POLITECHNIKA BIAŁOSTOCKA
WYDZIAŁ ELEKTRYCZNY
___________________________________________________________
Laboratorium Miernictwa Elektrycznego
Pomocniczy sprz
ę
t pomiarowy
ć
wiczenie nr 1
Opracował dr in
ż
. Ryszard Piotrowski
Białystok 1998
Ć
wicz. nr 1 Pomocniczy sprz
ę
t pomiarowy
1
1. Wprowadzenie
elem
ć
wiczenia
jest
zapoznanie
studentów
z
wła
ś
ciwo
ś
ciami
pomocniczego sprz
ę
tu pomiarowego, który b
ę
dzie u
ż
ywany przez nich w
trakcie
ć
wicze
ń
laboratoryjnych z Metrologii. W instrukcji tej zawarte s
ą
opisy, obja
ś
nienia, wskazówki i pytania kontrolne dotycz
ą
ce najwa
ż
niejszych
urz
ą
dze
ń
obj
ę
tych wspólnym okre
ś
leniem „pomocniczy sprz
ę
t pomiarowy”.
Pozwala ono słuchaczom pozna
ć
zasady posługiwania si
ę
tymi urz
ą
dzeniami w
sposób wła
ś
ciwy i bezpieczny w trakcie odbywania
ć
wicze
ń
laboratoryjnych w
semestrach III i IV.
Cz
ęść
I
2.
Ź
ródła zasilania stosowane w laboratorium
W laboratorium Metrologii stosowane s
ą
nast
ę
puj
ą
ce
ź
ródła zasilaj
ą
ce
układy pomiarowe:
•
zasilacze stabilizowane
•
autotransformatory laboratoryjne
•
napi
ę
cia sieci przemysłowej 220V/ 380V
•
akumulatory
2.1. Zasilacze stabilizowane
S
ą
to najcz
ę ś
ciej u
ż
ywane w Laboratorium
ź
ródła napi
ę
cia stałego. Ich
zadaniem jest:
dostarczanie napi
ę ć
stałych o płynnie regulowanych warto
ś
ciach
stabilizacja nastawionej przez u
ż
ytkownika warto
ś
ci napi
ę
cia
samoczynne ograniczanie pr
ą
du pobieranego przez układ
pomiarowy
stabilizacja warto
ś
ci pr
ą
du wydawanego przez zasilacz na
poziomie nastawionym przez u
ż
ytkownika
C
Ć
wicz. nr 1 Pomocniczy sprz
ę
t pomiarowy
2
W Laboratorium wyst
ę
puje kilka typów zasilaczy stabilizowanych
ró
ż
ni
ą
cych si
ę
wygl
ą
dem zewn
ę
trznym, parametrami elektrycznymi (napi
ę
ciem i
pr
ą
dem maksymalnym), rozmieszczeniem elementów regulacyjnych, itp.,
wszystkie one jednak maj
ą
podstawowe cechy wspólne i wypełniaj
ą
te same,
wymienione wy
ż
ej funkcje.
Przebieg
ć
wiczenia z zasilaczem stabilizowanym
Identyfikacja elementów umieszczonych na płycie czołowej zasilacza
stabilizowanego
•
Wska
ż
regulator skokowej regulacji napi
ę
cia wyj
ś
ciowego
•
Wska
ż
regulator płynnej regulacji napi
ę
cia wyj
ś
ciowego
•
Wska
ż
lampk
ę
sygnalizacyjn
ą
i towarzysz
ą
cy jej napis „constant
voltage”. Jej
ś
wiecenie oznacza,
ż
e zasilacz jest w stanie stabilizacji
napi
ę
cia.
•
Wska
ż
lampk
ę
sygnalizacyjn
ą
i towarzysz
ą
cy jej napis „constant
current”. Jej
ś
wiecenie oznacza,
ż
e zasilacz jest w stanie stabilizacji
pr
ą
du.
•
Wska
ż
regulator skokowej regulacji pr
ą
du wyj
ś
ciowego
•
Wska
ż
regulator płynnej regulacji pr
ą
du wyj
ś
ciowego
•
Wska
ż
zaciski wyj
ś
ciowe zasilacza
Uwaga:
Zacisk plusowy tworz
ą
dwa umieszczone blisko siebie zaciski
laboratoryjne, zwarte w stanie normalnej pracy przy pomocy specjalnej płytki
zwieraj
ą
cej. W analogiczny sposób utworzony jest zacisk minusowy zasilacza.
Te podwójne zaciski poszczególnych biegunów zasilacza rozwierane s
ą
tylko w
czasie serwisowych pomiarów kontrolnych. Cz
ę
stym problemem wyst
ę
pu-
j
ą
cym w trakcie
ć
wicze
ń
jest, zgłaszana przez studentów niestabilna praca
zasilacza. Wynika ona z niestarannego dokr
ę
cenia przez nich wspomnianych
wy
ż
ej zacisków i braku pewnego poł
ą
czenia ich przez płytk
ę
.
Pi
ą
tym zaciskiem, jaki napotka
ć
mo
ż
e u
ż
ytkownik jest zacisk poł
ą
czony
z metalow
ą
obudow
ą
zasilacza, cz
ę
sto mylony z zaciskiem minusowym.
Zwró
ć
my uwag
ą
na to,
ż
e jest on oznaczony znakiem uziemienia. W
ć
wiczeniach
wykonywanych w Laboratorium Metrologii nie jest on zwykle u
ż
ywany.
Zapoznaj si
ę
z funkcjami wbudowanego do zasilacza miernika
wskazówkowego. W zasilaczu mo
ż
e wyst
ę
powa
ć
miernik uniwersalny pełni
ą
cy
Ć
wicz. nr 1 Pomocniczy sprz
ę
t pomiarowy
3
funkcj
ę
woltomierza albo amperomierza, zale
ż
nie od wyboru dokonanego przez
u
ż
ytkownika. W tym przypadku dost
ę
pny jest przeł
ą
cznik, przy pomocy którego
dokonuje si
ę
tego wyboru. W pewnym typie zasilaczy przeł
ą
czanie funkcji
miernika dokonuje si
ę
samoczynnie według nast
ę
puj
ą
cej zasady. Gdy zasilacz
znajduje si
ę
w stanie stabilizacji napi
ę
cia, przyrz
ą
d przeł
ą
cza si
ę
na amperomierz
mierz
ą
cy pr
ą
d pobierany z zasilacza, gdy za
ś
zasilacz pracuje w stanie
stabilizacji pr
ą
du przyrz
ą
d przeł
ą
cza si
ę
na woltomierz mierz
ą
cy napi
ę
cie na
zaciskach wyj
ś
ciowych. W tego typu zasilaczach u
ż
ytkownik nie ma swobody
wyboru rodzaju pracy przyrz
ą
du pomiarowego.
