1
Ewa Domańska
ZWROT NARRATYWISTYCZNY
Narodziny współczesnej filozofii historii datuje się na rok 1938. Wiązało się to
wydaniem dwóch istotnych książek:
- The Problem of Historical Knowlage – Mandelbauma
- Introduction a la philosophie de l’historie – Arona
Mandelbaum definiuje RELATYWIZM HISTORYCZNY (lat 20. i 30.) jako:
„Pogląd zakładający, że żadne dzieło historyczne nie może uchwycić bezpośrednio istoty
przeszłości (czy teraźniejszości) oraz, że jakakolwiek prawda zawarta w tym dziele może być
osiągnięta tylko przez odniesienie do treści warunków, w jakich powstało”.
KRYTYCZNA FILOZOFIA HISTORII – została przygotowana przez krytyków
relatywizmu,
spekulatywnej
filozofii
historii
oraz
podejść
idealistycznych
i rozumiejących. Powstała na jako głos na wzrastający w latach 40. i 50. wpływ filozofii
nauki, która w tym czasie skupiała uwagę badaczy między innymi na problemie
wyjaśnienia i roli praw.
CARL G. HEMPEL – przeniknął do TEORII HISTORII za sprawą artykułu, w którym
przedstawił dyskusyjny temat DEDUKCYJNO-NOMOLOGICZNEGO (odnoszący się do
praw fizyki i logiki) MODELU WYJAŚNIANIA
Jego neopozytywistyczna propozycja występowała przeciwko:
- idealizmowi
- koncepcji rozumienia empatycznego
Hempel uważał historię za empiryczną naukę społeczną, której wyjaśnienie zjawiska
następuje przez dedukcyjne wnioskowanie wywiedzione z uniwersalnych hipotez
podobnych prawom fizyki.
Uważał też, że prawa ogólne stanowią niezbędne narzędzie badawcze w analizach
historycznych.
Hempel przeciwstawił się przekonaniu, że historia związana jest z opisem faktów
jednostkowych.
Tymczasem, rozważania o historii biegły dwutorowo:
- przez unaukowienie historii
- przez jednoczesne pragnienie zachowania jej idealistyczno–artystyczno–spekulatywnego
charakteru.
2
POETYKA PISARSTWA HISTORYCZNEGO
Za punkt zwrotny w dziejach angloamerykańskiej teorii historii uważa się tzw. kultowe
dzieło narratywizmu z 1973 roku Metahistory autorstwa Haydena White’a.
White stał się ikoną narratywistycznej filozofii historii (podobnie jak Gadamer –
hermeneutyki, czy Derrida – dekonstrukcji).
Dzieło White’a uznane zostało za jedno z najważniejszych dzieł współczesnej
humanistyki. (obok „Mimesis” Auerbacha, „Sztuki i złudzenia” Gombricha. „Czasu
i narracji” Ricouera).
Dziełem tym White dokonał ZWROTU LINGWISTYCZNEGO, który włączył
refleksję historyczną w toczące się w humanistyce debaty na temat relacji między
językiem
a rzeczywistością.
Dzięki niemu, czy przez niego, debaty o prawach i wyjaśnianiu zastąpione zostały
dyskusjami o narracji.
White, mimo iż sam posługiwał się określeniem „zwrot lingwistyczny”, uważa to za
mylące, proponując tym samym posługiwanie się sformułowaniem „zwrot dyskursywny”.
Bowiem historia czerpała inspiracje nie tyle z lingwistyki, ile z RETORYKI i TEORII
DYSKURSU.
Książka White’a ukazała się w kluczowym punkcie rozwoju na temat istoty wiedzy
historycznej. Była wyrazem dezaprobaty wobec pozytywistycznego ujmowania historii.
Jej celem było obalenie mitu historii naukowej. Jednocześnie próbowała pośredniczyć
między naukowym, a literackim ujęciem WYJAŚNIENIA HISTORYCZNEGO.
White potraktował historiozofię jako wielopoziomowy dyskurs.
Historia była dla niego bardziej konstruktywistyczna niż empiryczna, a także była bardziej
sztuką interpretacji niż nauką nastawioną na wyjaśnienia.
W koncepcji White’a tropy zostały zastąpione przez modele, wyjaśnienia – interpretacją,
a gra retoryczna – prawami logiki.
„Metahistory” jest książką MOMENTU STRUKTURALISTYCZNEGO.
White próbował pokazać sposób, dzięki któremu chcąc nadać sens przeszłości, radził aby
najpierw ją wynaleźć (invent), a później odkryć (discover). A jeszcze wcześniej należy ją
sobie wyobrazić (imagine).
White występował także przeciwko MITOWI OBIEKTYWIZMU. W swoich analizach
pokazał, że to, co proponuje się jako odbicie rzeczywistości, jest jedynie pewną
konstrukcją, która wywołuje efekt realności.
Podkreślał, że podstawą jego koncepcji są badania analityczne, a nie dostarczanie zasad.
