1

dr Grzegorz Gorczy

ń

ski

Katedra Prawa Cywilnego

i Prawa Prywatnego Mi

ę

dzynarodowego WPiA U

Ś

Osoby fizyczne i ich zdolno

ść

do czynno

ś

ci prawnych – konspekt

wykładu

Bibliografia: Z. Radwa

ń

ski, A. Olejniczak, Prawo cywilne – cz

ęść

ogólna, wyd.

12, C.H. Beck, Warszawa 2014, § 28

1. Wprowadzenie

•

Osoba fizyczna = człowiek (ka

ż

dy) jako uczestnik (podmiot) stosunków

cywilnoprawnych

•

By

ć

podmiotem = m.in. mie

ć

zdolno

ść

prawn

ą

.

•

Ka

ż

dy człowiek od chwili urodzenia ma zdolno

ść

prawn

ą

(art. 8 k.c.).

2. Zdolno

ść

prawna a zdolno

ść

do czynno

ś

ci prawnych

zdolno

ść

prawna

zdolno

ść

do czynno

ś

ci prawnych

mo

ż

no

ść

bycia podmiotem praw i

obowi

ą

zków o charakterze cywilnoprawnym

mo

ż

no

ść

nabycia (własnym działaniem

– w drodze czynno

ś

ci prawnych) praw i

obowi

ą

zków o charakterze

cywilnoprawnym

przysługuje:

•

ka

ż

demu człowiekowi (ka

ż

dej osobie

fizycznej)

•

niepodzielnie

•

przysługuje nie wszystkim

osobom fizycznym

•

mo

ż

e przysługiwa

ć

albo jako

pełna, albo jako ograniczona

2

3. Kategorie osób fizycznych z punktu widzenia przysługiwania i zakresu

przysługuj

ą

cej zdolno

ś

ci do czynno

ś

ci prawnej

Przysługiwanie/zakres zdolno

ś

ci do

czynno

ś

ci prawnych

Kryteria: wiek/ubezwłasnowolnienie

Brak zdolno

ś

ci do czynno

ś

ci

prawnych

(„nie maj

ą

zdolno

ś

ci do czynno

ś

ci

prawnych…”)

1) osoby, które nie uko

ń

czyły 13 roku

ż

ycia oraz

2) osoby, które zostały całkowicie

ubezwłasnowolnione

(art. 12 k.c.)

Ograniczona zdolno

ść

do czynno

ś

ci

prawnych

(„Ograniczon

ą

zdolno

ść

do czynno

ś

ci

prawnych maj

ą

…”)

1) małoletni, którzy uko

ń

czyli lat

trzyna

ś

cie, oraz

2) osoby

ubezwłasnowolnione

cz

ęś

ciowo

(art. 15 k.c.)

3) osoby, dla których ustanowiono

doradc

ę

tymczasowego w ramach

post

ę

powania

o

ubezwłasnowolnienie
(art. 549 § 1 k.p.c.)

Pełna zdolno

ść

do czynno

ś

ci

prawnych

•

osoby pełnoletnie (o ile nie zostały

ubezwłasnowolnione i o ile nie
ustanowiono dla ni

ż

doradcy

tymczasowego)
(art. 11 k.c.)

4. Wiek i pełnoletnio

ść

§ 1. Pełnoletnim jest, kto uko

ń

czył lat osiemna

ś

cie. § 2. Przez zawarcie mał

ż

e

ń

stwa

małoletni uzyskuje pełnoletno

ść

. Nie traci jej w razie uniewa

ż

nienia mał

ż

e

ń

stwa

(art. 10 k.c.).

3

5. Ubezwłasnowolnienie – poj

ę

cie, rodzaje i przesłanki

•

Ubezwłasnowolnienie

<=

(prawomocne)

postanowienie

o

ubezwłasnowolnieniu

(orzeczenie

s

ą

du),

wydawane

w

szczególnym

post

ę

powaniu, które reguluj

ą

przepisy art. 544 – 560

1

k.p.c.

