Microsoft Word - s. 121-160 So³dra 4 kolor.doc

Aspiracje zawodowe i edukacyjne, plany i dążenia życiowe młodzieży...

121

ERESA

OŁDRA

-G

WIŻDŻ

LGIERD

WIŻDŻ

Aspiracje zawodowe i edukacyjne,

plany i dążenia życiowe młodzieży

szkół ponadgimnazjalnych województwa opolskiego

Uwagi wprowadzające

Badania nad młodzieżą były obecne w socjologii Śląska niemal od po-

czątku jej powstania

. Na uwagę zasługuje wielkie przedsięwzięcie badawcze

podjęte w 1933 r. przez Polski Instytut Socjologiczny w Poznaniu wraz

z Fundacją Pokoju Carnegie’go w Nowym Jorku. W ramach tego ważnego,

przygotowanego z rozmachem przedsięwzięcia badawczego ogłoszono dwa

konkursy na pamiętniki Ślązaków, otrzymując liczny i bardzo wartościowy

materiał. Pierwszy konkurs dotyczył mieszkańców Śląska powyżej 21 lat,

drugi młodzieży śląskiej. Mimo że członkowie Instytutu podjęli pracę nad

analizą zebranych materiałów śląskich, ich opracowanie napotkało trudności

finansowe, które uniemożliwiły także zorganizowanie planowanych zbioro-

wych badań niezbędnych w celu prowadzenia bezpośrednich obserwacji

i sprawdzenia dotychczas osiągniętych wyników. Zamieszczone w „Przeglą-

dzie Socjologicznym” sprawozdanie z konkursu na życiorys Ślązaka ukazało

rozmach podjętego wysiłku badawczego. Mimo trudności powstał w wyniku

Ze zrozumiałych względów nie podejmujemy tutaj dyskusji nad kategorią pojęciową

„socjologia Śląska”. Czytelnikowi chcącemu zapoznać się z tymi rozważaniami proponuje-

my sięgnięcie do następujących artykułów, których autorką jest T. Sołdra-Gwiżdż:

„Ja-

nusowe oblicze(a)” w socjologii Śląska

. W: O

społeczeństwie śląskim na przełomie wieków

, pod red.

K. Frysztackiego, T. Sołdry-Gwiżdż, Stowarzyszenie Instytut Śląski, PIN – Instytut Śląski,

Opole 2001, s. 51–62;

Kwestie społeczne w socjologii Śląska

. W:

Socjologia i polityka społeczna a ak-

tualne problemy pracy socjalnej. Dylematy teorii i praktyki społecznej

, red. nauk. K. Wódz, K. Piątek,

Wydawnictwo Edukacyjne „Akapit”, Toruń 2004, Problemy Pracy Socjalnej, s. 221–223;

Kwestia śląska w rozważaniach socjologicznych

. W:

Wokół sposobów życia, kwestii społecznych i wzorów

ich rozwiązywania. Opolskie studia socjologiczne

, pod red. K. Frysztackiego, M. Korzeniowskie-

go, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2005, s. 163–172,

The idea of social service

in the sociology of Silesia

. In:

Issues throughout the history of social work in Poland and the word

., eds.

I. Szczepaniak-Wiecha, A. Malek, K. Slany, Jagiellonian University Press, Kraków 2006.

TERESA

SOŁDRA-GWIŻDŻ,

OLGIERD

GWIŻDŻ

122

analizy zebranego materiału artykuł Jana Szczepańskiego Przejście z rodziny do

szkoły w życiorysach młodzieży śląskiej

. W latach trzydziestych przygotowano

także inne opracowania mieszczące się w obrębie przedsięwzięć naukowych

realizowanych w ramach idei „służby społecznej” sytuujące się, jak oceniał

Paweł Rybicki, na pograniczu socjologii i socjografii całkowicie lub częścio-

wo opierające się na materiale śląskim poprzez swoją problematykę poświę-

coną „zagadnieniom rodziny, bezrobotnej młodzieży, czy dzieciom wiej-

skim, a także zagadnieniom pracy kulturalnej”

. Głębokie wniknięcie w owe

społecznie doniosłe problemy miało służyć pracom aplikacyjnym na rzecz

poprawy dramatycznej sytuacji na Śląsku. Druga wojna światowa i okupacja

kraju przerwały owe wysiłki badawcze socjologów. W drugiej połowie lat

pięćdziesiątych, w latach sześćdziesiątych, siedemdziesiątych i osiemdziesią-

tych XX w. na Śląsku Opolskim podjęto wiele ważnych problemów badaw-

czych dotyczących młodzieży, które należy uznać za społecznie doniosłe.

Ze względu na to, iż uwaga socjologów skupiała się przede wszystkim na

zagadnieniach adaptacji i integracji społecznej, problematyka młodzieży była

podejmowana właśnie w tym kontekście, chociaż zaznaczyły się też inne

wątki badawcze

Nowa problematyka badawcza pojawiła już w nowej rzeczywistości

ustrojowej. Socjologowie podjęli badania empiryczne poświęcone problema-

tyce młodzieży oraz roli szkoły i edukacji szkolnej w kreowaniu postaw

i przekonań młodych ludzi wobec swych przyszłych losów edukacyjnych

i zawodowych. W roku 1995 przeprowadzono w Opolu badania nad aspira-

cjami edukacyjnymi i zawodowymi młodzieży klas ósmych. W 1996 oraz

w 2001 r. podobne badania w szkołach średnich objęły obszar województwa

„Przegląd Socjologiczny” 1936, s. 281, 291.

Podaję za P. Rybickim tytuły przygotowanych opracowań:

Rodzina wiejska jako środowi-

sko wychowawcze

, praca zbiorowa pod red. Z. Mysłakowskiego, Lwów 1931; S. Bożek,

Z ży-

cia młodzieży bezrobotnej na Śląsku

. W:

Zagadnienia pracy kulturalnej

. Rocz. I. Warszawa 1934;

H. Krahelska, S. Pruss,

Życie bezrobotnych, badania ankietowe

, Warszawa 1933 (uwzględ-

niony również materiał ze Śląska),

Dziecko wsi polskiej

w oprac. M. Librachowej i S. M. Stu-

denckiego, Warszawa 1934 (charakterystyka dziecka śląskiego przez Stanisława Olszewskie-

go). Zob. P. Rybicki,

O badaniu socjograficznym Śląska

, Instytut Śląski, Katowice 1938.

Szerzej na ten temat: J. Jerschina, T. Sołdra-Gwiżdż,

Rola szkoły w kształtowaniu

świadomości narodowej młodzieży w warunkach pogranicza kulturowego. Rozważania oparte na bada-

niach empirycznych prowadzonych na Śląsku w latach 1960–1987

cz. I – „Kultura i Społeczeń-

stwo” 1988. nr 4; cz. II – „Kultura i Społeczeństwo” 1989, nr 1. Wybrane elementy świa-

domości politycznej młodzieży szkolnej. Raport przygotowany przez zespół: F. Jonderko,

T. Sołdra, H. Szymkowska-Hudec, M. Szmeja, A. Pasierbiński, J. Woźniacki, Instytut Śląski,

Opole 1984;

Więzi społeczne w regionie (Studium socjologiczne młodzieży Śląska Opolskiego)

, red.

K. Frysztacki, T. Sołdra-Gwiżdż, PIN – Instytut Śląski, Opole 1993.

Aspiracje zawodowe i edukacyjne, plany i dążenia życiowe młodzieży...

123

opolskiego, natomiast w 2005 r. miasto Opole

. Badania w Opolu miały cha-

rakter pilotażowy, a ich kontynuacją są te, których wyniki prezentujemy

w niniejszym artykule. Jako badaczy interesowała nas odpowiedź na nastę-

pujące pytania: Jaki jest system wartości młodego pokolenia Opolszczyzny?

Jak młodzież zamierza kształtować swoje przyszłe dorosłe życie? Jakie są jej

plany edukacyjne i zawodowe, jakie motywacje leżą u ich podłoża? Gdzie

zamierza je realizować? Czy wiąże swoje plany życiowe z naszym regionem,

czy też preferuje jako drogę realizacji zamierzeń życiowych strategie migra-

cyjne? Jak ocenia swoje szanse jako Polaków na europejskim rynku pracy?

Jakie są drogi kształtowania strategii edukacyjnych? Czy nadal przynależność

etniczna determinuje wybór drogi edukacyjnej i zawodowej młodych miesz-

kańców Opolszczyzny?

Podjęcie tej problematyki jest istotne z kilku powodów. Jako najważniej-

sze należy wskazać przyczyny poznawcze związane z interesującymi socjolo-

ga zagadnieniami kształtowania osobowości i tożsamości młodych ludzi

w toku procesów socjalizacyjnych. Do ich podjęcia skłoniły nas również

pewne fakty społeczne, a mianowicie zaznaczający się w całej Polsce syste-

matyczny wzrost liczebności młodych ludzi chcących uzyskać wyższe wy-

kształcenie oraz nasilające się zamierzenia migracyjne młodych obywateli

Polski. Obydwa procesy rodzą pewne zaniepokojenie. Po pierwsze – wystę-

puje zjawisko „inflacji wyższego wykształcenia” wyrażające się w coraz

większej liczbie osób bezrobotnych wśród absolwentów wyższych uczelni

i konieczności zdobywania coraz większej liczby dyplomów – świadczących

o permanentnym podnoszeniu kwalifikacji. Po drugie – narasta chęć opusz-

czenia kraju przez ludzi młodych, dobrze wykształconych, którzy nie znaj-

dują możliwości realizacji swoich zamierzeń życiowych w Polsce. Po trzecie

– zaznacza się przypadkowość wyboru kierunku studiów, zawodu z powodu

braku wiedzy na ten temat i związana z tym niemożność podjęcia gry na

rynku pracy.

Por. m.in.:

Młodzież – wykształcenie, praca. Dylematy w zmieniającej się rzeczywistości społecznej

PIN – Instytut Śląski, Opole 1997;

Między edukacją i pracą. Kształcenie a zatrudnienie. Materiały

z konferencji naukowej odbytej w Opolu 18 grudnia 1997 roku

, pod red. T. Sołdry-Gwiżdż, PIN –

Instytut Śląski, Opole 1998;

Nasza przyszłość w Unii Europejskiej. Nadzieje i obawy młodzieży

pod red. A. Śliz i O. Gwiżdża, PIN – Instytut Śląski, Opole 2003, T. Sołdra-Gwiżdż,

O. Gwiżdż,

Aspiracje edukacyjne i zawodowe, plany i dążenia życiowe młodzieży szkół ponadgimna-

zjalnych Opola

, „Śląsk Opolski” 2006, nr 1:

Rynek pracy a aspiracje zawodowe i edukacyjne młodzie-

ży. Stan i prognoza. Badania pilotażowe w Opolu i gminach sąsiednich

, pod red. nauk. T. Sołdry-

-Gwiżdż, s. 18–33.

TERESA

SOŁDRA-GWIŻDŻ,

OLGIERD

GWIŻDŻ

124

Oddzielny i nadzwyczaj ważny problem stanowi mały odsetek mieszkań-

ców Opolszczyzny z wykształceniem na poziomie wyższym, ograniczający

możliwości rozwojowe regionu. Wielokrotnie już wskazywano na fakt, iż

Opolszczyzna stanowi jeden z „najgorzej wykształconych regionów Polski”

– w 2002 r. udział osób z wyższym wykształceniem wynosił 8%, a średnia

dla Polski 9,9%, jakkolwiek dynamika przyrostu osób z wykształceniem

wyższym (180) sytuowała region na środkowych miejscach na skali obejmu-

jącej wszystkie województwa. Jednocześnie Opolszczyzna charakteryzowała

się małą liczbą miejsc pracy dla tych osób, lokującą region na trzecim miej-

scu od końca w hierarchii województw, wyprzedzając minimalnie święto-

krzyskie i podlaskie. „Nawet Lubelskie – stwierdzał Marek Szczepański –

które jest najbiedniejszym regionem w Unii Europejskiej, oferuje więcej

miejsc pracy dla inteligencji niż Opolszczyzna”

Podkreślając znaczenie badań nad potrzebami i dążeniami edukacyjnymi

współczesnego społeczeństwa polskiego, warto wskazać na regionalne od-

mienności. W przypadku społeczeństwa Opolszczyzny polegają one na od-

miennym niż w innych regionach kraju miejscu wyższego wykształcenia

w hierarchii wartości zamieszkujących ten region grup społecznych. Jak

wskazywały badania empiryczne, wzory edukacyjnych i zawodowych karier

były silnie związane ze strukturą etniczną regionu, co przejawiało się w tym,

iż młodzi ludzie z grupy śląskiej dalszą karierę edukacyjną planowali znacz-

nie rzadziej niż ich rówieśnicy z grupy napływowej, poprzestając na wy-

kształceniu zawodowym. Konieczne wydawało się więc sprawdzenie, czy

w związku z powstawaniem europejskiego społeczeństwa opartego na wie-

dzy owe trendy nie uległy zmianom.

