SKRYPT Z PRAWA KARNEGO (MATERIALNEGO)

- Część ogólna -

I. PRAWO KARNE

Prawo karne. Prawo karne materialne. Prawem karnym materialnym określamy zespół norm prawnych określających typy przestępstw (p. 
definicja   przestępstwa),   ustalających   zasady   odpowiedzialności   za   popełnienie   przestępstwa   oraz   kary   i   inne   środki   (karne, 
zabezpieczające) stosowane wobec sprawców przestępstw.
Obok prawa karnego materialnego egzystują i inne jego gałęzie, które nas  na razie nie interesują:
Prawo   karne   procesowe.   Prawo   karne   procesowe   oznacza   zespół   norm   regulujących   postępowanie   w   sprawach   o   przestępstwa, 
określających naczelne zasady i warunki dopuszczalności postępowania karnego, obowiązki i uprawnienia organów procesowych, stron i 
innych uczestników postępowania, stadia postępowania, rodzaje wydawanych rozstrzygnięć i środki ich prawnej kontroli.
Prawo   karne   wykonawcze.   Prawo   karne   wykonawcze   to   zespół   norm   regulujących   wykonywanie   kar,   środków   karnych   i 
zabezpieczających,   oraz   innych   rozstrzygnięć   wydawanych   w   sprawach   karnych.   Jego   częścią   jest   prawo   penitencjarne   (regulujące 
wykonywanie kary pozbawienia wolności).
Wyspecjalizowane dziedziny prawa karnego: 1) prawo karne skarbowe (sprawy dot. naruszenia finansowych interesów SP/ organów JST; 
normuje orzekanie kar i środków karnych za przestępstwa  i wykroczenia  skarbowe [celne, dewizowe,  podatkowe, i w zakresie gier i  
zakładów], oraz postępowanie w tych sprawach. Spisane w k.k.s. z 10.9.1999); 2) prawo karne wojskowe: podmiotowo ograniczone do 
żołnierzy, przedmiotowo: do kwestii dyscypliny, gotowości obronnej sił zbrojnych, przestrzegania praw człowieka w WP. Regulacje w części 
wojskowej k.k.; 3) prawo dot. nieletnich (tj. do 17 lat w czasie popełnienia czynu) – z reguły nie ponoszą odpowiedzialności karnej, ale k.k. 
przewiduje wyjątki za przestępstwa z art. 10 §2 k.k.
Pozakodeksowe   prawo   karne:   m.in.     ustawa   o   wychowywaniu   w   trzeźwości   i   przeciwdziałaniu   alkoholizmowi   (26.10.82),   ustawa   o 
zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (16.4.93), ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii (24.4.97), ustawa o publicznym obrocie papierami 
wartościowymi   (21.8.97),   ustawa   o   IPN   (18.12.98),   ustawa   o   Krajowym   Rejestrze   Karnym   (24.5.00),   ustawa   o   przeciwdziałaniu 
wprowadzaniu do obrotu finansowego wartości majątkowych pochodzących z nielegalnych lub nieujawnionych źródeł (16.11.00) oraz cała 
masa innych aktów.

Szczególne cechy prawa karnego.  Cechy, które odróżniają prawo karne od innych gałęzi prawa to: uniwersalność i subsydiarność. 
Uniwersalność.  Prawo   karne   normuje   wszystkie   możliwe   sfery   stosunków   społecznych   (nie   zaś   pewne   ściśle   określone).   Wkracza 
wszędzie tam, gdzie dochodzi do czynów społecznie szkodliwych, tzn. tam, gdzie ktoś dopuszcza się zamachu na stosunki społeczne i  
chronione prawnie dobra podmiotów tych stosunków.  Subsydiarność.  Kodeks karny penalizuje najpoważniejsze naruszenia stosunków 
prawnych kształtowanych przez normy należące do różnych gałęzi prawa. Wynika z tego, że prawo karne pełni funkcje subsydiarną w 
stosunku do uregulowań zawartych w przepisach innych gałęzi prawa. Prawo karne wkracza w zarezerwowane dla nich dziedziny, kiedy 
właściwe  im środki nie są wystarczające; proponuje przy tym inne, ostrzejsze. Przy okazji zawiera też własne normy sankcjonowane. 
Chroni dobra prawne, niezależnie, czy ich ochrona wynika z innych przepisów, czy z prawa karnego.

Szczególne funkcje prawa karnego: a) ochronna (chroni stosunki społ. i dobra ich podmiotów przed zamachami – wkracza nawet tam, 
gdzie zaistniała próba naruszenia dobra mimo fizycznej niemożności jego naruszenia), b)  afirmacyjno-motywacyjna  (wskazuje postawy 
afirmowane,   a sankcjami motywuje   do przestrzegania   norm), c)  gwarancyjna  (gwarancje   poszanowania   praw  ofiary,  społeczeństwa  i 
przestępcy; z zasadami nulla poena, nullum crimen, lex retro non agit), d) prewencyjno-wychowawcza (prewencja ogólna i indywidualna – 
oddziaływanie zapobiegawcze), e)  sprawiedliwościowa  (zaspokajanie społecznego poczucia sprawiedliwości– w końcu prawo karne to 
narzędzie wymiaru sprawiedliwości; „każdemu wg negatywnej wartości jego czynu), f) kompensacyjna (umożliwianie sprawcy przestępstwa 
staranie się naprawić wyrządzoną pokrzywdzonemu szkodę).

Główne kierunki w nowożytnej nauce prawa karnego.
Kierunek   postępowo-humanitarny.  Początki   nowożytnego   prawa   karnego   wiążą   się   z   Oświeceniem   i   ówczesną   krytyką   prawa 
feudalnego   (kryminogennego,   bo   okrutnego;   niesprawiedliwego,   bo   uwzględniającego   różnice   stanowe;   dopuszczającego   samowolę 
sądów,  bo niedokładnego w definiowaniu  przestępstw i kar; anachronicznego,  bo wciąż  jeszcze  karzącego  paranie się zielarstwem  i 
praktykami okultystycznymi). Oświeceniowi  myśliciele (Monteskiusz, Wolter, Diderot, Rousseau, Holbach, Beccaria itd.) nawoływali  do 
gruntownej reformy państwa i prawa, przeprowadzonej w duchu racjonalizmu i z uwzględnieniem koncepcji praw naturalnych człowieka. 
Beccaria.  Najważniejszym   przedstawicielem   kierunku   był   Cesare   Beccaria,   autor   rozprawy  O   przestępstwach   i   karach.   Beccaria   był 
zwolennikiem: równości wszystkich obywateli wobec prawa; zaprzestania stosowania  kar cielesnych oraz kary śmierci (pogląd niezwykle w 
jego   czasach   radykalny!);   proporcjonalności   kary   do   ciężaru   przestępstwa   (postulat   sprawiedliwości)   i   wywołanej   przez   nie   szkody 
społecznej (niezależnie od zamiarów sprawcy); nieuchronności kar zamiast ich surowości (bo skuteczniejsza w walce z przestępczością); 
bezwzględnego przestrzegania zasad  nullum crimen sine lege,  nulla poena sine lege  (coby zapobiec samowoli sędziów); niekaralności 
zamiaru. Pod wpływem tez Beccarii zanlazły się pierwsze oświeceniowe kodeksy karne: francuski rewolucyjny z r. 1971 i czerpiący z niego 
inspirację   napoleoński  

Code   Penal

  (1810);   kodeks   toskański   (

Leopoldina

,   1786)   oraz   austriacki   (

Józefina

,   1787)   i   w   końcu   polska 

konstytucja z 17.05.1791 o sądach sejmowych

.

Szkoła klasyczna.  W pierwszej połowie XIX wieku powstała szkoła klasyczna, kierunek charakteryzujący się formalno-dogmatycznym 
ujęciem prawa karnego. Czołowi przedstawiciele szkoły: A. Feuerbach (twórca teorii o przymusie psychologicznym kary), J. Bentham, 
bracia O. i P. Rossi, F. Carrara, E. Krzymuski. Czołowe tezy szkoły: : każdy czyn człowieka jest wyrazem jego wolnej woli [indeterminizm], 
a więc człowiek świadomie czyni zło; odpowiedzialność powinna być oparta na subiektywnej winie,  powinna być proporcjonalna do stopnia 
tej winy  i ciężkości czynu;  kara jest  sprawiedliwą  odpłatą za  popełniony czyn;  kara powinna  zniechęcać  do popełniania  przestępstw 
(Bentham - prewencja szczególna, Feuerbach - prewencja ogólna, dotycząca ogółu, formułująca psychologiczny przymus niepopełniania 
przestępstw); przepisy powinny jasno i precyzyjnie stanowić, które czyny są zabronione i jakim karom podlegają ich sprawcy. Krytyka: 
szkoła klasyczna traktowała przestępstwo i przestępcę bardzo abstrakcyjnie, nie wnikając za bardzo w przyczyny przestępczości jako 
zjawiska społecznego.
Szkoła antropologiczna. W drugiej połowie XIX w. nauka prawa karnego znalazła się pod wpływem filozofii pozytywnej, sformułowanej 
przez A. Comte’a, J.S. Milla, H. Spencera. Filozofia pozytywna odrzucała wszelkie rozważania nad naturą wszechrzeczy i postulowała 
empiryczne badanie tego, co dostrzegalne i poznawalne. Ideałem pozytywistów były nauki przyrodnicze i służący im aparat badawczy.
Wpływ myśli pozytywnej na naukę prawa karnego zaowocował narodzinami radykalnie pozytywnej szkoły antropologicznej. Jej czołowy 
przedstawiciel, C. Lombroso (autor pracy p.t. Człowiek zbrodniarz) przeniósł na grunt wiedzy o prawie karnym tezy zaczerpnięte z nauk 
biologicznych. W oparciu o masowe badania antropometryczne (gł. analiza kształtu i rozmiarów czaszki), Lombroso sformułował tezę o 
istnieniu   urodzonego   przestępcy   (delinquente   nato),   który   zachował   atawistyczne   cechy   człowieka   pierwotnego,   w   tym   brak   uczuć 
moralnych. Z tego względu urodzony przestępca jest biologicznie predestynowany do łamania prawa (ekstremalny determinizm). Lombroso 
nawoływał do zerwania z klasycznymi zasadami odpowiedzialności karnej, opartymi na winie i karze. Skoro bowiem to natura i fizycznosć  