Regulatory napi
ę
cia
Regulatory te (istniej
ą
dwa regulatory: do regulacji skokowej i płynnej)
słu
ż ą
do nastawiania
ż ą
danej warto
ś
ci napi
ę
cia wyj
ś
ciowego zasilacza, która
musi by
ć
utrzymywana na niezmienionym poziomie w czasie trwania pomiarów.
Przykładem mo
ż
e tu by
ć
stała warto
ś ć
napi
ę
cia, podana przez wytwórc
ę
, jakim
powinien by
ć
zasilany mostek Wheatstone’a. Nastawiona warto
ś ć
napi
ę
cia jest
utrzymywana niezale
ż
nie od zmian nat
ęż
enia pr
ą
du pobieranego z zasilacza (rys.
2), w granicach od zera do warto
ś
ci granicznej I
ogr
nastawionej przez
u
ż
ytkownika przy pomocy regulatorów pr
ą
du (patrz nast
ę
pny punkt „regulatory
pr
ą
du”)
Regulatory pr
ą
du
Słu
ż ą
do nastawiania granicznej warto
ś
ci pr
ą
du I
ogr
, powy
ż
ej której
zasilacz nie pozwoli si
ę
obci
ą ż
y
ć
, a jednocze
ś
nie nie dopu
ś
ci do przeci
ą ż
enia
pr
ą
dowego zasilanego przez siebie układu. Przy próbie obci
ą ż
enia go pr
ą
dem
wi
ę
kszym ni
ż
I
ogr
(przez zmniejszenie rezystancji obci
ą ż
aj
ą
cej R
o
poni
ż
ej
warto
ś
ci R
ogr
), samoczynnie obni
ż
a swoje napi
ę
cie wyj
ś
ciowe, w skrajnym
wypadku (przy zwarciu zacisków wyj
ś
ciowych) a
ż
do zera (rys. 3).
Charakterystyki zewn
ę
trzne zasilacza
Podstawow
ą
charakterystyk
ą
zewn
ę
trzn
ą
zasilacza jest zale
ż
no
ś ć
napi
ę
cia
wyj
ś
ciowego U
wy
od pr
ą
du wyj
ś
ciowego I
o
. Zale
ż
no
ś ć
t
ę
przedstawia rysunek 2.
Jak widzimy, napi
ę
cie wyj
ś
ciowe U
wy
nie zmienia swojej warto
ś
ci przy
zwi
ę
kszaniu si
ę
pr
ą
du I
o
pobieranego z zasilacza, a
ż
do chwili gdy osi
ą
gnie on
warto
ś ć
graniczn
ą
I
ogr
. Przy próbie dalszego zwi
ę
kszenia tego pr
ą
du (przez
zmniejszenie rezystancji obci
ą ż
aj
ą
cej), zasilacz samoczynnie obni
ż
a swoje
napi
ę
cie do zera. W rzeczywisto
ś
ci napi
ę
cie U
wy
nie opada tak gwałtownie jak
Ć
wicz. nr 1 Pomocniczy sprz
ę
t pomiarowy
4
przedstawia to charakterystyka teoretyczna, na co maj
ą
wpływ wła
ś
ciwo
ś
ci
układów elektronicznych zasilacza.
Zwró
ć
my uwag
ę
,
ż
e stabilizuj
ą
c napi
ę
cie, zasilacz wykazuje w pewnym
zakresie pr
ą
du I
o
wła
ś
ciwo
ś ć
idealnego
ź
ródła napi
ę
ciowego.
V
U
wy
R
o
I
o
ZS
A
Rys.1. Układ do zdejmowania charakterystyk zewn
ę
trznych zasilacza
U
wy
I
o
I
ogr
0
Rys. 2. Charakterystyka zewn
ę
trzna
zasilacza U
wy
= f(I
o
)
U
wy
R
ogr
R
o
0
Rys. 3. Charakterystyka zewn
ę
trzna
zasilacza U
wy
= f(R
o
)
Na rysunku 3. przedstawiona jest jeszcze inna charakterystyka zewn
ę
-
trzna zasilacza: U
wy
= f(R
o
), gdzie R
o
oznacza rezystancj
ę
zast
ę
pcz
ą
obwodu
obci
ąż
aj
ą
cego zasilacz. Zmniejszaniu si
ę
rezystancji R
o
odpowiada wzrost pr
ą
du
I
o
na rysunku 2. Rezystancji R
o
= 0 odpowiada zwarcie zacisków wyj
ś
ciowych
zasilacza, na co reaguje on samoczynnym obni
ż
eniem napi
ę
cia do zera.
W miar
ę
wzrostu warto
ś
ci rezystancji R
o
napi
ę
cie U
wy
liniowo wzrasta,
oznacza to,
ż
e w tym zakresie warto
ś ć
pr
ą
du utrzymywana jest na stałym
poziomie.
Istotnie, zauwa
ż
my,
ż
e U
wy
= I
o
R
o
, pr
ą
d I
o
jest wi
ę
c współczynnikiem
proporcjonalno
ś
ci (ma wi
ę
c warto
ś ć
stał
ą
) liniowej funkcji U
wy
= f(R
o
).
W rozpatrywanym zakresie pracy zasilacz wykazuje wi
ę
c wła
ś
ciwo
ś ć
idealnego
ź
ródła pr
ą
dowego.
Ć
wicz. nr 1 Pomocniczy sprz
ę
t pomiarowy
5
Gdy rezystancja R
o
rosn
ą
c, przekroczy warto
ś ć
graniczn
ą
R
ogr
, zasilacz
wchodzi w zakres stabilizacji napi
ę
cia, który utrzymuje si
ę
a
ż
do warto
ś
ci
R
o
→∞
. Ta skrajnie du
ż
a warto
ś ć
R
o
oznacza oczywi
ś
cie rozwarcie zacisków
zasilacza.