Odnosząc się do podłoża teoretycznego w socjologicznych badaniach

nad edukacją i młodzieżą prowadzonych w Instytucie Śląskim, należy za-

uważyć, iż dominuje w nich systemowy punkt widzenia i nawiązanie w sen-

sie teoretycznym do myśli Durkheima i Parsonsa. Oznacza to poszukiwa-

nie odpowiedzi na pytanie, jakie funkcje spełnia szkoła i edukacja szkolna

w konfrontacji z oddziaływaniami domu rodzinnego i grupowych wartości

będących pokłosiem etnicznego zróżnicowania regionu w takim systemie

społecznym, jakim jest regionalna społeczność Opolszczyzny. Na ile owe

oddziaływania edukacyjne socjalizują jej młode pokolenie w kierunku uczy-

nienia z młodych ludzi owego – w ujęciu Alfreda Shutza – „światłego oby-

M. Szczepański,

Region potrzebuje wizjonerów

– wywiad udzielony „Nowej Trybunie

Opolskiej” 17–18 IX 2005.

Aspiracje zawodowe i edukacyjne, plany i dążenia życiowe młodzieży...

125

watela regionu”? Jak edukacja wpływa na rozwój regionalny, czyli postępo-

wą zmianę społeczną, która ma uczynić region jakościowo lepszym?

Cele i dążenia życiowe młodzieży

– świat wartości deklarowanych

Wiele prac socjologicznych starało się udzielić odpowiedzi na pytanie

o system wartości, plany i dążenia życiowe młodego pokolenia Polaków.

Podkreślano przy tym trudności związane z analizą zjawisk świadomościo-

wych, ich niejednoznaczność i trudności metodologiczne związane z ich

analizą. Przychylamy się jednak do poglądu Leona Dyczewskiego, który

uważa, iż dają się one ze sobą porównywać i przynoszą wiele interesujących

informacji o młodzieży, mimo niejednorodnej podstawy teoretyczno-meto-

dologicznej, trudności ontologicznych i epistemologicznych związanych

z badaniem wnętrza człowieka, jego osobowości i motywacji zachowań

Uważamy, że badanie tych zjawisk jest niezbędne, nawet jeśli nie jest możli-

we dokonanie tego w sposób całościowy i wyczerpujący. Warto przypo-

mnieć, iż w przypadku wszystkich prowadzonych przez nas badań porusza-

my się w sferze zjawisk świadomościowych i wartości deklarowanych, nato-

miast z przyczyn oczywistych nie zajmujemy się zachowaniami młodzieży

i rekonstrukcją obecnych tam wartości. Zatem jest możliwy „rozdźwięk”

między wartościami uznawanymi a realizowanymi. Naszym zdaniem jest

jednak konieczne poznanie poglądów i deklarowanych dążeń młodzieży,

pozwoli to bowiem uwrażliwić rodziców, nauczycieli i inne osoby pracujące

z młodzieżą na problemy młodego pokolenia, nawet jeśli to nie przynosi

wiedzy pewnej, intersubiektywnie sprawdzalnej. Przejdźmy zatem do rekon-

strukcji obrazu świata wartości opolskiej młodzieży.

Badania CBOS wskazują, iż „od dziesięciu lat na czele listy najważniej-

szych celów życiowych utrzymuje się triada wartości: udane życie rodzinne,

ciekawa praca zgodna z zainteresowaniami oraz miłość i przyjaźń”

. Syste-

matycznie prowadzone eksploracje rejestrują pewne przemiany w we-

wnętrznym układzie owych wartości – „[…] od roku 1994 do 1998 zauwa-

żalny był systematyczny, choć niewielki wzrost wskazań na udane życie ro-

O. L. Dyczewski OFMConv.,

System wartości w świadomości młodzieży

. W:

Nauki

spo-

łeczne o młodzieży

, red. nauk. T. Ożóg, wyd. „Norbertinum”, Lublin 1994, s. 49.

J. Kalka,

Plany, dążenia i aspiracje życiowe

. W:

Młodzież 2003

Warszawa 2004, Opinie

i Diagnozy nr 2, s. 10.

TERESA

SOŁDRA-GWIŻDŻ,

OLGIERD

GWIŻDŻ

126

dzinne jako cel najważniejszy. W ciągu ostatnich pięciu lat liczba młodych

ludzi uważających za najistotniejsze dążenie udane życie rodzinne zmalała

o 7 punktów procentowych, powracając do poziomu z roku 1996. W tym

samym czasie wyraźnie wzrósł (o 11 punktów w porównaniu z rokiem 1998)

odsetek młodzieży szczególnie ceniącej miłość i przyjaźń”

Szczegółowy obraz wyborów celów życiowych młodzieży uzyskany

w naszych badaniach empirycznych pokazuje tabela 1.

Tabela 1

Cele i dążenia życiowe młodzieży Opolszczyzny

Odpowiedzi

Lp.

Wyszczególnienie

liczba %

1 Miłość, przyjaźń

1364 89,2

2 Ciekawa praca zgodna z własnymi zainteresowaniami

1329 88,4

3 Udane życie rodzinne, dzieci

1364 86,8

4 Spokojne życie bez kłopotów, konfliktów

1160 75,8

5 Udane życie seksualne

921 60,2

6 Życie barwne, pełne rozrywek, bogate życie towarzyskie

798 52,1

7 Zdobycie majątku, osiągnięcie wysokiej pozycji materialnej

770 50,3

8 Osiągnięcie wysokiej pozycji zawodowej, robienie kariery

756 49,4

9 Niezależność w pracy

702 45,9

10 Bycie użytecznym dla innych, „życie dla innych”

607 39,6

11 Życie zgodne z zasadami religijnymi

540 35,3

12 Osiągnięcie sukcesu w dziedzinie nauki lub sztuki

263 17,2

13 Możliwość podejmowania ważnych decyzji w sferze

gospodarczej

162

10,6

14 Zdobycie władzy politycznej, możliwość wywierania

wpływu na życie społeczne i polityczne kraju

155

10,1

15 Inne (napisz, jakie?)

4,9

Razem

100,0%=1531

Wybory dają w sumie więcej niż 100%, ponieważ respondenci mogli wybrać dowolną

liczbę odpowiedzi.

Źródło: opracowanie własne na podstawie badań empirycznych z 2005 r.

Wybrane przez uczniów Opolszczyzny cele i dążenia życiowe odbiegają

od pragnień młodych ludzi w kraju. Zrekonstruowany obraz świata wartości

ukazuje przemianę w tym powszechnie wskazywanym układzie, chociaż na-

Tamże.

Aspiracje zawodowe i edukacyjne, plany i dążenia życiowe młodzieży...

127

czelne miejsce w całym systemie wartości zajmują nadal wartości afiliacyjne

lub alleocentryczne, czyli znana nam triada: rodzina, praca, miłość, niemniej

jednak w wewnętrznej hierarchii ich wyborów młodzi mieszkańcy Opol-

szczyzny różnią się od swych kolegów w Polsce. W ich oczekiwaniach ży-

ciowych naczelne miejsce zajmuje pragnienie miłości i przyjaźni, następnie

atrakcyjnej, zgodnej z własnymi preferencjami pracy zawodowej, a dopiero

na trzecim miejscu pragnienie udanego życia rodzinnego. Natomiast badania

CBOS na ten temat (z 2003 r.) na pierwszym miejscu sytuują udane życie

rodzinne, w następnej kolejności zaspokojenie własnych potrzeb emocjo-

nalnych, czyli pragnienie miłości i przyjaźni, a dopiero na trzecim miejscu

ciekawą pracę. Wytłumaczenie tej różnicy wymagałoby dalszych szczegóło-

wych badań. Na razie poprzestaniemy na sformułowaniu hipotezy, iż owa

zdecydowana przemiana w układzie wartości leży być może w większym

wpływie i popularności wśród opolskiej młodzieży wzorów życia z krajów

zachodnich. Popularność w kręgach tej kultury form alternatywnych dla tra-

dycyjnego życia rodzinnego, wciąż dominującego w społeczeństwie polskim,

sprawia, iż młode pokolenie nie uznaje za niezbędną konieczność zawieranie

tradycyjnego związku małżeńskiego, lecz skłania się w kierunku innych form

wspólnego życia. Być może usytuowanie pragnienia miłości i przyjaźni na

pierwszym miejscu świadczy również o ucieczce przed zobowiązaniami

i ograniczeniami, jakie nakłada na małżonków życie rodzinne, i skłonności

do zaspokajania tych pragnień w sposób wolny od formalnych zobowiązań.

Oznaczać to może też tendencję do kształtowania się osobowości o orienta-

cji egocentrycznej i hedonistycznej, skoncentrowanej na zaspokajaniu wła-

snych potrzeb. Zmiana owego od lat istniejącego układu wartości może tak-

że wskazywać na procesy przenoszenia do kraju tendencji do koncentrowa-

nia się młodych ludzi przede wszystkim na wysiłku zmierzającym do uzy-

skania w pierwszej kolejności wysokiej pozycji zawodowej i materialnej,

a dopiero po jej zdobyciu na podjęciu próby założenia rodziny.

Jako jeden z ważniejszych celów, usytuowany na czwartym miejscu, wy-

brano spokojne życie bez kłopotów i konfliktów – wskazała go znaczna

część młodzieży. Potrzeby posiadania bliskich osób, bezpieczeństwa i stabi-

lizacji, potrzeby samorealizacji i ekspresji osobowości koegzystują z takimi

pragnieniami młodych ludzi, jak życie barwne i pełne rozrywek (wybrane na

szóstym miejscu) oraz osiągnięcie wysokiej pozycji materialnej i zawodowej

(na siódmym miejscu), kariery zawodowej (na ósmym miejscu), sukcesu w

dziedzinie nauki czy sztuki (na dwunastym miejscu). Na podstawie hierarchii

dokonanych wyborów można jednak domniemywać, że w świadomości na-

szych respondentów istnieją pewne niespójności w zakresie systemu warto-

TERESA

SOŁDRA-GWIŻDŻ,

OLGIERD

GWIŻDŻ

128

ści. Nie jest jednak wykluczone, że w stosunkowo bliskim czasie nastąpią da-

leko idące przemiany w usytuowaniach poszczególnych wartości w struktu-

rze dążeń życiowych kolejnych pokoleń.

Na korzyść tej hipotezy mogą świadczyć wybory innych wartości. Model

życia pojmowanego jako służba dla innych nie jest zbyt popularny, co kore-

sponduje z opiniami młodzieży na swój temat. W badaniach ogólnopolskich

młodzi ludzie wyrażali bowiem przekonanie, że współczesną młodzież ce-

chuje „kult pieniądza”. Nie może zatem dziwić mała chęć uczestniczenia

w życiu publicznym, niewielka chęć podejmowania działań na rzecz dobra

wspólnego oraz ucieczka od pełnienia ról polityków czy też decydentów

w sferze gospodarczej, jednym słowem – niechęć do służby społecznej. Te

dwie sfery dążeń życiowych sytuują się na ostatnich miejscach wśród wybo-

rów młodzieży Opolszczyzny.

Inne znaczenie mają w życiu młodzieży naszego regionu wartości religij-

ne. W badaniach ogólnopolskich tylko 10,0% respondentów podkreślało, że

życie zgodne z zasadami religijnymi jest dla nich ważne. W badanej populacji

grupa, dla której ważne są zasady religijne, wynosi 35,0%, chociaż w hierar-

chii wyborów znaczenie wartości religijnych sytuuje się na dalszym (jedena-

stym) miejscu.

Kolejny raz wyniki badań zdają się potwierdzać tezę Leona Dyczewskie-

o niehierarchicznym układzie wartości. Występowanie takiego układu

wartości stwierdziliśmy wśród młodzieży regionu także w 1997 r.

. Jest to

układ mieszany, co oznacza, że w świadomości młodzieży nie ma wartości

naczelnej – absolutnie dominującej nad pozostałymi, istnieje jedynie układ

pionowych i poziomych zależności. Zatem to, która z wartości będzie reali-

zowana, zależy już od konkretnych sytuacji. Typ układu wartości znajduje

swój wyraz w orientacjach życiowych wyróżnianych przez Adama Podgó-

reckiego

– postawie zasadniczej lub celowościowej. Przyjmuje się, że po-

stawa zasadnicza, czyli bezpośrednia akceptacja lub negacja wyobrażonego

lub rzeczywistego zachowania, ma związek z układem hierarchicznym, na-

tomiast postawa celowościowa, czyli uzależnienie oceny wyobrażonego lub

rzeczywistego zachowania od wariantów zachowań lub ich skutków, wiąże

się z układem mieszanym. Zatem młodzi ludzie skłaniają się raczej w kie-

runku etyki sytuacyjnej niż ogólnej, co potwierdzałoby niskie usytuowanie,

bo dopiero na 11 miejscu, „życia zgodnego z zasadami religijnymi.

O. L. Dyczewski, dz. cyt.

Por. T. Sołdra-Gwiżdż, O. Gwiżdż,

Aspiracje zawodowe i edukacyjne młodzieży Ślą-

ska Opolskiego

. W:

Między edukacją i pracą...

