby

filozofującej (podmiotu) oraz od tego, co jest badane (przedmiotu). W historii filozofii

stworzono kilka dobrych i zadowalających metod filozoficznych. Wymieńmy najważniejsze.

Są to:

1. Metoda analizy (pojęć i wypowiedzi),

2. Metoda syntezy,

3. Metoda dialektyczna,

4. Metoda fenomenologiczna,

5. Metoda hermeneutyczna.

1. Metoda analizy pojęć i wypowiedzi.

Stosując metodę analizy zajmujemy się badaniem:

a) pojęć i terminów oraz określaniem ich znaczenia (stosowali ją Parmenides, Sokrates,

Platon, Arystoteles),

b) wypowiedzi, zdań, sądów (stosowali ją Arystoteles, logicy, przedstawiciele analitycznej

filozofia języka).

Metoda analizy.

a) proponuje rozwiązywanie zagadnień teoretycznych i praktycznych przez dzielenie

ich na problemy składowe (Kartezjusz),

b) wyjaśnia sens pojęć, dąży do niesprzeczności, ścisłości, dokładności i jasności

wypowiedzi,

c) bada sensowność twierdzeń, sprawdza poprawność rozumowań (wnioskowań),

także naukowych,

d) zakłada, że badanie sensu pojęć prowadzi nas do wiedzy o rzeczywistości,

e) rożni się od analizy logicznej tym, że bada nie tylko formę, ale także treść pojęć i

wypowiedzi oraz ich wpływ na myślenie i obraz świata.

Filozoficzna metoda syntezy, to proces myślowy, w którym ujmujemy i poznajemy

jakiś przedmiot jako całość, poznając wcześniej jego elementy składowe (po dokonaniu

analizy), Dzięki metodzie syntezy tworzymy jakąś całość z elementów składowych. W

filozofii chodzi o syntezę teoretyczną (łączenie czegoś w myśli, np. twierdzeń), a nie o

syntezę praktyczną (łączenie czegoś w rzeczywistości, np. pierwiastki chemiczne).

12

3. Metoda dialektyczna:

a) posługuje się swobodnie a nawet dowolnie pojęciami sprzeczności, przeciwieństwa i

negacji,

b) rozpatruje słowa lub elementy rzeczywistości poprzez ich negowanie lub przeciwstawianie

sobie a następnie łącznie ich na nowo;

Przykłady pojęć dialektycznych : ruch - bezruch - stawanie się; Byt - Niebyt - Jednia.

Heraklit mówi o przenikaniu się przeciwieństw. Platon snuje rozważania dotyczące relacji

przeciwieństwa i podrzędności między pojęciami. Hegel wprowadza słynna triadę; teza,

antyteza, synteza. Materializm dialektyczny zakłada jedność i walkę przeciwieństw (Engels,

Marks),

Dialektyka u Heraklita - Wszystko płynie - „pantha rei”. Wszystko się zmienia z

wyjątkiem zmienności; W zmiennym świecie rządzi niezmienny rozum; „Do tej samej rzeki

wstępujemy i nie wstępujemy”, „Jesteśmy i nie jesteśmy zarazem”, Istnieje tylko stawanie

się; Przeciwieństwa stanowią podstawę bytu; Granice między przeciwieństwami są

niewyraźne, jedne przechodzą w drugie: noc i dzień, życie i śmierć, dobro i zło, prawda i

fałsz, miłość i nienawiść, mądrość i głupota.

Dialektyka heglowska. Hegel uważa, że przy pomocy metody dialektycznej może

ująć i poznać strukturę całej rzeczywistości (przyrody i kultury). Myślenie i rzeczywistość

mają naturę logiczną i dialektyczną - sprzeczności nie dotyczą tylko myślenia, duszy ludzkiej

i działania człowieka, lecz całej rzeczywistości. Każdemu prawdziwemu twierdzeniu

odpowiada nie mniej prawdziwe przeczenie. Każda teza zawiera już w sobie swą antytezę,

obydwie natomiast zostają zniesione (zachowane, zakończone i uzgodnione) w syntezie, która

znowu staje się tezą. Sprzeczności (np. byt - niebyt, skończoność-nieskończoność) dzięki

dialektyce są elementami przechodzenia lub stawania się i rozwoju całości bytu. Żadne

twierdzenie nie jest całkowicie prawdziwe. Prawda i fałsz łączą się, nie są całkowitymi

przeciwieństwami. Prawda mieści się zarówno w twierdzeniu jak i jego zaprzeczeniu.

Myślenie nie może zrezygnować ze sprzeczności i prawd cząstkowych, one prowadzą w

dialektycznym procesie rozwoju wiedzy do prawdy pełnej, absolutnej.