Tak więc, jak sam mówił, jego koncepcja miała charakter refleksyjny i analityczny.
Zaznaczał również, że jego teoria jest formalistyczna, a książka strukturalistyczna.
3
White określa swój program badawczy mianem
POETYKI
PISARSTWA
HISTORYCZNEGO. Przy czym samą poetykę rozumie jako tryb użycia języka, który służy
przekształceniu przedmiotu badawczego w temat dyskursu.
Jego program składa się z trzech części:
1. TEORII TROPÓW – TROPOLOGII
2. TEORII WYJAŚNIENIA HISTORYCZNEGO
3. TEORII STYLÓW HISTORIOGRAFICZNYCH
Podstawową teorią jest TEORIA TROPÓW. White odwoływał się w niej do
Levi-Straussa, Lacana, a zwłaszcza do Jakobsona (style literackie).
White zbudował model oparty na czterech tropach:
1. METAFORZE
2.
METONIMII
(zastąpienie nazwy wyrazem pokrewnym)
3.
SYNEKDOSZE
(określenie całości przez część np. wygrała Polska, zamiast wygrała drużyna Polska)
4. IRONII
TROPY wg White’a to paradygmaty, których dostarcza sam język, paradygmatami działania
dzięki którym świadomość może poznawczo prefigurować problematyczne pole działania tak,
by przygotować je do analizy i wyjaśniania. Znaczy to, że przez samo użycie języka myśli
dostarcza się alternatywnych paradygmatów wyjaśnienia.
TROPOLOGIA ujawniła zasadnicze podobieństwo między dyskursem historycznym
a narracją literacką.
TEORIA LITERATURY = TEORIA HISTORII
4
POSTMODERNIZM A PROBLEM RELATYWIZMU
White twierdził, że jest uwięziony w modernizmie. Definiuje modernizm jako ruch
literacko-artystyczny reprezentowany przez Eliota, Pounda, Mallareme’go i Prousta.
Modernizm ujawnił się u końca XIX wieku i występuje przeciwko programowi
modernizacji i jego efektom kulturowo – społecznym.
Postmodernizm to konsekwencja modernizmu, zjawisko artystyczne i literackie.
Mimo, że White deklarował przynależność do modernistów, to wykazywał też typowe dla
dyskursu postmodernistycznego cechy, takie jak:
- lingwistyczność
- tekstualność
(rzeczywistość jest tekstem)
- konstruktywizm
(rzeczywistość dana bezpośredniej percepcji)
- dyskursywność
(wiedza jako wytwór ludzkiej świadomości)
- hybrydyczność
(predyspozycje do mieszania gatunków)
- wielopłaszczyznowość
Jego osiągnięciem jest połączenie teorii historiografii i teorii literatury w szerszą
refleksję na temat narracyjnego rozumienia rzeczywistości (kultury).
DYSKURS HISTORYCZNY wg White’a to specjalny przypadek użycia języka, który daje
do zrozumienia więcej niż dosłownie, mówi coś innego niż to, co pozornie daje do
zrozumienia (...).
Elementy fikcyjne dyskursu historycznego = elementy ideologiczne
White uważa, że żadna nauka społeczna nie jest wolna od politycznych uwarunkowań
(Facoult). Władza decyduje o tym, co jest normalne czy nienormalne, co jest fikcją, a co
faktem, co ważne i nieważne, co jest prawdą a co fałszem.
Według White’a nie ma krytycznego myślenia bez teorii. Wyróżnia on dobrą i złą teorię.
Jego celem jest promowanie tej dobrej, czyli społecznie użytecznej, etycznej i moralnej.
White twierdzi, że fakty historyczne nie są historykowi dane, lecz są przez niego
ustanawiane.
Badacz podkreśla, że FAKT jest zdarzeniem poddanym opisowi i jako taki pozostaje
zjawiskiem czysto językowym. Fakt i zdarzenie należą do dwóch różnych rzeczywistości:
- fakt – porządek dyskursu (rzeczywistość historyczna)
- zdarzenie – przeszłość jako taka
Historycy czasem mylą porządki, mówiąc, że badają fakty, podczas gdy w istocie
wyjaśniają i interpretują poddane już opisowi zdarzenia.
historia = historiografia (pisanie o historii)
tekst historiograficzny = literacki artefakt
„przeszłość jest miejscem fantazji”
W kontekście badań historycznych nie można sprawdzać zgodności przedstawień
z oryginałem – można jedynie porównywać ze sobą różne opisy przeszłości, przyjmując
ten, który jest bardziej perswazyjny.
5
Według Louisa O. Minka współczesna postać relatywizmu przybrała dwa kostiumy:
- RELATYWIZM KONCEPTUALNY – wiedza zawiera ramy pojęciowe, które
konkurują ze sobą i zastępują się. Ramy pojęciowe nie mogą być porównywane
z dowodami empirycznymi, ponieważ różnią się one pod względem określenie tego, co
się w nich uważa za dowody.
