John  Austin   
Przedstawiciel oksfordzkiej szkoły   anality cznej, 1962 r. 
How to Do Things  with  Words.  
Pierwsza wersja teorii aktów mowy, znana była jako 
te o r ia   p e r f o r m a ty w ó w  – podział  wy powiedzi na 
P e r f o r m a t y w n e  ( takie, który ch nie podlegaj ą 
kategorią prawdziwości. Z logicznego punktu nie da się 
ich sklasy fikować jako prawdziwe lub fałszy we. 
Odry wają ważną rolę w działaniach słownych ponieważ 
zmieniają rzeczy wistość. Obejmują akty  prawno – 
insty tucjonalne, obietnice, prośby, podziękowania. 
Dzielą się na: ekspicy tne  - gdzie jest czasownik 
zazwy czaj  w 1. os. l. poj .  Lub im picytne, gdzie nie ma 
performaty wów) oraz K o n sta ta c j e  ( można orzekać 
o ich prawdziwości). 
ASPEKTY AKTU MOWY: 
W każdy m akcie mowy  można wyróżnić 3. Aspekty : 
1. lokucyjny  – nadawca tworzy  swoją wypowiedz i 
arty kułuje ją, (domena semantyki) 
2. illokucyjny  – nadawca po przez wy powiedz realizuj e 
swoją intencję komunikacy jną,(domena pragamatyki) – 
prośby , ostrzeżenia, kondolencje, gratulacje. Wartość 
illokucji  mierzy  się w kategoriach 
skuteczności/fortunności.   
3. perlokucyjny  – nadawca wy wołuje przez wypowiedz 
jakiś skutek  u odbiorcy . (domena pragmaty ki). Efektami 
perlokucy jny mi mogą być np. obraza, zlekceważenie, 
rozbawienie oraz wszelkie inne zm iany  m entalne i 
em ocj onalne u odbiorcy przez wypowiedź.  
 

 

 

Funkcje  języka  i wypowiedzi 
1. K. Buhler: opis funkcji odnosi się do aktu 
komunikacji. Wy różnia 4. Elementy aktu: N., O., 
rzeczy wistość i znak języ kowy . Ów znak pozostaje w 
określonej relacji wobec N., O., oraz przedmiotu w 
rzeczy wistości. Relacja znaku do nadawcy = f. 
ekspresy wna, relacja znaku do odbiorcy = impresy wna, 
relacja do opisy wanej rzeczy wistości = f. symboliczna 
(przedstawieniowa) 
2. R. Jacobson Poetyka w świetle językoznawstwa 
 F. ekspresywna  (em oty wna) – nadawca skupia uwagę 
na wy rażeniu swoj ego stosunku do treści kom unikatu, 
środki  fonety czne (przedłużanie samogłosek), 
leksy kalne (nacechowanie ekspresywne), 
F. impresywna  (konaty wna, perswazy jna, nakłaniająca) 
– języ kowe wpły wanie nadawcy na odbiorcę, 
F. reprezentatywna (sy m boliczna, denotatywna, 
referencyjna, poznawcza) – w wypowiedzi ważna j est 
sama treść komunikatu, odsy ła nas do pozajęzy kowego 
kontekstu,  fragm. rzeczy wistości zew.  
F. poetycka  – opiera się na grze słów, ty powa dla 
tekstów  literackich, reklamowy ch, żartów słownych, 
F. metajęzykowa  – skoncentrowanie się na samym 
języ ku jako na kodzie ( zdania, gdzie py tamy  o 
znaczenie wy razu, objaśnienia, definicje) 
F. fatyczna – dom inuj e chęć podtrzymania kontaktu 
3. Grzegorczy kowa – podział na f. sy stem u i 
wy powiedzi.  
F. Sy stem u – generaty wna (znaki j ęzykowe służą do 
tworzenia zrozumiały ch tekstów), poznawcza ( 
umożliwia dalsze poznawanie świata, są w niej zaklęte 
efekty  miniony ch doświadczeń człowieka), Tak 
rozumiana funkcja odróżnia referencję(odniesienie do 
wy różnionego określonego bądź nieokreślonego 
przedmiotu w świecie) i denotację (odniesienie do klas 
zjawisk) jako właściwość wy rażenia nieuży tego 
(jednostki słownikowej) 
F. Wy powiedzi – zam ierzone (inform acyjne, 
pozainformacy jne), niezamierzone (charaktery zująca).  
Inform acyj ne – informacyjne  opisowe, informacyj na  
oceniająco – postulaty wna 
Pozainform acyj ne – sprawcza (na mocy wiary, na mocy 
konwencji społecznej), nakłaniająca ( w celu wywołania 
działań, wpły wania na stan mentalny odbiorcy), 
kreaty wna, m isteryj na, faty czna 
 

 

 

 

 

 

 

 

Sanskryt   
 
Pod koniec XVIII wieku odkry to sanskry t, dawny  
święty  języ k Indii. By ł on spokrewniony    
z  łaciną , greką i inny mi języ kami europejskimi. 
Odkry cie to dokonane zostało w sposób niezależny  
przez różny ch uczony ch. Największy  wpły w wywarł tu 
orientalista angielski, William  Jones, który  w 1786 roku 
wy głosił sły nne zdania: Sanskryt, zarówno jeśli chodzi  
o rdzenie czasowników, jak i o formy gramatyczne, 
wykazuje tak silną zbieżność z łaciną  
i greką, iż nie może ona być dziełem przypadku. Jest to 
zbieżność tak wielka, że żaden badacz nie może wątpić 
w to,  iż pochodzą one ze wspólnego źródła, które być 
może już nie istnieje.  
To odkry cie wzbudziło wielkie  podniecenie i zdziwienie 
wśród uczony ch zachodnich, wychowanych w duchu 
klasy czny m . Od dawna byli oni świadomi podobieństw 
między  greką i łaciną, jednak wiedzieli także o silny ch 
więzach kulturalny ch i polity czny ch, które łączy ły 
Grecję i Rzy m, tłumacząc tym także podobieństwa 
między  ich języ kami. Pod koniec XVIII wieku 
posiadano już wiele informacji dotyczących języków o 
różny ch strukturach, że uczeni zdali sobie sprawę, że 
podobieństwa między  klasy czny mi języ kami 
europej skim i  
a sanskry tem są uderzające, a więc wymagają 
wy tłumaczenia. Odkry cie sanskry tu przez uczonych 
Zachodu by ło jednym z główny ch czynników rozwoju 
języ koznawstwa porównawczego w XIX wieku. Nie 
chodzi tu  ty lko o sam kontakt  z sanskry tem, ale także  
o zapoznanie się z hinduską  trady cją gramatyczną. W 
dziewiętnastowieczny m językoznawstwie wy stępuje 
wiele zjawisk, które można w sposób oczy wisty  
wy prowadzić czy  to z prakty ki, czy  też z teorii 
gramaty ków hinduskich.  
Odm iany : wedyj ski, klasy czny , poklasy czny  mieszany 
 
 

 

 

Pragamtyka  językoznawcza  (pragmalingwistyka)  – 
bada relacje pomiędzy  nadawcą  
i odbiorcą tekstu a sy stemem znakowy m, w który m 
tworzony  jest dany  tekst. Formułuje zasady 
opty m alnego, naj bardziej skutecznego wy korzy stania 
środków  języ kowy ch do porozumiewania się w czasie 
tzw.  aktu kom unikacj i. W szerokim  znaczeniu 
pragmaty ka obejmuje też takie aspekty  języka, jak 
kom unikowanie,  wy rażanie, rozum ienie, m otywacje 
psy chologiczne uczestników aktu  komunikacji, różne 
uwarunkowanie społeczne, sy tuacyjne, kulturowe, 
zakres tzw.  wspólnej wiedzy  nadawcy i odbiorcy 
konieczny  do porozumienia się. 
 
Do języ koznawstwa wprowadził termin pragmatyka w 
roku  1938 Ch. Morris, określając nim dział semioty ki 
(nauki o znakach), który  opisuje stosunki  między  
znakami a uży tkownikami języ ka, w przeciwieństwie do 
semantyki, opisuj ącej odniesienie znaków do 
rzeczy wistości pozajęzy kowej, i syntaktyki, której 
przedmiotem jest wewnętrzna budowa znaku złożonego 
(konstrukcji  znaków). 
Współcześnie istnieje tendencja (zwłaszcza w 
języ koznawstwie kognity wny m) do nieoddzielania 
semanty ki od pragmatyki, jednak właściwsze wydaje się 
stanowisko,  przy  który m to wszy stko, co w akcie 
kom unikacj i przekazy wane j est przez kod, zostaj e 
przy pisane semantyce, zaś informacje uzy skiwane 
sy tuacy jnie, wiedza i rozumowanie uczestników aktu 
kom unikacj i – pragm aty ce. 
 
 
 
 
 

 

 

 

 

 

 

 

2. Psycholingwistyka 
 
Mądra książka: 
Przedmiotem badań psycholingwisty ki są procesy 
nerwowe i psy chiczne składające się na tworzenie i 
interpretację (rozumienie) tekstów w języku naturalnym. 
Psy cholingwiści badają przede wszy stkim przebieg tych 
procesów u normalnych dorosłych uży tkowników 
języ ka,  
a ponadto również opanowy wanie języ ka ojczy stego 
przez dzieci (co stanowi przedm iot psy cholingwisty ki 
rozwojowej), przy swajanie sobie języ ków obcych, 
wreszcie zaburzenia  
w formułowaniu i rozumieniu tekstów, spowodowane 
głównie urazami mózgu, a zwane afazjami.  
 
Mądra ency klopedia języ koznawstwa: 
Psy cholingwisty ka powstała oficjalnie w 1952 roku, ale 
badania psy cholingwisty czne prowadzono już pod 
koniec XIX wieku. Jej przedmiotem są 
psy chofizjologiczne procesy uczenia się i używania 
języ ka, tzn. kodowania i odkodowy wania przekazów 
oraz relacje między  osobami uczestniczącymi w 
kom unikowaniu  a przekazam i. Psy cholingwisty ka j est 
dy scy pliną empiryczną: jej podstawowe narzędzie 
badawcze to ekspery ment. Do najczęściej stosowanych 
psy cholingwisty czny ch technik badawczy ch należą: 
różne teksty  – asocjacji, odwracanie mowy (wyrazów i 
zdań), testy  opuszczony ch słów oraz różnego ty pu 
skalowanie. 
 
 
 

 

Langue  i parole  
 
Rozróżnienie  między  langue i parole wprowadził de 
Sausurre. Rozróżnienie to ma usunąć dwuznaczność 
wy rażenia mówić danym językiem. Kiedy powiadamy o 
kimś,  że mówi po angielsku, rozumiemy  przez to fakt, 
że umie mówić po angielsku, albo że mówi po angielsku 
w dany m momencie. Idąc za de Saussure’em, powiemy, 
że wszy scy , którzy  mówią po angielsku (czy li umieją 
mówić po angielsku), władają angielską langue, 
natomiast zespół wy powiedzi, które ci ludzie tworzą, 
mówiąc po angielsku, stanowi przy kłady  angielskiej 
parole. Wszy scy , którzy  m ówią danym językiem , 
tworzą w nim wy powiedzi, które mimo ich 
indy widualnego zróżnicowania można opisać przy 
pomocy  jednego systemu reguł i relacji. W pewnym 
sensie wy powiedzi te mają wspólne cechy strukturalne. 
Stanowią one przy kłady  parole, na który ch opiera się 
języ koznawca dla odtworzenia leżącej u jej podstaw 
wspólnej struktury , czy li langue. Tak więc ty m, co 
języ koznawca opisuje, jest sy stem językowy , czy li 
langue. A tak na chłopski  rozum : na poj ęcie m owy 
składają się dwa aspekty  – język (langue) oraz 
mówienie (parole).  
 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Naturaliści a konwencjonaliści  w starożytnej Grecji 
 
Filozofowie  Greccy  zastanawiali się nad tym, czy j ęzy k 
podlega prawom natury, czy też jest konwencją. To 
przeciwstawienie natury  i konwencji by ło komunałem w 
filozoficznej spekulacji greckiej. Stwierdzenie, że dana 
insty tucj a j est naturalna, im plikowało, że wy wodzi się 
ona z odwieczny ch i niezmienny ch zasad znajdujących 
się poza człowiekiem i że jest nie do obalenia; 
stwierdzenie, że jest konwencjonalna implikowało, że 
j est ty lko rezultatem  zwy czaj u i tradycji (to znaczy 
milczącej zgody  czy umowy społecznej między  
członkami społeczności, kontraktu,  który  może by ć 
zerwany , ponieważ został zawarty  przez ludzi).  
W rozważaniach nad językiem rozróżnienie natury i 
konwencji doty czy ło głównie sprawy istnienia albo 
braku koniecznego  związku  między  znaczeniem wyrazu 
i j ego form ą. Krańcowi zwolennicy  szkoły  
naturalisty cznej, np. Kratylos, utrzy mywali, że 
wszy stkie  wy razy  są  
z  natury  najwłaściwsze dla rzeczy , które oznaczają. 
Naturaliści twierdzili, że ustalenie pochodzenia danego 
wy razu, a co za ty m idzie, j ego prawdziwego znaczenia, 
to ty le, co wy kry cie jednej z prawd natury (badanie 
ety mologii). Polemika między naturalistami  
a konwencjonalistami miała się ciągnąć przez całe wieki 
i ciąży ć na wszy stkich spekulacjach, dotyczących 
pochodzenia języ ka oraz związku między  wy razami i 
ich znaczeniami. Jej doniosłość dla rozwoju teorii 
gramaty cznej polega na tym, że spowodowała ona 
badania ety mologiczne, które zwróciły uwagę uczonych 
na różne ty py  relacji między wyrazami. Jednocześnie 
polemika ta sprawiła, że badaniom gramaty czny m 
wy znaczono m iej sce  
w ramach ogólny ch badań filozoficzny ch – z dobry mi i 
zły mi konsekwencjami.   
 
 

 

 

3. Lingwistyka  = językoznawstwo 
Mądra książka: 
To nauka o języ kach ludzkich i to o języ kach w 
najbardziej potoczny m znaczeniu tego słowa: żywych 
(j ak np. polski),  m artwy ch (j ak np. łacina w jej 
dzisiej szy m  stanie) i pom ocniczych (jak np. esperanto). 
Zajmuje się budową języka i jego rozwojem. To nauka 
humanisty czna, której przedmiotem rozważań jest także 
człowiek.  Problem: poznanie języka samego w sobie 
oraz człowieka, aby  zobaczy ć jego stosunek do 
rzeczy wistości.  
Mądra ency klopedia języ koznawstwa: 
Lingwisty ka to nauka o języ ku – języ k jest główny m 
przedmiotem badań. Zainteresowania uczonych 
języ kiem sięgają czasów starożytnych. Nauka o języku 
stała wy soko  
w staroży tny ch Indiach już w połowie I tysiąclecia p. n. 
e. W dobie nowoży tnej języ koznawstwo zaczęło się 
szy bko  rozwijać od przełomu XVIII i XIX wieku. W 
języ koznawstwie w różny ch okresach dominowały 
rozmaite kierunki  i zainteresowania. Do końca XIX 
wieku  przedmiotem badań lingwisty czny ch były  
głównie zagadnienia rozwoju języ ków, od początku XX 
wieku  zainteresowania kierują się coraz bardziej na 
sprawy  sy nchroniczne, tj . zagadnienia budowy systemu 
języ kowego i jego funkcjonowania w danym okresie. 
Badania nad problem ami doty czącymi istoty  i budowy 
języ ka w ogóle, tj., nad cechami charaktery stycznymi 
dla wszy stkich języ ków, obejmowane są nazwą 
języ koznawstwa ogólnego lub teorety cznego. 
Problemami zastosowania osiągnięć językoznawstwa do 
różny ch dziedzin zajmuje się językoznawstwo 
stosowane.  
 