•

w sprawach o ubezwłasnowolnienie orzekaj

ą

– w pierwszej instancji – s

ą

dy

okr

ę

gowe, które rozpoznaj

ą

takie sprawy w składzie trzech s

ę

dziów

zawodowych (art. 544 k.p.c.)

•

przy wszcz

ę

ciu lub w toku post

ę

powania w przedmiocie ubezwłasnowolnienia

osoby pełnoletniej, s

ą

d mo

ż

e ustanowi

ć

dla niej doradc

ę

tymczasowego, gdy

uzna to za konieczne dla ochrony jej osoby lub mienia (art. 548 § 1 k.p.c.).

•

dwa rodzaje ubezwłasnowolnienia (ró

ż

ne przesłanki i ró

ż

ne skutki):

ubezwłasnowolnienie całkowite

ubezwłasnowolnienie cz

ęś

ciowe

wobec
kogo mo

ż

e

by

ć

orzeczone?

wobec osoby, która uko

ń

czyła 13

rok

ż

ycia

wobec osoby pełnoletniej

przesłanka

1) osoba, o któr

ą

chodzi, jest

- chora psychicznie,
- niedorozwini

ę

ta umysłowo lub

- dotkni

ę

ta innego rodzaju

zaburzeniem psychicznym, w
szczególno

ś

ci pija

ń

stwem lub

narkomani

ą

;

2) wskutek tego nie jest ona w
stanie kierowa

ć

swym

post

ę

powaniem

(art. 13 § 1 k.c.)

(3) ubezwłasnowolnienia musi
wymaga

ć

interes tej osoby, a nie

np. jej bliskich (np. interes
maj

ą

tkowy), czy tym bardziej

interes urz

ę

dów lub osób trzecich

(S

ą

d Najwy

ż

szy, np. orzeczenia

w sprawach: 1 CR 320/62, I CR
32/63, II CR 412/65, II CR 126/67,
I CR 175/68, I CR 320/62, 2 CR
435/61, I CR 132/68)

1) osoba, o któr

ą

chodzi, jest

- chora psychicznie,
- niedorozwini

ę

ta umysłowo lub

- dotkni

ę

ta innego rodzaju

zaburzeniem psychicznym, w
szczególno

ś

ci pija

ń

stwem lub

narkomani

ą

;

2) stan tej osoby nie uzasadnia
ubezwłasnowolnienia całkowitego
(osoba jest w stanie kierowa

ć

swoim post

ę

powaniem) lecz

potrzebna jest pomoc do
prowadzenia jej spraw
(art. 16 § 1 k.c.)

- tutaj kwestia w czyim interesie
ubezwłasnowolnienie ma by

ć

orzekane wynika expressis verbis
z tre

ś

ci przepisu

dla takiej
osoby
ustanawia
si

ę

…

opiek

ę

(opiekun), chyba

ż

e

pozostaje ona jeszcze pod
władz

ą

rodzicielsk

ą

(art. 13 § 2 k.c.)

kuratel

ę

(kurator)

(art. 16 § 2 k.c.)

skutek

brak zdolno

ś

ci do czynno

ś

ci

prawnych (art. 12 k.c. in fine)

ograniczona zdolno

ść

do

czynno

ś

ci prawnych (art. 15 k.c. in

fine)

4

6. Pełna zdolno

ść

do czynno

ś

ci prawnych a brak zdolno

ś

ci do czynno

ś

ci

prawnych

•

Pełna zdolno

ść

do czynno

ś

ci prawnych = kompetencja do samodzielnego

dokonywania (wszelkich dopuszczalnych) czynno

ś

ci prawnych

•

Brak zdolno

ś

ci do czynno

ś

ci prawnych = brak kompetencji do samodzielnego

dokonywania czynno

ś

ci prawnych => Czynno

ść

prawna dokonana przez tak

ą

osob

ę

jest niewa

ż

na (art. 14 § 1 k.c.; tzw. „niewa

ż

no

ść

bezwzgl

ę

dna”).