Przykładem wykorzystania stabilizacji pr
ą
du wyj
ś
ciowego s
ą
pomiary
rezystancji du
ż
ej liczby rezystorów o zbli
ż
onych rezystancjach metod
ą
techniczn
ą
. Wystarczy w tym przypadku przył
ą
cza
ć
te rezystory do zacisków
wyj
ś
ciowych zasilacza i mierzy
ć
na nich tylko spadki napi
ę ć
, bowiem nat
ę ż
enie
pr
ą
du ma za ka
ż
dym razem jednakow
ą
warto
ś ć
ustalon
ą
i zmierzon
ą
na
pocz
ą
tku pomiaru.
Na koniec nale
ż
y zwróci
ć
uwag
ę
na fakt, i
ż
zasilacz samoczynnie zmienia
tryb swojej pracy zale
ż
nie od stanu obwodu przył
ą
czonego do jego zacisków. W
trakcie
ć
wiczenia zdarza si
ę
niekiedy,
ż
e niezauwa
ż
alnie, zasilacz przechodzi w
stan stabilizacji pr
ą
du, co uniemo
ż
liwia jego regulacj
ę
poprzez zmian
ę
napi
ę
cia.
W takiej sytuacji
ć
wicz
ą
cy w celu kontynuowania pomiarów, powinni przy
pomocy regulatorów pr
ą
du zwi
ę
kszy
ć
warto
ś ć
pr
ą
du granicznego I
ogr
,
o ile jest
to mo
ż
liwe z punktu widzenia dopuszczalnego pr
ą
du zasilanego obwodu
elektrycznego.
Zdejmowanie charakterystyk zewn
ę
trznych
zasilacza
Nale
ż
y zdj
ąć
charakterystyki zewn
ę
trzne; U
wy
=f(I
o
) oraz U
wy
=(R
o
) w
układzie, którego schemat przedstawiony jest na rysunku 1., u
ż
ywaj
ą
c
nast
ę
puj
ą
cego sprz
ę
tu laboratoryjnego.
•
ZS -zasilacz stabilizowany typu ZT-980- 3
•
V - woltomierz magnetoelektryczny typu LM-3 o zakresie 15 V
•
A - miliamperomierz magnetoelektryczny typu LM-3 o zakresie 30 mA
•
R
o
- rezystor dekadowy typu DR6-16 (sze
ś
ciodekadowy)
Kolejno
ść
czynno
ś
ci
1.
Nastaw R
o
= 100 k
Ω
,
2.
Przy pomocy regulatorów napi
ę
cia nastaw U
wy
= 10V, gdyby nie mo
ż
na było
osi
ą
gn
ąć
tej warto
ś
ci, zwi
ę
ksz pr
ą
d graniczny przy pomocy regulatora pr
ą
du
a
ż
do zga
ś
ni
ę
cia czerwonej lampki sygnalizacyjnej
3.
Nastaw teraz R
o
= 0
Ω
,
4.
Przy pomocy regulatora pr
ą
du nastaw I
o
=30 mA,
5.
Zdejmij charakterystyk
ę
zewn
ę
trzn
ą
zasilacza. W tym celu zwi
ę
kszaj
stopniowo rezystancj
ę
R
o
tak, aby otrzymywa
ć
kolejno, wskazane w
Ć
wicz. nr 1 Pomocniczy sprz
ę
t pomiarowy
6
Tablicy 1 warto
ś
ci napi
ę ć
, a pó
ź
niej, gdy zasilacz przejdzie w stan
stabilizacji napi
ę
cia - wskazane warto
ś
ci pr
ą
du
6.
Znajd
ź
do
ś
wiadczalnie najwi
ę
ksz
ą
warto
ść
rezystancji R
o
, dla której
zasilacz pracuje jeszcze w stanie stabilizacji pr
ą
du oraz najmniejsz
ą
warto
ść
rezystancji R
o
, przy której zasilacz jeszcze stabilizuje napi
ę
cie.
Tablica 1
R
o
Ω
0
U
wy
V
0
2
4
6
8
10
I
o
mA 30
25
20
15
10
5
0
W sprawozdaniu nale
ż
y
: Wykre
ś
li
ć
charakterystyki:
U
wy
= f
1
(R
o
)
I
o
= f
2
(R
o
)
2.2. Autotransformatory laboratoryjne
Autotransformator jest urz
ą
dzeniem elektrycznym o jednym tylko
uzwojeniu, pełni
ą
cym jednocze
ś
nie rol
ę
uzwojenia pierwotnego i wtórnego
(rys.4)
W autotransformatorze laboratoryjnym napi
ę
cie wtórne mo
ż
e by
ć
stosunkowo płynnie regulowane w zakresie od zera do 125V albo 250V.
Na rysunku 4. pokazano trzy charakterystyczne poło
ż
enia suwaka, którym
odpowiadaj
ą
napi
ę
cia wyj
ś
ciowe U
wy
: a) mniejsze od napi
ę
cia zasilaj
ą
cego U
1
,
b) równe napi
ę
ciu U
1
, c) wi
ę
ksze od napi
ę
cia U
1
.
Autotransformator laboratoryjny stosowany jest w dwóch nast
ę
puj
ą
cych
przypadkach. Po pierwsze wtedy, gdy zachodzi potrzeba płynnej regulacji
napi
ę
cia w celu zdj
ę
cia charakterystyki pr
ą
dowo-napi
ę
ciowej jakiego
ś
obiektu
(np. transformatora, dławika, termistora, itp.). Po wtóre, gdy badany obiekt musi
by
ć
zasilany swoim napi
ę
ciem znamionowym. Przykładem mo
ż
e tu by
ć
pomiar
sprawdzaj
ą
cy rzeczywist
ą
moc znamionow
ą
ż
arówki, podan
ą
przez wytwórc
ę
.
Poniewa
ż
warto
ść
napi
ę
cia sieci nie jest na ogół dokładnie równa 220V,
wspomniany pomiar nie mo
ż
e by
ć
dokonany przez bezpo
ś
rednie wł
ą
czenie do
niej badanej
ż
arówki. Autotransformator umo
ż
liwia w tym wypadku zasilenie jej
podczas
pomiaru
mocy
napi
ę
ciem
dokładnie
równym
jej
napi
ę
ciu
znamionowemu.