, s. 51–53.

O. L. Dyczewski, dz. cyt.

Aspiracje zawodowe i edukacyjne, plany i dążenia życiowe młodzieży...

129

Plany edukacyjne i zawodowe młodzieży

Marzenia o swym przyszłym życiu respondenci łączą przede wszystkim

z założeniem rodziny i pracą zawodową. Niemal wszyscy zamierzają konty-

nuować naukę, chociaż w badanej populacji wystąpiła niewielka grupa osób,

która nie planuje dalszego kształcenia się w żadnym trybie – ani dziennym,

ani zaocznym (15,2%). Zamiary dalszego kształcenia przedstawia ryc. 1

0,5%

84,3%

15,2%

Tak, bo bez nauki nie mo

o dobrej przyszło

Nie, bo mam inne plany w

yciu

Brak danych

Ryc. 1. Odpowiedzi na pytanie: Czy zamierzasz uczyć się dalej?

W grupie tych, którzy nie planują dalszego kształcenia się, przeważają

dwie motywacje: podjęty zamiar wyjazdu do pracy za granicę oraz obawy

przed niepowodzeniami na studiach. Inne powody zaniechania dalszego

kształcenia się to niechęć do dalszej nauki oraz konieczność podjęcia pracy

zarobkowej bezpośrednio po ukończeniu szkoły średniej. Uzasadnienia za-

niechania dalszego kształcenia wybrane przez młodzież przedstawia ryc. 2

9,0%

7,7%

5,8%

13,0%

2,9%

10%

15%

Inne

Zamierzam wyjecha

za granic

Boj

e nie dam sobie rady na

studiach

do pracy, bo mam do

ść

nauki

do pracy, rodziców nie sta

pokrycie kosztów nauki

Ryc. 2. Uzasadnienie zaniechania dalszego kształcenia się

TERESA

SOŁDRA-GWIŻDŻ,

OLGIERD

GWIŻDŻ

130

Badania CBOS prowadzone na ogólnopolskiej reprezentatywnej próbie

młodzieży wskazują od 1990 do 1998 r. na systematyczny wzrost liczby

młodzieży, która aspirowała do wyższego wykształcenia lub do ukończenia

szkoły pomaturalnej

. Badania przeprowadzone w 2003 r. rejestrują pewną

zmianę w owych zamierzeniach: taka sama liczba młodzieży uważa, że w o-

becnej sytuacji warto studiować, jak i warto jak najszybciej podjąć dobrze

płatną pracę

Wśród uczniów Opolszczyzny zdecydowana większość, bo 84,3%, za-

mierza podjąć dalszą naukę, skłaniając się do sądu, iż bez nauki we współ-

czesnych czasach nie można myśleć o dobrej przyszłości, przy czym chęć

dalszej nauki nie wykluczała jednocześnie u 35,0% zamiaru podjęcia pracy

po ukończeniu szkoły.

Te tendencje niepewności, co jest lepsze dla własnej przyszłości, zareje-

strowane w badaniach CBOS wystąpiły również wśród opolskiej młodzieży

i przejawiły się w stosunkowo znacznej liczbie odpowiedzi „trudno powie-

dzieć” (11,6%) na pytanie, czy warto zdobywać wykształcenie, co świadczy-

łoby o tym, że dość duża grupa młodzieży nie jest pewna, czy strategia „wal-

ki o indeks” jest lepsza niż natychmiastowe podjęcie pracy. Rozkład odpo-

wiedzi obrazuje ryc. 3.

11,6%

11,2%

3,1%

0,3%

26,8%

47,0%

Zdecydowanie tak

Raczej tak

Trudno powiedzie

Raczej nie

Zdecydowanie nie

Brak danych

Ryc. 3. Opinie młodzieży o tym, czy warto obecnie w Polsce

zdobywać wykształcenie

Uznanie wartości wykształcenia jako powszechnie dominującego wzoru

kreowania swej przyszłości potwierdzają jednak odpowiedzi na inne pytania:

Plany, dążenia i aspiracje życiowe młodzieży

Komunikat z badań CBOS

, Warszawa 1996,

czerwiec.

J. Kalka, dz. cyt., s. 20.

Aspiracje zawodowe i edukacyjne, plany i dążenia życiowe młodzieży...

131

77,7% zamierza kontynuować naukę po ukończeniu szkoły ponadgimna-

zjalnej, a 84,3% respondentów zgadza się ze stwierdzeniem, że bez podwyż-

szania poziomu wykształcenia nie można myśleć o dobrej przyszłości i o

osiągnięciu sukcesu w dorosłym życiu, w tym 26,8% wyraża zdecydowanie

pozytywne zdanie na ten temat, a 47,0% skłania się do tego sądu.

Z uznaniem wartości wykształcenia korespondują indywidualne aspiracje

edukacyjne i preferencje co do wyboru określonych zawodów atrakcyjnych

dla młodych ludzi. Jak przedstawiają się one w planach życiowych młodzie-

ży regionu?

Plany zawodowe uczniów szkół ponadgimnazjalnych są zróżnicowane.

Jednakże tylko połowa respondentów (50,4%) wie, jaką rolę zawodową

chciałaby pełnić w przyszłości. Duża grupa młodzieży (48,3%) odpowie-

działa, że nie wie, jaki zawód chciałaby wykonywać, mimo że respondenci

byli tuż przed egzaminem maturalnym, czyli w okresie podejmowania waż-

nych życiowych decyzji. Nie jest to korzystna sytuacja, gdyż wskazuje na du-

że prawdopodobieństwo zdania się na przypadek w tej jednej z najważniej-

szych i brzemiennych w skutki decyzji w życiu młodych ludzi. Poglądy w tej

kwestii obrazuje ryc. 4.

1,3%

50,4%

48,3%

Tak

Nie, jeszcze nie wiem

Brak danych

Ryc. 4. Odpowiedzi na pytanie: Czy wiesz, jaki zawód chciałbyś zdobyć

w przyszłości?

Z przedstawionych uzasadnień wynika, iż owi uczniowie znajdują się

w stanie wielkiej niepewności i niezdecydowania, uwarunkowanym brakiem

konkretnych zainteresowań, brakiem informacji o rynku pracy oraz brakiem

wiedzy o tym, co można studiować, gdzie można studiować i czym charakte-

ryzują się poszczególne zawody, a także o tym jakie role życiowe można

pełnić po skończeniu określonego kierunku studiów. Uzasadnienia obrazuje

ryc. 5.

TERESA

SOŁDRA-GWIŻDŻ,

OLGIERD

GWIŻDŻ

132

0,5%

0,7%

7,1%

1,4%

3,7%

37,4%

10%

20%

30%

40%

50%

Brak danych

Inne

Poniewa

moi koledzy te

jeszcze nie

wybrali

Czekam, a

rodzice mi co

doradz

Nie mog

zdecydowa

Jeszcze mam du

o czasu

Ryc. 5. Odpowiedzi na pytanie: Jeśli nie wybrałeś(aś) jeszcze zawodu,

to zaznacz obok: dlaczego?

Swobodne wypowiedzi uczniów obrazujące wyobrażenia o swoim życiu

za 10–15 lat ukazują brak takiej projekcji przyszłości u jednej trzeciej re-

spondentów. Wśród nich połowa nie odpowiedziała na to pytanie, a pozo-

stali wykazali niechęć, wyrażoną w sformułowaniu „nie wiem”, co do pro-

jektowania własnej przyszłości. Natomiast dwie trzecie młodych ludzi

przedstawiło swoje wyobrażenia związane z samodzielnym życiem, w któ-

rych zaakcentowało wątek udanego życia rodzinnego, posiadania pracy za-

wodowej w kraju lub za granicą oraz osiągnięcia dobrej pozycji materialnej

(dom lub mieszkanie, samochód dobrej marki, możliwość realizacji eksklu-

zywnych zainteresowań).

Wyniki badań wśród uczniów Opolszczyzny potwierdzają konstatację

CBOS, iż „w sposobie myślenia młodych ludzi rzadko pojawia się jasno zde-

finiowane dążenie do osiągnięcia wysokiej pozycji zawodowej. Sporadycznie

mówią, że za 10–15 lat będą np. dyrektorami czy menedżerami (od 2% do

3% wskazań). Innymi słowy, uczniowie nie myślą o zawodzie jako pozycji

w strukturze społecznej. Pojmują go w sposób tradycyjny, tzn. w powiąza-

niu z uzyskaniem konkretnego wykształcenia, najczęściej wyższego”

Role zawodowe wybrane przez młodych ludzi, którzy dokonali już wybo-

ru profesji, prezentuje tabela 2.

Tamże, s. 15.

Aspiracje zawodowe i edukacyjne, plany i dążenia życiowe młodzieży...

133

Tabela 2

Zawody wybrane przez młodzież Opolszczyzny

Lp.

Wybrane zawody

Wymagające wyższego wykształcenia

1 politechniczne: elektronik, inżynier budownictwa, teleinformatyk, in-

formatyk, pirotechnik, inżynier mechanik, inżynier górnik, geodeta,

inżynier sanitarny, architekt

8,2

2 trener, rehabilitant, fizjoterapeuta, instruktor fittnes, sportowiec

4,4

3 prawnicze: prokurator, adwokat, sędzia, radca prawny, komornik

4,0

4 socjolog, psycholog, filozof

3,9

5 pedagog, kurator sądowy

3,8

6 ekonomiczne: bankowiec, makler, menedżer

3,4

7 medyczne (lekarz, farmaceuta, pielęgniarka, położna)

3,2

8 nauczyciel

3,2

9 wolne zawody: aktorka, instruktor tańca, muzyk, dekorator wnętrz,

grafik, naukowiec, speaker

3,1

10 filologiczne: germanista, anglista, polonista, językoznawca, lingwista 2,6

11 policjant, detektyw

2,3

12 żołnierz zawodowy, strażak, pilot

1,7

13 historyk, historyk sztuki, archeolog, konserwator zabytków

0,7

14 politolog

0,5

15 fizyk, matematyk, chemik

0,4

16 biolog, biotechnolog

0,4

17 PR-owiec, pracownik agencji reklamowej

0,3

18 kapłan, misjonarz, teolog, katecheta

0,3

19 lekarz weterynarii, zootechnik

0,3

20 stewardesa

0,2

Niewymagające wyższego wykształcenia

1 kosmetyczka, wizażystka, stylistka, modelka, pracownik ośrodka od-

nowy biologicznej, fryzjer,

5,0

2 gastronomia i hotelarstwo: cukiernik, technolog żywienia, kucharz

1,8

3 biurowe i ekonomiczne: sekretarka, księgowa

1,7

4 zawody związane z handlem i transportem: spedytor transportowy,

sprzedawca, handlowiec, kierowca

1,6

5 technik mechanik, spawacz, elektromechanik, blacharz, lakiernik

1,4

6 rolnik, leśnik, technik florystyk, technik obróbki drzewa

1,1

7 fotograf

0,4

8 zawody związane z budownictwem: murarz

0,4

9 zawody rzemieślnicze (krawcowa, stolarz, ślusarz)

0,4

10 opiekunka do dzieci, opiekunka środowiskowa, sanitariusz

0,3

TERESA

SOŁDRA-GWIŻDŻ,

OLGIERD

GWIŻDŻ

134

11 ochroniarz

0,3

12 piłkarz, kulturysta

0,3

13 elektryk

0,2

14 technik dentysta

0,1

Zawody uszeregowano według liczby wskazań jako pierwszy wybór.

Źródło: Jak w tab. 1.

Przedstawiona hierarchia zawodów wymagających i niewymagających

wyższego wykształcenia potwierdza tendencję wyboru tych, które cieszą się

prestiżem społecznym, ale jednocześnie w obecnej sytuacji oferują możliwo-

ści zdobycia pracy poza granicami Polski, w krajach Unii Europejskiej, stwa-

rzając tym samym okazję do uzyskania znaczących korzyści materialnych,

zdecydowanie większych niż w Polsce.

Socjologowie są zgodni co do tego, że zawód określa pozycję życiową

jednostki, zarówno jeśli chodzi o prestiż społeczny wynikający z faktu peł-

nienia określonej roli zawodowej, jak i o prestiż materialny. Komentatorzy

wyników badań sondażowych sformułowali ocenę, „iż hierarchia prestiżu

zawodów jest stosunkowo stabilna i nie ulega większym wahaniom. Teza ta

jest prawdziwa w odniesieniu do zawodów najbardziej poważanych, mocno

zakorzenionych w świadomości społecznej jako niezbędne lub przydatne. Są

to profesje wymagające wszechstronnej wiedzy, mające dużą użyteczność

społeczną, zawody inteligenckie [...]”

. Ponadto stwierdzali, że „hierarchia

prestiżu zawodów jest raczej wynikiem autotelicznego niż instrumentalnego

stosunku badanych do ocenianych zawodów”

. Wyniki naszych badań kore-

spondują z tymi ustaleniami, a autoteliczność wyborów potwierdzają poda-

wane uzasadnienia.