•

Wyj

ą

tek: gdy osoba niezdolna do czynno

ś

ci prawnych zawarła: 1) umow

ę

2)

nale

żą

c

ą

do umów powszechnie zawieranych w drobnych bie

żą

cych sprawach

ż

ycia

codziennego, umowa taka staje si

ę

wa

ż

na 3) z chwil

ą

jej wykonania, 4) chyba

ż

e

poci

ą

ga za sob

ą

ra

żą

ce pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynno

ś

ci prawnych (art.

14 § 2 k.c.).

•

Poza powy

ż

szym wyj

ą

tkiem, osoby pozbawione zdolno

ś

ci do czynno

ś

ci prawnych

mog

ą

uczestniczy

ć

w obrocie cywilno-prawnym w ten sposób,

ż

e zast

ę

puj

ą

je

przedstawiciele ustawowi (tj. małoletnich – zasadniczo rodzice; a osoby
ubezwłasnowolnione całkowicie – zasadniczo opiekunowie).

7. Ograniczona zdolno

ść

do czynno

ś

ci prawnych

W zale

ż

no

ś

ci od tego o jakie czynno

ś

ci chodzi osoba o ograniczonej zdolno

ś

ci do

czynno

ś

ci prawnych jest traktowana:

I.

tak jak osoba pozbawiona zdolno

ś

ci do czynno

ś

ci prawnych (brak kompetencji do

dokonywania czynno

ś

ci prawnych)

II.

tak jak osoba, która ma pełn

ą

zdolno

ść

do czynno

ś

ci prawnych (pełna

kompetencja do dokonywania czynno

ś

ci prawnych)

III.

w sposób dla siebie specyficzny – tj. wymaga si

ę

uzyskania zgody

przedstawiciela ustawowego na dokonanie czynno

ś

ci prawnej (tzw. system

kontroli)

Ad I. – Brak kompetencji: sporz

ą

dzenie testamentu (art. 944 k.c.)

Ad II. – Pełna kompetencja:

1. Dokonywanie czynno

ś

ci, które nie maj

ą

charakteru zobowi

ą

zuj

ą

cego, ani

rozporz

ą

dzaj

ą

cego (art. 17 k.c. a contrario).

2. Umowy powszechnie zawierane w drobnych bie

żą

cych sprawach

ż

ycia codziennego

(art. 20 k.c.); nie musz

ą

by

ć

wykonane i nie bada si

ę

, czy poci

ą

gaj

ą

/nie poci

ą

gaj

ą

ra

żą

cego pokrzywdzenia (por. art. 14 § 2 k.c.).

3. Rozporz

ą

dzenie zarobkiem, chyba

ż

e s

ą

d opieku

ń

czy z wa

ż

nych powodów inaczej

postanowi (art. 21 k.c.).

4. Czynno

ś

ci dotycz

ą

ce przedmiotów, które:

- oddał im przedstawiciel ustawowy
- do swobodnego u

ż

ytku, o ile

5

- w odniesieniu do tych czynno

ś

ci w ogóle wystarcza zgoda przedstawiciela

ustawowego (tj. nie jest wymagana np. zgoda s

ą

du – por. art. 101 § 3 k.r.o., gdzie dla

dokonanie czynno

ś

ci przekraczaj

ą

cych zwykły zarz

ą

d maj

ą

tkiem dziecka wymaga si

ę

zgody s

ą

du opieku

ń

czego).

5. Zawarcie umowy o prac

ę

i inne czynno

ś

ci zwi

ą

zane ze stosunkiem pracy (np.

wypowiedzenie umowy o prac

ę

); jednak

ż

e gdy stosunek pracy sprzeciwia si

ę

dobru

tej osoby, przedstawiciel ustawowy za zezwoleniem s

ą

du opieku

ń

czego mo

ż

e

stosunek pracy rozwi

ą

za

ć

(art. 22 § 3 Kodeksu pracy). Warto wiedzie

ć

,

ż

e dotyczy to

wył

ą

cznie osób, które uko

ń

czyły lat 16. Zatrudnianie osób młodszych jest bowiem

zabronione (art. 190 Kodeksu pracy).