- RELATYWIZM RETORYCZNY – przeświadczenie, że poznawana treść pisarstwa
historycznego ujawnia się przynajmniej w części poprzez jej literacką formę, włączywszy
jej narracyjną strukturę.
Z takiego twierdzenia wypływa RELATYWIZM, ponieważ dwóch dzieł historycznych
różniących się formą literacką nie można przełożyć na wspólną formę, by odkryć, czy są
ze sobą zgodne, czy też sobie zaprzeczają.
Takie rozumienie relatywizmu oddaję ideę White’owskiej koncepcji historiografii jako
narracji, w której wyjaśnianie znaczeń odbywa się przez fabularyzację.
Wracając do White’a – jego postawę badawczą charakteryzuje relatywizm poznawczy.
Uważa, że nie ma historii bez historyków, ponieważ to oni budują obraz przeszłości ze
swojej perspektywy. Jednak nie wszystkie wersje wydarzeń są równoprawne.
White jest świadomy tego, że jego postawa jest relatywistyczna. Relatywizm oznacza dla
niego konieczność kontekstualizacji i uhistorycznienia rozważań, które pojawiają się
w określonym czasie i miejscu. Dlatego też tak istotny jest w rozważaniach historycznych
kontekst kulturowy i polityczny w momencie powstawania interpretacji.
6
ZWROT KU FIGURZE
Figura to przejście między świadomością a nieświadomością dyskursu
Przestrzeń figuralna to przestrzeń nieświadomości dyskursu
White był zainteresowany psychoanalitycznymi koncepcjami Freuda i Lacana, co nadało
jego konceptualizacji figury nowe możliwości interpretacyjne.
Inspirując się Freudem, White szuka tego co wyparte, odrzucone, a do którego drogę
wskazują właśnie figury.
Przyczynowość figuralna zakłada, że to, co uważamy za przeszłość, jest w istocie
produktem myślenia skierowanego ku przyszłości, czyli nie ma historii poza historią,
tylko jest otwarta przeszłość, która istnieje jako brzemię egzystencjalnych doświadczeń.
Według badacza, faktów się nie odkrywa, ale konstruuje na postawie informacji
zawartych w źródłach.
Procesy figuracji i fabularyzacji pozwalają zmienić konkretne postaci historyczne
w figury dyskursu i umiejscowić zdarzenia w schemacie określonego wątku fabularnego,
nadając mu cechy na przykład tragedii albo farsy.
Zdarzenia historyczne – wg White’a – nie mogłyby się wydarzyć, zanim nie została
zapoczątkowana idea historii i kategoria historyczności. Zdarzenie staje się historyczne,
gdy zostanie opisane jako składnik wątku fabularnego opowieści.
Najpierw konstruuje się fakty, za pomocą opisów zdarzeń, a następnie fikcjonalizuje się
fakty, przez umieszczenie ich w strukturze fabuły.
White mówi o podobieństwie strategii przedstawiania zdarzeń historyka i pisarza, ale
zaznacza, że zdarzenia historyczne w zasadniczy sposób różnią się od zdarzeń fikcyjnych.
Za jeden z głównych grzechów pisarstwa historycznego uważa White estetyzację.
Ukazywanie rzeczywistości historycznej w taki sposób, by wydawała się atrakcyjniejsza
(bardziej pożądana, piękniejsza, wznioślejsza) niż naprawdę jest.
White podejmuje wątek charakterystycznych dla naszego wieku wydarzeń, które mogły
wystąpić ze względu na postęp technologiczny i jego skutki (np. podróże kosmiczne,
wojny światowe, klęski żywiołowe, efekty inżynierii genetycznej, zamachy
terrorystyczne). Za paradygmatyczne wydarzenie tego rodzaju uznaje on Holocaust.
Podkreśla też, że wydarzenia te nie są dla danych epok krytyczne nie dlatego, że są za
takie odbierane w czasach ich zaistnienia, ale dlatego, że następne epoki dokonując ich
uhistorycznienia, nadają im takie znaczenie, które jest ważne dla teraźniejszych czasów.
Zjawiska te, według White’a, nie dają się opisać w charakterystycznym dla pisarstwa
historycznego stylu typowym dla dziewiętnastowiecznej powieści realistycznej.
Najbardziej adekwatne do ich przedstawienia – jak uważa gatunki literackie stworzone
przez modernizm literacki, jak i wizualne oraz pisane reprezentacje postmodernistyczne
(np. komiks, film, historyczna meta powieść, itd.).
White zauważa ponadto, że media są zdolne manipulować obrazem, że odnosimy
wrażenie, że przeszłość jest wirtualna. Badacz stale zwraca uwagę na rozróżnienie
pomiędzy przeszłością jako taką (tą, która minęła i pozostaje naszą bezpośrednią
percepcją) a „historyczną przeszłością” (konstrukcją stworzoną przez historyków, całość
zdarzeń, która pozostawiła po sobie ślad).