Dialektyka marksistowska. Materializm dialektyczny Marksa i Engelsa opisuje i

wyjaśnia strukturę materii. Materia zgodnie z nim rozwija się i podlega trzem prawom:

1. negacji negacji,

2. przechodzenia ilości w jakość i odwrotnie,

3. przenikania się przeciwieństw (ich jedności i walki).

13

Dialektyczny rozwój materii polega na tym, że zderzają się w niej przeciwstawne siły,

które znoszą się na wyższym poziomie rozwoju. Rozwój odbywa się samoistnie, jest

skokowy, nieciągły (u Heraklita zmiany są ciągłe, nieskokowe).

Pozwala to zrozumieć dokonany tą metodą przykład opisu rozwoju ziarna:

1) ziarno upadając na ziemie zostaje zniszczone (negacja);

2) z ziarna wyrasta roślina; z obumierania rośliny (negacja negacji) powstają na wyższym

ilościowo poziomie nowe ziarna;

3) w ziarnie toczy się również walka i znoszenie się przeciwieństwa ziarna i rośliny; zmiany

ilościowe w komórkach są podstawą przejścia (skoku jakościowego) od nasienia do rośliny,

czyli czegoś jakościowo innego;

Dialektyka heglowska czy marksistowska, podobnie jak wszelka metoda dialektyczna,

jest zagrożeniem dla odpowiedzialnego myślenia, prowadzi do relatywizmu i dowolności w

stosowaniu metody. Wszystko można dzięki niej udowodnić lub obalić, w zależności od

przyjętych założeń (interesów, celów, uznawanych wartości). Prowadzi do absolutyzacji tej

metody, tzn. zakłada w sposób słabo uzasadniony, że metoda ta jest niezawodna i

uniwersalna, i że możliwe jest poznanie rzeczywistości jako całości.

4. Metoda fenomenologiczna (Husserl i jego kontynuatorzy).

Fenomenologia bada, czym jest świadomość ludzka, jej procesy (akty), treść, składniki

i wytwory świadomości. Jedna z tez fenomenologii (zaczerpnięta od F. Brentano) brzmi:

„Świadomość jest zawsze świadomością czegoś”. Znaczy ona tyle, że każdy akt psychiczny

odnosi się zawsze do jakiegoś przedmiotu, do jakiejś treści. Nasza świadomość ujmuje ten

przedmiot w sposób bezpośredni, naoczny, a nie w wyniku rozumowania o czymś, czego nie

doświadczamy bezpośrednio. Istnieje wiele różnych rodzajów bezpośredniego doświadczenia.

Fenomenologia opisuje zjawiska dane w świadomości, tzn. fenomeny, powstrzymuje się od

przyjmowania dotychczasowych zdroworozsądkowych, filozoficznych i naukowych

poglądów o rzeczach, zaleca rezerwę (dystans) wobec różnych niepewnych, niesprawdzonych

teorii, uprzedzeń, wierzeń i dogmatów różnych religii.

Fenomenologia odkrywa ponadto i bada różne sposoby istnienia przedmiotów, które

mogą być przedmiotem naszego poznania. Sposób istnienia może być:



absolutny (tak istnieje nasza nasza świadomość i Bóg),



intencjonalny (tak istnieją akty świadomości oraz przedmioty w niej konstruowane,

np. utwór muzyczny, byt w pamięci),



fikcyjny (twory wyobraźni, np. krasnoludki).

14



idealny (idee, pojęcia),



realny (np. rzeczy, fakty, procesy, człowiek, świat).

Mowiąc inaczej, według fenomenologów (E. Husserl, R. Ingarden) w inny sposób istnieją

i są poznawane:



świadomość,



akty świadomości (myślenie, pamięć, wyobraźnia, przeżycia miłości, nienawiści itd.),



przedmioty intencjonalne (tj. konstruowane, tworzone, całkowicie w świadomości, np.

dziela sztuki, utwory literackie, plastyczne, muzyczne itp.),



idee i przedmioty idealne (odkrywane w procesie tworzenia idei, np. liczby),



przedmioty realne (zastane w świecie naturalnym, zewnętrznym),



byty psychofizyczne (człowiek),



świat jako całość (świat życia).

W konsekwencji istnieje tyle sposobow poznania (doświadczenia bezpośredniego), ile jest

przedmiotów poznania.

5. Metoda hermeneutyczna.

Metoda hermeneutyczna jest metodą rozumienia i interpretacji:

a) uzewnętrznionych poza psychiką przeżyć,

b) wszelkich symboli i tekstów pisanych,

c) działań (zachowań) ludzkich i ich wytworów,

d) norm i reguł (np. zasad moralnych, przepisów prawa).

Hermeneutyka jako metoda filozoficzna ułatwia rozumieć wszystkie formy ekspresji i

wytworów człowieka (np. mitów, religii, prawa, dzieł naukowych, praktycznych (np. praktyk

wychowawczych) artystycznych).