Motywy wyborów zawodu, kierunku studiów

i miejsca studiowania

Powody, którymi kierują się młodzi ludzie, wybierając zawód, kierunek

studiów oraz miejsce dalszego kształcenia, są oczywiście bardzo różne. W ba-

danej populacji motywacje związane z samorealizacją (poszerzanie wiedzy,

zdobycie ciekawej pracy, realizacja pasji i marzeń, satysfakcja i przyjemność

z wykonywanego zawodu) są wskazywane najczęściej.

Prestiż zawodów. Komunikat z badań CBOS

, Warszawa 1995, marzec, s. 8.

Tamże, s. 5.

Aspiracje zawodowe i edukacyjne, plany i dążenia życiowe młodzieży...

135

W świetle wyobrażeń respondentów odnoszących się do swego życia za

10–15 lat, których znaczącym elementem było posiadanie licznych dóbr ma-

terialnych, budzi zastanowienie fakt, że tylko 20,0% wskazuje na motywy

wyboru zawodu związane z zapewnieniem sobie wysokiego statusu mate-

rialnego. Nieznaczny odsetek młodzieży podaje innego typu powody skła-

niające do wyboru zawodu, jak: chęć pomagania innym, warunki pracy zwią-

zane np. z nienormowanym czasem pracy, przekonanie o posiadaniu pre-

dyspozycji do jego wykonywania. Wybrane uzasadnienia przedstawia ryc. 6.

18,3%

39,5%

0,5%

18,0%

10%

20%

30%

40%

50%

Inne

Poniewa

zawód ten wybrali moi koledzy

na zarobi

o pieni

dzy

Daje mo

liwo

ść

interesuj

cej pracy

Ryc. 6.

Odpowiedzi na pytanie: Jeżeli wybrałeś(aś) zawód, to spróbuj

uzasadnić swój wybór

Owe rodzaje motywacji oraz ich hierarchię potwierdzają wybory najważ-

niejszych dążeń życiowych, do których w badaniach na Opolszczyźnie tylko

połowa młodzieży zaliczyła zrobienie kariery, osiągnięcie wysokiej pozycji

zawodowej, majątku i uzyskanie wysokiej pozycji materialnej.

Spośród badanych uczniów tylko 47,4% wskazało kierunek studiów, na

którym chciałoby kontynuować naukę. Liczebność tej grupy potwierdza hi-

potezę o przypadkowości wyborów kierunku studiów i zawodu przez znacz-

ną grupę młodzieży. Hierarchię wyborów przedstawia tabela 3.

Uzasadnienia odnoszące się do wyboru kierunku studiów niemal w cało-

ści pokrywają się z uzasadnieniami wskazywanymi przy wyborze zawodu.

Dominują zatem motywacje związane z zaspokajaniem własnych zaintere-

sowań oraz powody pragmatyczne odnoszące się do przyszłego zapotrze-

bowania rynku pracy, powiązania kierunku studiów z wyborem przedmiotów

zdawanych na egzaminie maturalnym. Pojawiły się także motywacje o pro-

społecznym charakterze – chęć niesienia pomocy innym.

TERESA

SOŁDRA-GWIŻDŻ,

OLGIERD

GWIŻDŻ

136

Tabela 3

Hierarchia wyboru kierunków studiów

Lp.

Kierunek studiów

Wybór (w %)

1 Kierunki techniczne

11,6

2 Kierunki humanistyczne

9,5

Wychowanie fizyczne,

rehabilitacja,

fizjoterapia,

turystyka i rekreacja

8,1

4 Kierunki ekonomiczne

6,7

5 Kierunki pedagogiczne

5,6

6 Kierunki filologiczne

5,0

7 Kierunki medyczne

4,8

8 Prawo i administracja

4,6

9 Kierunki rolnicze

2,0

10 Matematyka, fizyka

i chemia

0,8

11 Kierunki biologiczne

i nauk o ziemi

1,5

12 Kierunki artystyczne

1,7

13 Wojskowe

0,4

Źródło: jak w tab. 1.

Zdecydowana większość respondentów, bo 85,5%, wskazuje szkołę, w jakiej

zamierza kontynuować naukę: 70,5% myśli o szkole wyższej, 15,0% o szkole

policealnej. Hierarchia wyborów typu uczelni dokonana przez uczniów

przemawia za zdecydowaną popularnością wykształcenia uniwersyteckiego

i politechnicznego, chociaż to drugie wybrała zdecydowanie mniejsza liczba

uczniów. Jeśli porównamy wybory kierunku studiów oraz typ wskazanej

uczelni, możemy stwierdzić, iż orientacja młodych ludzi w zakresie tego, na

jakiej uczelni można studiować wybrany kierunek, jest słaba. Świadczy o tym

brak korespondencji między liczebnością osób wskazujących dany kierunek

a liczebnością wskazujących typ uczelni, np. nauki techniczne chce studio-

wać 31,8% młodzieży, natomiast szkołę kształcącą w tym zakresie wskazuje

tylko 21,4%.

Również hierarchia wyboru zawodu nie do końca jest zgodna z hierarchią

wyboru kierunku studiów i typu uczelni. Na razie poprzestajemy na zareje-

strowaniu tej rozbieżności. Próbę wyjaśnienia tych dysproporcji zamiesz-

Aspiracje zawodowe i edukacyjne, plany i dążenia życiowe młodzieży...

137

czamy w dalszej części opracowania. Preferencje w zakresie typu uczelni

wyższej przedstawia tabela 4.

Tabela 4

Preferencje w zakresie typu uczelni

Lp.

Typ uczelni

Wybór (w %)

Uniwersytet

32,7

Politechnika, Akademia Górniczo-Hutnicza

9,7

Akademia Wychowania Fizycznego

5,2

Akademia Ekonomiczna, Szkoła Główna Handlowa

4,4

Akademia Rolnicza

3,3

Wyższe szkoły zawodowe

3,1

Akademia Medyczna

2,9

Wyższa Szkoła Policyjna

1,9

Wyższa Szkoła Wojskowa

1,0

10 Akademia Sztuk Pięknych

1,0

11 Akademia Muzyczna

0,5

12 Wyższa Szkoła Pożarnictwa

0,8

13 Wyższa Szkoła Morska

0,3

14 Inne

3,6

15 Nie dotyczy

15,0

16 Brak danych

14,5

Źródło: jak w tab. 1.

Wybór uczelni oraz miejsca studiowania jest dla młodzieży istotnym pro-

blemem. Z jednej strony ma znaczenie wielkość, ranga i prestiż uczelni w kraju,

wachlarz kierunków, w których może się kształcić, z drugiej strony istotna

jest odległość od miejsca stałego zamieszkania, co wiąże się z wciąż rosną-

cymi kosztami kształcenia i często ograniczonymi możliwościami finanso-

wymi rodziców. Wśród podanych uzasadnień znalazło się także takie, które

musi budzić pewien niepokój – „ze względu na łagodne kryterium rekrutacji

i niewygórowane wymagania”.

Większość uczniów (44,3%) jako miejsce kontynuowania nauki wybrała

ośrodek akademicki inny niż Opole, natomiast 33,6% chciałoby uczyć się

w którejś z opolskich szkół wyższych. Geografię wyborów miejsca kształce-

nia przedstawia mapa 1. Warto odnotować, że z ośrodków spoza regionu

opolskiego zdecydowanie największą popularnością cieszy się Wrocław

(24,9% wyborów), zdecydowanie mniejszą Kraków (3,3%), Poznań (1,4%),

Katowice (1,3%), Warszawa (1,0%).

TERESA

SOŁDRA-GWIŻDŻ,

OLGIERD

GWIŻDŻ

138

Źródło: jak w tab. 1.

Mapa 1. Miasta, w których chce studiować młodzież Opolszczyzny

Kluczbork jako miejsce przyszłych studiów został wybrany przez cztery

osoby, po trzy osoby wskazało Lublin, Prudnik, Zawadzkie, Namysłów,

Szczecin, po dwie: Gliwice, Rzeszów, Gdynię, Polanowice, Bogdańczowice,

Frankfurt, Köln, München, po jednej: Olsztyn, Zabrze, Lubliniec, Zieloną

Górę, Bochnię, Toruń, Praszkę, Wieluń, Dęblin, Bydgoszcz, Obrę k. Wolsz-

tyna i zagraniczne ośrodki: Derby, Portland, Londyn, Glasgow.

Zamiary migracyjne młodzieży

Marzenia o swym przyszłym życiu respondenci łączą przede wszystkim

ze sferą wartości wyższych i pracą zawodową. Niemal wszyscy zamierzają

Aspiracje zawodowe i edukacyjne, plany i dążenia życiowe młodzieży...

139

kontynuować naukę, chociaż w badanej populacji wystąpiła niewielka grupa

osób, która nie planuje dalszego kształcenia się w żadnym trybie – ani

dziennym, ani zaocznym. W grupie tych, którzy nie planują dalszego kształ-

cenia, przeważają dwie motywacje: podjęty zamiar wyjazdu do pracy za gra-

nicę oraz obawy przed niepowodzeniami na studiach.

13,8%

31,2%

77,7%

35,0%

0,7%

6,1%

20%

40%

60%

80%

100%

Inne

bezrobotny

Zamierzam zało

rodzin

Zamierzam wyjecha

za granic

Zamierzam pój

ść

do pracy

Zamierzam si

dalej uczy

Ryc. 7. Plany życiowe młodzieży po ukończeniu szkoły

Plany życiowe dotyczą zwykle określonej przestrzeni, z którą wiążemy

swoją bliższą i dalszą przyszłość. Zatem przedmiotem naszego zaintereso-

wania są zamiary migracyjne młodych ludzi. Na Śląsku Opolskim jest to

szczególnie ważny problem, od lat bowiem utrzymują się tutaj wysokie

wskaźniki migracji zagranicznych. W literaturze przedmiotu Opolszczyzna

jest określana mianem regionu migracyjnego.

Problem życia i pracy za granicą był już sygnalizowany przez uczniów

kończących szkoły podstawowe w badaniach aspiracji zawodowych i eduka-

cyjnych przeprowadzonych w Opolu w 1995 r. Zamiary migracyjne wyrażała

wówczas nieduża grupa osób (2,7%), która już w szkole podstawowej pla-

nowała swoje przyszłe życie za granicą. Znacząca jest rejestracja tego pro-

blemu, obrazująca krystalizację zamiarów wyjazdu już we wczesnej młodo-

ści

T. Sołdra-Gwiżdż,

Aspiracje edukacyjne i zawodowe młodzieży klas VIII szkół podsta-

wowych miasta Opole

, „Śląsk Opolski” 1996, nr 2, s. 27.

TERESA

SOŁDRA-GWIŻDŻ,

OLGIERD

GWIŻDŻ

140

W prezentowanych badaniach problematyka zamierzeń migracyjnych

przewijała się w odpowiedziach na różne pytania. Generalnie z całej popula-

cji chęć wyjazdu za granicę zadeklarowało 58,4% respondentów, 11,4% nie

zamierzało wyjeżdżać z Polski, a 29,3% nie było zdecydowanych co do tej

kwestii. Nie wszyscy planowali wyjazd na stałe, deklarację taką wyraziło

13,4% uczniów, natomiast najwięcej, bo 35,0%, planowało wyjazd na „jakiś

czas”, a 15,8% „na krótko”. Zamiary migracyjne młodzieży obrazuje ryc. 8.

0,8%

29,4%

11,4%

24,7%

33,7%

Tak, po sko

czeniu szkoły

Tak, po uko

czeniu studiów

Trudno powiedzie

Nie zamierzam wyje

Polski

Brak danych

Ryc. 8. Odpowiedzi na pytanie: Czy myślisz o wyjeździe za granicę

w poszukiwaniu pracy?

Problem wyjazdów z Polski zaznaczył się także w odpowiedziach mło-

dzieży na kolejne pytania w kwestionariuszu. I tak, 7,5% respondentów nie

interesuje się tym, czy znajdzie pracę w wybranym przez siebie zawodzie,

jest już bowiem zdecydowanych wyjechać z kraju. Wśród planów życiowych

naszych respondentów po ukończeniu szkoły ponadgimnazjalnej u 21,3%

obecny jest zamiar wyjazdu, a wśród osób, które nie zamierzają kontynu-

ować nauki, 55,2% deklaruje opuścić kraj na stałe lub czasowo.

Na taką skalę zamiarów migracyjnych młodzieży może wpływać wiele

przyczyn, jednakże w naszym przekonaniu podstawowym problemem jest

wysokość zarobków (53,3% respondentów wskazuje na taki czynnik) i ocena

możliwości uzyskania pracy w Polsce (38,6%). Tej ocenie rynku pracy w kra-

ju towarzyszą inne motywacje, przede wszystkim poznawcze: chęć nauki ję-

zyka (35,6%) i poznania życia w innych krajach (26,5%), a także poszerzenia

swojej wiedzy i umiejętności (25,3), a nawet przeżycia przygody (20,1%).