Ć
wicz. nr 1 Pomocniczy sprz
ę
t pomiarowy
7
U
wy
>
220V
U
wy
=220V
U
wy
<
220V
∼
U
1
=220V
Rys.4. Zasada regulacji napi
ę
cia wyj
ś
ciowego (wtórnego) autotransformatora
Autotransformatory, z jakimi studenci spotkaj
ą
si
ę
w Laboratorium, maj
ą
cztery pary zacisków wyj
ś
ciowych, umo
ż
liwiaj
ą
cych jednoczesne przył
ą
czenie
czterech ró
ż
nych odbiorników i niezale
ż
n
ą
regulacj
ę
napi
ę
cia dla ka
ż
dego z nich.
Dwie pary zacisków dostarczaj
ą
maksymalnego napi
ę
cia 125V, dwie inne
napi
ę
cia maksymalnego 250V. Ł
ą
czna warto
ś ć
pr
ą
du pobieranego z tych
czterech wyj
ś ć
nie mo
ż
e przekroczy
ć
warto
ś
ci I
max
=10 A. Maksymalna moc
pozorna autotransformatora jest równa iloczynowi skutecznej warto
ś
ci
maksymalnego
pr
ą
du
i
maksymalnego
napi
ę
cia,
wynosi
wi
ę
c:
S
n
=
250V
∗
10A=2500VA. St
ą
d oznaczenie tego urz
ą
dzenia: AL2500.
2.3. Sie
ć
przemysłowa 220V/380V
Jedynie w nielicznych przypadkach w Laboratorium Metrologii układ
pomiarowy jest zasilany bezpo
ś
rednio z sieci przemysłowej, to znaczy bez
po
ś
rednictwa urz
ą
dze
ń
regulacyjnych, prostowniczych czy stabilizacyjnych. W
tych przypadkach stosuje si
ę
trójbiegunowe odł
ą
czniki no
ż
owe o osłoni
ę
tych
cz
ęś
ciach przewodz
ą
cych, oddzielaj
ą
ce układ badany od laboratoryjnej tablicy
rozdzielczej.
2.4. Akumulatory
Akumulator jest
ź
ródłem, dostarczaj
ą
cym napi
ę
cia doskonale stałego, to
znaczy całkowicie pozbawionego pulsacji pochodz
ą
cych na przykład od układów
prostownikowych. Jest jednak
ź
ródłem nieregulowanym, co ogranicza jego
zastosowanie w pomiarach laboratoryjnych.
Ć
wicz. nr 1 Pomocniczy sprz
ę
t pomiarowy
8
Akumulatory stosowane s
ą
przede wszystkim w tych przypadkach, gdy
konieczne jest u
ż
ycie
ź
ródeł o du
ż
ym pr
ą
dzie znamionowym, przekraczaj
ą
cym
mo
ż
liwo
ś
ci zasilaczy stabilizowanych.
Typowym przykładem zastosowania akumulatora w Laboratorium jest
u
ż
ycie go do zasilania układu mostka Thomsona, wymagaj
ą
cego pr
ą
du o
nat
ę ż
eniu ok. 20A.
Cz
ęść
II
3. Wzorce wielko
ś
ci elektrycznych
3.1. Wzorce ró
ż
nicy potencjałów
Wzorce te obok wzorców rezystancji nale
ż ą
do najwa
ż
niejszych wzorów
wielko
ś
ci elektrycznych stosowanych w metrologii elektrycznej.
Współcze
ś
nie u
ż
ywane s
ą
nast
ę
puj
ą
ce
ź
ródła wzorcowych napi
ę ć
stałych:
•
ogniwa chemiczne Westona
•
ź
ródła elektroniczne z diodami Zenera
•
ź
ródła wykorzystuj
ą
ce zjawisko Josephsona
Szczegółowe opisy ogniw Westona znale
ź ć
mo
ż
na w podr
ę
cznikach [1],
[2], za
ś
zjawisko Josephsona opisane jest np. w podr
ę
czniku [3].
Spo
ś
ród wymienionych wy
ż
ej
ź
ródeł wzorcowych w Laboratorium
Metrologii stosowane jest tylko ogniwo Westona.
Ź
ródło z diodami Zenera
u
ż
ywane jest do niektórych pomiarów nie wymagaj
ą
cych du
ż
ych dokładno
ś
ci.
Realizacja najdokładniejszych
ź
ródeł napi
ę ć
wzorcowych opartych na zjawisku
Josephsona wymaga skomplikowanej aparatury i ma miejsce tylko w nielicz-
nych laboratoriach metrologicznych.
Najwa
ż
niejszym
parametrem
ogniwa
Westona
jest
jego
siła
elektromotoryczna (SEM) okre
ś
lona z du
ż ą
dokładno
ś
ci
ą
na drodze oblicze
ń
elektrochemicznych (a nie na drodze pomiarowej). Próby pomiaru SEM przy
pomocy woltomierzy nie maj
ą
sensu, gdy
ż
nie pozwalaj
ą
okre
ś
li
ć
jej warto
ś
ci
dokładniej ni
ż
zrobił to wytwórca, a ponadto mog
ą
prowadzi
ć
do przeci
ąż
enia, a
nawet trwałego uszkodzenia tego wzorcowego
ź
ródła. Ogniwo wzorcowe
podczas pomiaru nie mo
ż
e by
ć
obci
ąż
one jakimkolwiek pr
ą
dem, je
ś
li mierz
ą
cy
ma polega
ć
na podanej przez wytwórc
ę
warto
ś
ci SEM. Przyjmuje si
ę
,
ż
e
dopuszczalne jest obci
ąż
enie ogniwa pr
ą
dem o nat
ę ż
eniu 1
µ
A tylko przez
kilkadziesi
ą
t sekund.
Siła elektromotoryczna ogniwa Westona u
ż
ywanego w Laboratorium
wynosi 1,01875 V w temperaturze 20
0
C. Do ogniwa doł
ą
czona jest tabela
Ć
wicz. nr 1 Pomocniczy sprz
ę
t pomiarowy
9
poprawek, pozwalaj
ą
ca okre
ś
li
ć
jego SEM w innych temperaturach z przedziału
[17,5
0
C , 25
0
C]. Rezystancja wewn
ę
trzna ogniwa wynosi 850
Ω
.