sklania przestępców do popełniania przestępstw, rozsądniejsze będzie stoswanie środków zabezpieczenia społecznego, tzn.  izolowanie w 
specjalnych ośrodkach, kastrację, w skrajnych przypadkach także pozbawianie życia. 
Uczeń   Lombrosy,   Garolafo  stworzył   teorie  przestępstwa   naturalnego   (delitto   naturale),  występującego   w   każdym   miejscu  i   czasie,   a 
polegającego na  sprzeniewierzeniu się przyrodzonym uczuciom litości i uczciwości. Inny uczeń, Ferri upatrywał przyczyn przestępczości w 
działaniu trzech czynników: antropologicznego (dziedziczenie skłonności przestępczych, Ferri nie wierzył w atawizmy); fizycznego (np. 
wpływ klimatu, Ferri dowodził, że wysokie temperatury sprzyjają nasileniu przestępczości gwałtownej); środowiskowego (wpływ warunków 
życia, Ferri sądził, ze przestępców produkuje ubóstwo i marne funkcjonowanie oświaty oraz innych instytucji publicznych). Ferri, choć 
wierny założeniom antropologów, jest posądzany o antycypowanie tez właściwych późniejszej szkole socjologicznej.
Szkoła socjologiczna. Przedstawiciele szkoły socjologicznej koncentrowali się na społecznych źródłach przestępczości, nie rezygnując z 
badań   czynników   jednostkowych.   Wprowadzili   rozwiniętą   typologię   przestępców   (przestępcy   okazjonalni,   przestępcy   z   namiętności, 
recydywiści,   chroniczni   recydywiści,   przestępcy   wykazujący   wstręt   do   pracy,   przestępcy   zawodowi   etc.).   Uznając,   że   na   różnych 
przestępców z różna siłą wpływają różne czynniki i że różni przestępcy maja różną możliwość świadomego samostanowienia, socjologowie 
opracowali koncepcję tzw. kodeksów dwutorowych, operujących karami i środkami zabezpieczającymi (dla przestępców niepoprawnych i 
recydywistów). 
Program  szkoły socjologicznej  był  czymś  w rodzaju  kompromisu między eksponowaniem  gwarancyjnych  funkcji prawa  a skutecznym 
zwalczaniem przestępczości, gł. recydywy i przestępczości zawodowej. Zdaniem F. Liszta, głównego przedstawiciela szkoły socjologicznej, 
kara powinna być dostosowana do osobowości sprawcy i tego, w jaki stopniu zagraża on innym. Powinna przez to wywierać na sprawcy  
odpowiedni wpływ prewencyjny (prewencja szczególna, indywidualna) Jednocześnie kara powinna być sprawiedliwa. 
Oprócz wymienionego F. Liszta, do znanych przedstawicieli kierunku socjologicznego należy wymienić także A. Prinsa oraz van Hamela, 
którzy razem  z Lisztem oraz innymi  teoretykami prawa  karnego założyli  Międzynarodowe  Stowarzyszenie  Prawa  Karnego i stworzyli  
specjalistyczne czasopismo Zeitschrift für die gesamte Strafrechtswissenshaft. Wywarli w ten sposób znaczny wpływ na ustawodawstwo 
karne w wielu krajach europejskich (kodeksy karne Polski i Szwajcarii, nowelizacja kodeksu niemieckiego). Wśród rodzimych zwolenników 
socjologizmu, należy wymienić J. Makarewicza (głównego twórcę polskiego Kodeksu Karnego z r.1932) oraz B. Wróblewskiego (penologa i 
specjalistę w dziedzinie polityki kryminalnej).
Kierunek   dogmatyczno-normatywny.   Kierunek   dogmatyczno-normatywny   rozwijał   się   równolegle   ze   szkołą   socjologiczną   i 
przeciwstawiał się radykalnym tezom szkoły antropologicznej. K. Binding, twórca kierunku, sformułował jego podstawy w swojej teorii norm, 
którą   rozwinął   E.   Beling,   twórca   nauki   poświęconej   ustawowym   znamionom   przestępstwa.   Kierunek   dogmatyczno-normatywny   był 
zorientowany   na   badanie   systemu   norm   prawa   karnego,   metod   dokonywania   ich   wykładni   oraz   kształtowania   ustawowych   znamion 
przestępstwa, bezprawności i okoliczności uchylających je.
Ruch obrony społecznej i filozofia resocjalizacji. Ruch obrony społecznej powstał po II wojnie światowej i podzielił się na dwa główne 
odłamy. Radykalny (z F. Gramatico na czele) postulował zerwanie z tradycyjnymi zasadami odpowiedzialności karnej. Jego zwolennicy 
uważali,   że   społeczeństwo   ma   prawo   bronić   się   przed   jednostkami   zdegenerowanymi,   nie   czekając   aż   dopuszczą   się   one   czynów 
zabronionych. Każdy, kto manifestuje antyspołeczne nastawienie jest potencjalnym przestępca i winien zostać poddany resocjalizacji. Tezy 
radykalnych obrońców społecznych, jako absurdalnie skrajne, nie znalazły zbyt wielu zwolenników.
Nurt   umiarkowany,   zwany  nową   obrona   społeczną  i   związany   z   osoba   M.Ancela,   postuluje   reformę   prawa   karnego   z   zachowaniem 
wszelkich zasad legitymizmu (nullum crimen, sine lege etc.), dąży do ograniczenia zakresu penalizacji i zwiększenia zakresu oddziaływania 
na sprawców przy wykorzystaniu programów resocjalizacji. Dla umiarkowanych obrońców społecznych liczy się skuteczność resocjalizacji, 
a tę można  osiągnąć  dostosowując  jej charakter  do osobowości  sprawcy.  Wobec powyższego  ruch obrony społecznej  kwestionował 
abstrakcję proporcjonalności winy i kary na rzecz realnej skuteczności.
Niezależnie od tez głoszonych przez ruch nowej obrony społecznej, idea resocjalizacji zaczęła zdobywać w latach 50. i 60. XX w. duża  
popularność w nauce prawa karnego i praktyce więziennej. 
Idea resocjalizacji była związana z tezą głoszącą, że celem kary nie jest odwet na przestępcy ani jego cierpienie, ale przywrócenie go do 
życia w społeczeństwie. Nie była to myśl nowa (znalazła się m.in. w  

Deklaracji Zasad Amerykańskiego Stowarzyszenia Więziennego  

z 

1870 r.), ale dopiero po II wojnie światowej potraktowano ją z należyta powagą. 
Spowodowało   to     zasadnicze   zmiany   w   systemach   prawa   karnego.   Podstawą   orzekania   stała   się   diagnoza   osobowości   sprawcy   i 
warunków jego egzystencji, a celem kary prewencja indywidualna i wychowawcze oddziaływanie na sprawcę. Programy resocjalizacji miały 
być   tworzone   w   oparciu   wskazania   wiedzy   kryminologicznej,   psychologii   i   pedagogiki.   Idea   resocjalizacji   znalazła   najpełniejsze 
zastosowanie w USA, gdzie sędziowie uzyskali szeroki zakres swobody w orzekaniu kar, w tym także możliwość   wydawania wyroków 
nieoznaczonych co do czasu trwania resocjalizacji.
Idea resocjalizacji nie sprawdziła się w praktyce. Działania resocjalizacyjne podejmowane na skazanych w warunkach więziennej izolacji 
powodowały   ich   faktyczna   desocjalizację,   przyniosły   wzrost   recydywy   więziennej.   Programom   resocjalizacyjnym   zarzucano,   ze   ich 
stosowanie narusza zasady równości i sprawiedliwości (bardzo różne wymiary kar za podobne czyny, ze względu na różnice osobowości 
skazanych) oraz prawa człowieka (przymusowa ingerencja w osobowości, której integralność stanowi niezbywalne prawo; odtąd skazany 
może się poddać programowi resocjalizacji dobrowolnie).
Neoklasycyzm   (nowy   realizm).  Efektowny   koniec   kariery   ideologii   resocjalizacji   doprowadził   do   triumfalnego   wskrzeszenia 
indeterministycznej   myśli   klasycznej   i   zasad   tzw.   sprawiedliwego   karania,   opartego   wyłącznie   na   subiektywnej   winie   skazanego   i 
ukierunkowanego   na   przywrócenie   naruszonego   porządku   prawnego   oraz   naprawienie   wyrządzonej   szkody.   Myśl   neoklasyczna 
przyczyniła się do złagodzenia represji karnych w zachodnioeuropejskich systemach prawa karnego. W Stanach Zjednoczonych postulaty 
neoklasyków   doprowadziły   do   zaostrzenia   represji   karnych   przez   ograniczenie   stosowania   probacji   i   warunkowych   zwolnień   oraz 
wprowadzenia   tzw.   sztywnych   sankcji   za   najcięższe   przestępstwa.   Bardzo   mocno   zakwestionowano   wartość   programów 
resocjalizacyjnych, co zresztą  wywołało  krytykę  teoretyków prawa i kryminologów.  W ramach myśli neoklasycznej  pojawiają  się nurty 
dążące do złagodzenia represyjności i humanizacji prawa karnego m.in. przez ograniczenie zakresu penalizacji (non intervention) albo 
zastępowanie kar środkami prowadzącymi do rozwiązywania konfliktów społecznych (conflict solution, Schlichtung). Żadne z nich jednak 
nie doczekały się uznania za samodzielny kierunek w nauce prawa. I dobrze, bo mogę wreszcie porzucić temat szkół i wziąć się za ustawę  
karną.

II. USTAWA KARNA

Źródła prawa karnego: ustawy, konwencje międzynarodowe ratyfikowane z ustawą akceptującą – inne akty już nie (choć dawniej to i 
owszem). Nie jest oficjalnym źródłem orzecznictwo TK, trybunał ten nie może bowiem wydawać norm, a co najwyżej pozbawiać mocy te 
już istniejące. Nie jest źródłem  ani pozostałe  orzecznictwo,  ani stanowisko  doktryny,  ani prawo  zwyczajowe.  Inaczej  jest w systemie 
common law.
Struktura   przepisów   prawa   karnego:   inaczej   zbudowane   są   te   z   części   ogólnej   (wyznaczające   ogólne   zasady   odpowiedzialności, 
definicje   legalne,   reguły   operacyjne   itp.),   inaczej   te   z   części   szczególnej   (poszczególne   typy   przestępstw;   przepisy   dwuczłonowe: 
dyspozycja [zespół znamion czynu]  i sankcja [kara/kary grożące  za zachowanie się, które wyczerpuje  znamiona dyspozycji.  Rodzaje 
dyspozycji: a) nazwowe (nazwę przestępstwa określa zwrotami ocennymi, dając pole do różnorodnej interpretacji), b) opisowe (opisuje 
zachowanie się i jego znamiona; wyraźnie zakreśla sferę penalizacji) – mają charakter prosty [tylko 1 zespół znamion] albo złożony [więcej 

zespołów, np. art. 145 §1], c)  nazwowo-opisowe  (mieszane, np. „kto kradnie z włamaniem”); d)  kazuistyczne  (szczegółowy opis w celu 
wyczerpania wszystkich wariantów czynu, np. art. 156 §1), e) syntetyczne (znakomita większość), f) kauczukowe (u nas takich nie ma, np. 
„kto powoduje jakiekolwiek przestępstwo, którego skutkiem jest śmierć...”) g) alternatywne (występują min. 2 zespoły znamion – tworzy się 
więc różne odmiany przestępstwa, np. art. 270); h)  zupełne  (wyczerpująco ujmuje zespół znamion czynu), i)  niezupełne  (ma charakter 
zależny [uzależnia ustalenie istoty czynu od zastosowania innych przepisów tego samego aktu, dopełniających dyspozycję, np. art. 191 §1 
wymaga  sięgnięcia do  art. 115 §12] albo  blankietowy  [nie opisuje  zabronionego  czynu,  zawiera  tylko  ogólną ramę, którą wypełniają 
przepisy innych aktów, np. art. 152 §1).  B) Rodzaje sankcji: a) bezwzględnie oznaczona (sztywna – określa rodzaj i wysokość kary, bo 
sędzia to tylko usta ustawy; dziś rzadkie, u nas w dekrecie sierpniowym z 1944 kara śmierci), b) bezwzględnie nieoznaczona (pozostawiają 
sędziemu dobór rodzaju i wysokości kary – to już historia, gł. feudalnego prawa karnego), c) względnie nieoznaczona (operuje wymiarem 
kary „co najmniej albo „od-do” – sędzia zostawiał możliwość resocjalizacji; w kilku stanach ISA takie coś było), d) względnie oznaczona 
(standard;   ustawodawstwo   określa  rodzaje   kar   i  granicę   ich   wymiaru   –   sąd   wskazuje   spośród   widełek   konkretny  wymiar);   e)  prosta 
(przewiduje   1   rodzaj   kary   za   dane   przestępstwo),   f)  złożona  (więcej   rodzajów   –   u   nas   przeważnie   alternatywnie,   ale   czasami   też 
kumulacyjnie – np. art. 5 §2 p.w.k.k.).
Wykładnia przepisów: A)  autentyczna: sama ustawa karna określa znaczenie pojęć przez nią używanych  (vide art. 115 k.k.) – taka 
wykładnia jest powszechnie obowiązująca, nie dopuszcza do nadawania użytym zwrotom innych znaczeń  (nb. powszechnie wiąże też 
wykładnia TK w sprawie [nie]zgodności przepisów z konstytucją), B)  legalna  (np. Rady Państwa; też powszechnie wiążąca – u nas już 
nieobecna), C)  sądowa  (zwł. w SN odpowiedzi na zapytania prawne [wiążą dany sąd w konkretnej sprawie], zasady prawne [uchwały 
pełnego składu/ połączonych izb/ pełnego składu izby/ składu 7 sędziów – wiążą wszystkie składy SN]), D) doktrynalna (nie wiąże nikogo, 
ale wpływ autorytetu na orzecznictwo jest widoczny). Metody wykładni: a) językowa (semantyczna – musi się liczyć z praktyką językową), 
b)  logiczna  (z zastosowaniem wnioskowań, zwł. a maiori ad minus i vice versa; a contrario), c)   celowościowa  (teleologiczna, ustalamy 
znaczenie poprzez ustalenie celu, jaki chciał osiągnąć ustawodawca tym przepisem), d) systemowa (wyjaśnia jego przepis na podst. jego 
miejsca   i   funkcji   w   systemie   prawa   karnego,   np.   przy   ustalaniu   podobieństwa   rodzajowego   przestępstw),   e)  historyczna,  f) 
prawnoporównawcza.