 
 

 

 

 

 

 

 

 

8. Etnografia a lingwistyka 
Nauka ta zajmuje się przede wszy stkim badaniem w 
dzisiejszy m świecie społeczeństw pierwotnych, w 
obrębie zaś cy wilizowany ch zwraca się zwy kle do 
warstwy  starszej   
o trady cy jnej ludowej kulturze. Kontakty  etnografii i 
lingwisty ki  mają już ustaloną tradycję. Trzeba dobrze 
znać ży cie i warunki by towania ty ch społeczności, 
zwłaszcza ich kulturę  materialną, by  opis języka ty ch 
społeczności nie by ł zawieszony  w próżni. Z kolei 
lingwisty ka pom aga etnografii grom adząc i 
uprzy stępniając jej dane o ży ciu ludzi zawarte przede 
wszy stkim w słownictwie. Związki  etnografii i 
lingwisty ki  można podzielić na 2 grupy : pierwsza z nich 
będzie miała oparcie w semanty ce, czy li ujmowaniu 
stosunków  między  znakami języ kowy mi a rzeczami, 
które są ich treścią, natomiast grupa druga będzie mieć 
orientację socjologiczno – history czną, przy której 
kładzie  się nacisk na poszukiwanie  zależności pomiędzy  
grupami etniczny mi a językowy mi.  
 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

G ramatyka  starożytna 
Gram aty ka tradycyjna, podobnie jak wiele innych 
naszy ch trady cji humanisty czny ch, sięga Grecji V w. p. 
n. e. W oczach Greków gramatyka by ła od samego 
początku  częścią składową filozofii, czy li ogólnego 
badania otaczającego ich świata i ich własnych 
insty tucj i społeczny ch. Zasługi: 
- Pitagoras – j eden z najwcześniej szych i najbardziej  
wpły wowy ch sofistów greckich  
w V wieku; przy pisuje się mu rozróżnienie trzech 
rodzajów w grece, 
- Platon – rozróżnił rzeczowniki  i czasowniki;  zgodnie z 
definicją Platona rzeczownikami są wyrazy, które mogą 
funkcjonować w zdaniach jako podmioty , a czasowniki 
mogą wy rażać orzekaną czynność albo jakość; 
- Ary stoteles – utrzy m ał platoński podział na 
rzeczowniki  i czasowniki,  dodając dalszą klasę, czy li 
spójniki;  przez ten termin Ary stoteles rozumiał 
wszy stkie  wy razy , które nie należą do klas główny ch: 
rzeczowników  i czasowników;  zauważy ł też, że nazwy  
wielu rzeczy  są  
z  gram aty cznego punktu widzenia albo rodzaj u 
męskiego, albo żeńskiego i  wprowadził termin – rodzaj 
pośredni – na oznaczenie tego właśnie zjawiska; 
Ary stoteles rozpoznał kategorię czasu w czasowniku – 
stwierdził,  że niektóre sy stematy czne zmiany form 
czasownika można powiązać z takimi pojęciami 
czasowy mi, jak teraźniejszość lub przeszłość; 
- stoicy  – oni naj więcej  uwagi poświęcali j ęzy kowi; 
odróżnili  formę od treści, oznacznik od znaczenia; 
odróżniali 4 części mowy : rzeczownik, czasownik, 
spójnik  i rodzajnik; dokonali  też  bardzo daleko 
posuniętej klasy fikacji tego, co nazy wamy dzisiaj 
fleksją; oni też nadali wy razowi przypadek znaczenie 
stosowane w gramatyce tradycyjnej do dziś; rozróżniali 
też dokonaność  i niedokonaność czy nności, stronę 
czy nną od biernej oraz czasowniki przechodnie i 
nieprzechodnie; 
- uczeni aleksandry j scy – konty nuowali prace stoików; 
w Aleksandrii zostało  skody fikowane m niej  lub bardziej  
definity wnie to, co nazy wamy obecnie tradycyjną 
gramaty ką grecką; ustalili kanony , czy li schematy 
fleksy j ne; Diony sios Trak – j ego gramatyka by ła 
pierwszy m  kom pletny m  i systematyczny m opisem 
gramaty cznym ogłoszonym w  świecie zachodnim, 
wy odrębnił on przy słówek, imiesłów, zaimek i 
przy imek; wszy stkie wy razy  greckie zostały  
sklasy fikowane według kategorii przy padka, rodzaju, 
liczby , czasu, strony , try bu, itd. 
Dwie teorie: 
1. Physei – teoria fizycznego pochodzenia  wyrazu 
głosząca, że  nazwy należą  do  świata  i od przedmiotu 
2. Thesei – nazwy  nie należą  do przedmiotu,  ale są 
konwencjonalne,  należą do  ludzi 
 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Polemika między  naturalistami i konwencjonalistami 
przekształciła  się później (począwszy  od II w. p. n. 
e.) w polemikę na temat stopnia regularności języka. 
Wy razy  greckie na oznaczenie regularności i 
nieregularności brzmią analogia i anomalia. Ci, 
którzy  utrzy my wali, że język jest w głównej mierze 
sy stem aty czny i regularny, otrzym ali m iano 
analogistów,   
a zwolenników  przeciwnego widzenia nazy wano 
anomalistami.   
Analogiści poświęcili swe siły  wy kry waniu modeli, 
według który ch można klasy fikować regularne 
wy razy  języ ka (tradycyjny termin paradygmat jest po 
prostu greckim  wy razem  na oznaczenie modelu albo 
przy kładu). Anomaliści nie negowali istnienia 
regularności  
w tworzeniu wy razów, wskazy wali jednak na wiele 
przy kładów nieregularności wy razów, który ch 
utworzenia nie tłumaczy ło rozumowanie przez 
analogię, a także na wielorakość analogii, które 
wpły wają na różne wyrazy  tej samej klasy . 
Anomaliści zwrócili również uwagę na to, że relacje 
między  formą danego wyrazu a jego znaczeniem jest 
często nieregularne, np. nazwy  miast Teby i Ateny są 
w grece w liczbie mnogiej, mimo że oznaczają 
poj edy ncze m iasta. Anomaliści sygnalizowali także 
istnienie sy nonimii i homonimii. Anomaliści 
utrzy my wali też, że język jako twór natury, jedynie w 
części da się opisać według analogiczny ch 
schematów słowotwórczy ch i że trzeba uwzględnić 
jego uży cie choćby najbardziej irracjonalne.  
Polemika między  analogistami i anomalistami nie 
doprowadziła Greków do rozwiązania problemu. 
Niektórzy  uważali, że ta polemika by łą mało 
znacząca i wy nikała z upartego odrzucenia przez oba 
obozy  oczy wistego faktu, że w języ ku istnieją 
zarówno analogie, jak  
i anomalie. Należy  jednak pamiętać, że ta dysputa 
doty czy ła tego, co w języ ku stanowi  
o regularności i ile zjawisk pozornie nieregularny ch 
da się przy  bliższej analizie opisać jako wy padki 
wy mieniania się kilku różny ch reguł.  
Historia polem iki m iędzy  analogistam i i 
anomalistami jest daleka od wyjaśnienia. Bez 
względu na swe teorety czne wypowiedzi zarówno 
analogiści, jak i anomaliści przy jmowali, że istnieją 
pewne regularności w języ ku, i zarówno jedni, jak i 
drudzy  przy czy nili się do sy stematyzacji gramatyki. 
Co więcej, właśnie stoicy , zazwyczaj uchodzący za 
anomalistów, położy li fundamenty gramaty ki 
trady cy jnej w związku ze swy mi pracami 
ety m ologiczny m i,  
a analogiści aleksandry jscy oparli się na ich dorobku. 
Stoicy  interesowali się głównie filozoficzny m 
problemem pochodzenia języka, logiką i retory ką, 
aleksandry jczy cy natomiast kry ty ką literacką. 
Gramaty cy epok późniejszy ch, który m 
zawdzięczamy  kody fikację tego, co dziś nazy wamy 
gramaty ką tradycyjną, przy jęli jako podstawy 
teorety czne zarówno analogię, jak i anomalię. 
Języ koznawstwo nowoczesne niewątpliwie poczy niło 
pewien postęp w tej dziedzinie, ale i ono nie 
rozwiązało problemu definity wnie. Polemika między   
 
 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

DZIAŁY  JĘZYKOZNAWSTWA: 
1. Fonety ka – analizuj e dźwięki j ęzy ka 
a). Arty kulacy jna – opisuj e sposoby artykulacji 
głosek.   Audy ty wna – bada sposoby  odbierania 
dźwięków  przez człowiek.   Akusty czna – opisuje 
fizy czną stronę dźwięków tworzony ch przez 
człowieka.  
2. Fonologia – ustala funkcj e dźwięków m owy  w 
procesie porozumiewania się w danym języ ku, 
opracowuje inwentarz fonemów w językach 
naturalny ch, wy odrębnia cechy dysty nkty wne głosek, 
3. Morfologia-opisuj e budowę leksem ów, które 
składają się z najmniejszych cząstek znaczący ch tj. 
morfemów.  
4. Fleksj a-zaj m uj e się regułami odm iany wyrazów, 
5. Słowotwórstwo-opisuje wy razy  pochodne 
słowotwórczo. Co to jest słownictwo, słownictwo 
rodzime, zapoży czone, frazeologizmy . 
6. Składnia  – bada procesy  tworzenia związków 
zdaniowy ch. Zajmuje się funkcjami składniowy mi 
leksemów, opisem szy ku wy razów w zdaniu.  
7. Sem anty ka- bada relacje znaków j ęzy kowy ch 
prosty ch i złożony ch do rzeczy wistości, posługuje się 
znaczeniem , (S. leksy kalna, S. zdaniowa) 

 

Socjolingwistyka  – bada relacj ę między j ęzy kiem  a 
społeczeństwem. Bada socjolekty  – wytwarzanie 
społeczny ch odmian języ kowy ch np. języ k miasta 
Krakowa; Profesj olekty  – języ ki grup zawodowych, 

Biolekty   – j ęzy ki związane z płcią; j ęzy ki fam iliarne, 
grup wiekowy ch. Zajmuje się związkami między 
faktami języ kowy mi a społeczny mi, bierze pod 
uwagę kontekst,  w jakim zachodzi akt 
kom unikacy j ny . 

2. Psy cholingwisty ka – bada zj awiska 
psy chologiczne i fizjologiczne zachodzące w 
człowieku  w czasie komunikacji języ kowej. 
Naturalne procesy opanowywania języka ojczystego, 
rozwój języ ka, naukę języ ków obcych.  
3. Etnolingwisty ka – lingwisty ka 
antropologiczna/kulturowa, bada stosunek języ ka do 
kultury , Odsłania języ kowy  obraz świata, Bada 
zależności między  ty pem kultury  a określonymi 
ty pami języ ka, który mi mówią nosiciele tejże 
kultury . Rozwinęła się w USA, dzięki  badaniom 
Whorfa i Sapira.  

 

RODZAJE  JĘZYKOZNAWSTWA: 
1. J. wewnętrzne – polega na badaniu samego języ ka  
bez uwzględnienia związany ch z nim zjawisk z 
zakresem  inny ch nauk, 
2. J. zewnętrzne – bada związki  z inny mi 
dy scy plinam i naukowym i, 
3. J. stosowane – bada m ożliwości i sposoby  
wy korzy stania języ koznawstwa w inny ch 
dy scy plinach np. logopedii, socjolingwisty ce, 
zajmuje się badaniami nad teorią przekładu, 
tłumaczeniami maszy nowymi, badaniami nad 
udoskonaleniem  przekazy wania inform acj i w 

sy stem ach telekom unikacyj nych. 

4. J. ogólne – bada wszy stkie j ęzy ki aby  stworzy ć 
jedną, spójną teorię języ ka. Ma charakter teoretyczny 
5. J. opisowe – m a charakter empiryczny, odwołuje 
się do ustaleń teorety czny ch, bada poziomy budowy 
języ ka, 
6. J. porównawcze- porównuje języ ki, ujmuje różnice 
i podobieństwa na tle rozwoju, ustala przebieg, 
przy czy ny , obserwuj e procesy 
7. J. kontrasty wne – bada j ęzy k w danym mom encie 

history czny m  
8. J. diachroniczne – m a charakter dy namiczny , 
zajmuje się języ kiem w jego rozwoju,  
9. J. sy nchroniczne – m a charakter staty czny, bada 
języ k w pewny m określonym okresie, bada to co jest 
10. J. taksonom iczne – celem  j est wyodrębnienie i 
klasy fikacja różny ch jednostek językowy ch. Ten typ 
stworzy ł N. Chomsky  
 

 

 

 

 

 

 

 

 

G LOSSOSEMANTYKA 
Gr. Glossa – język, mathe – nauka 
teoria języ koznawcza stworzona przez duńskiego 
lingwistę Louis`a  Hjelmslev`a, rozwijana dalej przez 
jego kolegów z Kopenhaskiego Koła 
Języ koznawczego, jest odłamem strukturalizmu, 
zwana „neosaussury zm em ‖.  
Języ koznawstwo, według Hjelmsleva, musi badać 
strukturę języ ka jako taką, bez uciekania się do stref 
pozajęzy kowy ch. Teoria języ ka jest poprawna 
j edy nie wtedy, kiedy  opiera się na „zasadzie 
empirii‖, tj. jeżeli opis spełnia następujące trzy 
warunki: 
-j est wolny  od sprzeczności 
-j est wy czerpujący 
-j est m ożliwie naj prostszy  
Pierwszy  warunek jak nadrzędny do drugiego, a 
drugi do trzeciego. Teoria językoznawcza powinna 
przewidy wać wszy stko to, co może wystąpić w 
dany m języku. Teorii nie należy mieszać z 
prakty czny m  j ej zastosowaniem . Teoria 
lingwisty czna nie może by ć weryfikowana w oparciu 
o konkretne  teksty  czy  języ ki, a jedynie w oparciu o 
to, czy  j ej  rachunek (w znaczeniu logiczny m) jest 
wy czerpujący i niesprzeczny. Jeżeli istnieje kilka 
teorii dający ch opis wyczerpujący i niesprzeczny 
właściwa będzie ta, której opis jest najprostszy .  
Hjelmslev rozróżnia dwie funkcje elementów 
języ kowy ch: 
-koniunkcja  (logiczne "i")  — j est dom eną tekstu 
(składanie tekstu  np. d+o+m=dom) 
-dysjunkcja  (logiczne "albo albo" — j est dom eną 
sy stemu (zachodzi między  elementami, które mogą 
pełnić te same funkcje); elementy istniejące w 
dy sjunkcji stanowią paradygmat, a proces 
podstawiania elementów w paradygmacie to proces 
kom utacy j ny  
Funkcj a oznacza zależność j ednego term inu od 
drugiego. Oba terminy  funkcji nazywają się 
funktywami. 
Interdepedencja — funkcj a m iędzy  dwom a 
elementami stałymi. 
Determinacja — funkcj a m iędzy elementem stałym  
i zm ienny m . 
Konstelacja — funkcj a m iędzy  dwoma elementam i 
zm ienny m i. 
 