Przykładem wykorzystania ogniwa Westona jest u
ż
ycie go do dokładnego
nastawiania wymaganej warto
ś
ci pr
ą
du pomocniczego I
p
kompensatora. U
ż
ycie
do tego celu amperomierza nie gwarantuje dostatecznej dokładno
ś
ci pomiaru
tego pr
ą
du. Na rysunku 5. przedstawiony jest fragment układu kompensatora
słu
ż ą
cy do nastawiania pr
ą
du pomocniczego I
p
.
Dokładn
ą
warto
ś ć
pr
ą
du I
p
=100
µ
A, która jest parametrem kompensatora
u
ż
ywanego w Laboratorium Metrologii nastawia si
ę
, kontroluj
ą
c spadek napi
ę
cia
na rezystancji wzorcowej R
w
wbudowanej do kompensatora, o tak dobranej
warto
ś
ci,
ż
e pr
ą
d o nat
ę ż
eniu 100
µ
A wywołuje na niej spadek napi
ę
cia U
w
równy dokładnie SEM ogniwa wzorcowego. Wtedy oba przeciwnie skierowane
napi
ę
cia równowa
ż ą
si
ę
i zanika pr
ą
d I
G
galwanometru G, pełni
ą
cego funkcj
ę
czułego detektora stanu kompensacji obu napi
ę ć
. Układ regulacji pr
ą
du I
p
nie jest
pokazany na rysunku 5.
G
E
w
=1,01875V
R
w
=10187,5
Ω
I
G
=0
U
W
I
p
=100
µ
A
Rys. 5. Zasada wykorzystania ogniwa wzorcowego do nastawiania pr
ą
du
pomocniczego kompensatora
Zwró
ć
my jeszcze uwag
ę
na zagadnienie natury bardziej ogólnej.
Przedstawiony na rysunku 5. układ jest przykładem zastosowania wzorców
dwóch wielko
ś
ci elektrycznych, napi
ę
cia i rezystancji do dokładnego pomiaru
trzeciej wielko
ś
ci - nat
ę ż
enia pr
ą
du elektrycznego.
3.2. Wzorce rezystancji
∗∗∗∗
)
Wzorce te wyst
ę
puj
ą
w postaci szczególnie starannie wykonanych
rezystorów odtwarzaj
ą
cych jedn
ą
tylko warto
ś ć
rezystancji. Rezystory te
wykonane s
ą
technik
ą
nawijania na korpusie izolacyjnym drutu oporowym
wykonanego ze specjalnego stopu oporowego zwanego manganinem. Stop ten
zawiera 86% Cu, 12% Mn 2% Ni. Jego rezystywno
ś ć
wynosi 0,43
Ω
mm
2
/m i jest
24 razy wi
ę
ksza od rezystywno
ś
ci miedzi. Współczynnik temperaturowy
Ć
wicz. nr 1 Pomocniczy sprz
ę
t pomiarowy
10
rezystancji manganinu ma warto
ść
10
-5
/1
0
C, to znaczy jest 400 razy mniejszy
ni
ż
taki sam współczynnik miedzi. Gdy wi
ę
c przy zmianach temperatury nale
ż
y
uwzgl
ę
dnia
ć
w dokładnych układach pomiarowych zmiany rezystancji elementów
miedzianych, to na ich tle zmiany rezystancji rezystorów mangani- nowych
mo
ż
na zwykle pomin
ą ć
.
Drut lub ta
ś
m
ę
manganinow
ą
nawija si
ę
na sztywnym korpusie
izolacyjnym,
zapewniaj
ą
cym
stało
ść
wymiarów,
o
mo
ż
liwie
małym
współczynniku rozszerzalno
ś
ci cieplnej, najcz
ę ś
ciej ceramicznym. Nast
ę
pnie
rezystor poddaje si
ę
wygrzewaniu przez kilkadziesi
ą
t godzin w temperaturze
140
0
- 400
0
C. Ma to na celu uwolnienie materiału oporowego od napr
ę ż
e
ń
mechanicznych powstałych przy nawijaniu. Ponadto uzyskuje si
ę
w ten sposób
ujednolicenie struktury materiału. Nast
ę
pnie składuje si
ę
rezystory przez kilka
miesi
ę
cy. Dopiero po takim przygotowaniu wyrównuje si
ę
rezystancj
ę
na
ż ą
dana
warto
ść
. Je
ż
eli drut oporowy ma wi
ę
ksz
ą
długo
ść
, nawija si
ę
go w specjalny
sposób (bifilarnie) dla zminimalizowania indukcyjno
ś
ci własnej rezystora, a tak
ż
e
pojemno
ś
ci elektrycznej (patrz [1]).
Rezystory wzorcowe maj
ą
rezystancje z przedziału 10
-3
- 10
4
Ω
. Bł
ę
dy,
z jakimi okre
ś
lone s
ą
warto
ś
ci tych rezystancji wynosz
ą
od 0,002% do 0,05%.
Wszystkie rezystory wzorcowe wykonuje si
ę
jednolicie jako elementy
cztero- zaciskowe, mimo
ż
e stosowanie czterech zacisków ma istotne znaczenie
tylko dla bardzo małych rezystancji, cz
ę
sto mniejszych od rezystancji
przewodów ł
ą
cz
ą
cych materiał oporowy z zaciskami wej
ś
ciowymi rezystora
wzorcowego.
Istot
ę
rezystora czterozaciskowego (rezystora Thomsona) przedstawia
rysunek 6.