III. ZASADY OBOWIĄZYWANIA USTAWY KARNEJ

Obowiązywanie ustawy karnej co do czasu. Wejście w życie. Ustawa karna obowiązuje od chwili wejścia w życie. Datę wejścia w życie 
mogą określać przepisy samej ustawy, przy czym nie może być ona wcześniejsza niż data ogłoszenia. Mielibyśmy wówczas do czynienia z 
naruszeniem  zasady lex retro non agit  (trzeba stosować prawo, którego jeszcze nikt nie zna).  Derogacja. Ustawa karna traci moc, gdy 
zostaje   uchylona   przez   późniejszą   ustawę   karną   (expressis   verbis  albo   zgodnie   z   zasadą  lex   posterior   derogat   legi   priori).   Ustawy 
epizodyczne derogują się same (tzn. z góry określają datę końca obowiązywania).  Zasada nieretroaktywności (lex retro non agit). 
Ustawa karna nie działa wstecz. Odpowiedzialność karną rodzą tylko te czyny, które były zabronione przez ustawę karną w czasie ich 
popełnienia. A contrario nie rodzą odpowiedzialności te, które stały się zabronione po ich popełnieniu. Zasada nieretroaktywności prawa 
karnego została zawarta w przepisach kodeksu karnego (

art. 1 KK

), w Konstytucji (

art. 42

; nieretroaktywność jako zasada konstytucyjna i 

podstawowa gwarancja pewności systemu prawa) oraz w Paktach Praw Politycznych (ratyfikowanych przez Najjaśniejszą Rzplitą, a więc 
należącą do naszego systemu prawa).  Czas popełnienia przestępstwa.  Czas popełnienia przestępstwa, to odcinek czasu, w którym 
sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był zobowiązany (

art. 6 §1 KK

). Nie interesuje nas chwila, w której nastąpił skutek tego 

działania lub zaniechania (tzn. czas dokonania). W przypadku przestępstw wieloczynowych, za czas ich popełnienia przyjmuje się czas 
popełnienia ostatniego czynu; w przestępstwach ciągłych, czas ostatniego zamachu. Jeśli sprawca w trakcie popełniania przestępstwa 
ciągłego   lub  wieloczynowego   osiągnął   zdolność   do   odpowiedzialności   karnej,   odpowiada   tylko   za   te   czyny,   które   popełnił   już  po   jej 
uzyskaniu. Podobnie ma się rzecz przestępstwami trwałymi (wywołanie i utrzymywanie stanu bezprawia). Sprawca odpowiada tylko za 
przestępstwa popełnione przez zaniechanie w czasie trwania obowiązku ich dokonania.
Ustalenie czasu popełnienia przestępstwa ma podstawowe znaczenie dla stwierdzenia: primo - czy dany czyn był zabroniony w chwili jego 
popełnienia (jeśli nie, to nie mamy do czynienia z przestępstwem); secundo - jaką ustawę karną zastosować względem sprawcy czynu; 
tertio - czy sprawca był w chwili jego popełnienia odpowiedzialny karnie (jeśli nie, to nie ma mowy o odpowiedzialności karnej). Zmiany 
ustawodawstwa i reguły intertemporalne. Kwestie zmiany ustawodawstwa regulują reguły prawa międzyczasowego, ujęte dla pewności 
w kodeksie karnym (

art. 4 KK

). Wygląda to tak: 1. Jeśli sprawca popełnił czyn dozwolony zanim stał się zabroniony    sprawca   nie 

odpowiada; 2. Jeśli sprawca popełnił czyn zabroniony, który przed wydaniem prawomocnego wyroku stał się dozwolony  postępowanie 
powinno być umorzone, a sprawca uniewinniony. 3. Jeśli sprawca popełnił czyn zabroniony, gdy był on zagrożony inną sankcją niż jest   
stosuje się nową sankcję, o ile jest ona względniejsza dla sprawcy (zasada niepogarszania sytuacji sprawcy;  lex severior retro non agit) 
jeśli nie jest względniejsza – stosuje się ustawę obowiązującą poprzednio, ale niekoniecznie w czasie popełnienia przestępstwa (jeśli w 
międzyczasie był jakaś bardzo względna, to właśnie z niej korzystamy). Co jest względniejsze?  Nie wiadomo (bo wszystko jest względne – 
przyp. A. Einstein) i myli się, kto sądzi ze zawsze chodzi o łagodniejsza karę wymienioną w sankcji. Oceniając, co jest względniejsze,  
winniśmy stosować się do trzech dyrektyw: a) należy zbadać, która kara jest względniejsza dla danego, konkretnego sprawcy, a nie która 
jest względniejsza w ogóle (np. dla kierowcy odebranie oprawa jazdy jest dużo gorsze niż areszt czy wysoka grzywna); b) należy wziąć pod 
uwagę   nie   tylko   na   rodzaj   i   wysokość   kary,   ale   także   możliwości   jej   zamiany   na   łagodniejszą,   zawieszenia   jej   wykonania   czy 
nadzwyczajnego złagodzenia; c) nie można dokonać kombinacji jednej i drugiej ustawy (decydujemy się na jedną). Jeśli ustawa zmieniła 
się po prawomocnym osądzeniu sprawcy, nie stosuje się rewizji wyroku (zasada powagi rzeczy osądzonej), chyba że: a) orzeczona, ale nie 
wykonana  kara jest wyższa  od górnej granicy zagrożenia  w nowej  

ustawie  (art. 4 § 2 KK

)    karę zmniejsza  się do górnej granicy 

zagrożenia   przewidzianego   w   nowej   ustawie;   b)   sprawcy   wymierzono   karę   pozbawienia   wolności   za   czyn,   który   nie   jest   zagrożony 
pozbawieniem wolnosci pzez nowa ustawę    wówczas  wymierzoną karę zamienia się na karę grzywny lub ograniczenia wolności (1 
miesiąc pozbawienia wolności = 60 stawek dziennych grzywny lub 2 miesiące ograniczenia wolności); c) jeśli doszło do dekryminalizacji 
(czyn nie jest już zabroniony od groźbą kary)   wówczas skazanie ulega zatarciu  de iure, kara jest darowana, karty karne usuwa się z 
rejestru skazanych, ale nie ma restytucji za karę już odbytą.

Obowiązywanie ustawy karnej co do miejsca i osób. Zasady stosowania prawa karnego co do miejsca i osób określa prawo krajowe i 
reguły   międzynarodowej   współpracy   w   dziedzinie   ścigania.  Miejsce   popełnienia.   Ustalenie   miejsca   popełnienia   przestępstwa   ma 
zasadnicze znaczenie dla rozstrzygnięcia: primo - czy zastosować polską czy obcą ustawę karną; secundo -   przed jakim sądem ma 
odpowiadać sprawca (obcym/ polskim; sprawa właściwości miejscowej). Zgodnie z 

art. 6 §2 KK

, przestępstwo uważa się za popełnione w 

miejscu: a) gdzie sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był prawnie zobowiązany; b) gdzie nastąpił skutek przestępny; c) 
gdzie skutek miał zdaniem sprawcy nastąpić. W związku z tym przestępstwo może być popełnione w kilku miejscach i mamy wówczas do 
czynienia   z   konkurencją   właściwości   miejscowej   różnych   sądów.   Sprawę   rozpoznaje   sąd,   przed   którym   wszczęto   postępowanie 
przygotowawcze (zasada wyprzedzania; ale w praktyce już na etapie prokuratury sprawa wędruje w tę i nazad, tak, że wygląda to na 
zasadę   wciskania   innym);   jeśli   zaś   chodzi   o   konkurencję   jurysdykcji   polskiej   i   zagranicznej   –   sprawę   reguluje   prawo   karne 
międzynarodowe,   w   szczególności   umowy   dwustronne   miedzy   zainteresowanymi   państwami.  Zasada   terytorialności.  W   przypadku 
przestępstw popełnionych: a) na terytorium RP; b) na polskim statku wodnym lub powietrznym; stosuje się polską ustawę karną (zgodnie z 
wyrażoną   w  

art.   5   KK

  zasadą   terytorialności),   chyba,   że   stosowna   umowa   międzynarodowa   stanowi   inaczej   (wyjątek   od   zasady 

terytorialności, też z 

art. 5 KK

). Immunitety. Nie stosuje się polskiej ustawy karnej wobec osób, którym przysługuje immunitet. Immunitety 

są różne. O immunitetach przysługujących obywatelom RP z racji rozmaitych funkcji była mowa na kursie prawa konstytucyjnego, więc  
zajmiemy się immunitetami przysługującymi cudzoziemcom - tzn. immunitetem dyplomatycznym i konsularnym. Osoby, którym przysługują 
takie immunitety, a które popełniły przestępstwo na terenie RP (lub na polskim statku) wydala się z kraju, nadaje się im status persona non 
grata  i żąda się pociągnięcia ich do odpowiedzialności w ich krajach ojczystych. Owe kraje mogą się jednakowoż zrzec immunitetu dla  
swego dyplomaty i wtedy nieszczęśnik trafi przed polski sąd i zostanie skazany na podstawie polskiej ustawy karnej.  Terytorium RP. 
Zgodnie  z  przepisami   ustawy   o  ochronie  granicy państwowej   i  ustawy  o  obszarach   morskich  i  administracji  morskiej,  terytorium  RP 
obejmuje obszar wydzielony granicami państwowymi, słup powietrzny nad tym obszarem (do końca atmosfery, czyli jakieś 90 km), głąb 
ziemi pod tym obszarem oraz wody morskie (12 mil od linii brzegowej lub granicy wód wewnętrznych). Polskie statki wodne i powietrzne. 
O tym, czy statek wodny lub powietrzny jest polski decyduje tzw. zasada flagi (bandery). Statkiem wodnym w rozumieniu ustawy jest stała 
platforma umieszczona na szelfie kontynentalnym (