  

G lossematyka  cz. 2 
Języ k dla Hjelmsleva jest to sy stem znaków. 
Wy różnia on w języ ku dwie współistniejące 
płaszczy zny , bez który ch proces komunikacji nie 
by łby  możliwy : 
-płaszczy znę treści 
-płaszczy znę wy rażenia 
Badając język w obu płaszczy znach poszukujemy 
najmniejszy ch klas (inwariantów). Najmniejsze 
elementy  języ kowe, dalej niepodzielne, nazy wa 
Hjelmslev glossemami. Pomiędzy formą wyrażenia i 
treści istnieje współzależność poprzez funkcję znaku, 
ale nie ma między płaszczy znami bezwzględnej 
sy metry czności. Ty m się różni języ k od sy stemów 
niesem ioty czny ch, np. gier. Ilość znaków w j ęzy ku 
jest nieograniczona, ponieważ można budować ciągle 
coraz to inne znaki  złożone.  Ograniczona jest jednak 
ilość figur, które są częściami składowy mi znaków. 
Języ k łączy  w sobie płaszczy znę wy rażenia i 
płaszczy znę treści. Jeśli wy dajemy dźwięki mowy, 
które nie formułują przy  tym treści, myśli — 
otrzy mujemy jedynie serię dźwięków bez znaczenia, 
jakiś abstrakcy jny  twór. 
Zadaniem językoznawstwa według glossematyków 
jest badanie formy wyrażenia i formy treści oraz 
stosunków  między  nimi zachodzący ch. 
 
 
 

 

 

 

 

\ 

 

 

G LOTTODYDAKTYKA  
to nauka zajmująca się badaniem procesu nauczania i 
uczenia  się  języ ków  obcy ch,  także  prakty czne 
nauczanie  języ ków  obcy ch.  Niektórzy   usiłują 
włączy ć tutaj również naukę o procesie przyswajania  
i  nauczania  języ ka  ojczy stego,  ale  trady cy jnie 
procesem  przy swajania  języ ka  ojczy stego  przez 
dziecko  zajmuje  się  psy chologia  rozwojowa  oraz 
psy cholingwisty ka, 

natom iast 

problem aty ka 

nauczania  języ ka  ojczy stego  to  przedmiot  tzw. 
m etody ki nauczania. Problematy ką tą zaj ęli się tacy  
uczeni  am ery kańscy ,  j ak  L. Bloom field, czy  Ch. C. 
Fries. O tej pory  prac na ten temat zaczęło przybywać 
także  w  Europie.  Do  pierwszy ch prób opracowania 
podstaw  teorety czny ch  problem aty ki  nauczania 
języ ków  obcy ch  należy   praca  H.  Sweeta  The 
practical study of language (1899). 
 

LOG OPEDIA 
(gr. logos - słowo, m owa, paideia - wy chowanie)  
Logopedia  to  nauka  zajmująca  się  kształtowaniem 
poprawnej mowy oraz usuwaniem jej wad i zaburzeń. 
Wiele uwagi poświęca się tu zwłaszcza kształtowaniu 
m owy   u  dzieci  i  m etodom   nauczania  m owy   w 
wy padku  j ej   braku  lub  utraty .  Ma  charakter 
interdy scy plinarny   i  korzy sta  z  osiągnięć  takich 
dy scy plin,  j ak  przede  wszy stkim   pedagogika, 
języ koznawstwo, psy chologia, fizjologia, psy chiatria, 
neurologia.  Wy rosła  z  psy chiatrii,  w której obrębie 
j uż  w  2  poł.  XIX  w.  badano  problem y   związane  z 
patologią mowy .  
Aktualnie  istnieją trzy  koncepcje określające zakres i 
przedmiot badań logopedii: 
koncepcja  medyczna  (S.  Grabias)  –    organizuj ąca 
zakres  przedmiotu  badań  logopedii  do  zaburzeń, 
profilakty ki  i korekcj i m owy  
koncepcja  pedagogiczna  –  doty cząca  problem u 
kształtowania  mowy   u  dzieci  z  upośledzony m 
słuchem i porozumiewania się głuchoniewidomy ch. 
koncepcja  holistyczna  –  traktuj e  logopedię  j ako 
samodzielną  naukę  zajmującą  się  wszy stkimi 
aspektam i m owy : embriologiczny m, patologicznym , 
społeczny m  i  arty sty czny m  (zwolennicy   -  L. 
Kaczm arek, I. Sty czek). 
Specjalności logopedii  i  ich zadania: 
Logopedia  teoretyczna  
integrowanie 

i 

wskazy wanie 

możliwości 

wy korzy stania w prakty ce wy ników badań, 
wprowadzanie 

m etod 

i 

narzędzi  służący ch 

diagnozowaniu wszelkich  zaburzeń mowy   
opracowy wanie 

programów 

oddziały wań 

profilakty czny ch i terapeuty czny ch 
 Logopedia  stosowana (praktyczna) 
rozwijanie kompetencji języ kowej i komunikacy jnej 
oraz  zapobieganie  nieprawidłowościom  przebiegu 
tego procesu 
Logopedia  ogólna  - wy chowawcza i arty sty czna 
kształtowanie  prawidłowej mowy   
doskonalenie wy mowy  już ukształtowanej  
Logopedia  specjalna - korekcy j na i surdologopedia 
usuwanie wad wy m owy  
nauczanie  mowy   (mówienia  i  rozumienia),  a  w 
przy padku  j ej   braku  lub  utraty ,  usuwanie  zaburzeń 
głosu, usuwanie trudności w nauce czy tania i pisania 
 
 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

PISMO SPÓŁGŁOSKOWE  i GŁOSKOWE 
Pismo  spółgłoskowe  (inaczej pismo alfabetyczne) 
pismo, którego znaki  graficzne zwane literami, 
odnoszą się do pojedy nczy ch głosek (fonemów); 
litery  mogą oznaczać same spółgłoski (natomiast 
samogłosek czy tający domyśla się z formy lub 
kontekstu)  np. pism o arabskie, fenickie, hebraj skie. 

Pism o arabskie – rozwinięte z nabatej skiej  odmiany 
pisma aramejskiego. Składa się z 28 znaków 
spółgłoskowy ch. Samogłoski  oraz ich brak oznacza 
się znakami diakry ty czny mi umieszczany mi nad lub 
pod literami oznaczającymi spółgłoski. Ciąg pisma 
j est poziom y  lewostronny . 
Pismo  głoskowe   



 

litery   mogą  oznaczać  także  zarówno 
spółgłoski,  jak i samogłoski  



 

np. pismo greckie, łacińskie, grażdanka. 

 
Pism o  greckie  –  oparte  na  piśm ie fenickim . Grecy  
alfabet  fenicki  znacznie  zm ody fikowali,  przede 
wszy stkim  dodając  do  niego  znaki  samogłoskowe, 
który ch alfabet fenicki nie miał. Wykorzy stali w tym 
celu  znaki  fenickie  uży wane  tam   na  oznaczenie 
charaktery sty czny ch  dla  jęz.  sem.,  a  nie 
wy stępujący ch w grec. spółgłosek lary ngalny ch. 
 
ALFABET: 
-ułożony   w  ustalony m   porządku  zbiór  wszy stkich 
liter  uży wany ch  do  zapisy wania  tekstów  danego 
języ ka  (czasem  rozpatry wany   bez  względu  na  ten 
porządek).  Nazwa  „a‖  pochodzi  od  nazw  dwóch 
pierwszy ch  liter  w  alfabecie  greckim :  alfa,  beta. 
Najważniejsze  alfabety   uży wane  dziś  w  Europie, 
ukształtowały   się  na  podstawie  alfabetu  greckiego i 
łacińskiego, pochodzący ch od alfabetu fenickiego.  
-  wtórnie  poza j ęzy koznawstwem  – uporządkowany  
lub  nieuporządkowany   zbiór znaków podstawowy ch 
(traktowany ch 

jako 

nierozkładalne 

i 

nie 

analizowany ch dalej), uży wanych do budowy ciągów 
mający ch wartość semanty czno-komunikaty wną 
- naj popularniej szy  sy stem  zapisy wania m owy . 
ZNACZENIA TERMINU: 
1. Alfabet to inaczej pismo alfabetyczne 
Fonety czny  sy stem  pisma, w który m  każdy  znak 
(zwany  literą) odpowiada zasadniczo j ednemu 
dźwiękowi  – głosce (samogłosce lub spółgłosce). W 
ty m rozumieniu alfabety  są różne, gdy ich zasadnicze 
zestawy  liter różnią się krojem pomiędzy  sobą, np. 
alfabet grecki, alfabet łaciński i alfabet cyrylicki są 
różne, a alfabet polski i alfabet niemiecki są ty lko 
wariantam i alfabetu łacińskiego. To rozum ienie 
term inu "alfabet" j est równoznaczne z term inem  
"pismo"  (np. pismo łacińskie = alfabet łaciński). 
2. Alfabet to inaczej "alfabet narodowy”  
Zestaw liter i inny ch, uzupełniaj ących znaków pisma, 
uży wany  dla danego języka lub narodu, ułożony   
w trady cy jnym, ustalonym porządku 
3. Alfabet  to inaczej "porządek  alfabetyczny"   
Trady cy jny, ustalony porządek znaków właściwy  dla 
danego alfabetu narodowego 
4. Alfabet fonetyczny to inaczej system 
transkrypcji  m owy  Mianem alfabetu określa się też 
różne sy stemy  transkry pcji fonety cznej języ ka 
mówionego, niezależne od stosowanego przez dany  
języ k sy stemu pisma (a także od faktu, czy  dany 
języ k w ogóle jest językiem pisanym, czy  tylko 
mówiony m). Najbardziej znany m systemem tego 
ty pu j est m iędzy narodowy alfabet fonetyczny (zw.  
w skrócie ang. IPA lub z fr. API). 
5. Alfabet czyli pseudoalfabet – systemy  kodów 
nie będące systemami  pisma 
Niekiedy  pojęciem alfabetu określa się też tzw. 
alfabet fonety czny ICAO, choć właściwie nie jest to 
sy stem  pism a ty lko m etoda m nemotechniczna 

literowania i j ednoznacznego przekazy wania zapisu 
słów, skądinąd  normalnie zapisy wanych alfabetem 
łacińskim, z  uży ciem mnemonimów (czy li słów 
zaczy nających się od dane. 

 

 

 

 

 

 

 

KOD  –  uporządkowany   sy stem   znaków  i  znaczeń. 
Składa  się  ze  znaków  i  konwencji  znaczeniowy ch, 
wspólny ch i znany ch danej społeczności. 
KODY JĘZYKOWE 
słownictwo + gramaty ka danego języ ka  
jest sy stemem znaków umowny ch  
jest  wspólny   dla  wszy stkich  członków  danej 
społeczności, odznacza się dużą trwałością  
jednostki niższego  rzędu nazy wają się FONEMAMI, 
następnie – MORFEMY i WYRAZY 
sy stemy   języ kowe  lange  realizują  się  w  odmianie 
mówionej i pisanej  
sposób  mówienia  parole  –  indy widualna realizacja 
sy stemu języ ka 
KODY NIEJĘZYKOWE 
Kody  obiektywne  – oznaki,  sy gnały  
Kody  estetyczne  (subiektywne)  –  m ody ,  uży cia, 
zachowanie, obrzędy , uroczy stości, gry , sztuka 
KODY  ALFABETYCZNE  (PARAJĘZYKOWE) 
– alfabet Morsa  
KODY  KRYPTOG RAFICZNE  –  zastępuj ą  litery  
figuram i 
POMOCNICZE  KODY MOWY 
Kody 

prozodyczne 

–  wy korzy stują  zmiany  

wy sokości i trwania głosu; intonacja i akcent 
Kody  kinetyczne  –    wy korzy stuj ą  gesty ,  m im ikę  i 
pantomimikę, języ k ciała 
Kody  proksemiczne  –    wy korzy stuj ą  przestrzeń 
istniejącą między  nadawcą a odbiorcą 

KODY  SPOŁECZNE  –  służą  realizacji  wszy stkich 
aktów  społecznego  komunikowania  się,  ustalenie 
pozy cji  jednostki  w  grupie; zalicza się do nich układ 
hierarchiczny   
Herby , proporce i totem y – przynależność do rodziny 
Insy gnia  i  ordery   –  przy należność  do  ugrupowań i 
stowarzy szeń 
Znajomość  ty ch  kodów  pozwala  na  dobre 
komunikowanie  się w obrębie danej społeczności. 
Przy kłady :- tatuaże, makijaże, fryzury; szy ldy  i znaki 
fabry czne; 
-  wtedy ,  gdy   rozpatruj em y   nazwiska  i  przezwiska 
jako powszechne znaki tożsamości 
 

  

Szkoła  Kazańska: 
Kazańska  szkoła  lingwistyczna  – kierunek  badawczy  
stworzony  przez grupę uczony ch polskich i rosy jskich 
skupiony ch wokół  J. Baudouina de Courtenay  w okresie 
j ego pracy  na uniw. w Kazaniu (1875 – 83). 
Naj wy bitniej szym i jego uczniam i byli w tym  okresie M. 
Kruszewski  i V. A. Bogorodickij  oraz znany   
w późniejszy ch latach history k językoznawstwa ros. i 
muzy kolog S. K. Bulič. 
Kazańska  szkoła  lingwistyczna: 
-Wprowadziła  pojęcie  fonemu  j ako  dy ferencj uj ącej  
znaczenie  abstrakcy jnej  jednostki  języ kowej  będącej 
ekwiwalentem  dźwięku.  Sam  termin  „fonem‖ 
zapoży czony   został  od  F.  de  Saussure’a,  który   w 1879 
uży wał go zgodnie z trady cją francuską, jako sy nonimu 
głoski. 
-Stworzyła 

podstawy 

fonologii, 

wy korzy stując 

opozy cje do opisu fonemów i ustalając podstawowe dla 
języ koznawstwa strukturalisty cznego przeciwstawienie 
między  inwariantem  fonologicznym  i  wariantami  – w 
terminologii  tej  szkoły   dywergentami  –  fonemów. 
Daną 

pierwszą  próbę  klasy fikacji  wariantów, 

wy odrębniające: 

dy wergentny  

niemoty wowane, 

moty wowane otoczeniem dźwiękowy m, uwarunkowane 
pozy cją  
w 

j ednostce  gram aty cznej   oraz  m oty wowane 

przy należnością  danej  jednostki  gramaty cznej  do 
określonej klasy  gramaty cznej.  
-Baudouina de Courtenay  i j ego uczniowie, doceniaj ąc 
naukową 

ważność 

prac 

lipskiej 

szkoły  

młodogramaty ków, 

dostrzegli 

i 

sygnalizowali 

ograniczenia  tej  szkoły,  polegające  na  niedocenianiu 
języ koznawstwa  ogólnego i badań jęz. ży wy ch oraz na 
zby t mechaniczny m ujmowaniu zmian jęz.  
-Uwydatniała  społeczny  charakter  jęz.  i  podkreślała 
konieczność 

rozróżnienia  jęz.  praw  stosunków 

równoczesny ch 

oraz 

praw 

dy namiczny ch 

warunkujący ch rozwój jęz.  
-Sy ntezę swy ch rozważań ogłosił Baudouin w rozprawie  
pt. Próba teorii  alternacji fonetycznych (Kraków 1894). 
- Osoby związane  z szkołą: 
Jan Niecisław Baudouin de Courtenay , Mikołaj 
Kruszewski,Lew W.Szczerba (1880-1944) 
,Sergei Konstantinowicz Bulič (1859-1921) 
Wasilij  Aleksej ewicz Bogorodickij  (1857-1941) 
Aleksandr Iwanowicz Aleksandrow (1861-1917) 
Wasilij  Wsiliewicz (alias Wilhelm ) Radlow (1837-
1918),Max Vasm er 

 

 

 

ZNAKI: 

1. Naturalne – opieraj ą się na relacj i przyczynowo-
skutkowej  lub następowania po sobie; 
Sy m ptom y (oznaki,obj awy) – 1.stronne 
Relacj a podobieństwa (fotografia,makieta) 

Obrazy (znaki ikoniczne,ikony )  – sy gnały  2-stronne 
2. Konwencj onalne – oparte na umowie między 
członkami wspólnoty  komunikacy jnej. Brak 
podobieństwa między  treścią a formą, różnią się w 
różny ch kulturach (czarny  w PL to żałoba, w Chinach 
mają biały ). Każdy sygnał ma swojego O., ale nie każdy  
ma świadomego nadawcę (np. w przy padku 
sy mptomów – gorączka nie jest świadomym znakiem 
wy sy łany m przez pacjenta, symptomy są ty lko O. mają 
charakter 1-stronny , pozostałe znaki są 2-stronne). 

