Podstawowe założenia epikureizmu[

edytuj

]

Epikureizm   jest  jedną   z  dwóch   najważniejszych   antycznych   filozofii   życia.   Dla   tego   sposobu   filozofowania 
kluczowym pytaniem było: jak osiągnąć szczęście w życiu doczesnym. Były to więc przede wszystkim systemy 
etyczne.   Wszelkie   inne   rozważania   filozoficzne   z   zakresu   czy   to   teorii   poznania,   czy   metafizyki,   miały  tu 
znaczenie drugorzędne i służyły wyłącznie do uzasadniania swoich poglądów w sprawie kluczowego pytania – 
jak żyć, żeby być szczęśliwym. Mimo takich założeń pierwotnych epikureizmu jego koncepcje metafizyczne, 
zwłaszcza w teorii poznania, miały później znaczny wpływ na filozofów niemal do czasów współczesnych.

Najbardziej oryginalne było jednak pojęcie śmierci przez Epikura. Twierdził, że nie należy bać się śmierci, bo, 
jak sam powiedział "dopóki jesteśmy, nie ma śmierci, a gdy ona przychodzi, nie ma nas".

Etyka umiarkowanego hedonizmu[

edytuj

]

Epikureizm był jako system etyczny z gruntu 

hedonistyczny

, tj. zakładał, że dobro równa się przyjemności i 

dlatego życie szczęśliwe to życie, w którym suma doznanych przyjemności jest większa niż suma cierpienia.

Z   czystym   hedonizmem   w   duchu 

Arystypa

 epikureizm   nie   miał   jednak   poza   tym   wiele   wspólnego. Arystyp 

zakładał, że skoro szczęście daje doznawanie przyjemności, należy po prostu czerpać z życia tyle przyjemnych 
doznań   ile   się   da,   nie   zważając   na   konsekwencje.   Epikur   stał   na   bardziej   zrównoważonym   stanowisku, 
twierdząc, że zanim skorzysta się z jakiejś przyjemności należy rozważyć, czy suma ewentualnego cierpienia, 
które będzie związane z osiągnięciem tej przyjemności, nie będzie większa od niej samej.

W   tym   celu   Epikur   stworzył   swoją   teorię   różnych   rodzajów   przyjemności   (

rachunek   przyjemności

),   które 

następnie   usystematyzował   według   wartości.   Za   najbardziej   wartościowe   przyjemności   uważał   te,   których 
osiągnięcie   nie   wymaga   wysiłku   i   które   nie   są   związane   z   przykrymi   następstwami.   Oto   ów   podział 
przyjemności, ułożony od najlepszych do najbardziej podejrzanych:

•

radość samego życia – absolutnie podstawową przyjemnością (i najbardziej cenną) jest czysta radość życia. 

Zdaniem   Epikura,   gdyby   człowieka   odciąć   nagle   od   wszelkich   bodźców   zewnętrznych,   odczuwałby   on 
przyjemność z samego faktu istnienia.
•

inne przyjemności bierne, czyli nie wymagające świadomego wysiłku – takie jak współodczuwanie radości 

życia innych istot, podziwianie tworów natury, niezobowiązująca przyjaźń itp.
•

przyjemności   czynne   –   czyli   wymagające   wysiłku   w   ich   osiągnięciu   i   często   też   związane   z   przykrymi 

konsekwencjami. Przyjemności te dzieliły się jeszcze na:
•

duchowe – takie jak czytanie, oglądanie przedstawień teatralnych, dysputa filozoficzna itp. – które co prawda 

wymagają wysiłku, ale nie są raczej związane z przykrymi dolegliwościami.
•

fizyczne – takie jak jedzenie, seks itp. – które również wymagają wysiłku i są też zawsze obarczone ryzykiem 

fatalnych skutków ubocznych, takich jak przejedzenie czy choroby weneryczne.
Przy takim podziale przyjemności oczywiste staje się, że należy maksymalnie czerpać z przyjemności biernych, 
a   przyjemności   czynne   traktować   ostrożnie   i   zawsze   rozważać,   czy   bilans   cierpienia   i   przyjemności   przy 
korzystaniu z nich nie jest negatywny.

Aby jednak móc kontrolować świadomie swoje dążenia do osiągania przyjemności czynnych, należy rozwijać w 
sobie cnotę panowania nad swoimi potrzebami. Cnota ta w ujęciu Epikura, w odróżnieniu od 

Arystotelesa

, nie 

była wartością samą w sobie. Miała być tylko narzędziem do osiągnięcia maksimum przyjemności i minimum 
cierpienia.

Epikur   zauważył,   że   przyjemności   bierne,   a   zwłaszcza   odczuwanie   czystej   radości   życia,   nie   wymagają 
posiadania potrzeb i są praktycznie zawsze dostępne, zaś odczuwanie przyjemności czynnych wymaga dwóch 
warunków:

•

odczuwania potrzeby zaspokojenia jakiejś zachcianki

•

warunków umożliwiających jej zaspokojenie.