Badania CBOS pokazują, iż w 2003 r. nastąpiły zmiany w hierarchii

czynników decydujących o uzyskaniu pracy przez wzrost znaczenia przypi-

sywanego przez młodzież znajomościom i układom. Wzrost ten oceniono

Aspiracje zawodowe i edukacyjne, plany i dążenia życiowe młodzieży...

141

jako uderzający, gdyż na ten czynnik wskazało 55,0% respondentów, pod-

czas gdy w badaniach z lat 1994, 1996, 1998 wskaźnik ten kształtował się na

poziomie 40,0%.

Opolscy uczniowie mają w tej kwestii odmienny pogląd niż ich koledzy,

ponieważ blisko połowa uważa, iż najważniejszym czynnikiem decydującym

o zdobyciu pracy jest wykształcenie. Na drugim miejscu sytuują się „protek-

cja i układy”. Stosunkowo duże znaczenie, ale zdecydowanie mniejsze niż

w przypadku tych dwu dominujących czynników, jest przywiązywane do

dość nieokreślonego elementu ludzkich losów, czyli do „szczęścia” – na jego

znaczenie wskazało blisko 3,0% ankietowanych uczniów, ale także do spraw-

czego aspektu naszych losów, czyli własnej aktywności i determinacji. Do

innych ważnych umiejętności, takich jak znajomość języków obcych, do-

świadczenie, inteligencja, nie przywiązywano specjalnego znaczenia, kształ-

towało się ono na poziomie 1,3–0,1% wskazań. Opinie młodzieży przed-

stawia tabela 6.

Tabela 6

Czynniki decydujące o uzyskaniu pracy w Polsce w opinii badanych

Lp.

Wyszczególnienie

1 Wykształcenie

45,9

2 Znajomości, układy, protekcja

35,5

3 Czynniki losowe, np. szczęście

2,7

4 Aktywność, determinacja

1,7

5 Doświadczenie

1,3

6 Zapotrzebowanie na rynku pracy

0,8

7 Płatna protekcja, łapówki

0,5

8 Zdolności interpersonalne, komunikatywność

0,5

9 Cechy demograficzne, np. płeć, miejsce zamieszkania

0,3

10 Umiejętności praktyczne, np. prawo jazdy

0,3

11 Cechy osobowościowe, np. charyzma, przedsiębiorczość

0,1

12 Znajomość języków

0,1

13 Wygląd

0,1

14 Inne

0,4

15 Nie wymienia

9,8

Źródło: jak w tab. 1.

Konkretyzację zamiarów migracyjnych wyrażającą się we wskazaniu pań-

stwa, ewentualnie miasta przedstawiają tabele 7 i 8.

TERESA

SOŁDRA-GWIŻDŻ,

OLGIERD

GWIŻDŻ

142

Tabela 7

Wybory kraju emigracji

Lp. Wyszczególnienie

1 Niemcy

18,6

2 Anglia, Szkocja

18,6

3 Holandia

12,4

4 Irlandia

4,0

5 USA

2,0

6 Hiszpania

0,8

7 Francja

0,6

8 Włochy

0,6

9 Austria

0,5

10 Dania

0,4

11 Szwecja

0,4

12 Islandia

0,3

13 Kanada

0,3

14 Inne

0,4

Tabela 8

Wybory miast emigracji

Lp.

Wyszczególnienie

Londyn

6, 8

Amsterdam

1,8

Monachium

1,4

Dublin

1,1

Berlin

0,8

Manchester

0,3

Wiedeń

0,2

Inne

1,0

Wśród państw zostały wymienione:

Australia, Portugalia, Brazylia, Japonia, Irak,

Grenlandia, Kongo, Belgia, Grecja, Jamajka,

Cypr, Hawaje, Szwajcaria, a wśród miast:

Oslo, Derby, Lizbona, Rio de Janeiro, Pra-

ga, Bordeaux, Northampton, Edynburg.

Ocena europejskiego rynku pracy

Badania wśród młodzieży szkół średnich przeprowadzone na Opolsz-

czyźnie w 2001 r. w części odnoszącej się do poglądów młodzieży na przy-

stąpienie Polski do Unii Europejskiej ujawniły zróżnicowane postawy w tej

kwestii. Niemniej jednak młodzi ludzie w większości wyrażali oczekiwania,

iż w wyniku akcesji zwiększą się szanse zdobycia nowych zawodów i intere-

sującej pracy. Młodzież oczekiwała otwartych granic, możliwości swobod-

nego przepływu kapitału, a przede wszystkim swobodnego wyboru praco-

dawcy.

W prezentowanych badaniach poprosiliśmy o ocenę, czy obecnie młodzi

Polacy mają w Unii takie same możliwości realizacji zamierzeń i aspiracji ży-

ciowych jak obywatele innych krajów członkowskich UE. Wśród opolskich

uczniów dominowało przekonanie, iż szanse te nie są równe, gdyż aż 65,0%

wskazało jakiś rodzaj ograniczeń, którym podlegają Polacy. Ponad połowa,

bo 55,0%, uznała, iż przede wszystkim jesteśmy dyskryminowani na euro-

pejskim rynku pracy, natomiast 2,5% wyraziło zdanie, że przyczyną tych

ograniczeń jest jakość naszego wykształcenia, które generalnie jest gorsze od

unijnego. Ci, którzy nie dostrzegali tych zjawisk i uznawali naszą równo-

Aspiracje zawodowe i edukacyjne, plany i dążenia życiowe młodzieży...

143

prawność, byli w zdecydowanej mniejszości – stanowili 35,0% badanych.

Poglądy młodzieży w tej kwestii przedstawia ryc. 9.

1,0%

33,8%

31,4%

Tak

Nie mam zdania na ten temat

Nie

Brak danych

Ryc. 9. Odpowiedzi na pytanie: Czy Twoim zdaniem młodzi Polacy mają w UE

takie same możliwości realizacji zamierzeń i aspiracji życiowych jak obywatele

innych krajów członkowskich Unii?

Prezentowane uzasadnienia mają zarówno pozytywną, jak i negatywną

konotację, chociaż większość odpowiadających nie potrafiła uzasadnić swo-

ich poglądów. Niemal taki sam odsetek respondentów wskazał powody

ograniczające równouprawnienie Polaków na europejskim rynku pracy

(16,6%), jak i uzasadnienia, iż te szanse są równe (16,1%). Wśród tych, któ-

rzy nie dostrzegali ograniczeń, przeważał pogląd podkreślający nasz równy

status prawny wobec innych obywateli Unii Europejskiej, w mniejszym

stopniu wskazując na jakość naszego wykształcenia („ponieważ mamy dobre

wykształcenie”) oraz wysokie kompetencje i umiejętności zawodowe gwa-

rantujące jakość wykonywanych usług. Ci, którzy odczuwali nierówność

szans, podkreślali dyskryminację ze strony innych obywateli i państw UE,

zwracali uwagę także na gorszą sytuację materialną Polski, słaby rozwój kra-

ju, oraz nieudolność naszej władzy i polityków nieumiejących promować

Polski na arenie międzynarodowej.

Tożsamość młodych ludzi

Badania nad tożsamością należą, jak sądzimy, do jednych z najciekaw-

szych analiz socjologicznych i psychologicznych. Krzysztof Koseła

, pro-

wadząc rozważania nad europejską tożsamością Polaków, pokazuje dwa

K. Koseła,

Europejska tożsamość Polaków w teorii i w badaniach

. W:

Tożsamość Polaków

a Unia Europejska

, Warszawa 2002, s. 65–104.

TERESA

SOŁDRA-GWIŻDŻ,

OLGIERD

GWIŻDŻ

144

sposoby rozumienia tego intrygującego pojęcia: jako cechy podstawowe i naj-

bardziej charakterystyczne oraz jako równość, jednakowość, identyczność

z czymś. Rozważając sposoby teoretycznego podejścia do problemu tożsa-

mości, przypomina, iż to pojęcie można odnosić do grup społecznych lub

do jednostek oraz że tożsamość może być odczuwana przez osobę lub roz-

poznawana albo konstruowana przez zewnętrznego obserwatora

. W na-

szych badaniach tożsamość jest analizowana jako odczuwana przez osoby

poprzez samoprzypisanie sobie ważnych cech. Analizujemy tym samym

przekonanie osoby o sobie.

Autoidentyfikacja młodego pokolenia jest ważnym wskaźnikiem dla iden-

tyfikacji grup odniesienia współczesnej młodzieży polskiej. Zagadnienie to

pojawiło się również w sondażach CBOS, w których stwierdzono, „że mło-

dzi ludzie nie bardzo chcą korzystać z gotowych, łatwo nasuwających się

odpowiedzi na pytanie o to, kim są”

, lecz przedstawiają krótkie opisowe

charakterystyki własnej osoby lub obecny stan ducha. Podobne wyniki uzy-

skaliśmy w naszych badaniach. Największa grupa młodzieży, gdyż 30,9%,

charakteryzowała siebie przez wymienienie cech charakteru (np. kreatywny,

ambitny, pewny siebie, żywiołowy, niezdecydowany), na drugim miejscu

usytuowało się odwołanie do pełnionej roli społecznej („jestem uczniem”) –

14,1%. Na pozytywny lub negatywny stan ducha (pewny siebie, wystraszony

i przygnębiony) zwróciło uwagę 10,9%, a na wypracowaną w trakcie socjali-

zacji postawę wobec innych i rzeczywistości, czyli egotyzm i egocentryzm,

6,4%. Wskazania na cechę gatunkową („jestem człowiekiem”) dokonało

5,2%, a na role związane z płcią 4,9% i akcentowaniem swojej młodości

3,0%. Tożsamość narodową wybrało 3,9%, natomiast konotacje europejskie

i „bycie obywatelem świata” 0,3%.

Wyniki opolskich badań są porównywalne z ogólnopolskimi sondażami.

Młodzież przedstawiała przede wszystkim charakterystyki opisowe swojej

osoby, np.: „jestem zdolny, uparty, realista, wysportowany, wesoły, koleżeń-

ski, pracowity, inteligentny, wytrwały” (1)

; „jestem uczniem z planami na

przyszłość, jestem maturzystą” (2); „jestem człowiekiem szczęśliwym i wol-

nym”, „jestem optymistą, jestem pozytywnie nastawiony, jestem zadowolo-

ny” (3); „jestem sobą (jestem jaki jestem)” (4); „jestem człowiekiem” „je-

stem młodym człowiekiem z marzeniami” (5); „jestem dziewczyną”, „jestem

chłopakiem”, „jestem mężczyzną”, „jestem kobietą” (6); „jestem Polakiem,

Tamże, s. 66.

Młodzież o sobie: wartości, obyczajowość, grupy odniesienia. Komunikat z badań CBOS

, War-

szawa 1996, listopad, s. 19.

W nawiasie podajemy odniesienia do wskazań według tabeli 9.

Aspiracje zawodowe i edukacyjne, plany i dążenia życiowe młodzieży...

145

ale chcę wyjechać, bo jest mi ciężko w kraju”, „jestem młodym Polakiem nie

bojącym się wyzwań”, „jestem młodą Polką nie widzącą przyszłości w tym

kraju” (7); „jestem młodą osobą” (8); „jestem zmęczony nauką”, jestem pe-

symistą (9); „osobą, która pragnie odnieść sukces zawodowy” (10); „jestem

człowiekiem, facetem, kolegą, przyjacielem, synem, bratem”, „jestem córką,

siostrą, przyjaciółką i uczennicą” (11); „jestem sfrustrowana tym, że życie

w Polsce jest takie trudne”, „jestem niezadowolona(y) z obecnej sytuacji

w Polsce” (12); „jestem przyszłym inżynierem”, „jestem młodym człowie-

kiem z marzeniami, chcę założyć rodzinę, chcę w przyszłości mieć spokojne

życie” „jestem młodą osobą myślącą o przyszłości” (13); „wolnym człowie-

kiem”, „jestem kimś, kto robi, co chce” (14). Wyniki badań przedstawia ta-

bela 9.

Tabela 9

Autoidentyfikacja młodego pokolenia Opolszczyzny

Lp.

Sposób autoidentyfikacji

Wybór

(w %)

1 Cechy charakteru, zainteresowania

30,9

2 Rola społeczna

14,1

3 Stan ducha (pozytywny) – „jestem szczęśliwy”, „jestem optymistą”...

9,3

4 Egotyzm i egocentryzm

6,4

5 Cecha gatunkowa

5,2

6 Płeć

4,9

7 Tożsamość narodowa

3,9

8 Młodość

3,0

9 Stan ducha (negatywny)

1,6

10 Pragnienie odniesienia sukcesu zawodowego

1,6

11 Zespół ról społecznych

0,9

12 Niezadowolenie z obecnej sytuacji Polsce

0,9

13 Tożsamość prospektywna

0,3

14 Poczucie wolności

0,3

15 Tożsamość europejska

0,2

16 Obywatelstwo świata

0,1

17 Inne, np. znak zodiaku

0,1

18 Brak odpowiedzi

12,7

Źródło: jak w tab. 1.