-Znaki m ogą tworzy ć sy stem – zbiór elementów 
zorganizowany ch w taki sposób, że każdy  element 
pozostaje w związku  z pozostały mi elementami i z 
całością.  
-Znaki j ęzy kowe służą do porozum iewania się danej 
społeczności, Niezbędny  jest N. i O. 
- Podział znaków  wg. zm y słów:  
Znaki  wzrokowe: przemijające(gesty ,miny)-mogą 
układać się w sy stemy  ; trwałe (symbolika kolorów, 
działa sztuki,  pismo, znaki  drogowe) 
Znaki  słuchowe: głosowo-słuchowe (dźwięki 
wy twarzane przez aparat słuchowy np. języ k ludzki 
mówiony , śpiew ptaków, okrzy ki małp), 
instrum entalno-słuchowe (dźwięki wy tworzone przez 
instrumenty  np. muzy ka instrumentalna); U zwierząt 
sy gnały  doty kowe i powonienia. Ludzie także w ten 
sposób się informują (szturchnięte łokciem, pocałunek, 
kopnięcie, skonwencjonalizowany  kod doty kowy  
alfabet Braille’a) 
 

Cechy wzorcowe wyróżniające znaki językowe 
ludzi  wg. Hocketta „Zagadnienia  uniwersaliów w 
języku”: 
UNIWERSALIA JĘZYKOWE: 
1. Arbitralność: wiąże się z jego konwencjonalnością, 
brak naturalnego związku  między  formą a treścią 
(kwiat-róża, kwiat-słowo), brak dowolności, związek 
formy  z treścią raz ustalony  nie może być zmieniany 
(wy jątek: wy razy  onomatopeiczne) 
2. Semanty czność: znaki języ kowe odsy łają O. do 
zjawisk otaczanego świata (róża odnosi się do klasy  
kwiatów  o określony ch cechach, można mówić o 
róży  jako o 1. Kwiatku lub całej klasie różny ch róż), 
abstrakcy jność języ kowy ch znaków, treść znaku jest 
zawsze ogólna (oprócz nazw własny ch), u zwierząt 
brak tej  cechy , 
3. 2-stopniowość struktury  – podwój ne 
rozczłonkowanie  struktury , dwa poziomy : elementy 
nieobdarzone znaczeniem  ( k o t –osobno nie m aj ą 
znaczenia) i jednostki znaczące. Różne kombinacje 
nabierają znaczenia, właściwość cechująca jedynie 
ludzi, 
4. Autonomiczność- możliwość posługiwania się 
języ kiem dla mówienia o sprawach odległych w 
czasie i przestrzeni, autonomiczność pojawia się na 
pewny m etapie rozwoju umysłowego, cecha typowa 
dla ludzi. 
5. Kreacy jność – produkcyjność, otwartość systemu, 
człowiek  może mówić o wszy stkim, o czy m zechce i 
kiedy kolwiek  chce, zdolność rozum ienia wypowiedzi 
nowy ch, wy nikająca z dwóch poziomów: jednostek 
nieznaczący ch i znaczących, z hierarchicznego 
rozbudowania tego drugiego poziomu; więcej niż 
jedna reakcja na określony  bodziec; zdecydowanie 
wy różnia ludzki  sposób komunikowania  się; dzięki 
niej możliwa twórczość literacka, poezja 
 

  

 

 

 

 

 

ZNAKI  2.  

Znak:  form a oznaczaj ąca (coś, co odsyła do czegoś), 
treść oznaczana ( to, na co zwracana jest uwaga) 
ZNAKI: doty kowe, wzrokowe, słuchowe, smakowe, 
zapachowe. 
Sy stem znaków tworzy  KOD; SUBKOD – 
realizowany  różny mi kanałami: wzrokowy  (pismo 
mowa głuchoniemych), wokalno audy cyjny 
(mówienie), instrumentalno –audycyjny (bębnienie), 
doty kowy  ( alfabet Braille;a). 
Podział ze względu na strukturę i funkcję: 
-SYMPTOMY ( charakter biologiczny , niec elowe, 

j ednostkowe) 
-SYGNAŁY (celowe, dwustronne) dzielą się na: 

- asem anty czne apele – N. nastawiony  na wywołanie 

reakcj i; 
-sem anty czne – odsyłają O. do zj awiska z 
otaczającego świata (umotywowane( Obrazy ): 
podobieństwo znaku  do zjawiska (hieroglify ); 
niem oty wowane: brak zasady  podobieństwa. Są 

j ednoklasowe, dwuklasowe (bez fonem owe, 
fonem owe) 

 

         

 

Język  – cechy 
- sy stem  przekazy wania kulturowo sy gnałów 
konwencjonalny ch służących do porozumiewania się 
w obrębie danej społeczności; 
-kod  2-klasowy ; 

-cechuj e się autonomicznością i kreacyj nością; 
-wy łączna właściwość ludzi 

-ludzka  cecha gatunkowa; 
-człowiek  to hom o loquens (m ówiący) – ssak, który  
mówi 
-wy twór społeczny  
-twór stały  

-abstrakcy j ny  
- Sam ozwrotność – m ówienie za pom ocą języka o 
samy m języku. 
- polisem iczność – twórcze uży cie wyrażeń 
języ kowy ch 
 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

PODZIALY  JĘZYKÓW 
I. ETNICZNE:  są lub by ły  uży wane jako rodowite 
przez członków  jakiegoś społeczeństwa: 
1. Żywe  – te który m i się posługuj em y 
2. Martwe: a) wegetuj ące – o tradycji ciągłej, nigdy  

nie wy gasaj ącej (łacina, greka); b). odcyfrowane – 
znajomość zanikła, ale pozostały  teksty , które zostały  
odszy frowane, co pozwoliło odnowić ich znajomość 
(egipski,sum ery j ski); c). zrekonstruowane: po 
niegdy ś ży wy m języ ku nie pozostały  nawet teksty  
pisane, chociaż przekształcił się on w inne języ ki, co 
pozwoliło  języ koznawcom w przy bliżeniu go 
zrekonstruować (j. prasłowiański) 
II. POMOCNICZE:  j ęzy ki, który m i dana 
społeczność nigdy  nie posługiwała się jako 
pierwszy m : 
1. międzyetniczne:  a). sztuczne ( esperano, ido, 
occidental, interlingua); b). pidgin: ogólnie języ k 
m ieszany , utworzony  na podstawie j . angielskiego i 
jakiegoś innego języ ka, rozwija się; c). 
między narodowe: powstają w skutek wzajemnych 
zapoży czeń w efekcie długich i bliskich kontaktów 
różny ch grup etniczny ch (j. kreolskie, pidginy , które 
powstały  z różny ch względów stały  się językiem 
jakiejś społeczności), najczęściej powstałe przez 
uproszczenia morfologiczne języ ków kolonizatorów i 
przesy cane elementami leksy kalny mi języka 
tuby lców np. na bazie j. francuskiego mówi się na 
Haiti i Marinice.  

2. międzynarodowe  – posługuj ą się nim  różne 
narody /plem iona w kontaktach handlowy ch, 
dy plomaty cznych, naukowy ch: greka, łacina, 
angielski,  francuski, hiszpański,  chiński,  arabski, 
rosy j ski,suahili, perski, hausa; a). naturalne – te, 
które powstały  w drodze naturalnego rozwoju; b). 
sztuczne:  nie podlegają ewolucji, służą kontaktom  
III. PROGRAMOWANIE: ( Pascal, Java, Ruby, 
Py thon) – nie konkuruj ą z naturalny m i, języki 

form alne 

 

 

BIOLOG IZM I  NATURALIZM: 

- wpły w osiągnięć biologiczny ch i teorii ewolucji 

Darwina; 
-wy wodzą się z filozofii em piry cznej 
(doświadczalnej) 
BILOGIZM: języ k traktowany  jako organizm  
NATURALIZM: j ęzy k j ako wy twór natury 

- Franz Bopp, A. Schleicher: Koncepcj a drzewa 
Genealogicznego; 

- BILOGICZNY NATURALIZM: j ęzy k j est 
zj awiskiem  natury  wy tworzony m w prehistorii 
niezależny  od człowieka, Drogę rozwoju wy znaczają 
prawa biologiczne (prajęzyk-praprzodek; języki 
pokrewne- potom stwo) 

-Teorię Schleichera – podważa J. Schm idt: TEORIA 
FALOWA ( zmiany  języ kowe rozchodzą się 
koncentry cznie, częściowo na siebie zachodzą) 
- j ęzy ki sty kaj ą się ze sobą (początkowo nie by ło 
granic języ kowy ch) 
-rozszczepienie j ęzy ka poprzedziła 

DYFERENCJACJA DIALEKTYCZNA (zm iana, w 
wy niku której powiększa się różnica między  
głoskami) 
-Języ k praindoeuropej ski to konstrukcj a hipotety czna 
-A. LESKIEN ( Niem iec, podzielił rzeczowniki s-c-s 

na deklinacj e, a czasowniki na koniugacj e) – obie 
teorie uzupełniają się, wspólne 
pochodzenie+mieszanie się języków. 
-Ewolucj a j ęzyka, czy nniki: wewnątrzj ęzy kowe, 
pozajęzy kowe.  
 
 

 

 

      PISMO  przedstawienie lub zapis j ęzy ka w form ie 

graficznej (wyłączając takie zjawiska jak 
prehistory czna sztuka naskalna lub sznury  z węzełkam i, 
pełniące funkcję komunikatów u ludu Joruba), we 
wszy stkich  języ kach naturalnych spotyka się 
homonimię. RODZAJE PISMA: 

 1. Sumeryjskie  pismo  klinowe:  znak  nie 

informował o wartości fonetycznej wyrazu, 
nazwa od znaków w postaci klinów,  które by ły  
wy kony wane rylcem w miękkiej glinie, wy wodzi 
się od sy stemu piktograficznego, każdy  znak 
przedstawiał cały  wy raz, podstawa pisma 
Asy ry jskiego i Babilońskiego. 

2. Pism o egipskie – 4 ty s. l.at p.n.e.: pism o na 

gliniany ch tabliczkach, kam ieniach, papirusie, 
pisaniem zajmował się skry ba; odczy tanie pisma 
egipskiego  umożliwił kamień z Rosetty , gdzie 
widnieje inskry pcja upamiętniająca wstąpienie na 
tron Ptolemeusza VEpifanesa, Egipcjanie używali 
ok  stu znaków  dwuspółgłoskowy ch i ok.  50. 
Trójspółgłoskowy ch, hieroglify – nazwa od 
„hieros‖:święty  i „gly pho‖ rzeźbię – oparte na 
piktogramach. Wy różnia się: pismo 
hieroglificzne, hieraty czne kursy wne – pism o 
kapłanów, hieraty czne właściwe – kapłańskie, 
dem oty czne – ludowe.  

3. Pism o greckie: Linearne A – uży wane w 

staroży tnej Krecie,  Linearne B; alfabet grecki – 
ok  VII w.p.n.e, sy stem wzorowany na piśmie 
Fenicjan, by ły  w nim znaki dla spółgłosek i 
samogłosek 

4. pism o runiczne: wy korzy stuj e kreskę , posługiwali 

się nimi ludy  germańskie, III w.n.e, nazwa 
pochodzi od „runo‖-tajemnica 

5. Pism o m aj ów: nierozszy frowane, zasadniczo j est 

pism em  hieroglificzny m, 

6. Pism o chińskie – pism o ideograficzno-fonetyczne, 

powstało na bazie piktogramów, ok. 40 ty s.od 
góry  do dołu znaków, pisano w kolumnach, 
czy tane od góry  do dołu począwszy od prawej 

7. pism o perskie: pism o klinowe, 41 znaków,   

ABDZAD – pism o spółgłoskowe, term in P. Daniels, 

( arabski, aram ej ski, fenicki, hebrajski, sy riacki)  

Niepełny, gdy  samogłoski  oznaczane  są  znakami 

diakrytycznymi.   