Potrzeby dzielił Epikur na trzy rodzaje:

•

potrzeby fizyczne wynikające z konieczności utrzymania życia – takie jak pragnienie i głód – potrzeb tych nie 

da się ignorować, ale należy je zaspokajać ostrożnie, tak, aby uniknąć przesycenia.
•

potrzeby   fizyczne   nie   wynikające   z   konieczności   utrzymania   życia   –   takie   jak   chciwość,   pożądliwość 

seksualna,   żądza   władzy   itp.   –   potrzeby   te   należało   według   Epikura   wytłumiać,   gdyż   tylko   niepotrzebnie 
narażały one na cierpienie.
•

potrzeby duchowe – takie jak żądza wiedzy, ciekawość, potrzeba miłości itp. – z tego rodzaju potrzebami 

należało zdaniem Epikura postępować ostrożnie – jeśli istniały dogodne warunki do ich zaspokojenia, można 
było sobie na to pozwolić, jeśli jednak ich osiągnięcie byłoby zbyt trudne, należało je w sobie wytłumić.
Epikur   zalecał   zatem   cieszenie   się   drobnymi   przyjemnościami   dnia   codziennego,   unikanie   nadmiernego 
wysiłku,   jednak   bez   ignorowania   własnych   podstawowych   potrzeb,   regularne   i   skromne   odżywianie   się   i 
wreszcie, w miarę możliwości, rozwijanie własnego umysłu przez dysputy i czytanie, aby osiągnąć trzeźwy 
osąd rzeczywistości oraz możność rozwinięcia w sobie cnoty wytłumienia zbędnych potrzeb.

Epikur zauważył też, że w odczuwaniu przez ludzi ich naturalnej radości życia przeszkadzają rozmaite lęki, 
które dzisiaj określilibyśmy jako egzystencjalne. Lęki te to:

•

strach przed śmiercią

•

lęk przed gniewem bogów

•

lęk przed cierpieniem

•

obawa przed niemożnością osiągnięcia szczęścia

Według Epikura jego filozofia jest poczwórnym lekarstwem na te choroby.

Metafizyka – atomizm[

edytuj

]

Zdaniem Epikura problem lęku przed śmiercią i gniewem bogów rozwiewało przyjęcie atomistycznego poglądu 
na świat. Pogląd ten przyjął od 

Demokryta

, znacznie go jednak rozwinął.

Epikur   zgadzał   się   z   podstawowymi   tezami   Demokryta,   że   wszystko   co   istnieje,   stworzone   jest   z 
niezniszczalnych atomów, których rozmaite konfiguracje i układy tworzą cały widzialny świat. Aby poznać ten 
świat,   trzeba   więc   poznać   prawa   rządzące   atomami   oraz   ich   rodzaje,   gdyż   poznanie   ich   umożliwi   pełną 
kontrolę nad otoczeniem człowieka. Wynikało z tego, że nawet jeśli bogowie istnieją, to nie mają wpływu na  
rzeczywisty świat atomów, w którym my żyjemy, lecz co najwyżej "bujają gdzieś w obłokach", nie interesując się 
zupełnie losem ludzi.

Do   pierwotnego   atomizmu   Demokryta   Epikur   dodał   wiele   nowych   koncepcji   i   teorii,   po   to,   aby   odeprzeć 
rozmaite zarzuty innych filozofów. Przykładem takiej modyfikacji było przyjęcie, że istnieje specjalny rodzaj 
atomów, które są odpowiedzialne za  istnienie duszy i wszelkie  zjawiska intelektualno-psychiczne. W opinii 
Epikura atomy te nie różniły się jednak jakościowo od innych oprócz tego, że były wyjątkowo lekkie i ruchliwe. 
Ciało człowieka miało być przeniknięte tymi atomami we wszystkich miejscach, choć główna ich koncentracja 
występowała w głowie, sercu i zmysłach.

Przy takich założeniach śmierć stawała się po prostu rozpadem atomów ciała i ich uwolnieniem do otoczenia, 
gdzie  mogły się  one zmieszać z innymi  atomami  i w  pewnym  momencie  ponownie  stworzyć nowe życie. 
Dotyczyło to też atomów duszy. Te ostatnie, jako najlżejsze i najbardziej ruchliwe, rozpierzchały się według 
poglądów Epikura najszybciej i dlatego człowiek nie musiał obawiać się śmierci. Jeśli bowiem jeszcze żył, to nie 
mógł czuć samego aktu umierania, zaś po śmierci już nie istniał i co za tym idzie, nic nie czuł. Tak więc nikt nie 
ma szansy odczuć swojej  śmierci jako  cierpienia. Tym  rozważaniem Epikur starał się zażegnać lęk  przed 
śmiercią.

Epistemologia – konsekwentny sensualizm[

edytuj

]

Teoria poznania Epikura służy przede wszystkim rozwijaniu cnoty, rozumianej jako umiejętność racjonalnego 
panowania nad swoim potrzebami lub ich jak najprostszego realizowania.