art. 115 §15 KK

). Odpowiedzialność za przestępstwa popełnione za granicą. Polską 

ustawę karną stosuje się do przestępstw popełnionych za granicą:
a) w stosunku do obywatela polskiego, jeśli naruszy prawo polskie za granicą (jak wróci do kraju to czeka go tam niespodzianka ze strony 
prokuratora i sądu) – pod warunkiem, że jednocześnie złamał prawo obowiązujące w miejscu pobytu (warunek podwójnej karalności;  
kodeks   mówi   o   naruszeniu   ustawy   karnej,   czego   nie   należy   brać   za   bardzo   dosłownie,   przecież   są   kraje   z   systemami   prawa 
precedensowego,   gdzie   ustaw   karnych   nie   ma).   Odbycie   kary  za   granicą   zalicza   się   na  poczet   kary  w  Polsce.   Warunek  podwójnej 
karalności nie dotyczy funkcjonariuszy państwowy dokonujących za granicą przestępstwa w związku z wykonywaniem swych funkcji (bo 
np. prawo Burkina Faso nie przewiduje kar za zdradę RP) i do osób, które popełniają przestępstwo w miejscu niepodlegającym żadnej 
władzy państwowej (Antarktyda, Ksiżężyc, ISS Alpha – tam nie obowiązuje prawo karne).
b) [zasada przedmiotowa względna] w stosunku do cudzoziemców, którzy popełnili przestępstwo za granicą i spełnili tym samym warunek 
podwójnej karalności), przy czym: 1. musi chodzić o przestępstwo skierowane przeciwko dobrom lub interesom RP, obywatela polskiego, 
polskiej osoby prawnej; 2. czyn ten musi być zagrożony przez polską ustawę karną karą przekraczającą 2 lata pozbawienia wolności.
c)   [zasada   przedmiotowa   bezwzględna]   w   stosunku   do   cudzoziemców,   którzy   popełnili   przestępstwo   za   granicą,   przy   czym:   a)   to 
przestępstwo   musi   być   skierowane   przeciwko   bezpieczeństwu   wewnętrznemu   lub   zewnętrznemu   RP,   polskim   urzędom   lub 
funkcjonariuszom publicznym (a zatem Arab który ukradł zegarek panu Czesiowi, ławnikowi z Poznania przebywającemu na wakacjach w 
Egipcie, będzie z całą surowością ścigany przez polski wymiar sprawiedliwości!), polskim interesom gospodarczym, albo musi polegać na 
złożeniu fałszywych zeznań.
d) [zasada represji wszechświatowej

 

 

1

  ] w stosunku do obywateli polskich i cudzoziemców, których nie postanowiono wydać władzom, a 

którzy popełnili za granicą przestępstwo, do ścigania którego RP jest zobowiązana na mocy umów międzynarodowych (konwencji).

IV. PRZESTĘPSTWO

Definicja. Definicja przestępstwa jest dla nauki prawa karnego tym czym dla geometrii jest definicja prostej a dla teologii definicja Boga. 
Dlatego też czytaniu jej powinno towarzyszyć nabożne skupienie i podniosły nastrój. Przestępstwem jest społecznie szkodliwy (tzn. w 
stopniu większym niż znikomy) i zawiniony czyn zabroniony pod groźbą kary przez obowiązującą ustawę karną opisującą jego znamiona. 
Nasz   system   prawa   karnego   przyjmuje   tzw.   materialno-formalną   definicję   przestępstwa.   Jej   elementem   materialnym   jest   społeczna 
szkodliwość, jej elementami formalnymi – cała reszta (czyn, bezprawność, wina).

Do cech konstytutywnych przestępstwa należy: a) to, że jest czynem i to, że jest zabroniony pod groźbą kary (bezprawność karna); b) to,  
ze jest zawiniony; c) jego szkodliwość społeczna.

a) czyn zabroniony. Czyn zabroniony definiuje art. 115 §1 KK; chodzi o 
zachowanie   (działanie   lub   zaniechanie),   którego   znamiona   zostały 
określone w ustawie karnej. Czyli czyn zabroniony = czyn + ogólny zakaz 
w ustawie karnej.
Czyn.  W   naszej   nauce   prawa   karnego   przyjmuje   się,   że   czyn   jest 
zachowaniem człowieka, zależnym od jego woli (ważne, bo gdzie nie ma 
woli, tam nie ma czynu) i mającym znaczenie w układzie społecznym. 
Znaczenie społeczne. Nasza nauka prawa karnego korzysta z koncepcji 
socjologicznej czynu, eksponującej jego aspekt socjologiczny (czyn jako 
zachowanie istotne społecznie, tzn. podlegające wartościowaniu według 
kryteriów   społecznej   szkodliwości).   Mamy   jeszcze   koncepcję 
naturalistyczną   (eksponującą   aspekt   kauzalny,   tzn.   konieczność   dokonania   zmiany   w   układzie   rzeczywistości)   i   finalną   (eksponującą 
aspekt subiektywny, jakim jest celowość działania), ale obie są wadliwe (pierwsza ma problemy z czynami polegającymi na zaniechaniu,  
druga orzeka o winie na podstawie oceny zachowania sprawcy,  niespecjalnie przejmując się sferą motywacyjną).  Zależność od woli. 
Definicja czynu zakłada jego zależność od woli. Nie ma czynu, gdy wyłączona zostaje wola. A wola zostaje wyłączona w sytuacjach tzw. 
przymusu absolutnego (vis absoluta), do których należą np. skrępowanie, uwięzienie, pozbawienie świadomości etc. Należy tu jednak 
zaznaczyć, ze woli nie wyłączą oddziaływanie na nią w ramach przymusu względnego (vis compulsiva, np. pobicie, groźba etc.). Nie jest 
czynem zachowanie mimowolne, np. zachowanie odruchowe (uwaga: zachowaniem odruchowym nie jest automatyczny odruch w ramach 
działania   celowego)   czy   spowodowane   fizjologiczną   lub   psychiczną   niemożnością   realizacji   decyzji   woli   (np.   zachowanie   osoby 
sparaliżowanej, nieprzytomnej, obłożnie chorej etc.). 
Bezprawność.  Bezprawność   oznacza  sprzeczność  z  normami  prawa.  Bezprawność  karna.  Bezprawność   karna  oznacza  sprzeczność 
czynu z normami prawa karnego. Każdy czyn, który wyczerpuje znamiona czynu zabronionego zawarte w ustawie karnej jest czynem 
bezprawnym karnie, chyba, ze jego bezprawność wyłączają dodatkowe okoliczności (kontratypy, np. obrona konieczna, ryzyko sportowe 
etc.).  Z  bezprawnością  karną  łączy   się  karalność  (tzn.  fakt,  że  za   popełnienie  jakiegoś   czynu   grozi   kara  -  niezależnie   od  tego,  czy 
faktycznie została wymierzona), ale nie każdy czyn karalny musi być od razu czynem bezprawnym karnie (np. może być wykroczeniem,  
naruszeniem dyscypliny finansów publicznych etc.) .
Znamiona.  Zespoły ustawowych znamion tworzą typy przestępstw (jak np. zabójstwo, znieważenie pomnika, kradzież leśna etc.). Aby 
można   był   mówić   o   odpowiedzialności   karnej,   sprawca   musi   wyczerpać   wszystkie   znamiona   typu   przestępstwa   i   musi   to   zostać 
udowodnione. Ustawowe znamiona przestępstwa dotyczą: 1. podmiotu przestępstwa; 2. strony podmiotowej; 3. przedmiotu przestępstwa  
(tzn. przedmiotu ochrony, nie przedmiotu wykonawczego); 4. strony przedmiotowej. Znamiona są różne i dlatego dzielimy je na: α) opisowe 
(opisują zabronione zachowanie według jego przebiegu i skutków, bez żadnych zboczeń); β) wartościujące (zawierają nazwy,  których 
interpretacja   zależy   od   oceny   organu   stosującego   prawo;   organ   decyduje,   czy   działanie   sprawcy   jest  złośliwe,  uporczywe  albo   czy 
sprowadza  bezpośrednie   niebezpieczeństwo);   γ)   normatywne   (zawierają   pojęcia   języka   prawnego   [à   la  dłużnik,  rzecz   ruchoma  czy 
funkcjonariusz publiczny] i muszą zostać poddane wykładni systemowej).

1

 a.k.a. konwencyjnej.

Co można robić z czynami zabronionymi?

Kryminalizacja - zaopatrzenie pewnego czynu indyferentnego w sankcje 
karną.

Dekryminalizacja - uznanie czynu zagrożonego dotąd sankcja karną za 
indyferentny.

Penalizacja –  nadanie sankcji karnej wyższego wymiaru.
Depenalizacja - nadanie sankcji karnej niższego wymiaru.

Kontradencjonalizacja - nadanie przestępstwu statusu wykroczenia.

b) zawiniony. Aby czyn mógł rodzić odpowiedzialność karną konkretnego sprawcy, należy się upewnić w chwili jego popełnienia sprawcy 
można było przypisać winę. W przeciwnym wypadku nie ma mowy o przestępstwie.
c)   szkodliwość   społeczna.  Szkodliwość   społeczną   można   określić   jako   pozaustawową   ocenę   konkretnego   czynu.   Czyn   szkodliwy 
społecznie  w stopniu znikomym  nie jest przestępstwem,  nawet  jeśli wypełnia  znamiona czynu  zabronionego,  a jego sprawcy  można 
przypisać winę. Kryteria oceny społecznej szkodliwości czynu. Jak oceniać szkodliwość społeczną czynu? Zgodnie z art. 115 § 2 KK bierze 
się pod uwagę: a) rodzaj i charakter naruszonego dobra, b) rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody, c) sposób i okoliczności popełnienia 
czynu; d) wagę naruszonych przez sprawcę obowiązków; e) postać zamiaru oraz motywację; f) postać naruszonych reguł ostrożności i 
stopień ich naruszenia. Ustawodawca wymienił wszystkie możliwe okoliczności czynu, zarówno te związane z samym czynem, jak i ze 
sprawcą. Zastosował tym samym tzw. ścisłą   przedmiotowo-podmiotową koncepcję społecznej szkodliwości czynu. Istnieją jeszcze trzy 
inne:   koncepcja   przedmiotowa   (zorientowana   na   okoliczności   obiektywne,   tzn.   a-d,   ze   szczególnym   uwzględnieniem   b);   koncepcja 
podmiotowa (zorientowana na okoliczności subiektywne, tzn. e i f; rozmiaru szkodliwości społecznej nie można udowodnić, a jedynie 
można przypisać); całościowa koncepcja przedmiotowo-podmiotowa (bierze pod uwagę okoliczności przedmiotowe i podmiotowe czynu, a 
ponadto właściwości i warunki osobiste sprawcy; krytykowana za to, ze każe sądzić człowieka, a nie czyn).

Ciężar gatunkowy przestępstwa. Przestępstwo przestępstwu nierówne i dostrzeżono to już wieki temu. Zaczęło się, gdy neandertalczyk o 
imieniu Rozlazła Fujara (50013-49962 p.n.e.) zauważył, że czuł się bardziej smutny, gdy jego przyjaciel, Złośliwy Bydlak zabił mu matkę niż 
gdy Złośliwy Bydlak ukradł mu kolekcję muszelek. Wobec doniosłości odkrycia Rozlazłej Fujary bardzo wtórny wydaje się pomysł na który 
w XIV wieku wpadli Anglicy, a który polegał na rozróżnieniu zbrodni i występków. Kolejny krok poczynił Napoleon, który w  Code Penal 
(1810) wyodrębnił zbrodnie, występki oraz wykroczenia i powołał osobne sądy dla każdego rodzaju przestępstw. Ostatni etap w tej ewolucji  
osiągnęli Niemcy, którzy wyłączyli z kategorii przestępstw wykroczenia i karanie ich sprawców powierzyli organom administracyjnym (ale z 
możliwością sądowej kontroli). Model niemiecki został przyjęty w międzywojennym ustawodawstwie polskim i przetrwał w nim do dziś (1932 
– KK i prawo o wykroczeniach; 1969 – KK i 1971 – KW; 1997 – KK obejmujący zbrodnie i występki oraz wciąż nieśmiertelny KW z 1971 r.). 
Zgodnie z art. 7 KK przestępstwa dzielą się na zbrodnie i występki. Głównym kryterium podziału przestępstw jest wysokość zagrożenia  
sankcją karną. 
Zbrodnia. Zbrodnią jest każde przestępstwo zagrożone karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż 3 lata albo karą surowszą (np.  
dożywociem), a zatem w grę wchodzi zabójstwo w typie podstawowym (od 8 lat pozbawienia wolności) i wszystkich typach kwalifikowanych 
(od 12 lat), stosowanie środków masowej zagłady (od 10 lat), zamach na życie Prezydenta RP (od 12 lat) etc. 
Występek. Występkiem jest przestępstwo zagrożone karą przekraczającą miesiąc pozbawienia lub ograniczenia wolności albo 30 stawek 
dziennych grzywny.  Wykroczeniem  jest czyn zabroniony zagrożony karą aresztu, jednego miesiąca ograniczenia wolności, grzywny do 
5000 zł lub nagany. Zbrodnie mogą zostać popełnione wyłącznie umyślnie; występki i wykroczenia także nieumyślnie (umyślność należy do 
istoty zbrodni i stanowi ratio legis zagrożenia jej wyższą karą; nieumyślne spowodowanie takich samych skutków, jakie wywołuje dokonanie 
zbrodni   jest   przedmiotem   osobnej   regulacji   formułującej   typ   przestępstwa   będącego   występkiem,   por.   zabójstwo   i   nieumyślne 
spowodowanie śmierci). Nie ma przeszkód, by ten sam czyn był zarazem występkiem i wykroczeniem.