  

 

 

KIERUNEK  PISMA: 
1. Poziomy  z lewej do prawej, np. łacina, greka 
(alfabety czne, sylabiczne) 

2. poziom y  z prawej  do lewej  – hebraj ski, arabski 

3. bustrofedon – pisze się z przem ienny m  poziom ym 
pisaniem  wierszy : raz z lewej  do prawej, raz z prawej  

do lewej  np. cy pijskie, lubij skie 
4. pionowe kolumny  z prawej do lewej, np. japoński 
5. w piśmie koreańskim znaki  grupowane są przez 
stawianie ich obok siebie lub j edne pod drugim i, 
wtedy  są szeregowane w kolumny  – poziome lub 
pionowe 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

LIGA JĘZYKOWA  – grupa języ ków różnego 
pochodzenia, które w skutek  długotrwałego, 
wzajemnego oddziały wania wytworzyły wiele 
wspólny ch cech w systemach gramaty czny ch i 
fonologiczny ch. Języ ki należące do tej samej ligi 
nazy wane są języ kami powinowaty mi.  
KLASYFIKACJA MAJEWICZA: opiera  się na 
geograficznej klasy fikacji języków Europy  
opracowanej przez G. Decsy’ego w 1973, w której 
nacisk położono  na kry teria natury  pozajęzy kowej – 
społecznej i history cznej, jeżeli zaś chodzi o cechy 
struktury  wewnętrznej języków, wskazy wano jedynie 
te, które nie wy nikaj ą z bezpośrednich powiązań 

genety czny ch.  
KLASYFIKACJA języ ków Europy : 
1. Liga  tzw. wielkich  języków  Europy:  angielski, 
francuski, niemiecki, włoski,  rosy jski; CECHY: 
anality czny  sposób ekspresji, uproszczona odmiana 
przez przy padki i  przy im ki j ako wy razam i 
posiłkowy mi w prepozy cji, uży cie rodzajników 
określony ch i nieokreślony ch, zgodności w 
tworzeniu form  czasownikowy ch z czasownikam i 
by ć, mieć jako wy razami posiłkowy mi, prefiksacja 
czasownika bądź skłonność  do takowej, wielka ilość 
odpowiedzialności słownikowy ch, sem anty cznych, 
frazeologiczny ch proweniencji łacińskiej.  
2. Liga  wikingijska:  duński,  norweski,  islandzki, 

farerski, irlandzki,  szkocki(=gaelicki),  walij ski, 
bretoński,  szwedzki,  lapoński€,  fiński  ( z karelskim), 
łepski,  Decsy   -wy marły, protoplasta angielskiego, 
CECHY: obecność między zębowy ch szczelinowy ch, 
duże obciążenie połączeń między wyrazowy ch, 
przegłos, wy miana konsonanty czna, akcent w 
większości  na pierwszej sy labie, uproszczona 
odm iana przez przy padki, proces zanikania 
gram aty cznej kategorii rodzaj ów rzeczownika, w 
koniugacji zanik  wy kładników  osoby , formy mocne 
przy  py taniu i negacji, analityczny sposób ekspresji, 
prefiksacja czasowników słabo rozwinięta  
3. Liga  pobrzeżna:  fry zy j ski, holenderski z 
flam andzkim (=niderlandzki), baskij ski,  hiszpański, 
portugalski,  maltański. 
4. Liga  pejpujska:  estoński,  wotski,  liwski,  łotewski, 
CECHY: inicjalny  akcent, bogactwo dyftongów, 
apokopa, korelacja iloczasowa, skłonność do 
palatalizacj i, rozbudowany  paradygmat rzeczownika, 
większa  ilość rdzenia na –e, niż –a 
5. Liga  rokytnicka:  polski,  litewski,  białoruski, 
ukraiński,  kaszubski,  CECHY:   brak korelacji 
iloczasowej, akcent ruchomy, brak dy ftongów, liczne 
wy miany  samogł. I spółgł., wokalizacja twardego ł w 
wy głosie, bezosobowe konstrukcje imiesłowowe, 
rozbudowana fleksj a rzeczownika z cecham i 

archaiczny m i, rozbudowana palatalizacj a,  
  

 

 

 

 

Liga  Bałkańska:  rumuński,  mołdawski, 
macedoński,  albański,  grecki,  turecki, CECHY: 
brak bezokolicznika,  prostopozy cy j ny rodzajnik, 

form atowanie czasu przeszłego za pom ocą 
czasowników  posiłkowy ch o znaczeniu chcieć, 
ruchom y  akcent, ubogi sy stem wokaliczny , silnie 
rozbudowana koniugacj a, anality czna fleksj a 

rzeczownika,  

8. Liga kam ska: czuwaski,  m arij ski(=czerm iski), 
tatarski(=z kry m sko-tatarskim ), baszkirski,  wotiacki, 
mordwiński€, komi-zy riański,  nenecki, kałmucki 
9. 4. Języ ki wy spowe – luksemburski, 
retoromański(e), łuży cki(e), gagauski, oraz 5. J. 
diasporowy ch: jidy sz, ladino, karaimski, cy gański, 
armeński.  
 

 

 

 

JĘZYK  NATURALNY: stosowany  przez ludzi do 
kom unikacj i interpersonalnej , w ty m znaczeniu 
pojęcie stosowane jest głównie w dyscyplinach 
matematy czny ch i technicznych, aby odróżnić go od 
języ ków formalnych, np. od języków 
programowania; jako języ k powstały na drodze 
history cznego rozwoju określony ch grup etniczny ch, 
narodowy ch, w odróżnieniu od języ ków sztuczny ch; 
ma luźne reguły , często banaly. 

 

RODZAJE  ALFABETÓW: 
1. FENICKI – najstarszy zachowany  alfabet 
świata, modyfikacja  proto-kanejskiego  pisma, 
spółgłoskowy  = abdżad,  czytany od  prawej do 
lewej; 
2. Łaciński:  pochodzi  z alfabetu etruskiego, 
istnienie dwuznaków,  obecnie 26 znaków  (kiedyś 
21) 
3. Głagolica – najstarsze pismo  słowiańskie, 
stworzone przez Cyryla i Metodego, pierwotny 

alfabet s-c-s, miał być językiem  liturgicznym 
Słowian.  Rodzaje: bułgarska,  chorwacka, 
kursywa(drukowana,  komputerowa); 
4. Cyrylica: służy do  zapisu  języków 
wschodniosłowiańskich,  większości 
Pdsłowiańskich,  Twórcy: Cyryl i metody,  
5. Grażdanka:  odmiana  cyrylicy, wprowadzona w 
Rosji w 1708 r. przez Piotra 1, krój czcionki 
zbliżony  do  antykwy.   
 

 

G RAMATYKA PORT ROYAL: 
Założenia zostały  opublikowane w 1660 r. przez C. 
Lancelota i A. Arnaulda, związany ch z Port Royal 
des Champs; ZALOŻEŃA: 
- gram aty ka oparta na koncepcjach logiczny ch, 
poszukiwanie  uniwersaliów (języ ki oparte na 
podobnej strukturze), gramaty ka nie miała ograniczać 
się ty lko do opisu  lingwisty cznego, nie miała dawać 
rejestru poprawnych wyrażeń ani wskazy wać samych 
ty lko reguł, ale te reguły  wyjaśniać. Konkretny m 
materiałem badawczy m miał być w zasadzie każdy  
języ k ży wy , współczesny ,  
- Posłuży li się poj ęciem  uniwersalia języ kowe – 
cechy  wspólne języ ków świata: te same kategorie 
języ kowe (rzeczowniki, podmiot), cechy 
semanty czne (współtworzą znaczenie, ży wotność). 
Cechy  wy nikające z właściwości wspólny ch 
fizj ologiczny ch i psy chologiczny ch. Podobieństwa 
kultur,  z  natury  języka ( jako sy stemu) 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

RODZINY  JĘZYKÓW  INDOEUROPEJSKICH: 
1. Indyjska  – wedy j ski, Sanskry t, współcześnie 
(Indie, Pakistan), hidi, urdu, bengalski; 

2. Irańska – perski, afgański, asety ński, tadiy cki, 
paszto, w staroży tności: staroperski, Awesty ; 
3. Wy marłe w VIIIw .n.e. Tocharskie ( Azja 
Środkowa); 
4. Wy marła Anatolijaska – hetycki, luwi ( Azja 
m niej sza), 
5. Tracko-Orm iańska: w staroży tności dialekty  
trackie (Bałkany ) i fry gijskie ( Azja mniejsza); dziś: 
ormiański; 
6. Greka: dziś  nowogrecki; 
7. Języ k Albański:  ostatni  szczątek  dialektów 
uży wany ch w krajach Daków; 
8. Wy marła Iliry jska: dialekty  staroży tnych Ilirów; 
9. Italska:  w staroży tności 3. Zespoły : laty ński 
(łacina) – rozwinęły  się języ ki romańskie: a). 
hiszpański,  portugalski,  kataloński;  b). francuski, 
prowansalski; c). włoski,  retroromański, sardy ński; 
d). rumuński, mołdawski, dalmaty ński 
10. Celty cka: irlandzki,  szkocki  i zanikające: 
bretoński,  walijski, kornwalijski 
11. Germańska: niemiecki, angielski, holenderski, 
skandy nawskie: duński,  szwedzki,  islandzki, 
norweski, wy marły  gocki; 
12. Bałty cka: litewski,  łotewski,  wy marły  staropruski 
13. Słowiańska  ( wy marłe: połabski, słowiańskie 
dialekty  Maklemburgii, słowiński) 

 

G EOG RAFIA LING WISTYCZNA 

- opiera się na badaniach  dialektologicznych 
- DIALEKT: ty p j ęzy ka, zespół cech dialekty cznych 
koncentrujący ch się w pewnej części terytorium 
języ kowego, decy duje o wyodrębnieniu się etnicznej 
grupy , GWARA: pojęcie podrzędne- mowa chłopów 
z  określonej okolicy , NARZECZE: zespół gwar o 
cechach wspólny ch, DIALEKTOLOGIA: nauka o 
dialektach, DIALEKTOGRAFIA: bada, opisuj e  
- początki  to XIX w. – m łodogram aty cy ( 
potwierdzanie tezy  o bezwy jątkowości praw 
języ kowy ch) 
- Jules Gillieron – stworzy ł pierwszy  zary s 

dialektologii 
- Założenia ( podstawy  współczesnej dialektologii): 
1. różnice dialektalne najczęściej w słownictwie i 
fonety ce, 2. Istotne czynniki społeczno – history czne, 
3. Warunki geograficzne wpły wają na dyferencjację 
(różnicowanie) języ ka, 4. Tempo zmian: czy nniki 
ekonom iczne i psy chologiczne, m edia 

- Innowacj ę warunkuj e KONFILKT 
HOMONIMICZNY – dwa hom onimy zaczy nają być 
uży wane w ty m samym kontekście  tworzy  się 
nowy  wy raz. 

 

SZKOŁA  MŁODOGRAMATYKÓW: 
- szkoła  językoznawcza  ukształtowana  w końcu  lat 
70 XIX  w. w Lipsku  wokół  A. Leskiena  (=grupa 
lipska)  . Przedstawiciele: 

1. Niem cy : Brugm an, Delbruck,  
2. Paul Herman „ Założenia językoznawstwa 
history cznego‖ – sformułował 1. Program 
3. Rosj a: Sobolewski,  Szachm atow, Fortunatow 
4. Polska:  Łoś, Rozwadowski 
- cechował ich psy chologizm  i history zm , 
-uznali norm y  j ęzykowe za fikcj ę 

- j ęzy k podlega ewolucj i, jest wyrazicielem 
narodowej  psy chik 

- teoria falowa i drzewa genealogicznego (rozwoj u 
języ ka) uzupełniają się, 
- Odkry li prawo dy sy milacj i – upodobniania 
spółgłosek  przy dechowy ch w języ ku staroindy jskim i 
greckim  

- m etoda history czno –porównawcza 
- w podświadom ości sy stem j ęzy kowy  działa 
automaty cznie, ulega ewolucji, którą sprowadzono 
do 3. Zjawisk: bezwy jątkowy ch praw głosowych, 
działania analogii, zapoży czeń, 
- poszukiwanie  psy chologiczny ch przy czy n zm ian w 
języ ku 
- zainteresowanie badaniami dialektów 
- znaczenie naturalny ch warunków ży ciowych np. 

klim atu 

 

 

 

 

SZKOŁA  KOPENHASKA:   
- koniec  międzywojnia 
- zaj m owali się analizą znaczenia terminu język 

(langue). 3 poj ęcia mieszczą się w ramach j ęzy ka: 
1. schemat języ ka: czysta forma określona 
niezależnie od realizacji społecznej  
2. norma języ kowa(materialna): określa ją realizacja 
społeczna, ale nie jest zależna od przejawów 
szczegółowy ch 
3. zwy czaj języ kowy: zespół nawyków w pełny m 
społeczeństwie 
Przedstawiciele: V. Brondal, L. Hj em slev 

(Glossosem anty cy) 
- Hj em slev wprowadził poj ęcie aktu indy widualnego: 
który  odpowiada mówieniu (parole). Bliski związek 
aktu  indy widualnego m owy ze zwy czaj em 
języ kowy m (razem tworzą materialną stronę języ ka, 
która sprzeciwia się niematerialnej stronie – 
schem atowi) 
Założenia Hjemsleva 
- zbadanie lingwisty ki – zbudowanie m etaj ęzy ka 
(logicznego narzędzia definicji) 
- związek  j ego teorii z teorią de Saussure’a: bada 
dźwięk  jako jednostkę abstrakcy jną ( nie zaś 
materialną) oraz teoria znaku funkcjonującego w 
kom unikacj i; 

- Skłaniał  się ku  gram aty ce logicznej ( w opisie) – 
analiza logiczna języ ków metodą matematyczną 
- wprowadził poj ęcia: TREŚĆ ( rzeczy wistość, o 
której się komunikuje), WYRAŻENIE ( środki do 
kom unikowania) 

- szuka  w j ęzy ku tego co abstrakcy jne  
PLAN TREŚCI  I WYRAŻANIA: 
Treść = rzeczy wistość, o której języ k może 
komunikować, Wyrażanie  = środki, umożliwiające 
komunikowanie  treści 
Zarówno w obrębie planu treści jak i planu wyrażania 
wy różnić można substancję i formę 
SUBSTANCJA TREŚCI: oznacza  żywą 
rzeczywistość samą w sobie; FORMA TREŚCI: 
oznacza  nasz  psychiczny  obraz substancji  czyli 
sposób  w jaki  my  odbieramy,  rozumiemy 
otaczającą nas rzeczywistość; 
SUBSTANCJA WYRAŻANIA: fizyczna, 
dźwiękowa  strona języka 
FORMA WYRAŻANIA: psychiczny obraz 
substancji  wyrażenia, tj. sposób w jaki  odbieramy, 
rozumiemy  znak  językowy  w procesie 
porozumiewania  się.  
 
 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

G RAMATYKA TRANSFORMACYJNO – 

G ENERATYWNA:  
TRANSFORMACYJNA – wg. Morrisa, który  
wprowadził to pojęcie to wzajemny stosunek między  
konstrukcjami gramaty cznymi  pozwalający dzięki 
regułom na przekształcania jednej konstrukcji w 
drugą ( np. stronę czy nną w bierną) 
GENEROWANIE – wy twarzam, rodzę, Twórcą jest 

N. Chom sky , ( powstała pod koniec l. 50 w opozy cj i 
do dy stry bucj onizm u) – celem  jest wykry cie reguł, 
które generują. Generowanie nieskończonego zbioru 
zdań ( za pomocą reguł gramatyczny ch) 
- Punktem  wy j ścia dla Chom skiego j est : jako 
możemy  budować, rozumieć zdanie, z który m się 
zetknęliśmy . Wprowadził rozróżnienia na: 
1. Kom petencj e a preformacje ( odpowiada Lange i 
parole) oraz 2. Na strukturę powierzchniową i 
głęboką.   
KOMPETENCJA – nieuświadom iona, im plicytna 
wiedza o swoim języ ku, znajomość języ ka. Pozwala 
na wy powiadanie się, rozum ienie zdań. Odróżnianie 
zdań poprawny ch, parafrazowanie zdań, rozwikłanie 
wieloznaczności 
PERFORMACJA – fakty czne uj ęcie j ęzy ka w 
konkretnej sy tuacji, zależy  od kompetencji, ale nie 
jest przez nią zdeterminowane. Wpływ ma 
wy konanie, stan psy chiczny , pamięć.  

STRUKTURA POWERZCHNIOWA – struktura 
zdania  
S. GŁĘBOKA – nie jest dostępna z bezpośrednich 
obserwacji, zawiera niezbędne elementy potrzebne 
interpretacj i sem antycznej zdania 
- Uży tkownicy  j ęzy ka popełniają błędy, nawet gdy 

dobrze znaj ą j ęzy k. Zdaniem lingwisty  jest ustalić 

kom petencj e – podstawowy system  reguł. 
GRAMATYKA GENERATYWNA – model 
kompetencji idealnego uży tkownika języ ka 
GRAMATYKA GENERATYWNO – 
TRANSFORMATYWNA: za najważniejszą 
płaszczy znę uznaje płaszczy znę sy ntakty czną, 
podstawową jednostką jest zdanie.  
- m odel kom petencj i języ kowych użytkowników 
- każdy  uży tkownik  j ęzy ka m a zdolność do tworzenia 
i rozumienia tekstów, 
- gram aty ka rozstrzy ga o poprawności 

- Chom sky  – to teoria MENTALISTYCZNA 

TRANSFORMACJE:  perm utacy jna (zm iana szyku), 
przenosząca ( dodawanie elementu), zastępująca, 
dodająca, wycierająca jakiś element. Ze względu na 
charakter: obligatory j ne, fakultaty wne, poj edyncze, 

zbiorcze.  
CHOMSKY ( Teoria standardowa) = Część 
BAZOWA – generuj e struktury  głębokie, powinny  
dawać podstawę interpretacji semantycznej zdania; 
Struktury  powierzchniowe. Transform acja ma 

charakter sy stem owy 

 

 

 

JĘZYKOZNAWSTWO  MATEMATYCZNE: 
(USA, ZSRR) 

- Koncepcj a abstrakcj i: Schemat języka Hj emslej ewa 
wpły nęła na jego rozwój: uformowanie języka 
m atem aty cznego. Elementy schematu: stosunek 
ilościowy  do częstości ich wy stępowania. Stosunki 
staty sty czne.  