Epikur całkowicie odrzucał koncepcje platońskie, że istnieją jakieś wrodzone idee, które można poznawać na 
drodze 

dedukcji

. Dla niego całe poznanie sprowadza się do analizy bodźców docierających do zmysłów, a idee 

są tylko ich uogólnieniami, pomagającymi myśleć i radzić sobie w życiu.

Niewątpliwie dużym osiągnięciem Epikura było staranne przeanalizowanie drogi powstawania tak rozumianych 
idei, która później została z niewielkimi zmianami zaadaptowana przez 

Johna Locke'a

 i jego następców. Epikur 

stworzył tę koncepcję poznania głównie po to, aby móc zasadnie odrzucać argumenty 

stoików

 i 

sceptyków

.

Epikurejski schemat ludzkiego poznania przedstawiał się następująco:

•

Zmysły bierne (dotyk, węch, smak) odbierają bodźce przez bezpośredni kontakt z atomami otoczenia.

•

Zmysł   czynny   –   czyli   wzrok,   "wysyłał"   do   otoczenia   strumień   atomów   duszy,   które   się   "odbijały"   od 

przedmiotów i wracając do oczu generowały wrażenie ich widzenia.
•

Bodźce te były w zmysłach odbierane jako wrażenia pierwotne, które były zdaniem Epikura odpowiednimi 

konfiguracjami   atomów   duszy,   będącymi   odpowiednikami   takich   samych   konfiguracji   zwykłych   atomów   w 
świecie zewnętrznym.
•

Wrażenia   pierwotne   –   mogą   być   błędne   (np.   możemy  śnić),   ale   struktura   naszej   duszy   umożliwia   przez 

porównywanie z pamięcią innych wrażeń stwierdzenie, czy są one prawdziwe, czy też trzeba je odrzucić.
•

Zaakceptowane wrażenia pierwotne stają się już pre-ideami, które następnie są porządkowane i wielokrotnie 

składane, aż do uzyskania uogólnionych, abstrakcyjnych pojęć, którymi możemy się już posługiwać w naszym 
myśleniu. Te abstrakcyjne pojęcia jednak nadal są tylko konfiguracjami atomów duszy, tyle że nie mającymi już 
dosłownych odpowiedników w świecie zewnętrznym, lecz tylko będącymi ich dalekimi echami.
Można  więc powiedzieć, że po wyczyszczeniu tego schematu z rozważań o atomach duszy, otrzymujemy 
klasyczny, empiryczny schemat ludzkiego poznania – bodźce – wrażenia pierwotne – idee pierwotne – idee 
wtórne.

Krytyka epikureizmu[

edytuj

]

Epikureizm   w   czasach   współczesnych   Epikurowi,   oprócz   ataków   czysto   ideologicznych,   był   najsilniej 
atakowany przez stoików i sceptyków.

Sceptycy kwestionowali istnienie atomów i zauważali, że nie ma żadnych dowodów na ich istnienie, a cała 
konstrukcja atomistyczna kłóci się z codziennym doświadczeniem większości ludzi, którzy odbierają swoimi 
zmysłami materię jako substancję ciągłą.

Stoicy wytykali epikurejczykom przede wszystkim podstawową niekonsekwencję ich systemu. Stwierdzali, że 
jeśli wszystkim rządzą prawa mechaniki ruchów atomów, to świat staje się ściśle deterministyczny. Znając 
bowiem   położenie   i   kierunek   ruchu   wszystkich   atomów   dałoby   się   przewidzieć   jego   przyszłość   w 
najdrobniejszych szczegółach, a skoro tak, to wszyscy ludzie są ściśle zdeterminowani w swoich działaniach 
przez układ swoich atomów i nie ma mowy o istnieniu wolnej woli, co podważało cały sens etyki epikurejskiej.

W czasach nowożytnych epikureizm był akceptowany przez wielu ludzi w jego części etycznej, z całkowitym 
odrzuceniem atomizmu. Jako system etyczny epikureizm był jednak atakowany (zwłaszcza przez myślicieli 
chrześcijańskich) za:

•

egoizm   –   niewątpliwie   podstawą   całego   epikureizmu   jest   egoizm,   czyli   nacisk   na   pilnowanie   własnego 

interesu, rozumianego jako dostęp do jak największej  ilości przyjemności. Taka postawa życiowa oznacza 
jednak ignorowanie wielu spraw, które większość ludzi uważa za niezbędne do szczęśliwego życia – takich jak 
posiadanie rodziny, potomstwa czy pozostawanie w silnej więzi ze społeczeństwem. Utrzymanie się w stanie 
łagodnego, epikurejskiego egoizmu oznacza konieczność odcięcia się od swoich bliźnich murem obojętności, 
który na dłuższą metę unieszczęśliwia i osamotnia.
•

elitaryzm – w praktyce mało kto może sobie pozwolić na życie w duchu epikurejskim. Większość ludzi jest 

uwikłana w walkę o przetrwanie swoje i swoich najbliższych i nie ma zbyt wiele czasu na filozoficzne dysputy,  
czy utrzymywanie niezobowiązujących przyjaźni. W praktyce, dla większości ludzi przyjemności "epikurejskie" 
to niedostępny luksus.