V. ZNAMIONA PRZESTĘPSTWA

Podmiot przestępstwa.  Podmiotem przestępstwa jest człowiek, który je popełnia zwany (pieszczotliwie – przyp. J. Piskorski) sprawcą.  
Sprawcą może być w zasadzie wyłącznie osoba fizyczna, ponieważ odpowiedzialność karna opiera się bowiem na indywidualnej winie 
jednostki (zasada societas delinquere non potest). Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych. Przeciw podmiotom zbiorowym stosuje się 
jedynie represyjne środki cywilno- i administracyjnoprawne (konstytutywne orzeczenia sądowe; pieniężne kary administracyjne etc.), ew. 
pociąga się do odpowiedzialności kierowników i właścicieli owych podmiotów. Zasada nieodpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych 
jest  jednak   kwestionowana,   bo;   a)   opisane  wyżej   działania   są   z  reguły  niewystarczające;   b)  tylko   odpowiedzialność   karna   łączy   się 
odpowiednimi gwarancjami pewności prawa i sytuacji prawnej sprawcy. Owocem podobnych zastrzeżeń jest ustawa z 28.10.2002 r. o 
odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. Ustawie podlegają wszystkie osoby prawne i jednostki 
organizacyjne   nie   posiadające   osobowości   prawnej   (z   wyłączeniem   Skarbu   Państwa,   jednostek   samorządu   terytorialnego   oraz   ich 
organów). Ponoszą one odpowiedzialność za czyn zabroniony popełniony w ich imieniu lub na ich rzecz - pod warunkiem, że odniosły w 
jego  wyniku  bezprawną  korzyść   (także  niemajątkową).  Podmiotom  podlegającym  ustawie  grozi   w takim  przypadku  kara pieniężna  w 
wysokości   10%   przychodu   osiągniętego   w   roku   podatkowym   poprzedzającym   wydanie   orzeczenia   lub   poniesionych   w   tym   okresie 
wydatków,   ponadto   fakultatywnie   można   orzec   przepadek   przedmiotów   lub   innych   korzyści   majątkowych   pochodzących   z   czynu 
zabronionego, zakaz promocji lub reklamy, zakaz korzystania ze wsparcia z budżetu państwa, zakaz prowadzenia określonej działalności i 
wiele, wiele innych ciekawych dolegliwości.  Nieletni.  Nieletni (tzn. osoby które nie ukończyły 17 roku życia w czasie popełniania czynu 
zabronionego)   w   zasadzie   nie   ponoszą   odpowiedzialności   karnej   (art.   10   §1   KK;   nie   można   przypisać   im   winy),   ale   za   najcięższe 
przestępstwa   (zamach   na   życie   prezydenta   RP,   napaść   na   prezydenta   ,   zabójstwo   we   wszystkich   możliwych   postaciach,   ciężkie 
uszkodzenie ciała, sprowadzenie katastrofy, przejęcie kontroli na statku wodnym lub powietrznym, naruszenie miru domowego oraz branie 
lub   przetrzymywanie   zakładnika)   na   zasadach   określonych   w   KK   może   odpowiadać   nieletni,   który   w   chwili   popełnienia   czynu   miał 
ukończone  15 lat - jeśli przemawiają  za  tym  okoliczności  sprawy,  stopień rozwoju  sprawcy,    jego właściwości  i warunki osobiste (w 
szczególności   jeśli   poprzednio   stosowane   środki   wychowawcze   i   poprawcze   okazały   się   bezskuteczne).  Młodociani.  Na   zasadach 
określonych   w  KK   odpowiadają   młodociani   (osoby,   które  w   czasie   popełniania   czynu   zabronionego   miały  ukończone   17   lat,  ale   nie 
ukończyły 21 roku życia, a w czasie orzekania w pierwszej instancji ni miały ukończonych 24 lat), ale KK przewiduje modyfikacje w zakresie 
odpowiedzialności (w tym zasadę preferencji celu wychowawczego przy orzekaniu kary) oraz wykonywania orzeczonych kar (ale to już nas 
nie interesuje, bo dotyczy procedury karnej).
Przestępstwa   powszechne   i   indywidualne.  Ze   względu   na   podmiot   przestępstwa   dzieli   się   na   powszechne   (ogólnosprawcze)   i 
indywidualne. Podmiotem przestępstwa powszechnego, może zostać każdy człowiek zdolny do odpowiedzialności karnej (tzn. zarazem 
poczytalny i taki, który osiągnął wiek odpowiedzialności). Przepisy dotyczące przestępstwa powszechnego zaczynają się zwykle od zaimka 
‘kto’ (por. art. 290 §1 KK: kto w celu przywłaszczenia dopuszcza się wyrębu drzewa w lesie...). Podmiotem przestępstwa indywidualnego 
może być wyłącznie osoba o właściwościach opisanych w ustawie (tzw.  intraneus wyodrębniony spośród tłumu extraneusów). Podmioty 
przestępstw   indywidualnych   są   zazwyczaj   oznaczone   w   ustawie   za   pomocą   stosowanego   rzeczownika,   np.   ‘żołnierz’,   ‘matka’, 
‘funkcjonariusz   publiczny’   etc.   (por.   art.   341   KK:   żołnierz,   który   odmawia   pełnienia   służby   wojskowej   albo   wykonania   obowiązku 
wynikającego z tej służby...). a czasami za pomocą znanego nam już zaimka ‘kto’ i odpowiedniego określenia indywidualizującego, np. ‘kto 
w związku z pełnieniem funkcji publicznych’, ‘kto będąc uprawnionym do głosowania’ etc. Największe znaczenie wśród indywidualnych 
mają przestępstwa funkcjonariuszy publicznych (zgodnie z art. 115 §13 KK chodzi o: prezydenta, posłów, senatorów, radnych, ławników, 
sędziów,   prokuratorów,   notariuszy,   komorników,   kuratorów   sądowych,   pracowników   administracji   pub.,   osób   zajmujących   stanowiska 
kierownicze w innej instytucji pub., osób pełniących czynną służbę wojskową, funkcjonariuszy organu powołanego do ochrony porządku lub 
bezpieczeństwa   pub.,   osób   orzekających   w   organach   dyscyplinarnych   działających   na   podst.   ustawy,   innych   osób   uprawnionych   do 
wydawania decyzji administracyjnych).   Ich wzmożona odpowiedzialność za przestępstwa to przeciwwaga dla ich szczególnej ochrony 
prawnej. Przestępstwa indywidualne dzielą się na właściwe (indywidualne cechy podmiotu to warunek przestępności czynu) i niewłaściwe 
(indywidualna   właściwość   podmiotu   wpływa   na   zaostrzenie   lub   złagodzenie   odpowiedzialności   –   przestępstwa   kwalifikowane/ 

uprzywilejowane). Czasem wyróżnia się jeszcze przestępstwa indywidualne co do czynu –takie, których może się dopuścić każdy (a więc  
powszechne), ale tylko ściśle określonej sytuacji (np. samouwolnienie, którego można dokonać tylko w warunkach pozbawienia wolności).

Przedmiot   zamachu.  Prawo   karne   chroni   przed   naruszeniem   rozmaite   dobra   i   wartości   (jak   życie,   zdrowie,   nietykalność,   właściwa 
działalność organów państwowych etc.), które noszą miano dóbr chronionych prawnie (dóbr prawnych) i które łącznie stanowią ogólny 
przedmiot ochrony prawnej, zaś każde osobno stanowi odrębny przedmiot ochrony. Jeśli ktoś narusza  przedmiot ochrony, wówczas mamy 
do   czynienia   z   zamachem   na   ten   przedmiot.   Każde   przestępstwo   jest   zamachem   na   jakieś   dobro   prawnie   chronione.   Przedmiotem 
zamachu jest dobro prawne, któremu to przestępstwo zagraża i przeciwko któremu jest wymierzone, tzn. przedmiot ochrony, który jest 
jednocześnie przedmiotem zamachu. Przykłady? A proszę bardzo. Kradzież leśna stanowi zamach na prawo własności i prawo własności 
jest przedmiotem zamachu (ochrony) w przypadku kradzieży leśnej. Podobnie ma się rzecz ze złośliwym przeszkadzaniem w wykonywaniu 
obrzędów religijnych jako przestępstwem i uczuciami religijnymi jako przedmiotem ochrony (zamachu).
Rodzajowy przedmiot ochrony  (zamachu) to zespół dóbr analogicznych pod względem rodzajowym (np. wolność, obejmująca: swobodę 
działania, swobodę podejmowania decyzji, wolność od strachu, wolność sumienia i wyznania, mir domowy etc.); zwykle przestępstwa 
wymierzone przeciwko temu samemu rodzajowemu przedmiotowi ochrony umieszcza się w jednym rozdziale ustawy karnej. Indywidualny 
przedmiot ochrony (zamachu) to dobro, które jest przedmiotem ochrony konkretnego przepisu i/lub przedmiotem zamachu w konkretnym  
typie przestępstwa (np. mir domowy, wolność od strachu); indywidualne przedmioty ochrony (zamachu) mieszczą się zawsze w zakresie 
szerszego przedmiotu rodzajowego. Jeśli kilka indywidualnych przedmiotów ochrony należy do tego samego przedmiotu rodzajowego, to 
mamy do czynienia z zespołem jednorodzajowych dóbr prawnych (jednorodzajowych przedmiotów ochrony).
Bliższe   i   dalsze   przedmioty   zamachu.  Jeśli   jedno   przestępstwo   godzi   w   wiele   dóbr   prawnych,   mamy   do   czynienia   z   kilkoma 
przedmiotami zamachu, wśród których możemy z reguły wyróżnić bliższe i dalsze. Przedmiotem bliższym jest przedmiot mający większe  
znaczenie dla sprawcy, w szczególności przedmiot zamachu, którego dokonanie jest głównym celem sprawcy; przedmiot dalszy odgrywa w 
zachowaniu sprawcy rolę instrumentu ułatwiającego dokonanie zamachu na bliższy przedmiot ochrony. W przypadku rozboju sprawca 
działa w celu przywłaszczenia,  a zatem bliższym  przedmiotem zamachu jest prawo własności, dalszym  – wolność  i nietykalność (bo 
sprawca narusza wolność i nietykalność tylko po to, żeby naruszyć prawo własności). 
Przedmiot wykonawczy.  Od przedmiotu zamachu odróżniamy przedmiot wykonawczy,  czyli materialny substrat przedmiotu zamachu. 
Przy kradzieży zegarka przedmiotem zamachu jest prawo własności, a przedmiotem wykonawczym zegarek. Przy pobiciu przedmiotem 
zamachu jest życie, a przedmiotem wykonawczym ciało ofiary etc.
Przestępstwa podobne. Przestępstwami podobnymi są (zgodnie z art. 115 §3 KK) przestępstwa tego samego rodzaju (tzn. stanowiące 
zamach   na   wspólny   rodzajowy   przedmiot   ochrony)   a   także   wszystkie   przestępstwa   z   użyciem   przemocy   lub   groźby   jej   użycia   oraz 
wszystkie   przestępstwa   w   celu   osiągnięcia   korzyści   majątkowej).   Podobieństwo   przestępstw   ma   znaczenie   ustalenia   ich   właściwej 
systematyki   i  klasyfikacji  prawnej,  poza   tym   dopuszczenie  się  przestępstw   podobnych  jest  przesłanką   recydywy   szczególnej  w  typie 
podstawowym, odwołania warunkowego zawieszenia wykonania kary i zastosowania wielu innych skomplikowanych instytucji wymiaru 
kary.