- Rozwój  cy bernetyki: dział techniki zaj m uj ący się 
budową maszy n do tłumaczenia tekstów. Maszy ny  
działają na zasadzie podobieństwa do ludzkiego 
mózgu. Ekspery mentowanie na nich może być 
podstawą do wniosków o strukturze  języ ka. 
- Kierunki j ęzy koznawstwa m atem aty cznego: 

1). Staty sty czne, 2) Algebraiczne. 

Tego ty pu m etodologia m atematyczno – statysty czna 
pojawiła się w Polsce w l. 70. Przedstawicielami 
by li: Zipf, Girard, Mandelbrot.  
- W Polsce: Słownik frekwency j ny współczesnej  

polszczy zny  – Kurcz, Sam bor, Lewicki, Woronczak 

 

Praskie  Koło Lingwistyczne: 
-W drugiej  połowie lat 20 j ęzy koznawcy czescy V. 
Mathesius, B. Havranek, J. Mukarowski  i 

zam ieszkali  w Pradze  em igranci rosyjscy R. 
Jacobson, N.S. Trubieckoj założy li Praskie Koło 
Lingwisty czne. 

-uznali, że sy stem  j ęzy kowy  składa się z elementów, 
z  który ch każdy  spełnia określoną funkcję w procesie 
kom unikacj i. 
- strukturalizm  praski  określa się m ianem  

funkcj onalizm u, 

- wy różnili cztery  podsy stemy języka: fonologiczny , 
morfologiczny (dzieli się na podsy stem fleksy jny i 
słowotwórczy ), składniowy , morfonologiczny .  
- przy wiązuj ą szczególną uwagę do badań nad 

relacj am i paradygmaty czny mi, 
-  Badania  składniowe  prowadzono  głównie z punktu 

widzenia  funkcjonalnej  perspektywy  zdania,  a 
więc określano, które elementy  systemu mogą pełnić 
funkcję  tematu  (datum),  a  które  funkcję  rematu 
(novum ).  
-  Szczególnie  dokładnie  został  opisany   przez  N. 

Trubieckiego  podsy stem   fonologiczny   j ęzy ka. 
Punktem wy jścia do badań opozy cji, które zachodzą 
pomiędzy  jednostkami sy stemu fonologicznego, jest 
znaczenie 
-  Fonem  w  szkole  praskiej   j est  więc  j ednostką 
podsy stemu  fonologicznego  języ ka  składająca się z 
cech  dystynktywnych, tj . takich cech dźwiękowy ch, 
które  uży wane  są  w  dany m  języ ku dla odróżnienia 
wy razów o różny m znaczeniu 
MATHESIUS: 

- założy ciel Praskiego Koła Lingwisty cznego w 1962 
r, czeski  języ koznawca, history k literacki, badacz 
czeskiej  i angielskiej  literatury , reprezentował teorię 
strukturalizm u 

 

 

 

 

NAJWAZNIEJSZE  TEZY  SZKOŁY  PRASKIEJ: 
-Języ k j est sy stem em funkcjonalnym – sy stem em 
środków  wy razu powołany ch do pełnienia 
określony ch funkcji. Funkcja znaku jest 
determinowana przez jego budowę. Nie można 
zrozumieć żadnej poj edynczej zmiany języ kowej bez 
odniesienia do całego sy stemu. Zmiany języ kowe 
najpierw zachodzą na płaszczy źnie parole – 
mówienia, dopiero potem wchodzą do langue – 
sy stem u. 
-Badania sy nchroniczne i diachroniczne są 
równouprawnione. Sy nchroniczny stan języka jest 
uwarunkowany  diachronią. Ewolucja języ ka 
zachodzi również w sy nchronii. 
-Istniej e j ęzy k wewnętrzny  (j ęzy k m yśli i poj ęć) i 
uzewnętrzniony  (języ k obrazów, który  może być 
wy rażony  w mowie lub piśmie). 
-Istniej e j ęzy k intelektualny  (służący kom unikacj i i 
informacji, pełniący funkcję społeczną) i 
emocjonalny (służący ekspresji mówiącego). 
-Podstawowy m i funkcjami j ęzy ka są funkcja 

porozum iewawcza (znak kieruj e na desygnat, mamy 
do czy nienia ze znaczeniem  literalnym) i poetycka 
(znak  kieruje na samego siebie, należy  doszukiwać 
się głębszy ch znaczeń). 
-Funkcj a kom unikacy j na j ęzyka narzuca na niego 
konieczność  bogacenia się, rozwijania. 
-Języ k poety cki m a j edynie formę parole, jest 
indy widualną wy powiedzią twórcy. 
-Zarówno j ęzy k m ówiony, jak i pisany  może przy jąć 
formę dialogu i monologu. 
-Języ k ogólnonarodowy  to j ęzy k literacki – 
ponaddialektalna forma języka. Ma on charakter 
normaty wny. Jego wykształcenie nie jest znacząco 
uwarunkowane czy nnikami zewnętrzny mi. 
-W j ęzy ku obowiązuj e zasada dychotom ii, 
binary zm u. 

 

 

 

 

SZKOŁA  GENEWSKA: 
Przedstawiciel: F. de Saussure. Ch. Ballly  i A. 
Sechehay e: Podział na: 
LANGUE (języ k) – cześć społeczna mowy, 
zewnętrzna w stosunku  do jednostek istnieje dzięki 
umowie zawartej między członkami społeczeństwa; 
PAROLE(Mówienie) – cześć indywidualna, 
przy padkowa; 

LANGUAGE (m owa)  
Język  =system znaków 
TEORIA  ZNAKÓW: 
Znak  =  signifiant (znaczący   –  obraz  akusty czny ) + 
signifie (znaczone  –  poj ęcie)  –  m a charakter 
arbitralny (związek  m iędzy  znaczony m  i znaczącym 
nie  j est  naturalny   i  konieczny   –  świat  poj ęć  w 
poszczególny ch języ kach jest arbitralny, każdy  język 
arty kułuje i organizuje świat odmiennie, a znaczenia 
w poszczególny ch języ kach nie pokry wają się) 
-  obie te strony  wzaj emnie się warunkuj ą, j edna nie 
może  istnieć  bez  drugiej,  lecz  każda  liczy   się  na 
zasadzie przy porządkowania do drugiej  
- Języ k to sy stem  znaków wy rażaj ący pojęcia, służy  
porozum iewaniu się.  
RELACJE MIĘDZY ZNAKAMI: Związki 
sy ntagmaty czne: kontekstowe, istniejące w tekście, 
elementy  budujące wyrazy  i zdania; Związki 
Parady gmatyczne – skoj arzeniowe, tkwią w 
świadomości, zachodzą między  elementami 
języ kowy mi, 
- Języ k m ożna badać na płaszczy źnie synchronii i 

diachronii: 

1) J. diachroniczne – bada elementy następujące po 
sobie w czasie, elementy  te substy tuują się w miejsce 
inny ch, nie tworzą z sobą sy stemu (następstwo w 
czasie!), 2). J. sy nchroniczne – opisuje system języka 

w oparciu o wartości (obecność i równoczesność). 
Wy różnił : Lingwisty kę języ ka: bada języ k i 
Lingwisty kę mówienia: analizuje indy widualną 
stronę mowy  wraz z fonetyką 
synchronia  i diachronia 
języ k  funkcjonuje  w  sy nchronii,  ale  powstał  w 
diachronii  –  nie  da  się  oddzielić  sy nchronii  od 
diachronii 
-nadrzędną  rolę  stanowi  funkcj a  sy nchronii, 
diachronia j est na drugim  m iej scu 
-j ęzy k  m ożna  badać  w  dwóch  płaszczy znach: 
sy nchronii i diachronii 
-sy nchronia  uj m uj e  stan  j ęzy kowy   w  pewny m  
przekroj u czasowy m  
-diachronia zaj m uj e się fazam i ewolucj i j ęzy ka 
-j ęzy k  z  punktu  widzenia  sy nchronicznego,  to 
zorganizowany   sy stem  istniejący   w  świadomości 
danej społeczności 
-badanie diachroniczne doty czy  natom iast kolej nych 
zjawisk  języ kowy ch, które nie tkwią w świadomości 
języ kowej  ty ch  samy ch  osób  mówiący ch  dany m 
języ kiem  i  ustępują  jedne  drugim,  nie  tworząc 
sy stem u 
-Ferdinand  de  Saussure  postulował  oddzielenie 
sy nchronii od diachronii 
 

 

 

 

 

TEZY  DE SAUSSURA: 
- ważne są reguły  porządkuj ące język i to należy  
badać, 
-„j edy ny m prawdziwy m przedmiotem 
języ koznawstwa jest język sam w sobie‖ 
-j ęzy k to sy stem  znaków służący ch do 
porozumiewania się, 
- sy stem  ten każdorazowo j est aktualizowany  
podczas mówienia, 
- langue i parole składaj ą się na language 

- wprowadził poj ęcie sy stemowości j ęzy ka = system 
relacj i m iędzy  znakami j ęzy kowy mi, 

-j ęzy k j ako sy stem  relacji jest form ą ( dotyczy nie 
ty lko płaszczy zny  dźwiękowej ale też pojęciowej) a 
nie substancją, 
-opozy cy j ność to naj ważniej sza relacj a 
 

 

 

STEREOTYPY  JĘZYKOWE: 
- Term in pochodzi z j ęzy ka drukarzy  (kopia 
pierwotnej  form y drukarskiej  do druku), 

- WALTER LIPPMAN – stereotyp j ako 
schematy czny i jednostronny obraz w głowie ludzkiej 
+ opinia przy swoj ona przed poznaniem 

- czasem  ocenianie jako „choroba języka‖  
- nierozłącznie związany  z słowem  ( np. robotnik – 

robol) 
-„Nadwy żka znaczeniowa‖ z konotacj ą em ocj onalną 

( np. Cy gan), 

- ważna j est relacja mówiącego 
- Cecha: nieprecyzy jna, subiekty wna generalizacja, 
przy pisy wanie czegoś, 
- wy kładniki  stereoty pizacj i: powtarzalność w 
różny ch wy powiedziach, utrwalenie w języ ku, 
utrwalenie społeczne 
 

 

 

 

SZKOŁY: 
1. Szkoła  aleksandryjska:  ( głównie morfologia i 
składnia), badania leksy kograficzne  gromadzenie 
zasobu leksy kalnego (biblioteka  aleksandry j ska, 
filologia j ako dy scy plina naukowa) 

- scholasty ka – kom entowanie tekstów 
-retory ka – sztuka oratorska 

- obj aśniali trudne term iny – glosatorystyka 
2. Szkoła  indyjska:  rozróżnienie głoski  i  litery , 
precy zy jna klasy fikacja głosek, wykry cie zasad 
kombinatory ki fonologicznej, rozróżnienie fleksji od 
słowotwórstwa, wy różnienie rdzenia i afiksu,  
- Hindusi stosowali w gram aty ce statysty kę 
wy stępowania wy razów i sylab w tekstach, co 
wiązało się z szeroko  zakrojony mi badaniami nad 
leksy ką,  
3. Świat rzy mski – nie wnieśli nic nowego, ale 
rozwinęli to co by ło,  
4. Świat arabski:  zajmowali się językiem 
narodowy m, Znane szkoły : Basari i Kufi,, „Alkabit‖ 
= sy stem  gramatyki arabskiej , dbali o zachowanie 
zróżnicowania dialektalnego 
5. świat ży dowski  – j ako pierwsi podj ęli badania 
kom paraty sty czne 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

RECEPCJA HUMBOLDTA: 

Wilhelm  von  Humboldt  (1767-1835)- niem iecki 
uczony  i polity k. Największy  teorety k w 
języ koznawstwie XIX w.  Uznawany jest za ojca 
języ koznawstwa ogólnego. Inicjator i organizator 
Uniwersy tetu Berlińskiego. Swoją  teorię opracował 
na podstawie badań nad wieloma języ kami Dalekiego 
Wschodu i Am ery ki.  Języ k traktował j ako działanie 
(energia), nie zaś jako wytwór działań. Nawiązując 
do filozofii  Kanta i Herdera, zakładał, że w języ ku 
należy  odróżnić konkretne realizacje od wewnętrznej 
formy  języ ka. W badaniu języ ka należy brać przede 
wszy stkim pod uwagę jego rozwój jako przejaw 
wewnętrznej formy.  
-Według Hum boldta j ęzyk j est „swoistą em anacj ą 
ducha danego narodu‖, zewnętrzny m wyrazem 
„formy  wewnętrznej‖, przez którą manifestuje się 
określony  pogląd na świat (przez wewnętrzną formę 
języ ka trzeba rozumieć specyfikę struktury  
psy chologicznej danej społeczności języ kowej). 
Mentalność, kultura i ogólna postawa ideowa danego 
narodu pozostaje w bezpośrednim związku z 
poziomem rozwoju jego języka. Podkreślał też 
nierozerwalny związek  między  myśleniem,  a 
językiem.,  przy czym  twierdził, że język 
subiektywizuje  poznanie  ( a więc recepcja zależy 
od języka).  W języ ku danego narodu odbija się 
światopogląd tego narodu. Języ k zakreśla w poznaniu 
człowieka zaklęty   krąg, z którego  jedy ny m wyjściem 
jest poznanie innego języ ka. Uczenie się nowego 
języ ka to poznawanie siatki pojęciowej właściwej 
temu języ kowi, przy jęcie innego światopoglądu. 
-H. wprowadził poj ęcie „wewnętrznej  formy j ęzy ka‖. 
Forma ta przejawia się przede wszystkim w 
kategoriach gram aty czny ch języ ka, który ch stosunek 
do elementów leksy kalny ch jest różny  w różny ch 
języ kach. Na tej podstawie H. opracował ty pologię 
języ ków: 
- j ęzy ki izoluj ące  (np. chiński, elem enty leksy kalne i 
gramaty czne stoją w nich  zupełnie oddzielnie) 
- j . agluty nacyjne ( np. turecki, elem enty leks. i 
gramat. są ze sobą ty lko  mechanicznie zestawione) 
- j . inkorporacy j ne (np. języki Indian am erykańskich) 
- j . fleksy j ne   (np. indoeuropejskie, w który ch 
kategorie gram at. wy rażane  końcówki wy razów) 

 

 

JAN NIECISŁAW IGNACY BAUDIN de 
COURTENAY: 
Polski  języ koznawca,  Twórca  szkoły   kazańskiej, 
wprowadził  termin  FONEM,  w  1870  roku  wy dał 
rozprawę  ―  O  języ ku  staropolskim  sprzed  wieku 
XIV‖ – doktorat (oskarżony  o panslawizm)  
- Rozgraniczy ł poj ęcia : STATYKA JĘZYKA ( bada 
prawa jego równowagi) oraz DYNAMIKA JĘZYKA 
(  bada  history czne  przemiany );  rozróżnił  JĘZYK 
(abstrakcy jny   zbiór  elementów)  od  MÓWIENIA 
(realizacj a). Autor liczny ch prac,  
 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

KLASYFIKACJE  JĘZYKÓW  ŚWIATA:  
1. Klasyfikacja  genetyczna – ze względu na 
pokrewieństwo, pochodzenie od wspólnego 
prajęzy ka; podzielenie wszy stkich języ ków na 
rodziny  i podrodziny  ze względu na związki 
genety czne między  nimi . Próbowano ustalić związki 
między  rodzinami: indoeuropejską a kaukaską ( 
sy stem owe bogactwo spółgłosek), indoeuropejską a 

sem ito – cham ickim i ( zj awisko Apofonii), 
indoeuropejską a uralską ( rozbudowana deklinacja) 
TEORIA  NOSTRATYCZNA: H. Pederson, 
wspólny  języ k dla : indoeuropejskich, semito – 
chamickich, ałtajskich,  uralskich, drawidy jskich, 
kaukaskich.  Dowód: podobieństwo zaimków 
osobowy ch, sposób wy rażania negacji. 
2. Klasyfikacja  typologiczna  – pewne cechy  
wspólne bez względu na pochodzenie i geografię. 
Podstawy  klasy fikacj i ty pologicznej: elementy  mowy 
– fonologiczne, prozody czne, morfologiczne, 
składniowe, leksy kalne.   
4. Klasyfikacja  geograficzna – ze względu na 
podobieństwo wy nikające z długotrwały ch 
wzajemny ch kontaktów, badanie rozmieszczanie 
języ ków na kuli ziemskiej.  
 