Znamienne wydaje się, że częściej wyrażano stwierdzenia dotyczące wła-

snego człowieczeństwa niż narodowej tożsamości i identyfikacji regionalnej.

Zdziwienie budzi też rzadkie występowanie odniesienia do przynależności

TERESA

SOŁDRA-GWIŻDŻ,

OLGIERD

GWIŻDŻ

146

pokoleniowej. Generalnym wnioskiem może być stwierdzenie, iż identyfika-

cje osobiste przez wymienianie cech charakteru i cechy gatunkowej (czło-

wieczeństwa) zdecydowanie przeważało nad identyfikacją społeczną, dla

której charakterystyczne jest powstawanie więzi grupowych jako składników

tożsamości. Być może ten przeważający sposób definiowania siebie świad-

czy o atomizacji pokolenia, zaniku więzi grupowych i ocenie kolegów przede

wszystkim jako konkurentów na rynku pracy, a nie jako osób przynależnych

do tych samych kategorii społecznych. Znamienne jest nadzwyczaj rzadkie

odnoszenie do kategorii narodowych w definiowaniu siebie i jeszcze rzadsze

do europejskości jako propozycji zbiorowej tożsamości.

Drogi kształtowania wyborów edukacyjnych i zawodowych

wśród opolskiej młodzieży

W rozważaniach prowadzonych nad drogami wchodzenia młodych ludzi

w krąg dorosłych wykazaliśmy, że „samodzielny wybór szkoły to pierwszy

krok w dorosłość dla młodego człowieka, ale też pierwszy wybór niejedno-

krotnie autonomiczny, nieograniczony zarówno przez rodziców jak i insty-

tucje”

. Studia nad procesem podejmowania decyzji o ukończeniu szkoły

średniej lub wyższej wskazują, że w wielu wypadkach uczeń nie jest w stanie

sam zadecydować o tym, co będzie dalej robić w życiu, jaką ukończy szkołę,

jaki zawód będzie wykonywał. Oczywiste jest, że znacząca rola „doradzania

zawodowego” przypada rodzinie. Niemniej jednak rzeczywistość społeczna

wskazuje, że potrzebna jest profesjonalna pomoc w tym względzie. Może ją

świadczyć podstawowa instytucja edukacyjna, jaką jest szkoła (przez pomoc

udzielaną przez wychowawcę, pedagoga szkolnego lub doradcę zawodowe-

go), jak również poradnia psychologiczno-pedagogiczna przez specjalistycz-

ną działalność opartą na modelach teoretycznych.

Jak wskazują wyniki naszych badań, większość uczniów wybrała już swo-

ją przyszłą drogę edukacyjną i zawód. Na rolę i znaczenie poradnictwa za-

wodowego wskazali jednak ci, którzy niemal do ostatniej chwili nie mogli

sobie z tym problemem poradzić, tj. 48,0% respondentów.

O. Gwiżdż,

Poradnictwo zawodowe dla młodzieży w systemie edukacyjnym regionu

. W:

Z war-

sztatów pracy nad Projektem Badawczym Zamawianym Aspiracje zawodowe, plany i dążenia życiowe

młodzieży regionu Śląska Opolskiego w aspekcie zapotrzebowania regionalnego rynku pracy

, PIN – In-

stytut Śląski, Opole 1996, s. 41.

Aspiracje zawodowe i edukacyjne, plany i dążenia życiowe młodzieży...

147

Tabela 10

Odpowiedzi na pytanie: Dlaczego nie wybrałeś(aś) jeszcze zawodu?

Lp.

Wyszczególnienie

Wybór (w %)

1 Jeszcze mam dużo czasu

7,1

2 Nie mogę się zdecydować

37,4

3 Czekam, aż rodzice mi doradzą

0,7

4 Ponieważ moi koledzy też jeszcze nie wybrali

0,5

5 Inne, jakie? (wpisz)

3,7

6 Brak danych

1,4

Źródło: jak w tab. 1.

Interpretując uzyskane wyniki, można stwierdzić, że wśród części

uczniów panuje samodzielność w podejmowaniu decyzji o swojej najbliższej

przyszłości, wśród innej grupy natomiast całkowite bagatelizowanie proble-

mu wyboru zawodu. Dotyczy to oczywiście tych, którzy swej roli zawodo-

wej jeszcze nie wybrali, mimo że w niedługim czasie mieli przystąpić do eg-

zaminu maturalnego.

Tym uczniom, którzy dokonali już wyboru zawodu i szkoły, zostało za-

dane kolejne pytanie – Kto pomagał i kto ich wspierał w wyborze zawodu?

Pytanie składało się z dwóch części; pierwsza dotyczyła rodziny, druga – in-

stytucji statutowo zajmujących się doradztwem zawodowym.

Tabela 11

Odpowiedzi na pytanie: Kto pomógł zdecydować Ci o tym, co będziesz

dalej robić w życiu?)

Lp.

Wyszczególnienie

Rodzice

23,7

Wychowawca klasy

1,6

Pedagog szkolny

1,0

Doradca zawodowy

1,2

Pracownik poradni psychologiczno-pedagogicznej

0,6

Koleżanki, koledzy

6,5

Sam(a) się zdecydowałem(am)

86,8

Ktoś inny

7,4

Wybory dają w sumie więcej niż 100%, ponieważ respondenci mogli wybrać kilka od-

powiedzi.

Źródło: jak w tab. 1.

TERESA

SOŁDRA-GWIŻDŻ,

OLGIERD

GWIŻDŻ

148

Analiza wyników uwydatnia samodzielność decyzyjną młodzieży w wy-

borze dalszej drogi edukacyjnej i zawodu. Młodzi ludzie twierdzą, iż to oni

sami decydują przede wszystkim o takich sprawach. Można jednak domnie-

mywać o subtelnej roli rodziców w podejmowaniu decyzji o dalszym kształ-

ceniu i wyborze zawodu. Wyraźnie jest zauważalna dysproporcja w kontak-

tach ucznia z nauczycielem wychowawcą, pedagogiem szkolnym, doradcą

zawodowym i poradnią psychologiczno-pedagogiczną dotyczących dogłęb-

nej porady zawodowej lub choćby możliwości rozmowy na ten temat. Zde-

cydowaną rolę stymulującą dalszy rozwój młodego człowieka odgrywa ro-

dzina, która stosunkowo często jest pierwszym i zarazem ostatnim doradcą

w wyborze szkoły i zawodu. Natomiast do instytucji powołanych w celu

profesjonalnego doradztwa w tym zakresie zwróciło się tylko 2,8 % respon-

dentów.

W sposób wyraźny potwierdziły się więc wyniki z 1997 r., iż dla młodych

ludzi liczy się przede wszystkim własne zdanie i niedoskonałe wyobrażenie

o swojej przyszłości oraz zdanie najbliższych, a w dalszej kolejności – tych

kolegów, którzy mają własne doświadczenia w tym względzie. Brak trwałego

zaistnienia w świadomości młodzieży instytucji powołanych do prowadzenia

preorientacji zawodowej może wynikać także z małej ilości wzajemnych

kontaktów osobistych czy grupowych w ciągu roku szkolnego młodzieży

i osób mających ją wspomagać w wyborze zawodu oraz utrzymującej się cią-

gle decydującej roli rodziny w podejmowaniu decyzji o przyszłości. Do-

mniemamy, że w bardzo mocno podkreślanym autonomicznym podjęciu

decyzji o swojej przyszłości obecna jest rodzina wraz z jej wyobrażeniami

o przyszłym sukcesie zawodowym i pomyślnej przyszłości młodych ludzi

oraz z możliwościami finansowymi, które stają się coraz bardziej istotnym

czynnikiem determinującym przyszłość respondentów.

Zastanowienie wzbudza zatem konstatacja, także sformułowana już na

podstawie badań w 1997 r., iż ani specjalnie powołany do pełnienia tej roli

doradca zawodowy, ani nauczyciel wychowawca i pedagog szkolny, ani na-

wet pracownicy poradni psychologiczno-pedagogicznej nie są postrzegani

przez młodzież jako osoby mogące w sposób kompetentny w indywidualnej

rozmowie doradzić w tej nadzwyczaj ważnej dla młodych ludzi kwestii ży-

ciowej. Mała rola wybranych instytucji doradczych, jak wskazują przeprowa-

dzone badania, wydaje się być niepokojąca, gdyż młodzież w dzisiejszych

trudnych czasach gospodarki rynkowej nie powinna polegać tylko na swoich

wyobrażeniach i na radach rodziców w zakresie wyboru swojej dalszej drogi

edukacyjnej i zawodowej. Rady rodziców noszą bowiem w sobie znamiona

intuicyjności w zakresie racjonalnego rozeznania w zapotrzebowaniu na po-

Aspiracje zawodowe i edukacyjne, plany i dążenia życiowe młodzieży...

149

szczególne zawody. Optymalną sytuacją byłoby zatem synchronizowanie

działań instytucji w zakresie poradnictwa zawodowego. Trafnie wybrany

dziś przez młodego człowieka zawód lub szkoła może być bowiem gwaran-

cją jego przyszłego sukcesu życiowego, a z punktu widzenia polityki spo-

łecznej zapewne uczeń uczestniczący w takim procesie wyboru swej drogi

życiowej nie będzie w przyszłości petentem lokalnego biura pracy.

Pierwszym kręgiem owych synchronizowanych działań jest miejsce pro-

blematyki zawodoznawstwa na lekcjach szkolnych. Co prawda, szkoła jako

instytucja podejmuje nadzwyczaj różnorodną tematykę w ramach swych

działań wychowawczych, niemniej jednak problematyka aspiracji zawodo-

wych, wybór drogi kształcenia są niezmiernie ważne dla przyszłości ucznia.

W gimnazjum i szkołach ponadgimnazjalnych jest realizowany program

zawodoznawczy (specjalne zajęcia, doradca zawodowy, szkolne ośrodki ka-

riery), jednak w świadomości młodzieży jego percepcja nie jest pełna. Tę sy-

tuację obrazuje ryc. 10.

24,5%

34,0%

1,6%

5,6%

34,2%

Tak, takie lekcje lub zaj

cia

mieli

my wiele razy

Tak, takie lekcje lub zaj

cia

mieli

my kilka razy

Tak, takie lekcje lub zaj

cia

mieli

my, ale tylko raz

Nie, jeszcze nie było u nas takich
lekcji lub zaj

ęć

Brak danych

Ryc. 10. Odpowiedzi na pytanie: Czy w Twojej szkole miałeś(aś) zajęcia

poświęcone wyborom szkoły i zawodu?

Istotnym czynnikiem determinującym dalszą przyszłość młodego poko-

lenia jest stan zdrowia oraz wiedza i wyobrażenie o możliwości wykonywa-

nia wybranego przez siebie zawodu. Dlatego zadaliśmy pytanie dotyczące

wiedzy o własnym zdrowiu w powiązaniu z wybranym przez ucznia zawo-

dem. Wyniki obrazuje tab. 12.

Optymizm badanych, którzy odpowiedzieli „tak” na pytanie dotyczące

zdrowia i możliwości wykonywania wybranego zawodu, jest porażający w

konfrontacji z informacjami o kondycji zdrowotnej młodzieży. W populacji

tej stwierdza się dużą liczbę przewlekłych chorób mogących mieć wpływ na

TERESA

SOŁDRA-GWIŻDŻ,

OLGIERD

GWIŻDŻ

150

dalszą karierę zawodową. Niepokój budzi również druga grupa odpowiada-

jących, która nie rozważała wcale tej nadzwyczaj ważnej kwestii. W efekcie

90,2% bądź uważa siebie za całkowicie zdrowych bądź się nad kwestią wła-

snego zdrowia przy wyborze zawodu w ogóle nie zastanawia. Wiele z tak

odpowiadających osób zapewne w przyszłości będzie musiało dokonać re-

kwalifikacji zawodowej ze względu na stan zdrowia.

Tabela 12

Odpowiedzi na pytanie: Jak uważasz – Czy Twój stan zdrowia pozwoli Ci

na wykonywanie wybranego przez Ciebie zawodu?

Lp.

Wyszczególnienie

1 Tak, ponieważ jestem zdrowy(wa)

76,2

2 Nie zastanawiałem(łam) się nad tym

14,0

3 Nie wiem, bo jeszcze nie wybrałem zawodu

8,9

3 Brak danych

0,9

Razem

100,0

Źródło: jak w tab. 1.

Poza zdrowiem istotnym czynnikiem powodzenia w przyszłym starcie

zawodowym jest znalezienie zawodu, na który w przyszłości będzie zapo-

trzebowanie społeczne na rynku pracy, a zarazem chętnie będzie wykony-

wany przez osobę go podejmującą. W badaniach próbowano uchwycić ten

problem przez zadanie pytania: „Czy w przyszłości znajdziesz pracę w za-

wodzie, który wybrałeś(łaś)?”. Rozkłady odpowiedzi obrazuje rycina 11.