Ad III. - Tzw. system kontroli

1. Dokonanie okre

ś

lonych czynno

ś

ci (art. 17 k.c. stanowi o zaci

ą

ganiu zobowi

ą

zania lub

rozporz

ą

dzaniu prawem; w istocie: zdecydowana wi

ę

kszo

ść

czynno

ś

ci) wymaga

uzyskania zgody przedstawiciela ustawowego (rodzica, opiekuna, kuratora, doradcy
tymczasowego).

2. W przypadku czynno

ś

ci prawnych jednostronnych zgoda musi by

ć

udzielona

najpó

ź

niej w chwili dokonywania czynno

ś

ci prawnej – w przeciwnym razie czynno

ść

prawna jest niewa

ż

na (art. 19 k.c.; tzw. niewa

ż

no

ść

bezwzgl

ę

dna)

3. W przypadku umów, zgoda mo

ż

e by

ć

udzielona przed, w trakcie, a nawet ju

ż

po

zawarciu umowy. W tym ostatnim przypadku mówi si

ę

o „potwierdzeniu”.

4. Potwierdzi

ć

mo

ż

e albo przedstawiciel ustawowy (art. 18 § 1 k.c.) albo – ju

ż

po

uzyskaniu pełnej zdolno

ś

ci do czynno

ś

ci prawnych – sama osoba dokonuj

ą

ca

czynno

ś

ci prawnej (art. 18 § 2 k.c.). W rezultacie potwierdzenia czynno

ść

prawna

(umowa) uzyskuje pełny walor prawny.

5. Sankcj

ę

, która dotyka czynno

ść

prawn

ą

(umow

ę

) zanim dojdzie do potwierdzenia

okre

ś

la si

ę

jako „bezskuteczno

ść

zawieszona”, a sam

ą

umow

ę

jako „czynno

ść

prawn

ą

kulej

ą

c

ą

”. Istot

ą

bezskuteczno

ś

ci zawieszonej jest „stan zwi

ą

zania” –

umowa wi

ąż

e osob

ę

, która dokonała czynno

ś

ci prawnej z osob

ą

o ograniczonej

zdolno

ś

ci do czynno

ś

ci prawnej. Osoba taka nie mo

ż

e bowiem powoływa

ć

si

ę

na

brak zgody jej przedstawiciela ustawowego. Mo

ż

e jednak wyznaczy

ć

temu

przedstawicielowi odpowiedni termin do potwierdzenia umowy; „staje si

ę

wolna” po

bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu (art. 18 § 3 k.c.). Po upływie tego
terminu umowa ostatecznie „upada” – jest traktowana jak niewa

ż

na.

Prezentuj

ą

c status osób o ograniczonej zdolno

ś

ci do czynno

ś

ci prawnych, trzeba wiedzie

ć

,

ż

e tak

ż

e takie osoby (podobnie jak osoby pozbawione zdolno

ś

ci do czynno

ś

ci prawnej) maj

ą

przedstawicieli ustawowych, np. rodziców, czy kuratorów. Ci ostatni – jako przedstawiciele
ustawowi – mog

ą

dokonywa

ć

w imieniu swoich podopiecznych czynno

ś

ci prawnych

samodzielnie. Przepisy o samodzielnej kompetencji takich osób (omawiana wy

ż

ej grupa II

czynno

ś

ci), czy o ich mo

ż

no

ś

ci dokonywania czynno

ś

ci za zgod

ą

(grupa III czynno

ś

ci), nie

ograniczaj

ą

w niczym samodzielnych kompetencji przedstawicieli ustawowych (je

ś

li takie

kompetencje im przysługuj

ą

; por. w tym zakresie art. 181 § 1 k.r.o.). Nie dotyczy to czynno

ś

ci

prawnych z zakresu prawa pracy, gdzie kompetencje przedstawiciela ustawowego
ograniczone s

ą

do rozwi

ą

zania – za zgod

ą

s

ą

du opieku

ń

czego – stosunku pracy.