 

SEMIOLOG IA:  Przedm iotem  zainteresowania 

j est ZNAK ( własności i funkcj e) ,  
- „Kurs językoznawstwa  ogólnego” F. de 
Saussure’a – początek 
- znak  w kontekście  funkcj onowania społecznego, 

- Znak m a by ć osadzony  w KODZIE 

- wy różnili relacj e: paradygmaty czne ( między  
znakami a sy stemem języ kowy m), i relacje 
sy ntagm aty czne ( między  znakam i w konkretnej  
wy powiedzi), Plan wy rażania i plan treści 
SEMIOTYKA  – ogólna teoria znaków, term in 
wprowadził J. Locke w „ rozważaniach 
doty czący ch rozumu ludzkiego „ , Charles Pierce, 
Barthes, Ecko,  
- Filary  = znak. Kod, kultura ( struktura w której  
poprzednie są zakorzenione)  
- Znak: elem ent znaczący  i znaczony 

- Dziedziny : sem anty ka, sy ntakty ka, pragmatyka  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

DIALEKTOLOG IA: 

-pierwsze  dane dialektograficzne dostarcza Oskar 
Kolberg 

(materiały  

częściowo 

zapisane 

fonety cznie) [11-12 tom ów] 
-m ateriały   publikował  w  czasopiśm ie  „Wisła‖ 
redagowany m przez Jana Karłowicza 
-pierwsza 

praca 

naukowa 

z 

dialektologii 

Malinowskiego  pochodzi  z  1873  roku  i  doty czy  
gwar wsi opolskich 
-    rozkwit  polskiej   dialektologii  zawdzięczam y  

Kazimierzowi  Nitschowi  (Próby   ugrupowania 
gwar  polskich‖  ,  „Mowa  ludu  polskiego‖  , 
„Dialekty   języ ka  polskiego‖  1915,  „Dialekty  
polskie  Śląska‖  1939,  „Wy bór  polskich  tekstów 
gwarowy ch‖    1916;  Także  prace: Karola Dejny  
np.  „Dialekty   polskie,  Atlas  gwar  polskich;  Z. 
Stiber  „  Atlas  języ kowy   kaszubszczy zny   i 
dialektów  sąsiednich‖;  Karłowicz  „ Słownik gwar 
polskich‖.   
DIALEKTOLOGIA STRUKTURALNA: 

diasystem: 

sposób 

przedstawiania 

dwóch 

sy stemów  uwy datniający ch zachodzące między  
nimi podobieństwa czy  różnice 
idiolekt:  całokształt  właściwości m owy  j ednostki, 
obejmujący  wszy stkie indy widualne właściwości 
języ ka 
Zajmuje  się:  badaniem  dialektu  i  kontaktów 
języ kowy ch, 

zróżnicowaniem 

języ ka, 

wy korzy stuj e staty sty ki.  
Pojęcia związane z D.: 
TRANSFER:  przenoszenie  wzorów  z  języ ka 
oj czy stego  na  j ęzy k  obcy   w  procesie  j ego 
opanowy wania,  SUPERSTRAT Języ kowy : języ k 
ludności,  która  nawarstwiała  się  na  ludność 
tuby lczą na dany m terytorium, np. języ ki celtyckie 
i  germańskie.  Adstrat  językowy: języ k z którego 
na  teranie  dwujęzy czny m  lub  wielojęzy czny m  
inny   języ k  czerpie  zapoży czenia,  np.  języ k 
niemiecki  względem  języ ka łuży ckiego. substrat 
językowy:  języ k  ludności  pierwotnej  na  który  
nawarstwił  się  języ k  ludności  napły wowej  w 
wy niku  podboju  lub imigracji; przejmując języ k 
ludności 

napły wowej 

ludność 

tuby lcza 

wprowadza do niego rozmaite elementy własnego 
języ ka,  PIDGIN – dla uży tkowników języ k drugi, 
pom ocniczy , ETNOLEKT: grupy  etnicznej   

 

 

JĘZYKI  SLOWIANSKIE:   
1). Zachodniosłowiańskie:  grupa lechicka a). języki 
lechickie (połabski), b). języ ki pomorskie ( 
kaszubski,  polski,  śląski);  grupa łuży cka a). języ ki 
łuży ckie ( dolnołuży cki,  górnołuży cki, ponaschemu), 
b). grupa czesko – słowacka ( czeski, słowacki, 

knaan) 
2. Południowosłowiańskie:  a). grupa wschodnia ( s-
c-s, bułgarski, m acedoński), b). grupa zachodnia ( 
słoweński),  c). grupa serbsko – chorwacka ( serbski, 
chorwacki, bośniacki, czarnogórski) 
3. Wschodniosłowiańskie:  ruski,  starobiałoruski, 
białoruski,  rosy jski, ukraiński,  rumuński 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

PISMO:  

Alfabety /sy labariusze/piktograficzne 
właściwe/ideogramy 
- m ezopotam skie żetony  ( piktogram y  sumeryj skie) 
- tabliczki,  na który ch odciskano  żetony   

- żetony  proste:  do notowania ilości ziarna 

- żetony  złożone: Uruk 
- sy stem  pism a: ostatnie 5 tys. lat, kolebka: bliski 
wschód,  
- PIKTOGRAMY: znaki graficzne, pism o 
obrazkowe, pojęcia konkretne, przedstawienie 
wy razu za pomocą obrazka w oderwaniu od zapisu. 
Piktogramami są np. hieroglify , znaki drogowe i 
ostrzegawcze, oznaczenia przeciwpożarowe.,  
- IDEOGRAM: znaki graficzne oznaczaj ące pojęcia ( 
egipskie,  chińskie, klinowe)  (łac. idea – 
prawzór; gr. idea – kształt,  wy obrażenie, 
gr. grámma – litera, pism o) – um owny znak 
graficzny  lub pisemny  wyrażający określoną treść 
bez uży cia liter.  
- Pism o LOGOGRAFICZNE – logogram y 
odpowiadają sy labom, mają wartość fonetyczną i 
semanty czną;  
- Alfabet: pism o oparte na podstawie fonetycznej , 
posiada znaki  odpowiadające spółgłoskom i 
samogłoskom. 
Alfabetyczne pismo,  pism o posługuj ące się znakami 
dla oznaczenia cząstek dźwiękowy ch wy razów. 
Rozróżnia  się pismo alfabety czne: głoskowe (np. 
greckie i łacińskie), spółgłoskowe  (pisma semickie), 
sy labiczne (pism a indy jskie). 
 

 

MORFEM: naj m niejsza grupa fonemów, która 

niesie znaczenie ( nie m ożna podzielić na m niejsze 
jednostki znaczeniowe). Jedno z zagadnień 
uniwersaliów języ kowy ch, Wariantami są tzw. 
ALLOMORFY. Funkcj e: sem anty czna, 
sy ntakty czna, Ty py : morfemy leksykalne  (rdzenne), 
samodzielne lub związane, obecne w 
każdy m leksemie, o dominującej funkcji 
semanty cznej, które odsyłają do świata 
pozajęzy kowego, pełniąc funkcję referencjalną 
(np. kot-, pies-/ps-), morfemy słowotwórcze, 
niesamodzielne, o dominującej funkcji semanty cznej, 
współtworzące leksemy  pochodne, do tej grupy 
zaliczam y  prefiksy  (np. za-
 w zanieść), interfiksy (np. -o- w parowóz) 

oraz sufiksy  (np. -ek w kotek), morfemy 

fleksyjne  (gram aty czne), niesam odzielne, o 
dominującej funkcji syntakty cznej, tworzące 
konstrukcje regularne, sy gnalizujące podrzędność 
sy ntakty czną (np. -em wkotem sygnalizuje, że 
nastąpiła konotacja rzeczownika w narzędniku) 
Istnieją też tzw. morfemy zerowe – 
nieprzedstawiające sobą żadnego dźwięku. 
SYSTEM  FONOLOGICZNY – abstrakcy jny układ 
cech dy sty nkty wnych opisujący funkcjonalną stronę 
dźwiękowej formy  języ ka.  
 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

JĘZYKOWY  OBRAZ ŚWIATA: 
- XVIII/XIX J. G. Hamann ( Niemcy) – j ęzy k 
wy maga pewnego sposobu myślenia i realizuje 
pewne upodobania; 
- J. G. Herder – każdy  naród ma zakres m yśli – 
własne znaki  ( to jest języ k)  
- właściwa teza: HUMBOLDT: j ęzyk to środek do 
odkry wania prawd ( różny  sposób oglądu świata) 
- Bartm iński: zawarta w j ęzy ku zwerbalizowana 
interpretacja rzeczy wistości, zespół sądów o 
świecie. Utrwalone w gramatyce, słownictwie, w 
przy słowiach implikowane przez formy języ kowe 
( na podstawie społecznej wiedzy  i przekonań)  
- Grzegorczy kowa: struktura poj ęciowa utrwalona 
w  sy stemie  języ ka  (  w  jego  właściwościach 
gramaty czny ch i leksy kalny ch) realizująca się w 
wy powiedzi,  Mim o  subiekty wizm u  tej   struktury  
(odmienności  w  różny ch  języ kach)  relacja 
znakowa  wiąże  klasy   dźwięków z klasami zjawisk 
poprzez  świadomość  mówiący ch.  Świat,  mimo 
subiekty wizmu siatki  pojęciowej, jest obiekty wny 
i  da  się  ująć  poznawcza.  Przedmiotem  naszy ch 
wy powiedzi  nie  są  pojęcia,  ale  zjawiska  świata 
obiekty wnego.  Mimo  odmienności  struktur 
pojęciowy ch zakrzepły ch w języ kach możliwa jest 
wzajemna przekładalność języ ków: ta sama treść 
w  jedny m  języ ku  może  by ć  wy rażona 
poj edy nczy m   leksem em ,  w  inny m   kilkom a 
leksem am i.  
Trudność porozumienia się między  ludźmi wynika 
nie z różnic w sy stemach języ kowy ch, ale z różnic 
w bagażu doświadczeń i przekonań mówiący ch 
- to wizj a ( podm iot patrzący ) i obraz ( wynik 
postrzegania) świata 
- Kształtuj e się poza j ęzy kiem , ale wchodzi w jego 
skład. 
 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

KOG NITYWIZM:USA l  70/80 – nowa 
koncepcja Języ koznawstwo Kognity wne ( łac. 
cognito=poznanie) efekty  poznania są utrwalone 
w języ ku, pragną odtworzy ć obraz świata 
istniejący  w umysłach ludzkich, pokazać jak 
ludzie  konstruują ten sam obraz. Przedstawiciele: 
Johnson, Lakoff,  „  metafory w naszym życiu‖   
- kognity wiści to przedstawiciele j ęzy koznawstwa 

antropologicznego, badaj ą j ęzy kowe zachowania 
ludzi, 

- zdaniem  kognity wistów związek  m iędzy  
my śleniem a percepcją: nie można odrywać 
języ ka od procesów myślowych 
- poj ęcia wy wodzą się z ludzkiego doświadczenia  
- doświadczenia związane z psy chofizy czną 
koncepcją jednostki, trady cjami, cywilizacją 
-kognity wiści badaj ą sposoby  konceptualizacji 
świata, jak ludzie przerabiają świat na pojęcia 
- wprowadzaj ą zagadnienie KATEGORYZACJ ( 
tworzą zbiór cech ustalony ch przez naukę, cechy 
te odróżniają jedną kategorię od drugiej; mają 
wy raźne granice, które nie ulegają zm ianie), 
MODELI POJĘCIOWYCH i METAFORYZACJI  
Model kategory zacji naturalnej: przynależność 
stopniowalna, granice się rozmy wają, 
determinowany  przez cechy charaktery zujące i 
reprezentaty wne, prototypowe, nie muszę to by ć 
cechy  naukowe 
-  Podstawowe  zdolności  kognity wne  człowieka 
odzwierciedlane w strukturach języ kowy ch: 
Tworzenie ustrukturowany ch konceptualizacj i, 
Kategory zowanie  j edny ch  struktur  w  oparciu  o 

inne 
Kategory zowanie i uj m owanie danej  sy tuacj i na 
różny ch poziomach abstrakcji (schematy zacja) 
Rozpoznawanie  podobieństw  między   różny mi 
strukturam i 
Ustalanie  odpowiedniości  między   elementami 
znaczenia różny ch struktur 
Łączenie prostszy ch struktur w bardziej złożone 
Ujmowanie sceny  w kategoriach „figura-tło‖ 
Uj m owanie 

sceny  

na 

różne 

sposoby  

(obrazowanie), 
-Preferowane jest ujm owanie zj awisk w 
kategoriach typologicznych, oparty ch na 
psy chologicznej  koncepcj i prototypów, 
nawiązującej do matematycznej 
koncepcj i zbiorów rozmytych. 
-Zadaniem   j ęzy koznawstwa  j est  rekonstrukcj a 
zawartego w tekstach językowego obrazu świata.  
STRUKTURALIZM  
Językoznawstwo  strukturalne 
Właściwy m jego twórcą jest F. de Saussure; jego 
tezy : 

-  j ęzy k  j est  sy stem em   znaków  głosowy ch 
służący ch  do  przekazy wania  my śli  członkom 
danej społeczności; 
-  znak  zawiera  stronę  oznaczaj ącą  i  oznaczaną 
wzajemnie się warunkujące; jest on arbitralny  co 
do  formy   strony  oznaczającej a proporcjonalny  
względem  oznaczanej  rzeczy wistości;  znak  ma 
budowę  linearną  –  obok  znaczenia  posiada  także 
wartość wy nikającą z relacji do inny ch znaków; 
-  de  Saussure  i  j ego  zwolennicy   wprowadzili 
bilateralną 

koncepcję 

znaku 

językowego,  

w  której  ujęciu  znak  językowy  ma  charakter 
psychiczny  i  przedstawia  się  jako  dwoisty  byt 
myślowy;  jego  istotą  jest  ścisłe  połączenie 
stron:  oznaczającej  (pojęcie)  i  oznaczanej 
(obraz akustyczny); 
-  j ęzy k j ako sy stem  relacji i opozy cj i jest formą, a 
nie substancją; jest on urządzeniem funkcy jny m; 
- elem enty  językowe łączą się ze sobą na zasadzie 
relacj i asocj acy j ny ch i sy ntagm aty czny ch; 
- na poj ęcie m owy składaj ą się dwa aspekty : j ęzyk 
(langue) i mówienie (parole); 
- 

języ koznawstwo 

powinno 

by ć 

nauką 

autonomiczną z własny m aparatem pojęciowy m  
i m etodologiczny m . 
 