V
I
A
U
CD
R
m
R
1
R
2
R
3
R
4
b
a
C
D
B
A
A, B - zaciski pr
ą
dowe
C, D - zaciski napi
ę
ciowe
Rys. 6. Schemat ideowy rezystora czterozaciskowego
Ć
wicz. nr 1 Pomocniczy sprz
ę
t pomiarowy
11
Gdyby rezystor wzorcowy miał tylko zaciski A, B (rys. 6), jego
rezystancja zawierałaby trzy składniki,
R
w
= R
1
+ R
m
+ R
2
,
gdzie:
R
1
, R
2
- rezystancje przewodów miedzianych
R
m
- rezystancja materiału oporowego (manganinu)
Dla okre
ś
lenia rezystancji znamionowej takiego rezystora konieczny byłby
kłopotliwy pomiar niewielkich rezystancji R
1
, R
2
. Ponadto rezystancje te, jako
miedziane, zmieniałyby w odczuwalnym stopniu swoje warto
ś
ci przy zmianach
temperatury. Wprowadzaj
ą
c dodatkowe zaciski C, D (tzw. zaciski napi
ę
ciowe),
mo
ż
na „wydoby
ć
” z rezystora rezystancj
ę
wył
ą
cznie materiału oporowego R
m
,
stabiln
ą
w czasie i praktycznie niezale
ż
n
ą
od temperatury. Dokonuje si
ę
to przez
pomiar spadku napi
ę
cia U
CD
przy u
ż
yciu woltomierza o praktycznie zerowym
poborze pr
ą
du (np. woltomierza cyfrowego, w przeszło
ś
ci - kompensatora).
Bezpr
ą
dowy pomiar napi
ę
cia U
CD
sprawia,
ż
e potencjał punktu a jest bez zmiany
przenoszony do punktu C, za
ś
potencjał punktu b przenoszony do punktu D. W
tym stanie rzeczy nieistotne s
ą
warto
ś
ci rezystancji R
3
, R
4
ani ich zmiany
temperaturowe, ani te
ż
zmienne rezystancje styków w punktach C, D, do których
przył
ą
czany jest woltomierz.
W układach pomiarowych, czterozaciskowy rezystor wzorcowy u
ż
ywany
jest przede wszystkim jako przetwornik pr
ą
du na napi
ę
cie. Funkcja
przetwarzania ma posta
ć
,
U
CD
= R
m
I
A
Wa
ż
n
ą
zalet
ą
tego przetwornika jest du
ż
a dokładno
ść
, z jak
ą
okre
ś
lona jest w
nim warto
ść
współczynnika przetwarzania R
m
oraz jego stabilno
ść
w czasie.
Warto
ść
tego współczynnika nie zale
ż
y od zmian rezystancji R
1
, R
2
, zmian
rezystancji przej
ś
cia w punktach A, B, a tak
ż
e C, D, od zmian temperatury
materiału oporowego wywołanego przepływem pr
ą
du oraz zmian temperatury
otoczenia.
Zapoznaj
ą
c si
ę
z rezystorami wzorcowymi w czasie
ć
wiczenia, nale
ż
y
zwróci
ć
uwag
ę
na dane zawarte na tabliczce znamionowej, a tak
ż
e nauczy
ć
si
ę
rozpoznawa
ć
zaciski pr
ą
dowe i napi
ę
ciowe. Niekiedy zaciski pr
ą
dowe
wyró
ż
niaj
ą
ich wi
ę
ksze wymiary, zwykle jednak zaciski napi
ę
ciowe oznaczone
s
ą
literami P za
ś
pr
ą
dowe literami I.
3.3. Rezystory dekadowe
Rezystor dekadowy jest zestawem pi
ę
ciu lub sze
ś
ciu dekad (10
jednakowych rezystorów w ka
ż
dej dekadzie), wyposa
ż
onym w odpowiedni
ą
liczb
ę
przeł
ą
czników korbkowych, umo
ż
liwiaj
ą
cych ł
ą
czenie szeregowe
Ć
wicz. nr 1 Pomocniczy sprz
ę
t pomiarowy
12
potrzebnej liczby rezystorów pochodz
ą
cych z ró
ż
nych dekad. Najwi
ę
ksza dekada
rezystora sze
ś
ciodekadowego zawiera rezystory o warto
ś
ci 10 000
Ω
,
najmniejsza za
ś
rezystory 0,1
Ω
. St
ą
d regulacja rezystancji takiego rezystora
mo
ż
e odbywa
ć
si
ę
skokowo z minimalnym skokiem 0,1
Ω
.
Wykazuje si
ę
,
ż
e bł
ą
d, z jakim okre
ś
lona jest rezystancja zast
ę
pcza
dowolnej liczby rezystorów takiego zestawu jest równy bł
ę
dowi pojedynczego
rezystora. Bł
ą
d ten w laboratoryjnych rezystorach dekadowych wynosi 0,05%.
Wył
ą
czenie danej dekady odbywa si
ę
przez ustawienie jej przeł
ą
cznika
korbkowego w pozycji zerowej.
Nale
ż
y zwróci
ć
uwag
ę
,
ż
e ka
ż
da dekada ma inny pr
ą
d dopuszczalny,
tym mniejszy im wi
ę
ksz
ą
warto
ś ć
maj
ą
jej rezystory. Nale
ż
y bra
ć
to pod uwag
ę
przy projektowaniu układu pomiarowego. Pr
ą
d płyn
ą
cy przez rezystor dekadowy
mo
ż
e by
ć
co najwy
ż
ej równy pr
ą
dowi dopuszczalnemu „najsłabszej” pod
wzgl
ę
dem pr
ą
dowym dekady, to znaczy dekady najwi
ę
kszej.
Zdarza si
ę
,
ż
e konieczne jest nastawienie rezystancji o danej warto
ś
ci, np.
200
Ω
, po któr
ą
ć
wicz
ą
cy si
ę
gaj
ą
odruchowo do dekady 10 x 100
Ω
. Okazuje
si
ę
jednak niekiedy,
ż
e ma ona zbyt mały pr
ą
d dopuszczalny i trzeba z niej
zrezygnowa
ć
. Wyj
ś
ciem z sytuacji mo
ż
e by
ć
wtedy szeregowe poł
ą
czenie dwóch
rezystorów dekadowych i wykorzystanie w nich dekad mniejszych, np.
10 x 10
Ω
, o wi
ę
kszym pr
ą
dzie dopuszczalnym. Nale
ż
y wtedy na ka
ż
dym z nich
nastawi
ć
10 x 10
Ω
, uzyskuj
ą
c w efekcie przykładow
ą
warto
ś ć
200
Ω
.
R
r
5
4
3
2
1
Rys.7. Schemat ideowy rezystora dekadowego
typu DR6-16, ilustruj
ą
cy role pi
ę
ciu zacisków
0
MAX
zacisk
oznaczony
kolorem
czerwonym
U
1
U
2
Rys.8. Schemat ideowy
rezystora typu OK
.