Strona   przedmiotowa.  Znamiona   strony   przedmiotowej   czynu   zabronionego   to   wszystko,   co   w   sposób   istotny   dla   jego   i   prawnej 
kwalifikacji dotyczy zewnętrznego zachowania się sprawcy.
Forma czynu. Czyn w prawie karnym jest zachowaniem. A to może mieć formę działania lub zaniechania. Działanie jest sterowane wolą i  
wyraża się w podjęciu czynności celowych. Wszyscy wiedzą, o co chodzi. Działanie przestępne stanowi naruszenie zakazu nieczynienia. 
Zaniechanie jest zdeterminowanym wolą powstrzymanie się od wymaganego i obiektywnie możliwego działania. Przestępne zaniechanie 
jest równoznaczne w naruszeniem nakazu i polega na niewypełnieniu przez sprawcę ciążącego na nim obowiązku, przy czym obowiązek 
może wynikać  z przepisów prawa  karnego, innych  przepisów  prawnych,  z orzeczenia  sądowego,  z umowy albo z działań  podjętych 
uprzednio   przez   samego   sprawcę   (np.   wykopanie   dołu   zobowiązuje   do   jego   zabezpieczenia,   wzięcie   dzieci   na   wycieczkę   do   zoo 
zobowiązuje   do   opieki   nad   nimi).   Mogą   być   przestępstwa   z   zaniechania   właściwe   (zaniechanie   to   akt   zachowania   się   podmiotu)   i  
niewłaściwe   (to   takie   zachowanie   się,   które   pozostaje   w   związku   z   pewnym   skutkiem   –   ale   na   sprawcy   musi   ciążyć   szczególny, 
zindywidualizowany   obowiązek   zapobieżenia   skutkowi).   Niektóre   przestępstwa   można   popełnić   tylko   przez   działanie   (np.   zniewaga), 
niektóre   tylko   przez   zaniechanie   (np.   niezawiadomienie   o   przestępstwie),   niektóre   w   obu   formach   (np.   zabójstwo,   narażenie   na 
bezpośrednie niebezpieczeństwo).
Przestępstwa materialne, formalne i z narażenia na niebezpieczeństwo. Przestępstwa formalne to takie, których znamiona obejmują 
jedynie przestępne zachowanie sprawcy, niezależnie od skutku tego zachowania (skutek nie jest objęty znamionami ustawowymi); np. X  
dokonuje przestępstwa znieważenia pomnika, gdy pisze flamastrem ‘Mam w dupie czyn Polaków’, na cokole Pomniku Czynu Polaków i to 
niezależnie od tego, czy wywoła to jakieś skutki. Przestępstwa materialne (skutkowe) mają to do siebie, że ich ustawowym znamieniem jest 
wywołanie określonego skutku. X dokona przestępstwa  zamachu na życie prezydenta jeśli spowoduje, że prezydent umrze w wyniku 
działania lub zaniechania X (niezależnie od tego, czy X go zastrzeli, czy doda mu do herbaty cyjanek potasu). A contrario X nie dokona 
tego   przestępstwa,   jeśli   przestępny   skutek   nie   nastąpi,   tzn.   prezydent   przeżyje   (wówczas   będziemy   mieli   do   czynienia   jedynie   z  
usiłowaniem, albo nawet z zupełnie innym przestępstwem – ale to już inna bajka). Skutek. Skutkiem przestępstwa jest wszelka dokonana 
przez sprawcę ujemna zmiana w zewnętrznym układzie rzeczywistości; np. zniszczenie rzeczy, śmierć ofiary lub uszczerbek na jej zdrowiu, 
wprowadzenie kogoś w stan obawy etc. Przestępstwa z narażenia na niebezpieczeństwo. Kwestią sporną jest fakt, czy przestępstwa 
polegające   na   narażeniu   dobra   prawnego   na   niebezpieczeństwo   są   przestępstwami   materialnymi,   czy   formalnymi   (spór   nie   jest 
akademicki,   bo   ma     kapitalne   znaczenie   dla   ustalenia   znamion   takich   przestępstw).   Przyjmuje   się,   że   wszystko   zależy   od   rodzaju 
niebezpieczeństwa. Jeśli chodzi o niebezpieczeństwo w sensie ogólnym (tzn. czysto potencjalne), mamy do czynienia z przestępstwem 
formalnym.   Charakter  materialny   mają   te   przestępstwa,   w   których   dobro   prawne   zostaje   narażone   na   niebezpieczeństwie   w   sensie 
konkretnym (bezpośrednie, tzn. realnie istniejące). 
Szczególne znamiona strony przedmiotowej.  Sposób i okoliczności.  Sposób i okoliczności  to znamiona szczególne,  bo większość 
przestępstw można popełnić w każdy sposób i w każdych okolicznościach; w przypadku pozostałych ustawodawca uzależnia przestępność 
czynu od specyficznych metod działania sprawcy (np. jego działanie musi być uporczywe, złośliwe, podstępne etc.) lub jego specyficznej  
sytuacji (jak stan silnego wzburzenia, działanie pod wpływem przebiegu porodu, szczególny obowiązek określonego zachowania etc.). 
Przestępstwo zgwałcenia można popełnić tylko działając przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem; jeśli ktoś  doprowadza osobę do 
obcowania płciowego w inny sposób (np. przy pomocy czułych słówek), jego czyn nie wyczerpuje znamion przestępstwa zgwałcenia i nie 
jest przestępstwem. Naganny sposób działania, jeśli jest znamieniem ustawowym przestępstwa, nie może wówczas stanowić okoliczności 
obciążającej przy wymiarze kary (okolicznością taką może być co najwyżej duże nasilenie w korzystaniu z takiego sposobu, np. wyjątkowa  
uporczywość,   brutalna   przemoc  etc.)  Czas.  Niektóre   przestępstwa   można   popełnić   tylko   działając   w   określonym   odcinku  czasu   (np. 
podczas  pełnienia obowiązków  służbowych,    krótkotrwale,  dłużej niż 7 dni etc.).  Miejsce.  Analogicznie,  niektóre przestępstwa  można 
popełnić tylko działając publicznie (tzn. w miejscu dostępnym dla dużej ilości ludzi, przy czym niekoniecznie chodzi o miejsce publiczne) lub 
wyłącznie we wskazanym wyraźnie miejscu (np. w cudzym domu, na statku wodnym etc.). 
Typy kwalifikowane i uprzywilejowane przestępstwa. Każde przestępstwo (a konkretnie: każdy rodzajowy typ przestępstwa) ma swoją 
postać zasadniczą, zwaną typem podstawowym. Czasami obok typu podstawowego istnieją typy kwalifikowane i uprzywilejowane, które 
różnią się od typu podstawowego  dodatkowymi znamionami (np. specyficznym  sposobem lub okolicznościami dokonania czynu), a w 

rezultacie   także   dotkliwością   sankcji   (zależnie   od   tego,   czy   owe   dodatkowe   znamiona   są   okolicznościami   kwalifikującymi   czy 
uprzywilejowującymi).  Okoliczności   kwalifikujące.  Okoliczności   kwalifikujące   to   te,   które   nadają   czynowi   zabronionemu   charakter 
szczególnej szkodliwości i uzasadniają zwiększenie sankcji; do okoliczności takich należą: szczególny charakter (w tym duża wartość) 
przedmiotu zamachu,  wielość  przedmiotów zamachu, naganna  motywacja  sprawcy,  naganny sposób działania  sprawcy.  Okoliczności 
kwalifikujące muszą być objęte umyślnością, chyba, ze mamy do czynienia z przestępstwami kwalifikowanymi przez następstwo, gdzie, 
wchodzi w grę wina kombinowana i okoliczność kwalifikującą w postaci następstwa (dalszego skutku, w odróżnieniu od skutku zwykłego, z 
którym mamy do czynienia w przestępstwach materialnych) objętego zarzucalną nieumyślnością. Przestępstwem kwalifikowanym przez 
następstwo  jest np. pobicie  z następstwem  śmiertelnym.  Okoliczności  uprzywilejowujące.  Okoliczności  uprzywilejowujące  uzasadniają 
niższą sankcję dla sprawcy przestępstwa uprzywilejowanego. Należą do nich szczególne okoliczności czynu: mała waga (rozmaite kryteria 
oceny: niska wartość przedmiotu zamachu, pozytywna motywacja sprawcy, niska szkodliwość społeczna czynu) oraz szczególna sytuacja  
psychiczna sprawcy (np. silne wzburzenie usprawiedliwione  okolicznościami, wpływ  przebiegu  porodu na sprawczynię  dzieciobójstwa, 
żądanie ofiary eutanazji i współczucie dla niej etc.).
Związek przyczynowy. Jednym z warunków odpowiedzialności za przestępstwo skutkowe jest ustalenie istnienia związku przyczynowego 
między działaniem sprawcy,  a skutkiem stanowiącym  znamię czynu  zabronionego (ew. wykluczenie  istnienia takiego związku  między 
karalnym skutkiem a innymi, niezależnymi od sprawcy okolicznościami). Istnienie związku przyczynowego między zdarzeniami polega (w 
uproszczeniu) na tym, że wystąpienie jedego wynika z wystąpienia drugiego, zaś bez drugiego nie doszłoby do pierwszego. 
Zagadnienie związku przyczynowego  jest skomplikowane i wymaga stosowania karkołomnych konstrukcji teoretycznych. Istnieje wiele 
rozmaitych   koncepcji   dotyczących   ustalania   związków   przyczynowych,   z   których   tylko   trzy   wydają   się   rozsądne   i   są   powszechnie 
stosowane. Są to:
a)  teoria   ekwiwalencji  (teoria   równorzędności   warunków);   Zakłada,   że   dla   wystąpienia   przyczyny   konieczne   jest   zaistnienie   szeregu 
warunków, które łącznie tworzą przyczynę. Uważa się, że związek przyczynowy istnieje między działaniem złoczyńcy a karalnym skutkiem, 
jeśli owo działanie było jednym z warunków owego skutku. Dla ustalenia skutku przyczynowego należy zatem przeprowadzić test sine qua 
non. Teoria ekwiwalencji ma tę wadę, że zakreśla pole związku przyczynowego zbyt szeroko, obejmując także te zdarzenia, które były  
przyczyną łańcucha innych, prowadzących do skutku, choć bezpośrednio z tym skutkiem niezwiązane. (np. kupiłem koledze w prezencie 
akwarium z piranią, a ta go pożarła, bo się z nią drażnił. W rezultacie jestem sprawcą śmierci kolegi, bo gdybym kupił mu doniczkę z  
paprotką, albo nic bym mu nie kupił, kolega by żył. Moje działanie było warunkiem  sine qua non). Zwolennicy kontrargumentują, że o 
odpowiedzialności decyduje jeszcze wina, ale słaby to kontrargument.
b)  teoria przeciętnej przyczynowości. Zakłada, że związek przyczynowy zachodzi tylko wtedy, gdy skutek jest normalnym, przeciętnym 
następstwem badanego czynu. Ustala się to na podstawie obserwacji życia. Wadą teorii adekwatnej jest nieostrość określenia "przeciętny 
skutek" i uzależnienie określenia sprawczego związku przyczynowego od uznania sędziego. (Niemniej i tak jest lepiej.   Trudno uznać 
śmierć za normalne następstwo podarowania komuś sprzętu akwarystycznego, a więc na gruncie teorii przeciętnej przyczynowości nie 
jestem sprawcą śmierci kolegi.) 
c)  teoria relewancji. Zgodnie z nią, aby ustalić związek przyczynowy między skutkiem a badanym zdarzeniem, należy najpierw ustalić 
obiektywny   związek   przyczynowy   (przeprowadzić   test  sine   qua   non),   a   następnie   skorygować   otrzymane   wyniki   według   kryterium 
przypisywalności   skutku   w   kontekście   przestępstwa.   Główną   rolę   odgrywa   funkcja   czasownika   dyspozycji   przepisu   karnego   (zabija, 
zabiera,  uszkadza), oraz to, czy potencjalny sprawca dopuścił się działania opisywanego przez ten czasownik, łamiąc tym samym ów 
przepis (dawanie w prezencie piranii nie mieści się w ramach pojęcia zabijanie, więc znów nie jestem sprawcą!). W efekcie sprawcą jest nie 
ten, kto wpływa  na zaistnienie skutku (powoduje śmierć, utratę rzeczy bądź uszkodzenie), ale ten, kto podejmuje działanie, które jest 
istotne dla zaistnienia skutku i któremu da się bezpośrednio przypisać skutek (tzn. ten, kto faktycznie zabija, zabiera, uszkadza).