19,2%

10,5%

2,0%

48,1%

20,2%

Tak, jestem o tym przekonany(a)

Nic nie wiem na ten temat

Nie wiem, bo nie wybrałem jeszcze
zawodu

Nie interesuj

tym, poniewa

wyjad

za granic

Brak danych

Ryc. 11. Odpowiedzi na pytanie: Jak uważasz – czy w przyszłości znajdziesz pracę

w zawodzie, który wybrałeś(aś)?

Aspiracje zawodowe i edukacyjne, plany i dążenia życiowe młodzieży...

151

Obraz młodzieży i jej wiedzy na temat możliwości wykształcenia i za-

trudnienia w zmieniających się warunkach gospodarki rynkowej oraz inte-

gracji Polski z Unią Europejską z punktu widzenia młodzieży, jej kondycji

psychicznej i wyobrażeń o swojej przyszłości wydaje się być optymistyczny.

Najprawdopodobniej to najbliższe otoczenie i powierzchowne obserwacje

rzeczywistości oraz informacje zamieszczane w mediach o coraz bardziej

otwierających się możliwościach pracy w UE determinują wybór przyszłej

drogi życiowej. Działa tu także rachunek sympatii, wyobrażeń siebie w da-

nym zawodzie i doświadczeń najbliższych, a nie racjonalny rachunek przy-

szłych poniesionych kosztów.

Etniczne uwarunkowania wyboru karier zawodowych

i edukacyjnych młodzieży

Badania socjologiczne prowadzone w Instytucie Śląskim w Opolu od lat

wskazywały, iż przynależność etniczna młodych ludzi jest istotnym czynni-

kiem determinującym wybór drogi edukacyjnej i zawodowej. Badania dowo-

dziły zatem, że stereotypy edukacyjnych i zawodowych karier są związane ze

strukturą etniczną regionu, a w grupie śląskiej są zwyczajowe i uwarunkowa-

ne tradycją. Młodzi Ślązacy preferowali wykształcenie zawodowe i najczę-

ściej kończyli edukację na poziomie zasadniczej szkoły zawodowej, podczas

gdy ich koledzy z rodzin napływowych i małżeństw mieszanych dążyli do

uzyskania wyższego poziomu wykształcenia.

W naszych badaniach poprosiliśmy respondentów o określenie własnej

tożsamości etnicznej i uzyskaliśmy następujący jej obraz: 74,6% określiło

siebie jako Polaków; 5,3% jako Ślązaków; 9,1% jako Ślązaków-Polaków;

8,1% jako Ślązaków-Niemców, a 1,1% jako Niemców. Znikomy odsetek

(1,8%) nie zadeklarował swojej tożsamości. Biorąc pod uwagę „śląskość” ja-

ko dominujący aspekt tożsamości dla celów analizy korelacyjnej, chcąc po-

znać zależność planów edukacyjnych i zawodowych od przynależności et-

nicznej, utworzyliśmy jedną kategorię dla młodzieży wyrażającej tożsamość

śląską, w której znalazło się 22,5% respondentów. Pozostawiliśmy jako od-

dzielną kategorię grupę osób deklarujących niemiecką tożsamość, chociaż

nikła jej liczebność nie ma statystycznego znaczenia.

Przeprowadzone badania pokazują nowe tendencje w dążeniach eduka-

cyjnych i zawodowych młodego pokolenia regionu. Plany życiowe związane

z najbliższą przyszłością wyrażane przez młodych ludzi deklarujących polską

TERESA

SOŁDRA-GWIŻDŻ,

OLGIERD

GWIŻDŻ

152

i śląską tożsamość nie wykazują zróżnicowania, zdecydowana większość my-

śli o dalszej drodze edukacyjnej, odmiennie niż osoby deklarujące niemiecką

tożsamość, wśród których tylko 35,5% planuje dalszą edukację, łącząc ją

z pracą zawodową poza granicami kraju. Szczegółowe dane obrazuje ryc. 12.

31,2%

13,5%

79,7%

28,5%

31,4%

16,0%

1,7%

35,3%

5,9%

78,0%

37,0%

0,3%

5,9%

20%

40%

60%

80%

100%

Zamierzam si

dalej

uczy

Zamierzam pój

ść

pracy

Zamierzam

wyjecha

za granic

Zamierzam zało

rodzin

bezrobotny

Polacy

zacy

Niemcy

Ryc. 12. Plany życiowe młodzieży po ukończeniu szkoły

ze względu na deklarowaną tożsamość etniczną

Zarysowujące się tendencje potwierdzają rozkłady odpowiedzi na bezpo-

średnie zapytanie o dalsze zamierzenia edukacyjne. Zdecydowana większość

w polskiej i śląskiej grupie wybiera sformułowanie, iż bez nauki nie można

myśleć o dobrej przyszłości, natomiast w grupie osób deklarujących nie-

miecką tożsamość czyni to tylko połowa respondentów. Rozkład odpowie-

dzi przedstawia ryc. 13.

Aspiracje zawodowe i edukacyjne, plany i dążenia życiowe młodzieży...

153

84,9%

14,8%

58,8%

41,2%

14,4%

85,0%

20%

40%

60%

80% 100%

Tak, bo bez nauki nie mo

na my

dobrej przyszło

Nie, bo mam inne plany w

yciu

Polacy

zacy

Niemcy

Ryc. 13. Odpowiedzi na pytanie: Czy zamierzasz uczyć się dalej?

ze względu na deklarowaną tożsamość etniczną

Konkretyzacja tych ogólnych zamiarów dokonywana jest poprzez wybór

typu szkoły, w której młodzi ludzie chcieliby kontynuować swą drogę edu-

kacyjną. Deklarowana tożsamość etniczna respondentów nie wpływa na pre-

ferencje w zakresie wyboru typu szkoły. Porównywalne liczebności respon-

dentów wybierają uniwersytet, politechnikę, akademię ekonomiczną, akade-

mię rolniczą i akademię medyczną oraz różnego rodzaju wyższe szkoły za-

wodowe oraz policealne. Nie zaznaczają się także różnice w wyborze szkół

policyjnych, wojskowych, czy morskich.

W polu naszego zainteresowania była także zbiorowość tych, którzy

z różnych powodów nie zamierzali podejmować dalszej nauki. Jedna z przy-

czyn, której wskazanie było silnie determinowane przez przynależność et-

niczną respondentów, to konieczność podjęcia pracy tuż po ukończeniu

szkoły ze względu na brak środków finansowych rodziców na pokrycie

kosztów dalszej nauki – silnie zaznaczająca się w grupie wyrażających polską

tożsamość, nie występująca natomiast w grupie Niemców. W tej grupie z ko-

lei dominującym motywem skłaniającym do zaniechania dalszego kształce-

nia była obawa przed niepowodzeniami na studiach oraz znużenie nauką

i szkołą, co w konsekwencji wpływało na prawie trzykrotnie wyższe odsetki

wyrażanych zamiarów migracyjnych. Szczegółowe dane przedstawia ryc. 14.

Potwierdzeniem tych zaznaczających się tendencji są opinie młodzieży

o wartości wykształcenia analizowane w aspekcie przynależności etnicznej.

Na wartość wykształcenia wskazują przede wszystkim młodzi ludzie dekla-

rujący polską tożsamość, w nieco mniejszym stopniu doceniają je Ślązacy,

natomiast najmniej przywiązują do niego wagę młodzi Niemcy.

TERESA

SOŁDRA-GWIŻDŻ,

OLGIERD

GWIŻDŻ

154

8,8%

12,5%

3,5%

8,7%

9,3%

13,4%

0,0%

17,6%

6,5%

7,2%

29,4%

10%

20%

30%

40%

,Id

do pracy

rodziców nie sta

na pokrycie

kosztów nauki

do pracy, bo

mam do

ść

nauki

Boj

e nie

dam sobie rady na

studiach

Zamierzam

wyjecha

granic

Polacy

zacy

Niemcy

Ryc. 14. Uzasadnienie zaniechania dalszego kształcenia

ze względu na deklarowaną tożsamość etniczną

Tabela 13

Odpowiedzi na pytanie: Czy Twoim zdaniem warto obecnie w Polsce zdobywać

wykształcenie? ze względu na deklarowaną tożsamość etniczną (w %)

Wyszczególnienie

Polacy

Ślązacy

Niemcy

Zdecydowanie tak

30,3

17,4

11,8

Raczej tak

46,4

49,4

29,4

Raczej nie

9,6

15,7

23,5

Zdecydowanie nie

2,6

4,1

11,8

Trudno powiedzieć

10,9

13,4

17,6

Brak danych

0,2

–

5,9

Źródło: jak w tabeli 1.

Wszystkie grupy traktują jednak wykształcenie instrumentalnie, wskazując

przede wszystkim na aspekt zwiększenia swych szans na otrzymanie dobrej

Aspiracje zawodowe i edukacyjne, plany i dążenia życiowe młodzieży...

155

i interesującej pracy, pomijając natomiast jego aspekt poznawczy oraz samo-

doskonalenia i samorealizacji.

Wśród opinii wyrażanych w pytaniu otwartym, które kwestionują wartość

wykształcenia, dominuje przekonanie, iż nie warto go zdobywać, ponieważ

obecna sytuacja na rynku pracy nie promuje osób z wyższym wykształce-

niem i nie gwarantuje uzyskania pracy. Młodzież o niemieckiej tożsamości

wyrażała przekonanie, iż to nie wykształcenie i nie kwalifikacje, ale znajo-

mości i układy pomagają w zdobyciu pracy w Polsce. Taka opinia cztero-

krotnie rzadziej pojawia w grupie polskiej, natomiast w ogóle nie występuje

w grupie śląskiej. Bezpośrednio zadane pytanie o czynniki decydujące o uzy-

skaniu pracy w Polsce potwierdzają tę zależność. Dla młodych Polaków

i Ślązaków najważniejszym czynnikiem jest wykształcenie, choć tak samo jak

Niemcy podkreślają rolę znajomości i układów. Jako ciekawostkę należy za-

notować, że dużą wagę do kategorii szczęścia jako determinanty w uzyskaniu

pracy przywiązują Niemcy i Ślązacy, natomiast najmniejszą wagę przykładają

do niego młodzi Polacy. Szczegółowe dane przedstawia tabela 14.

Tabela 14

Odpowiedzi na pytanie: Co Twoim zdaniem decyduje o uzyskaniu pracy w Polsce?

ze względu na deklarowaną tożsamość etniczną (w %)

Pochodzenie etniczne

Trzy czynniki (o największej częstotliwości

wskazań)

Wykształcenie

46,4

Znajomości, układy

36,3

Polacy

Czynniki losowe, np. szczęście

2,3

Wykształcenie

46,2

Znajomości, układy

32,6

Ślązacy

Czynniki losowe, np. szczęście

3,8

Znajomości, układy

52,9

Wykształcenie

29,4

Niemcy

Czynniki losowe, np. szczęście

5,9

Źródło: jak w tabeli 1.

Przejdźmy do zamierzeń migracyjnych. Uzyskane wyniki potwierdzają

obserwacje z lat poprzednich, iż przynależność etniczna młodych ludzi nie

determinuje zamiarów migracyjnych. Większość respondentów z każdej

grupy myśli o wyjeździe za granicę w poszukiwaniu pracy, a około 30,0%

zamierza zrealizować swój zamiar po ukończeniu szkoły średniej, mniejsza

TERESA

SOŁDRA-GWIŻDŻ,

OLGIERD

GWIŻDŻ

156

część (około 25,0%) planuje wyjechać po ukończeniu studiów. Szczegółowe

dane przedstawia tabela 15

Tabela 15

Odpowiedzi na pytanie: Czy myślisz o wyjeździe za granicę w poszukiwaniu pracy

ze względu na deklarowaną tożsamość etniczną (w %)

Wyszczególnienie

Polacy

Ślązacy

Niemcy

Tak, po skończeniu szkoły

33,8

34,0

35,3

Tak, po ukończeniu studiów

24,1

26,7

17,6

Nie zamierzam wyjeżdżać z Polski

12,1

9,3

5,9

Trudno powiedzieć

29,2

29,1

41,2

Brak danych

0,8

0,9

–

Źródło: jak w tabeli 1.

Wyjazd na stałe planują przede wszystkim młodzi Niemcy, w następnej

kolejności Ślązacy, na końcu Polacy. Odwrotne trendy zaznaczają w przy-

padku migracji chwilowych i krótkotrwałych. Takie plany mają przede

wszystkim młodzi Polacy, następnie Ślązacy, najrzadziej myślą o tym Niem-

cy. Odsetek niezdecydowanych w kwestii określenia czasu swojego pobytu

we wszystkich grupach jest porównywalny.

Brak pracy w Polsce jako podstawową przyczynę migracji wskazują

przede wszystkim Ślązacy, najmniej ten czynnik doskwiera respondentom

z grupy niemieckiej. Natomiast niskie zarobki jako czynnik determinujący

zamierzenia migracyjne wybrała połowa młodzieży z grupy śląskiej i pol-

skiej. Pozostałe motywacje planowanych wyjazdów, takie jak: chęć przeżycia

przygody, nauki języka, poszerzenia swojej wiedzy i umiejętności, poznania

życia w innych krajach, najmniejsze znaczenie ma dla młodzieży z grupy

niemieckiej.