Rozwój hermeneutyki.

Hermeneutyka była rozumiana jako:



tłumaczenie wyroczni w starożytnej Grecji (tehne hermeneutike)



racjonalna interpretacja mitów (Stoicy),



tłumaczenie tego, co mówią bogowie (Platon),



nauka badająca różne sposoby interpretacji (Arystoteles),



wierne rozumienie Pisma Świętego (hermeneutyka biblijna, teologia),

15



badanie i odczytywanie źródeł pisanych oraz ustalanie ich poprawnego tekstu

(Schlegel, Schleiermacher),



metoda interpretacji „obiektywizacji ducha” ludzkiego w naukach humanistycznych

(Dilthey), czyli rozumienia tego, co człowiek wytwarza, i co jest dostępne innym

ludziom,



sposób istnienia człowieka (Heidegger, Gadamer),



najważniejsza metoda myślenia (Ricouer).

Składniki metody hermeneutycznej:

1. Interpretacja,

2. Rozumienie i koło hermeneutyczne,

3. Stopienie się perspektyw (horyzontów).

Interpretacja (interpetatio łac. - objaśnianie), wyjaśnianie czynności lub wytworów ludzkich

poprzez wskazywanie ich genezy, struktury i funkcji. Hermeneutyka jako nauka i metoda to

przede wszystkim interpretacja (wykładnia, wyłożenie, wyjaśnienie) znaczenia znaków i

symboli.

Rozumienie to proces ciągłego poszukiwania i łączenia przez nas znaczeń oraz ustalanie

nowych znaczeń w kontekście dołączania znaczeń starych:



Podchodzimy do tekstu lub wytworu działania z własnymi pytaniami,

oczekiwaniami i interesami;



włączamy jako interpretatorzy swoje poglądy w to, co interpretujemy (swój punkt

widzenia, horyzont);



dokonujemy interpretacji z punktu widzenia miejsca i czasu, w którym żyjemy;



rozpoczynamy dialog z tekstem, jego autorem i tradycją.

Rozumienie to proces, który rozpoczyna się od posiadanych już wcześniej:

a) sądów (przed-sądów),

b) poglądów, przypuszczeń, założeń,

c) wstępnego rozumienia.

Ich wyjaśnienie warunkuje dalsze rozumienie.

Koło hermeneutyczne. Rozumienie części warunkuje rozumienie większej całości

(np. rozdziałów i całej książki). Rozumienie całości warunkuje rozumienie części. Zakładamy

ogólne rozumienie całości i postępujemy dalej w celu lepszego (szerszego, głębszego,

dokładniejszego) rozumienia całości i jej fragmentów. Rozumienie innych pozwala na lepsze

16

rozumienie samego siebie, i odwrotnie: rozumienie siebie pozwala na lepsze rozumienie

drugiej osoby.„Należy rozumieć autora lepiej, niż ona sam siebie rozumiał” .

Stopienie horyzontów. Składnikiem rozumienia tekstu jest rekonstrukcja znaczeń

terminów i pojęć w nim zawartych. Rozumienie zachowania zakłada odtworzenie elementów

tego zachowania. Z jedne strony chcemy wiernie odtworzyć tekst czy zachowanie, z drugiej

strony jednak ten tekst czy działanie włączamy w proces interpretowania innych tekstów czy

podejmowania innych działań. Dochodzi wtedy do połączenia się punktów widzenia

(„stopienia horyzontów”), syntezy perspektyw.

Poszczególne etapy metody hermeneutycznej:



określamy przedmiot interpretacji (np. tekst),



wchodzimy z nim w kontakt badawczy (dialog),



określamy kontekst kulturowy i sytuacyjny,



rekonstruujemy znaczenia i znajdujemy nowe,



oddzielamy znaczenia ukryte i jawne, podstawowe i mniej istotne),



ustalamy to, co charakterystyczne (lub oryginalne) dla danego tekstu lub zachowania,



wyciągamy wnioski istotne dla interpretatora, odbiorców interpretacji oraz wnioski

odnośnie interpretowanego tekstu lub zachowania.

Hermeneutyka racjonalistyczna i religijna (biblijna). Składnikiem metody

hermeneutycznej może być: a) krytyka rozumowa, b) wiara i autorytet teologiczny.

Hermeneutyka biblijna (myśl przewodnia): „Zrozum, żeby uwierzyć, wierz, żeby

rozumieć”; ważna jest wtedy nie koncentracja na tym, co interpretowane, lecz skupienie

uwagi na akcie wierzenia.