Strona podmiotowa (wina).  Wina jest jednym z elementów przestępstwa. Nie ma przestępstwa, gdzie nie ma winy (nullum crimen sine 
culpa), choć nie zawsze było to tak oczywiste. Początkowo odpowiedzialność była ściśle związana ze skutkiem działania sprawcy (nawet 
jeśli nie był on objęty wolą ani świadomością sprawcy); z kolei zły zamiar, który nie wywołał skutku pozostawał bezkarny. Dziś związek  
przyczynowy między zachowaniem a ujemnym skutkiem nie jest wystarczający dla przestępności owego zachowania; uwzględnia się także 
przesłanki strony podmiotowej (subiektywne; to, co dzieje się w głowie sprawcy w związku z czynem) – mianowicie winę.

Wina.  Winą w prawie karnym określa się  ustaloną z punktu widzenia kryteriów społeczno-etycznych wadliwość procesu decyzyjnego w 
warunkach możliwości  podjęcia decyzji zgodnej z wymaganiami prawa  (innymi słowy,  wina to to, czy spośród wszystkich  możliwości 
zachowania sprawca wybrał to, które się od niego wymaga). Wadliwość procesu decyzyjnego polega na podjęciu zamiaru popełnienia 
czynu   zabronionego   (umyślność)   lub   ignorowaniu   przez   sprawcę   wymaganych   reguł   ostrożności   (nieumyślność,   reguły   ostrożności 
określają   przepisy   prawa   i   normy   pozaprawne,   nierzadko   formułowane   w   drodze   analizy   wzorca   osobowego   przeciętnie   molarnego 
obywatela).
Teorie winy. Definicja winy (każda) nie wzięła się znikąd. Jest wypadkową bardzo rozmaitych teorii i koncepcji. Definicja, która padła wyżej 
nawiązuje do tzw. teorii normatywnej (czystej), przyjętej w naszym systemie prawa. Są też inne, o których warto wspomnieć, bo system 
prawa   zmienny   jest   i   możemy   pewnego   dnia   korzystać   z   innej   teorii   (np.   poseł   Ziobro   tęskni   za   psychologiczną).  1.   Teoria 
psychologiczna.  Zgodnie z teoria psychologiczną istotą winy jest stosunek psychologiczny sprawcy do realizacji czynu zabronionego, 
który   to   stosunek:   a)   zgodnie   z   teorią   woli   polega   na   złym   zamiarze   sprawcy,   tzn.   chęci   dokonania   czynu   bezprawnego   (zamiar 
bezpośredni) lub godzeniu się na jego popełnienie (zamiar ewentualny); b) zgodnie z teorią wyobrażenia polega na tym, iż świadomość 
sprawcy o możliwości popełnienia czynu zabronionego nie powstrzymuje go od tego. Wady teorii psychologicznej: teoria woli nie obejmuje 
nieumyślności; teoria wyobrażenia nie odróżnia jej od innych form winy, a ponadto nie ujmuje jej istoty polegającej na bezpodstawnym 
mniemaniu, ze się uniknie czynu zabronionego. Ponadto teoria psychologiczna nie obejmuje winy umyślnej w postaci niedbalstwa (która 
nie polega na chęci lub wyobrażeniu na wyobrażeniu, ale na braku wymaganego wyobrażenia, które mogłoby sprawcę powstrzymać przed 
czynem zabronionym). 2. Teoria normatywna. Istota winy polega na tym, że sprawcy można postawić zarzut z powodu podjęcia wadliwej 
decyzji i niewłaściwego postępowania. Podstawą takiego zarzutu jest naruszenie przez sprawcę obowiązującej normy postępowania i 
normalna sytuacja motywacyjna sprawcy (w nienormalnej nie można od niego wymagać pewnych zachowań). Nie decyduje tu już wola 
sprawcy, ale jej ocena dokonana przez innych ludzi (w szczególności sędziego), co może uchodzić za wadę teorii normatywnej (zrywa  
związek winy z psychiką sprawcy). 3. Czysta teoria normatywna. Istota winy polega samym zarzucie, ze sprawca postąpił sprzecznie z 
prawem, o ile zachowanie sprawcy zgodne było wymagalne (tzn. sprawca nie znajdował się w sytuacji, która z mocy prawa wyłącza winę).  
Nie ma żadnego podziału na winę nieumyślną czy umyślną, bo umyślność i nieumyślność to atrybuty czynu, nie winy. 4. Kompleksowa 
teoria   normatywna.  Wina  to   zarzucalna   (z   mocy   prawa)   umyślność   lub   nieumyślność,   przy   czym   sprawcy   zarzuca   się   zły   zamiar 
(umyślność) lub wadliwie ukierunkowaną wolę (nieumyślność).
Przypisywalność winy.  Odpowiedzialności za popełnienie czynu zabronionego podlega osoba, której można przypisać winę   w chwili 
popełnienia owego czynu. Osoba taka musi: a) mieć podmiotową zdolność do ponoszenia winy, która top zdolność zależy od wieku i stanu 
umysłowego sprawcy (nie mają jej nieletni i osoby niepoczytalne, implicite z art. 10 §1 KK i art. 31 § 1 KK); b) mieć możliwość rozpoznania  
bezprawności czynu; jej usprawiedliwiona nieświadomość po stronie sprawcy czynu zabronionego wyłącza możliwość przypisania mu winy; 
c) znajdować się w normalnej sytuacji motywacyjnej (anormalną sytuacją motywacyjną jest m.in. stan zagrożenia, działanie pod rozkazem, 
zależność od opiekuna etc.).

Umyślność i nieumyślność.  Tu jest kłopot terminologiczny. Pojęcie umyślności/ nieumyślności odnosi się gruncie KK do popełnienia 
czynu, a nie do winy (ale i tak mówi się o winie umyślnej: 1. bo tak się przyjęło; 2. bo kryterium umyślności popełnienia czynu jest treść 
zamiaru   sprawcy).   Ustawa   stanowi,   że   wszystkie   czyny   zabronione   można   popełnić   umyślnie,   przy   czym:   a)   zbrodnie   popełnia   się 
wyłącznie umyślnie; b) występki można popełnić także nieumyślnie, o ile ustawa tak stanowi. Stąd mówi się także o typach przestępstw  
umyślnych i nieumyślnych (umyślność/ nieumyślność jako atrybut czynu, a nie winy - normatywiści skaczą z radości).
Formy umyślności. Czyn zabroniony jest popełniony umyślnie (tzn. mamy do czynienia z przestępstwem umyślnym), jeśli sprawca ma 
zamiar jego popełnienia, tzn. chce go popełnić (zamiar bezpośredni) lub przewidując możliwość jego popełnienia, godzi się na to (zamiar  
ewentualny). Zamiar sprawcy może się zmienić w trakcie popełniania czynu.
Zamiar bezpośredni. Zamiar bezpośredni (dolus directus) polega na tym, że sprawca chce