Ć
wicz. nr 1 Pomocniczy sprz
ę
t pomiarowy
13
Rezystory dekadowe maj
ą
pi
ę ć
zacisków laboratoryjnych, co ilustruje rysunek 7.
Rezystor dekadowy jest w swej istocie dwójnikiem, tote
ż
nale
ż
y wł
ą
cza
ć
do
obwodu tylko dwa jego zaciski. Mo
ż
liwe jest przy tym u
ż
ycie nast
ę
puj
ą
cych par
zacisków: a) zaciski 1,2; b) zaciski 3,4; c) zaciski 1,4; d) zaciski 2,3. Takie
rozwi
ą
zanie zastosowano z uwagi na znaczn
ą
„rozległo
ś ć
” przestrzenn
ą
rezystora. W warunkach laboratoryjnych, gdzie cz
ę ś ć
elementów układu
pomiarowego mo
ż
e znale
ź ć
si
ę
z lewej strony rezystora, druga za
ś
ze strony
prawej, dogodnie jest „wej
ś ć
” do jednego zacisku poło
ż
onego np. na lewym
skraju rezystora, „wyj
ś ć
” natomiast z zacisku drugiej pary poło
ż
onej na prawym
skraju. Pi
ą
ty zacisk rezystora dekadowego poł
ą
czony jest z metalow
ą
obudow
ą
rezystora i u
ż
ywany jest zwykle w układach pomiarowych pr
ą
du zmiennego.
W laboratorium u
ż
ywane s
ą
tak
ż
e rezystory jednodekadowe typu OK,
zawieraj
ą
ce 10 rezystorów o jednakowych warto
ś
ciach. Ich rezystancje
okre
ś
lone s
ą
z bł
ę
dem 0,1%, a wi
ę
c wi
ę
kszym ni
ż
rezystorów wielodekadowych.
Schemat ideowy rezystora dekadowego typu OK przedstawiony jest na rysunku
8. Przypomina on rezystor suwakowy, jednak regulacja rezystancji mo
ż
e
odbywa
ć
si
ę
w nim oczywi
ś
cie tylko skokowo. Warto
ś ć
rezystancji pokazywana
przez wska
ź
nik jest rezystancj
ą
wyst
ę
puj
ą
c
ą
mi
ę
dzy zaciskiem „0”, a zaciskiem
czerwonym. Mo
ż
na u
ż
ywa
ć
ten rezystor jako rezystancj
ę
regulowan
ą
, a wtedy
wykorzystywane s
ą
tylko zacisk „0” i czerwony albo jako dzielnik napi
ę
cia,
wtedy napi
ę
cie wej
ś
ciowe U
1
przył
ą
cza si
ę
do zacisków „0” i „MAX”, za
ś
napi
ę
cie wyj
ś
ciowe U
2
odbiera si
ę
spomi
ę
dzy zacisków „0” i czerwonego, jak
pokazuje to rysunek 8.
Na koniec nale
ż
y przypomnie
ć
,
ż
e jak ka
ż
dy rezystor, tak i ten cechuje
dopuszczalny pr
ą
d roboczy, tym mniejszy im wi
ę
ksz
ą
warto
ś ć
ma jego
rezystancja znamionowa.
3.4. Wzorce indukcyjno
ś
ci własnej i wzajemnej
∗∗∗∗
)
Wzorcami indukcyjno
ś
ci s
ą
cewki powietrzne o szczególnie starannym
wykonaniu. Wzorce podstawowe nawini
ę
te s
ą
jednowarstwowo na korpusach
marmurowych o kształcie walca. Korpusy s
ą
bardzo starannie obrobione.
Odchylenie od zadanych wymiarów nie przekraczaj
ą
10
-4
%. Wzorce
indukcyjno
ś
ci s
ą
tak zwanymi wzorcami liczalnymi, co oznacza,
ż
e warto
ś
ci
indukcyjno
ś
ci s
ą
obliczane (a nie mierzone) na podstawie wymiarów
geometrycznych cewki, liczby zwojów, itp.
Wzorce indukcyjno
ś
ci nale
ż ą
do najdokładniejszych wzorców wielko
ś
ci
elektrycznych. Cechuje je ponadto bardzo du
ż
a stało
ś ć
w czasie mierzona
dziesi
ą
tkami lat.
Ć
wicz. nr 1 Pomocniczy sprz
ę
t pomiarowy
14
Wzorce podstawowe indukcyjno
ś
ci wzajemnej maj
ą
dwa uzwojenia nawini
ę
te
w jednej warstwie. Oba uzwojenia nawijane s
ą
jednocze
ś
nie zwój przy zwoju.
Wzorce u
ż
ytkowe indukcyjno
ś
ci własnej nawini
ę
te s
ą
wielowarstwowo na
korpusach z marmuru lub porcelany przewodem skr
ę
canym z wielu cienkich drutów
miedzianych izolowanych emali
ą
lub jedwabiem. Tego rodzaju przewód jest korzystny
ze wzgl
ę
du na zjawisko naskórkowo
ś
ci. Gotow
ą
cewk
ę
impregnuje si
ę
w pró
ż
ni
lakierem izolacyjnym.
Wzorce u
ż
ytkowe indukcyjno
ś
ci wzajemnej nawija si
ę
podobnie jak wzorce
indukcyjno
ś
ci własnej, ale dwoma przewodami jednocze
ś
nie.
Wzorce u
ż
ytkowe indukcyjno
ś
ci własnej budowane s
ą
o warto
ś
ciach od 100
µ
H
do 10 H, a wzorce indukcyjno
ś
ci wzajemnej o warto
ś
ciach od 1 mH do 1 H.
Odchylenie indukcyjno
ś
ci od warto
ś
ci znamionowej wynosi ok. 0,1% w temperaturze
20
o
C. Bł
ą
d temperaturowy wzorców jest niewielki. W dobrze wykonanych wzorcach
zmiana indukcyjno
ś
ci przy wzro
ś
cie temperatury o 10
o
C jest rz
ę
du 0,03% - 0,05%.
Budowane s
ą
równie
ż
nastawne (regulowane) wzorce indukcyjno
ś
ci zwane
wariometrami.