Wszystkim grupom trudno jest ocenić szanse Polaków na międzynaro-

dowym rynku pracy w porównaniu z innymi Europejczykami. W każdej

z grup przewagę mają odpowiedzi „trudno powiedzieć”. Natomiast wśród

tych, którzy zajęli stanowisko w tej kwestii, najbardziej radykalne opinie wy-

rażała młodzież z grupy niemieckiej, wskazując na ograniczone możliwości

Polaków w zdobyciu pracy na rynkach Unii Europejskiej.

Można zatem pokusić o krótki komentarz odnoszący się do uzyskanych

wyników. Naszym zadaniem świadczą one o stratyfikacyjnej roli edukacji,

podkreślają jej udział w procesach selekcji oraz wpływ na pozycję jednostek

w strukturze społecznej. Poprzez badanie zamierzeń życiowych, edukacyj-

Aspiracje zawodowe i edukacyjne, plany i dążenia życiowe młodzieży...

157

nych i zawodowych jednostek z trzech grup etnicznych uwidacznia się rola

edukacji dla specyficznego systemu społecznego, jaki stanowi region opol-

ski. Uczeń nie jest „pustą kartą”, którą zapisuje szkoła. Wręcz przeciwnie,

w przypadku ludności śląskiej i niemieckiej jej wpływ jest ograniczany przez

wartości rdzenne grupy etnicznej oraz zapotrzebowanie międzynarodowego

rynku pracy. Niemniej jednak można stwierdzić, iż w przypadku opolskiej

szkoły spełnianie funkcji minimalizowania statusu przypisanego, o którym

pisze Davis, jest możliwe. Ślązacy i Niemcy są zainteresowani objęciem wyż-

szych pozycji w społeczeństwie, wbrew tradycji i stereotypom karier zawo-

dowych. Nieco inaczej sytuacja wygląda w przypadku młodzieży wyrażającej

polską tożsamość. Wartości rdzenne grupy sytuujące wykształcenie na wy-

sokiej pozycji wzmacniają oddziaływanie systemu edukacyjnego w kierunku

selekcji do wyższych ról społecznych, tak jak stwierdził to Hopper, opisując

szkolnictwo w USA. Młodzi ludzie z wszystkich grup podejmują wysiłek

zmiany statusu, jakkolwiek wszyscy zamierzają skorzystać ze strategii migra-

cyjnych jako sposobu realizacji swoich aspiracji materialnych, często odrzu-

cając pozycję społeczną oferowaną im przez krajowy system zatrudnienia

lub w ogóle nie podejmując gry na krajowym rynku pracy. To nie intelektu-

alna ciekawość, ale wyższe zarobki w krajach Unii Europejskiej kreują przy-

szłość edukacyjną młodych ludzi. W większości odrzucali i nadal to czynią

uczestnictwo w krajowym rynku pracy.

Ustalenia i wnioski

Prowadząc rozważania nad przyszłością Opolszczyzny, nie można abs-

trahować od zagadnień związanych z młodym pokoleniem tego regionu –

od planów, celów i dążeń życiowych młodych ludzi. To właśnie ci młodzi

ludzie, którzy kończą w tej chwili edukację w szkołach ponadgimnazjalnych,

będą stanowili kapitał społeczny regionu i decydowali o jego dalszym roz-

woju. Bohdan Jałowiecki i Marek Szczepański, analizując najważniejsze ide-

alno-typologiczne cechy miast oraz regionów nowoczesnych, jednoznacznie

wskazują, iż cechuje je przede wszystkim „dbałość o wysoki poziom kapita-

łu ludzkiego i społecznego mieszkańców regionu, mierzonego ich wykształ-

ceniem, zdolnością do pracy, kondycją fizyczną i dyspozycją psychiczną

[…]”

. Komentując tę myśl w wywiadzie udzielonym „Nowej Trybunie

B. J a ł o w i e c k i, M. S z c z e p a ń s k i,

Rozwój lokalny i regionalny w perspektywie socjologicz-

nej. Podręcznik akademicki

, Tychy 2002, s. 239.

TERESA

SOŁDRA-GWIŻDŻ,

OLGIERD

GWIŻDŻ

158

Opolskiej” we wrześniu 2005 r. i odnosząc ją bezpośrednio do sytuacji pa-

nującej w regionie opolskim, Marek S. Szczepański odwołuje się także do

koncepcji Richarda Floridy, który sformułował warunki konieczne do dy-

namicznego rozwoju regionu: „talent, technologię i tolerancję”

. Skupmy

się więc na treści, która mieści się w pojęciu talent. „Talent – stwierdza

M. S. Szczepański – to mówiąc najprościej wykształcenie mieszkańców re-

gionu, które bezpośrednio rzutuje na jego rozwój. Opolszczyzna nigdy nie

będzie piękniejsza i mądrzejsza niż głowy jej mieszkańców. Przy czym nie

chodzi o estetykę tych głów, tylko o »umięśnione mózgi«. To jest podsta-

wowa rzecz”

Są przesłanki dla zaistnienia owej pozytywnej zmiany społecznej w re-

gionie opolskim wyrażającej się w podniesieniu poziomu wykształcenia jego

mieszkańców. Następuje bowiem wśród młodzieży bez względu na grupową

przynależność utrwalanie wzoru kulturowego wyrażającego się w kontynu-

owaniu ścieżki edukacyjnej na poziomie studiów wyższych i w przekonaniu,

iż bez osiągnięcia formalnego wykształcenia nie można myśleć o dobrej

przyszłości. Owa „dobra przyszłość” jest rozumiana jako sukces zawodowy

– wyrażający się w posiadaniu ciekawej i dobrze płatnej pracy, oraz jako suk-

ces materialny – polegający na osiągnięciu wysokiego poziomu konsumpcji

(dom lub mieszkanie, dobrej marki samochód, możliwość korzystania

z ofert turystyki zagranicznej, realizacji swoich często kosztownych pasji,

sportów ekstremalnych, kolekcjonerstwa). Niemal wszyscy uczniowie wyra-

żają pozytywną postawę wobec zamiaru kontynuowania nauki w szkole wyż-

szej, jednakże zauważalna jest tendencja w kierunku strategii łączenia stu-

diów z pracą zawodową.

Większość młodych ludzi wybrała rolę zawodową, którą chciałaby pełnić

w przyszłości, wskazując na zawody nie tylko cieszące się wysokim presti-

żem społecznym, ale jednocześnie oferujące możliwość podjęcia pracy w

Unii Europejskiej i umożliwiające tym samym uzyskanie większych korzyści

materialnych niż w Polsce. Niemniej jednak ponad 40,0% uczniów zdają-

cych w tym roku szkolnym maturę nie było zdecydowanych, jaki kierunek

studiów wybierze i jaki zawód chciałoby wykonywać w przyszłości. Taka sy-

tuacja – chcemy to wyraźnie podkreślić – jest bardzo niekorzystna i rodzi

określone skutki społeczne, gdyż zwiększa się rola przypadku w podejmo-

waniu tej jednej z najważniejszych życiowych decyzji i tym samym zwiększa

się prawdopodobieństwo nieodnalezienia swego miejsca na rynku pracy.

Zob. M. S. S z c z e p a ń s k i –

wywiad przywołany w przyp. 6

Tamże.

Aspiracje zawodowe i edukacyjne, plany i dążenia życiowe młodzieży...

159

Wyraźnie zaznaczyła się także niewiedza uczniów w zakresie informacji o u-

czelniach wyższych, w szczególności o tym, co na jakiej uczelni można stu-

diować. Prawdopodobnie młodzi ludzie zaczynają się tym interesować tuż

przed podjęciem konkretnych decyzji, a szkoła nie stymuluje dążenia do

uzyskania takich informacji nieco wcześniej.

Poważne zaniepokojenie powinny budzić wzrastające i utrwalające się

tendencje migracyjne młodego pokolenia. Owe migracje zaczynają się już

w okresie podjęcia studiów, jako że ponad połowa uczniów postanowiła

kontynuować naukę w szkole wyższej poza Opolem, wybierając przede

wszystkim Wrocław, w następnej kolejności Kraków, Poznań, Warszawę

oraz studia za granicą. Generalnie należy podkreślić, iż wszelkie nadmierne

migracje wewnętrzne i zewnętrzne mogą w przyszłości zagrozić dynami-

ce rozwoju regionu i osłabić znaczenie Opola jako ośrodka akademickiego

i dlatego, aby utrzymać jego znaczenie, powinno wzmocnić się konkuren-

cyjność opolskich uczelni w stosunku do innych ośrodków, a w szczególno-

ści Wrocławia.

O determinacji młodych ludzi w realizacji swoich celów migracyjnych

świadczy deklarowana chęć wyjazdu, mimo jednocześnie wyrażanego przez

znaczną grupę osób przekonania o dyskryminacji Polaków na europejskim

rynku pracy. Jednocześnie tym, co odróżnia pogląd opolskich uczniów

w kwestii oceny czynników wpływających na możliwość uzyskania pracy od

powszechnie dominujących poglądów młodzieży w kraju, jest przekonanie,

iż najważniejszym czynnikiem dominującym w pozyskaniu pracy nie są

układy czy znajomości, ale posiadane wykształcenie. Ma to prawdopodobnie

związek z doświadczeniami wyniesionymi przez rodziców i znajomych ze

względu na konieczność „gry” na międzynarodowym rynku pracy, gdzie

układy i znajomości w obrębie wykonywanych tam prac i zawodów mają

mniejsze znaczenie niż w kraju. Nie bez znaczenia są tu też wpływy mło-

dzieńczego idealizmu. Wyniki badań skłaniają do konstatacji, iż wśród mło-

dzieży Opola wykształciła się postawa indywidualizmu „rynkowego”, wyra-

żająca się w aprobacie przekonania, iż sukces życiowy zależy przede wszyst-

kim od indywidualnej aktywności. Tę tezę wspierają dwa czynniki: uzyskany

w badaniach obraz tożsamości młodych ludzi – odzwierciedlający się w

przewadze identyfikacji osobistych (cechy charakteru, cecha gatunkowa) nad

identyfikacją społeczną, dla której charakterystyczne jest powstawanie więzi

grupowej, oraz obraz świata wartości. I chociaż wśród młodego pokolenia

Opolszczyzny naczelne miejsce nadal zajmują wartości afiliacyjne, czyli tria-

da: rodzina, praca, miłość, to jednak w jej hierarchii nastąpiło przeszerego-

wanie w następujący układ: miłość i przyjaźń, praca i rodzina, co wzmacnia

TERESA

SOŁDRA-GWIŻDŻ,

OLGIERD

GWIŻDŻ

160

tezę o indywidualizmie, a być może nawet o nadmiernych tendencjach he-

donistycznych w kształtowaniu osobowości młodego pokolenia. Warto tak-

że podkreślić, iż układ systemu wartości nosi charakter niehierarchiczny, co

w konsekwencji implikuje popularność zasad etyki sytuacyjnej w odniesieniu

do indywidualnych i zbiorowych zachowań.

Określenie roli grup pierwotnych i instytucji społecznych w kreowaniu

owej osobowości „rynkowej” i poszczególnych typów tożsamości wymaga-

łoby dalszych badań, niemniej jednak skłaniamy się do wyrażenia sądu, iż

znaczącą rolę w tym procesie odgrywają instytucje edukacyjne i instytucje

masowego komunikowania się (szkoła, media). Pomimo znaczącej roli szko-

ły i podejmowanych przez nią wysiłków w ramach edukacji „dla wolnego

rynku” ta sfera wymaga dalszego doskonalenia w następujących kierunkach:

wyodrębnienia przedmiotu lub godzin poświęconych pracy nad sobą oraz

wyborem swej drogi edukacyjnej i zawodowej w siatce godzin obowiązko-

wych w szkole; kształtowania wśród uczniów i kadry pedagogicznej postawy

doceniania znaczenia problematyki doradztwa zawodowego; zwiększenia za-

interesowania wśród uczniów korzystaniem z oferowanych w tym zakresie

form pracy w szkole i w Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej. Niezbędna

jest zatem intensyfikacja systemowego rozwiązania w zakresie doradztwa

zawodowego w szkole. Odwołajmy się do słów Parsonsa „[…] szkoła jest

wyspecjalizowaną agencją. To, że powinna w coraz większym stopniu stawać

się zasadniczym kanałem selekcji, a także pośrednikiem uspołecznienia, jest

zgodne z tym, czego można by oczekiwać w coraz bardziej zróżnicowanym

i progresywnie lepiej prosperującym społeczeństwie”

T. Parsons,

The school class as a social system

, „Harvard Educational Review” 1959,

t. 29, nr 4, cyt. za: R. Meighaim,

Socjologia edukacji

, Toruń 1993, s. 263.