Racjonalistyczna metoda hermeneutyczna powinna przechodzić:



od niesprawdzonych wstępnych założeń, oczekiwań i przesądów do wydobywania

sensu zawartego w tekście czy w działaniu,



od badanego tekstu czy zachowania do większej całości, czyli do badania

świadomości, historii, społeczeństwa, prawa, kultury i cywilizacji itp.

Metoda hermeneutyczna poza swoimi wieloma zaletami, ma także wady:

a) może bezkrytycznie prowadzić nas do potwierdzania tego, co na wstępie dogmatycznie

założyliśmy,

b) posiada nieempiryczny charakter i niezrozumiały język.

17

IX. Współczesne koncepcje filozofii.

Mimo pluralizmu filozoficznego, filozofowie próbują grupować różnorodne

stanowiska filozoficzne i mówić o koncepcjach filozoficznych. Podstawą podziału na

koncepcje są przedmiot, cel, metoda, stosunek filozofii do innych działu wiedzy i kultury,

funkcje filozofii w życiu człowieka.



metafizyczna (klasyczna),



pozytywistyczna,



neopozytywistyczna,



fenomenologiczna,



lingwistyczna,



irracjonalistyczna,



hermeneutyczna,



postmodernistyczna.

Według koncepcji metafizycznej (klasycznej) (Św. Tomasz, tomizm, neotomizm, E. Gilson,

A. Krąpiec) filozofia:



jest wiedzą, posiada własny przedmiot i metodę,



jest rozumowa, sprawdzalna, intersubiektywna,



korzysta z naturalnych zdolności poznawczych człowieka,



zajmuje się bytem i analizuje istotę bytu,



zmierza do wyjaśnienia ostatecznych przyczyn istnienia bytu.

Według koncepcji pozytywistycznej (antymetafizycznej) (A. Comte) filozofia:



nie stanowi samodzielnej wiedzy, nie posiada własnego przedmiotu i własnej metody,



jest zależna od nauk szczegółowych,



ma za zadnie jedynie łączenie i encyklopedyczne systematyzowanie wyników nauk,



powinna posługiwać się metodami nauk matematycznych i przyrodniczych.

Według koncepcji neopozytywistycznej (antymetafizycznej) (przedstawiciele „Koła

Wiedeńskiego” M. Schlick, R. Carnap) filozofia:



nie jest nauką, lecz wyraża jedynie ludzkie postawy, emocje, uczucia lub potrzeby,



powinna posługiwać się wyłącznie metodami naukowymi (z nauk takich jak logika,

matematyka i nauki przyrodnicze, empiryczne, szczególnie fizyka).

18



może być uprawiana jako teoria nauki i jej metod (filozofia nauki, metodologia).

Według koncepcji lingwistycznej (L. Wittgenstein, Ayer, Austin i inni) filozofia:



ma za zadanie analizować język wypowiedzi filozoficznych i naukowych oraz język

potoczny w celu wyjaśnienia znaczenia pojęć i twierdzeń,



nie powinna zajmować się spekulacjami nad bytem,



nie może budować systemu wiedzy na temat całości rzeczywistości.

W ujęciu koncepcji irracjonalistycznej (Augustyn, Pascal, Kierkegaard, Nietzsche, Bergson

i inni) właściwa filozofia:



to subiektywna i osobista interpretacja rzeczywistości,



praktyczny, a nie teoretyczny sposób bycia człowieka w świecie,



wyrażanie własnych przeżyć,



światopogląd i związana z nim postawa życiowa dopuszczająca element irracjonalny

lub pozaracjonalny, jak np. iluminacja - oświecenie przez Boga (Augustyn), intuicja

emocjonalna (Pascal, Bergson), wiara (Kierkegaard, Jaspers).

Koncepcja hermeneutyczna (humanistyczna, antropologiczna) (Dilthey, Gadamer,

Ricouer, Jaspers), zakłada, że dla filozofii przedmiotem badań są:



wszelkie znaczenia i symbole kulturowe,



metody nauk humanistycznych,



rozumienie zachowań ludzkich i ich wytworów (racjonalnych i nieracjonalnych),

Według koncepcji postmodernistycznej (Jacues Derrida, Jean-Francois Lyotard, Richard

Rorty, Z. Bauman) filozofia:



nie powinna budować systemu wiedzy o bycie,



jest antymetafizyczna i antydogmatyczna,



nie jest poznaniem absolutnym, lecz względnym.

Literatura:

1. Herbut J., Elementy metodologii filozofii, Lublin 2007.
2. Mikołejko Z., Elementy filozofii, Warszawa 2008.
3. Ostasz L., Droga filozoficznego myślenia, Kraków 1990.
4. Tatarkiewicz W., Historia filozofii, tom 1, Warszawa 2011.
5. Warburton N., Filozofia od podstaw, Warszawa 1999.
6. Kunzman P., Burkard F. P., Wiedeman F., Atlas filozofii, Warszawa 2003.