Zapoznaj
ą
c si
ę
z wzorcami indukcyjno
ś
ci w trakcie
ć
wiczenia, nale
ż
y odczyta
ć
wszystkie parametry podane na tabliczkach znamionowych.
3.5. Wzorce pojemno
ś
ci
∗∗∗∗
)
Wzorcami pojemno
ś
ci s
ą
kondensatory powietrzne o prostych geometrycznie
kształtach. Pojemno
ś
ci takich kondensatorów oblicz si
ę
z du
ż ą
dokładno
ś
ci
ą
. S
ą
to
wi
ę
c, podobnie jak wzorce indukcyjno
ś
ci, wzorce liczalne. Stało
ść
w czasie wzorców
pojemno
ś
ci jest mniejsza ni
ż
wzorców innych wielko
ś
ci elektrycznych. Przyczyn
ą
jest
w tym wypadku odkształcanie si
ę
cz
ę ś
ci metalowych.
U
ż
ytkowe wzorce pojemno
ś
ci budowane s
ą
b
ą
d
ź
jako kondensatory powietrzne,
b
ą
d
ź
te
ż
jako kondensatory mikowe lub polistyrenowe.
Elektrodami kondensatora wzorcowego powietrznego s
ą
metalowe kr
ą ż
ki
umieszczone jeden nad drugim i na przemian przył
ą
czane do jednego z dwóch
zacisków. Podkładki utrzymuj
ą
ce kr
ą ż
ki we wła
ś
ciwym poło
ż
eniu wykonane s
ą
z
bursztynu, kwarcu lub polistyrenu, materiałów o du
ż
ej rezystywno
ś
ci. Kr
ą ż
ki
wykonane s
ą
ze stopu aluminium lub inwaru.
Kondensator osłania metalowa obudowa, pełni
ą
ca rol
ę
ekranu, chroni
ą
cego
wzorzec przed obcymi polami elektrycznymi.
Wzorce powietrzne nienastawne buduje si
ę
o pojemno
ś
ci do 10 000 pF,
a wzorce nastawne do 1000 pF. Pojemno
ść
znamionow
ą
podaje si
ę
dla cz
ę
stotliwo
ś
ci
50 Hz lub 100 Hz w temperaturze 20
o
C.
Bł
ę
dy, z jakimi okre
ś
lane s
ą
pojemno
ś
ci znamionowe wzorców wynosz
ą
od
0,02% do 0,1%. Zmiana pojemno
ś
ci wzorca powietrznego ze zmian
ą
temperatury jest
rz
ę
du 0,001% do 0,002%. Napi
ę
cie pracy wynosi od 250V do 1000V.
Kondensatory wzorcowe o du
ż
ej pojemno
ś
ci buduje si
ę
z dielektrykiem
mikowym. Dzi
ę
ki du
ż
ej stałej dielektrycznej oraz du
ż
ej wytrzymało
ś
ci na przebicie,
Ć
wicz. nr 1 Pomocniczy sprz
ę
t pomiarowy
15
wymiary i ci
ęż
ar wzorców mikowych s
ą
mniejsze ni
ż
wzorców powietrznych. Stało
ść
pojemno
ś
ci wzorców mikowych w czasie jest bardzo du
ż
a. Pojemno
ść
kondensatorów
mikowych maleje wraz ze wzrostem cz
ę
stotliwo
ś
ci. Budowane s
ą
tak
ż
e wzorce
polistyrenowe, których pojemno
ść
nie zale
ż
y od cz
ę
stotliwo
ś
ci, s
ą
one jednak
wra
ż
liwe na wilgo
ć
.
Zapoznaj
ą
c si
ę
z wzorcami pojemno
ś
ci w trakcie
ć
wiczenia, nale
ż
y odczyta
ć
ich parametry znamionowe i oznaczenia zacisków wej
ś
ciowych oraz przedyskutowa
ć
z
prowadz
ą
cym
ć
wiczenie sposoby wł
ą
czania kondensatorów wzorcowych do układów
elektrycznych.
Uwaga: Partie materiału oznaczone
∗
)
zaczerpni
ę
te zostały praktycznie bez
zmian z [1]
4. Pytania kontrolne
1. Jak
ą
rol
ę
w badaniach laboratoryjnych pełni zasilacz stabilizowany?
2. W jakiej sytuacji zasilacz przechodzi samoczynnie ze stabilizacji napi
ę
cia na
stabilizacj
ę
pr
ą
du?
3. W jakich przypadkach wykorzystuje si
ę
stabilizacj
ę
pr
ą
du?
4. Kiedy i dlaczego zasilacz wykazuje cechy idealnego
ź
ródła napi
ę
cia?
5. Kiedy i dlaczego zasilacz wykazuje cechy idealnego
ź
ródła pr
ą
dowego?
6. Narysuj i obja
ś
nij charakterystyki zewn
ę
trzne zasilacza
7. W jakich przypadkach wykorzystywany jest w badaniach laboratoryjnych
autotransformator?
8. Jakie zastosowanie znajduje w laboratorium metrologii akumulator?
9. Opisz do
ś
wiadczenie zilustrowane rysunkiem 5. Kiedy w tym do
ś
wiadczeniu nie
jest pobierany pr
ą
d z ogniwa Westona?
10. Co nale
ż
y zmieni
ć
w układzie z rysunku 5. aby mo
ż
na w nim było zmierzy
ć
pr
ą
d
o nat
ęż
eniu 10
µ
A?
11. Porównaj parametry charakterystyczne miedzi i manganinu
12. Wyja
ś
nij rol
ę
czterech zacisków w rezystorze wzorcowym
13. Opisz budow
ę
wzorca rezystancji, indukcyjno
ś
ci własnej i wzajemnej oraz wzorca
pojemno
ś
ci
14. Co oznacza okre
ś
lenie - wzorzec liczalny?
15. Co to jest uzwojenie bifilarne i czemu słu
ż
y?
5. Literatura
1. Lebson S. Podstawy miernictwa elektrycznego, WNT, Warszawa 1970
2. Jellonek A. i inni Podstawy metrologii elektrycznej i elektronicznej, PWN
Warszawa 1980
3. Marcyniuk A. inni Podstawy metrologii elektrycznej WNT, Warszawa 1984