 
 

 

 

 

 

 

 

STRUKTURALIZM AMERYKAŃSKI – druga 
poł. XIX w. – zaczy na się wy twarzać tradycja 
badań lingwisty czny ch w Ameryce. 
Przedstawiciele i ich tezy : 
1. FRANZ BOAS  – profesor na U. Colum bia, 
zajmował się badaniem języków indiańskich, jego 
prace rozpoczy nają lingwisty kę amerykańską, 
Języ ki indiańskie=  nie mają tradycji 
piśmiennictwa, nie mają historii, badanie 
sy nchroniczne!  

- Jako pierwszy  postawił e centrum  

zainteresowania opis sy nchroniczny  
2. EDWARD SAPIR – uczeń Boasa, pionier 

strukturalizm u  w USA,  zaczął niezależnie od de 
Saussure’a propagować idee o języku jako 
zorganizowany m sy stemie, wysunął teorię 
WZORCÓW JĘZYKOWYCH – każdy  nosi w 
sobie podstawowe schematy organizacji języ ka  
- rozpoczął antropologiczne badania nad j ęzykiem   
- Fonem  dla Sapira – psy chologiczna koncepcja 

fonem u – kom pleks asocj acji psy chiczny ch 
zlewający ch się w idealny dźwięk 
- Kry terium  dystrybutywne – dla określenia natury 
fonemu decy dujące znaczenie ma np. realne 
możliwości kombinatory jne w tekście 
3. BENIAMIN LEE WHORF – uczeń Sapira, 
głosił  pogląd, że świat my ślowy  człowieka 
powiązany  jest jak najściślej ze strukturą jego 
języ ka , wszy stkie języ ki są doskonałe i równie 
zaawansowane w rozwoj u, jego teoria wykazuj e 
zależność ty pu kultury  od ty pu języ ka! 
Języ k = określone widzenie i pojmowanie świata  
 

 

STRUKTURALIZM AMERYKAŃSKI 2: 
-zapoczątkowała  go  działalność  uniwersy tetu  w 
Yale,  za  prekursora  uznaje  się  Leonarda 
Bloom fielda 
-szkoła  funkcj onowała  pod  różny m i  nazwam i: 
Szkoła  Jelska, blomfildowcy , dy stry bucjoniści 
-na 

ukształtowanie 

się 

strukturalizmu 

amery kańskiego wpły w miały  dwa czy nniki 
1)prakty czna potrzeba opisania języ ka Indian 
2)wpły w  behawioryzmu,  który   głosił,  że 
przedmiotem  badań psy chologiczny ch człowieka 
może  by ć  ty lko dostrzegalne zachowanie, nie zaś 
to,  co  jest  niedostępne  dla  obserwacji  – 
świadomość  człowieka;  behawiory zm  opiera  się 
na  poglądzie, że wszy stkie różnice miedzy  ludźmi 
są  uwarunkowane  środowiskiem  i  całe  ich 
zachowanie  ogranicza  się  do  reakcji,  jest 
odpowiedzią na bodziec 
-strukturaliści  am ery kańscy   badali  tekst  a  nie 
sy stem  
-analizy  

dokony wali 

na 

płaszczy źnie 

sy nchronicznej  
-w  opisie  j ęzy ka  posługiwali  się  metodą 
dystrybucyjną,  która  polega  na  ustalenia  zbioru 
otoczeń  (kontekstów),w    który ch  dany   element 
może  wy stąpić  –  elementy   języ kowe  nie 
wy stępują  w  dowolny ch  kontekstach  lecz 
wy kazują  pewne ograniczenia, bp. dy stry bucja j 
pozwala  scharaktery zować  tę  głoskę  jako głoskę, 
która zawsze  wy stępuje w sąsiedztwie samogłoski 
-kry terium   dy stry bucy j ne  stosowano  m .in.  w 
fonologii (Sapir) 
-w opisie j ęzy kowy m  dy stry bucj oniści pom ij aj ą 
semanty kę,  np.  rzeczownik  w  języ ku  angielskim 
definiowano  jako  klasę  wy razów,  które  mogą 
wy stąpić po rodzajniku 
antymentalizm:  opieraj ąc się na 
mechanisty czny ch założeniach behawioryzmu 
twierdził, że  języ k należy  opisy wać jako część 
zachowania się człowieka w kategoriach bodźca i 
reakcj i 
 

 

 

 

 

 

 

 

TEZA  SAPIRA – WHORF 
Teoria  wg  której  języ k  jest  czy nnikiem 
kształtujący m wy obrażenia ludzi o świecie: języ k 
danej  społeczności  organizuje  jej  kulturę, 
ponieważ  klasy fikuje  i  porządkuje wrażenia ludzi 
odbierane  ze  świata,  ustrukturowując  niejako 
konkretną  rzeczy wistość 
₪ 

teorie 

rozwinął  języ koznawca 

amery kański B.L. Whorf, opierając się na 
koncepcjach E. Sapira i doprowadzając je 
do skrajności 

₪ 

wg    niej  nie  ma języ ków bardziej 

lub mniej doskonały ch 

₪ 

Whorf  twierdził,  że  kategorie 

języ kowe  bezpośrednio  odzwierciedlają 
nasze  wy obrażenie  o  świecie,  które  u 
różny ch  społeczności  języ kowy ch  jest 
różne  –  języ k  służy   bowiem  nie  ty lko  do 
wy rażania  pojęć,  ale  także  do  ich 
kształtowania 

w 

obrębie 

danej 

społeczności języ kowej  

₪ 

u 

podstaw 

różnorodności 

języ kowej  leży   różny   sposób  widzenia 
rzeczy wistości,  przejawiający   się  we 
wszy stkich 

częściach 

sy stemu 

języ kowego,  które  są  związane  ze 
znaczeniem,  tzn.  w  słownictwie,  składni  i 
w m orfologii 

₪ 

poglądy  Sapira by ły mniej skrajne; 

podkreślał  on  konieczność  ostrożnej 
interpretacji  swoich twierdzeń: nie można 
widzieć  w  każdej  kategorii  gramaty cznej 
bezpośredniego przejawu jakiegoś aspektu 
kultury  

 

 

SZKOŁY  STRUKTURALNE: 
1). Języ koznawstwo strukturalne sy nchroniczne : 
a). szkoła  genewska:  rozwij a się nadal, Austria: 

K. Buhler 
b). szkoła  praska:  Trubiecki – naj m niej szą 
jednostką języ ka na płaszczy źnie fonicznej jest 
fonem, w strukturze języ ka wszy stko sprowadza 
się do opozy cji; Jacobson – problematyka 
sy nchronii i diachronii, wzaj emne 
przy porządkowanie relacji paradygmatyczny ch i 
sy ntagmaty czny ch w języ ku 
c). szkoła  kopenhaska:  Hj elm slev, twórca 

glossem aty ki  

POLSKA: J. Kury łowicz, Milewski 
FRANCJA:  A. Martinem ,  

ANGLIA: A. H. Gardiner, podkreśla rolę podłoża 
społecznego 
2) Języ koznawstwo strukturalne diachroniczne: 
prace Jacobsona, Kuryłowicza, Martineta.  
3). Języ k. Astrukturalne sy nchroniczne: 
a). lingwisty ka włoska: neolingwisty ka – program 
zmierzający  do humanizacji lingwisty ki, 
sprzeciwiający  się naturalisty cznym koncepcją 
młodogramaty ków₪ i abstrakcyjnym schematom 
strukturalizm u,  G. Bonfante, V. Pisani 

b). Austria: nowa teoria F. Kainz’a 
c). Francja: A. Dauzat uprawia geografię 
lingwisty czną; J. Marouzeau zajmuje się 
problematy ką sty listy ki  
4. Języ k. Astrukturalne diachroniczne: 
a). teoria ewolucj i: O. Jespersen – utożsamia 
postęp w ewolucji języ ka z wzrostem jego 
efekty wności, N. J. Marr – uzgadnia elementy 
teorii młodogramaty ków z teorią klasową Marksa 
b). działy  języ ka – M. Grammont – analizuje w 
sposób sy stematy czny procesy zmian 
fonety czny ch 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

TYPY JĘZYKÓW  SYNTAKTYCZNYCH:   
I. ze względu na stopień zawartości grup 
sy ntakty czny ch j ęzyki dzielą się na: 
1. Izolujące – chiński,  języ ki Sudanu i Amery ki, 
częściowo francuski, języ ki prozody czne, 
intonacy j ne, o rozbudowanym systemie cech 
dy sty nkty wny ch sylaby, są bezwyrazowe ( brak 
stały ch schematów budowy ty ch jednostek) 
2. Aglutacyjne – tureckie, każda funkcj a 
znaczeniowa wy razu związana jest z odrębny m 
jego morfemem, który  spełnia ty lko jedną funkcję 
znaczeniową  
3. Fleksyjne  – polski,  bałty ckie, słowiańskie,  bez 
bułgarskiego, wy raz składa się z tematu o funkcji 
sem anty cznej  i z końcówki o funkcj i składniowej  ( 

np. przy padek i liczba) 
4. Alternacyjne – arabski, hebraj ski, kum ulacj a 
funkcji semanty cznych ( w spółgłoskach) i 
składniowy ch ( w samogłoskach) w obrębie 
wy razu, który  stanowi całość morfologicznie 
niepodzielną, składa się zazwy czaj ty lko z 
rdzenia.  

II. Ze względu na szy k członów, na: 
1. Postpozy cy j ne ( rodzina indoeuropej ska) 

2. Prepozy cy jne ( suahili)  
III. ze względu na formę wykładników 
sy ntakty czny ch, na: 

1. języki  pozycyjne  – stosunki  sy ntakty czne 
wy rażane są przez stały  szyk członów 
składniowy ch, np. w języ ku angielskim  
2. języki  przypadkowe  – stosunki  sy ntakty czne 
wy rażane są przez końcówki, prefiksy , alternacje, 
akcent, np. w j ęzy ku polskim  i łacińskim  
3.koncentryczne  (inkorporujące, 
polisynettyczne) – stosunki  sy ntakty czne 
wy rażone są przez zaimkowy ch zastępców 
członów niekonsty tuty wny ch inkorporowanych do 
członu konsty tuty wnego, np. w języ ku indiańskim 
odży wa grupa nominalna, Szy k w zdaniu: 
SVO ( polski,  angielski,  chiński),  SOV ( łacina, 
japoński, koreański),  VSO ( walijski, arabski) S-
podm iot, V –orzeczenie, O-dopełnienie 
IV. Ze względu na funkcję wykładników 
sy ntakty czny ch: m iędzy  podmiotem a 
orzeczeniem nieprzechodnim, np. ojciec śpi 
,m iędzy  agensem  a orzeczeniem  przechodnim, np. 
ojciec zabił, między  pacjensem a orzeczeniem 
przechodnim, np. zabił sarnę, między  członek 
określający m a określanym grup nominalnych, np. 
oj ca dom . 
V. Struktury  sy ntakty czne wy ższego rzędu: 
1. Języ k lewogłowy  – wy raz nadrzędny poprzedza 
podrzędny , indeksowane 
2. J. Prawogłowy  – wyraz nadrzędny następuje po 
podrzędny m, oflagowywanie 
 

 

JĘZYKOZNAWSTO  TYPOLOGICZNE: 
= porównywanie systemów języków 
Języ ki świata to grupa kodów porówny walny ch 
ponieważ mają liczne cechy wspólne tj.: są 
fonem owe, dwuklasowe, arbitralne, semantyczne.  
( dowodem jest Biblia przetłumaczona na 
wszy stkie  języ ki) 
- W sy stem ach języ ków wyróżnia się: 
cechy prymarne to cechy  wspólne wszystkich 
języ ków, tworzą ramę modelu języka, który  
jednak sam nie może funkcjonować, musi być 
uzupełniony  o cechy sekundarne,  które będą 
właściwe. 
- Dla potrzeb ty pologii wy odrębnia się 4. 

Dziedziny  sy stem u j ęzyka: fonologiczny , 
sem anty czny , syntakty czny , stylisty czny 

- J. ty pologiczne bierze pod uwagę ty lko istniej ące 
w dany m momencie różnice i podobieństwa 
między  języ kami.  
-identy czność 

ty pologiczna: 

ty pologicznie 

identy czne  są  te elementy  dwóch języ ków, które 
(każdy   
w swy m sy stemie) ma tę samą funkcję języ kową 
 
 

 

 

 

 

TYPOLOG IA SEMANTYCZNA: 

1).Sy stem y : słownikowy  (nazywający), zaimkowy  
(wskazujący ), liczebnikowy  (szeregujący );  
2). Wy stępowanie wyrazów: konkretne (mało 
inform acj i), abstrakcy jne(dużo informacji) , dwa 

ty py : recesywny(dominują konkretne), 

ekspresywny  (dom inuj ą abstrakcy jne) 
TYPOLOG IA FONOLOG ICZNA: 

- opozy cj a prymarna – podział na samogłoski i 
spółgłoski  ( ustne, nosowe, klasy fikacja ze 
względu na stopień zbliżenia  narządów mowy ) 
TYPOLOG IA SYNTAKTYCZNA: 

morfemy  –  naj m niej sze znaczące odcinki form y  
języ kowej,  wy stępują  we  wszy stkich  języ kach 
świata, morfemy  semanty czne = semanty : 
nazy wające,  szeregujące,  wskazujące ( składają 
się na sy stem semanty czny  języ ka) 
morfemy semantyczne nie są znakami mowy, lecz 
ich budulcem  – z nich te znaki powstaj ą 
morfemy   semanty czne  są  łączone  w  całości 
wy ższego  rzędu,  środki,  które  do  tego  służą, 
tworzą system syntaktyczny  języka 
cztery  ty py  zespołów: 

1. 

człony  sy ntakty czne 

2. 

grupy  nom inalne 

3. 

grupy  werbalne = zdania 

4. 

zdania złożone 

 

TYPOLOG IA STYLISTYCZNA   
- języki  specjalne : charaktery styczne dla 
pewnego środowiska, odrębne słownictwo), 
podział  ze względu na funkcję, płeć 
- języki  tajne: dla grupy  wtaj em niczony ch ludzi, 
celowe ukry cie informacji, przekształcanie 

znaczenia.  
Dialekty  kulturowe: języ ki religijne (święte, 
m isy j ne, pom ocnicze),  języ ki kancelaryj ne, j. 

poety ckie.