2

 popełnić czyn zabroniony. A chce go popełnić 

tylko wtedy, gdy podejmuje świadomy akt woli dotyczący zachowania objętego stroną przedmiotową czynu zabronionego (tzn. zamierza 
coś zrobić i jednocześnie wie, że to jest karnie bezprawne). Nieświadomość tego, że czyn objęty aktem woli wypełnia znamiona czynu  
zabronionego wyłącza zamiar bezpośredni (a tym samym w ogóle wyłącza umyślność). Akt woli (zamiar,„chcenie” z art. 9 KK) nie jest 
tożsamy z aktem uczucia (tzn. z pragnieniem; np.: X może pragnąć dać szefowi w ryj, ale nie zamierza tego zrobić bo mu zabrania prawo; 
Ż nie chce, ale musi zabić kochanego brata Ę, bo mafijne porachunki są ważniejsze niż sentymenty.) ani  nie zależy od motywacji. 
Zamiar   kierunkowy.  Do   znamion   niektórych   typów   przestępstw   należy   zamiar   kierunkowy   (dolus   coloratus),   łączący   bezpośredniość 
zamiaru z jego szczególną   motywacją. Chodzi tu o przestępstwa  tzw. kierunkowe; dokonywane ‘w celu’ lub ‘z powodu’ (np.  w celu 
przywłaszczenia, z powodu przynależności etnicznej, narodowej lub rasowej, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, w celu zmuszenia, w 
celu rozpowszechniania etc.). 
Zamiar   nagły   i   przemyślany.  Zamiar   przemyślany   (dolus   preameditatus)   ma   to   do   siebie,   że   został   podjęty   po     głębszym   namyśle 
obejmującym  zarówno  cel, jaki i sposób realizacji.  Jego przeciwieństwem  jest zamiar nagły (dolus repentinus) podjęty pod wpływem 
określonego   bodźca   (impulsu)   i   natychmiast   wykonany.   Rozróżnienie   zamiaru   nagłego   i   przemyślanego   ma   niejakie   znaczenie   przy 
kwalifikacji prawnej zabójstw. Z reguły uważa się, że zamiar przemyślany stanowi cięższą postać winy, od reguły są jednak wyjątki (SN: 
podjecie zamiaru nagłego może świadczyć o silnej złej woli oraz niebezpiecznych cechach osobowości sprawcy) i oceniając ‘ciężar’ winno 
się brać pod uwagę nie tylko kryterium praemeditatio, ale także motywację sprawcy i zewnętrzne okoliczności popełnienia czynu.
Zamiar ewentualny. Zamiar ewentualny jest inną postacią umyślności. Polega on na tym, że sprawca przewiduje możliwość popełnienia 
czynu zabronionego i godzi się na jego popełnienie. Teraz pytanie: czy sprawca nie chce popełnić tego czynu? Na pewno nie wyraża chęci, 
niechęci raczej też nie; po prostu chce dokonać innego czynu i jest mu obojętne, czy przy okazji nie spełni znamion czynu zabronionego. 
Ważne jest przy tym, by dokonanie czynu zabronionego było jedynie prawdopodobne, a nie pewne (jeśli sprawca wie i godzi się, to jest to  
równoznaczne   z   zamiarem   bezpośrednim   i   z   chęcią).   Godzenie   się   nie   jest   procesem   samoistnym   i   zawsze   występuje   z   innym 
zachowaniem, celowym i objętym zamiarem bezpośrednim; nieistotne jest czy owo zachowanie też jest czynem przestępnym.  Zamiar 
quasi-ewentulany. Niekiedy mówi się o zamiarze quasi-ewentualnym, który miałby polegać, na tym, że: a) sprawca chce dokonać czynu, co 
do którego podejrzewa, że jest czynem zabronionym; b) sprawca nie ma pewności co do wystąpienia któregoś z jego znamion; c) sprawca  
godzi się na jego zaistnienie. Taki zamiar towarzyszyłby panu X, który dokonuje zaboru rzeczy, co do której nie jest do końca pewien, czy  
jest jego i godzi się z tym, ze jest cudza. W rzeczywistości jest to po prostu postać zamiaru bezpośredniego (bo sprawca bezpośrednio  
zmierza do zrealizowania dyspozycji przepisu karnego – pan X zmierza bezpośrednio do zaboru i przywłaszczenia rzeczy Z, a rzecz Z jest  
rzeczą cudzą, więc pan X zmierza bezpośrednio do kradzieży rzeczy cudzej).
Nieumyślność.  Czyn   zabroniony   jest   popełniony   nieumyślnie,   jeżeli   sprawca   nie   mając   zamiaru   (nie   chciał   i   nie   godził   się)   jego 
popełnienia,   popełnia   go   jednak   na   skutek   niezachowania   ostrożności   wymaganej   w   danych   okolicznościach,   mimo,   że   możliwość 
popełnienia przewidywał albo mógł przewidzieć. 
Ostrożność. Przy nieumyślności ważne jest, by przestępny skutek był wynikiem niezachowania przez sprawcę ostrożności (już nie ‘reguł 
ostrożności’ jak w KK z 1969 r., ale wychodzi chyba na jedno). Jeśli sprawca popełni czyn zabroniony, mimo, że zachował maksymalną 
ostrożność, to nie ma mowy o przestępstwie. Podobnie nie mam mowy o przestępstwie, jeśli sprawca nie zachował ostrożności, ale na 
dokonanie czynu zabronionego miały wpływ inne okoliczności, niezależne od niego (Mam groźnego psa i nie założyłem mu kagańca. Pies 
pogryzł sąsiada, ale dlatego, ze sąsiad go drażnił. Nie popełniam przestępstwa). Większość przestępstw nieumyślnych to przestępstwa  
skutkowe, gdzie skutek popełnienia przestępstwa jest zarazem przestępnym skutkiem nieostrożnego zachowania sprawcy (czy jakoś tak).
Lekkomyślność i niedbalstwo.  Tradycyjnie wyróżnia się dwie postacie nieumyślności: lekkomyślność (gdy przewidywał; nieostrożność 
świadoma) i niedbalstwo (gdy nie przewidywał, ale mógł przewidzieć; nieostrożność nieświadoma), mimo, ze stosowania takiego podziału 
nie uzasadniają przepisy KK. W uzasadnieniu do niego znalazło się stwierdzenie, że dla nowoczesnego prawnika ważniejsze od tego, czy 
sprawca postępował lekkomyślnie, czy niedbale, jest to, czy lekkomyślnie; najistotniejsze jest czy postępował nieostrożnie. Pogląd ten nie 
zyskał jednak szczególnej popularności i praktyka dalej odróżnia lekkomyślność od niedbalstwa, traktując tą pierwszą jako cięższa postać 
winy. 
Lekkomyślność.  Istota lekkomyślności  polega na tym, ze  sprawca  uświadamia sobie możliwość  popełnienia czynu  zabronionego,  ale 
bezpodstawnie przypuszcza, że uniknie popełnienia tego czynu. Z lekkomyślnością mamy zatem do czynienia, kiedy X przebiega przez  
jezdnię na czerwonym świetle, wiedząc, ze może spowodować wypadek komunikacyjny ale sądząc, ze go nie spowoduje (‘zdążę przed 
tym tirem’), choć nie ma żadnych przesłanek, by tak sądzić. 
Niedbalstwo. Niedbalstwo polega na tym, ze sprawca nie przewiduje możliwości popełnienia czynu zabronionego, choć mógł i powinien tę 
możliwość przewidzieć. Możność i powinność przewidywania warunkuje winę, więc nie popełnia przestępstwa, na kim nie ciąży powinność 
przewidywania przestępnego rezultatu swego zachowania działań i/lub nie może ich przewidywać. Powinność przewidywania ma charakter 
obiektywny i wynika z charakteru wykonywanej funkcji i zakresu obowiązków lub zaistniałej sytuacji (jeśli wymachuję nożem w kuchni 
pełnej ludzi, to powinienem przewidywać, ze kogoś zranię). Możliwość przewidywania zależy  z kolei od indywidualnych cech sprawcy (jego 
wiedzy, inteligencji i innych cech osobowości). Lekarz, który aplikuje panu X,  cierpiącemu na chorobę S i chorobę P, lek Q stosowany w 
leczeniu choroby S ale niewskazany dla chorych na P, ma powinność przewidzenia ujemnych skutków takiej kuracji, ale nie ma możliwości 
ich przewidzenia, jeśli nie np. pan X zataił przed nim, ze choruje na P. Nie można przypisać mu nieostrożności, a zatem i winy.

Czyny kwalifikowane przez następstwo.  Czyny kwalifikowane  przez następstwo  to takie, w których  okolicznością  kwalifikującą jest 
wywołanie przez sprawcę dalszych ujemnych następstw. Wymogiem karnej odpowiedzialności za czyn kwalifikowany przez następstwo 
jest możliwość przypisania sprawcy winy nieumyślnej za spowodowanie owego następstwa (jeśli następstwo zostało wywołane umyślnie,  
to mamy już do czynienia  z innym  przestępstwem  umyślnym; jeśli umyślnie  pobiłem X i jednocześnie  mój zamiar obejmował  skutek 
śmiertelny tego pobicia, to przykro  mi bardzo,  ale odpowiadam  za  zabójstwo

3

). Wchodzą więc  w grę wchodzą  sytuację:  a) sprawca 

nieumyślnie popełnia czyn zabroniony i nieumyślnie doprowadza do jego kwalifikującego następstwa (czyn kwalifikowany przez następstwo 
popełniony   nieumyślnie);   b)   sprawca   umyślnie   popełnia   czyn   zabroniony,   a   nieumyślnie   powoduje   jego   kwalifikujące   następstwo 

2

 Gradacja woli. prof. Janiszewski mówił o gradacji woli (in plus przy zamiarze bezpośrednim, in minus przy nieumyślności, neutralna przy zamiarze ewentualnym). Wola oznacza  

chęć. Jeśli chcesz popełnić czyn zabroniony, to twoja wola ma znacznie większe natężenie niż gdy się godzisz na jego popełnienie (wówczas woli praktycznie nie ma, jest  

obojętność). Jeśli nie chcesz popełnić czynu (jak przy nieumyślności) natężenie twej woli jest ‘ujemne’.

3

  Oczywiście, każdy sprawca będzie utrzymywał, że nie obejmował zamiarem przestępnych następstw. W takich przypadkach nie należy wierzyć sprawcy, ale przesłankom  

obiektywnym (według zasady sformułowanej przez prof. Janiszewskiego i brzmiącej: „Jak bił po głowie żelazkiem, to czego mógł chcieć?”)

(kombinowana strona podmiotowa). 
Kombinowana   strona   podmiotowa.  Z   winą   kombinowaną   mamy   do   czynienia,   gdy   sprawca   umyślnie   popełnił   czyn   zabroniony   i   w 
następstwie nieumyślnie  zrealizował  następstwa, od których  ustawa  uzależnia wyższą  karalność (X umyślnie pobił Y i Y zmarł, choć 
spowodowanie   śmierci   nie   było   objęte   zamiarem   X).   Z   kombinowaną   stroną   podmiotową   mamy   do   czynienia   tylko   przy   czynach 
kwalifikowanych przez następstwo (a nie np. przez okoliczności; te zawsze muszą być objęte umyślnością). Stanowi cięższą postać winy 
niż nieumyślność obejmująca zarówno czyn zabroniony jak i jego następstwa.
Stopniowanie winy. Winę da się stopniować, a za kryterium takiego stopniowania służą: stopień świadomości szkodliwości czynu  u 
sprawcy; ocena motywu (dodatnia, gdy było nim np. dążenie do ochrony interesu społecznego; ujemna gdy chodziło np. o chęć zemsty); 
sposób   popełnienia   przestępstwa   (sprawca   mógł   być   brutalny   albo   mógł   się   wahać).   KK   w   wielu   przypadkach   wręcz   domaga   się  
stopniowania winy (np. „nieznaczna wina” – art. 66 §1; przesłanki warunkowego umorzenia postępowania), zwracając przy tym uwagę na 
współmierność wymiaru kary do szkodliwości czynu i właśnie do winy.
 
VI. OKOLICZNOŚCI WYŁĄCZAJĄCE PRZESTĘPNOŚĆ CZYNU

Okoliczności   uchylające   bezprawność   czynu   (kontratypy).  Okoliczności   uchylające   bezprawność   czynu   określa   się   mianem 
kontratypów. Niezależnie od tego jak je nazwiemy, chodzi o określone prawem okoliczności, które uchylają bezprawność popełnionych w 
ramach tychże okoliczności czynów wyczerpujących znamiona czynu zabronionego, ze względu na brak społecznej szkodliwości takich 
czynów lub niecelowość karania ich sprawcy. Najprościej rzecz ujmując, chodzi o takie przypadki, gdzie czyn co do zasady szkodliwy i 
bezprawny (np. zabójstwo) w szczególnych okolicznościach traci przymiot szkodliwości (np. zabójstwo w obronie koniecznej), a tym samym 
z mocy prawa nie jest bezprawny (Do you feel it?). Sprawca który dopuszcza się czynu zabronionego w warunkach kontratypu nie popełnia 
przestępstwa (bo jego zachowanie nie nosi znamion bezprawności) i tym samym nie ma mowy o odpowiedzialności karnej. Od kontratypów 
należy odróżnić znikomy stopień szkodliwości społecznej, który także uchyla przestępność czynu, ale nie jego bezprawność (sprawca i tak 
może zostać do odpowiedzialności - za wykroczenie, jeśli jego czyn ma odpowiednie znamiona).
Część kontratypów określają  expressis verbis  przepisy kodeksu karnego, inne zostały skonstruowane w ramach doktryny na podstawie 
innych przepisów (tzw. kontratypy pozakodeksowe).

Obrona konieczna. Instytucja obrony koniecznej jest tak stara jak prawo, a przynajmniej tak stara jak prawo rzymskie (vide Cycero i jego  
vim vi repellere licet). Doczekała się licznych uzasadnień teoretycznych (obrona konieczna jako niepisane prawo natury; obrona konieczna 
jako akt wyręczenia organów państwa w pełnieniu funkcji ochronnej; obrona konieczna jako obywatelski obowiązek; obrona konieczna jako 
konkretyzacja zasady prymatu prawa nad stanem bezprawia... itp. itd.), ale wszystkie okazały się głupie i dziś uznajemy prawo do obrony 
koniecznej za jedno z praw podmiotowych.

Kontratyp obrony koniecznej formułuje art. 25 KK, w którym czytamy: § 1. Nie popełnia przestępstwa, kto w obronie koniecznej odpiera  
bezpośredni,   bezprawny   zamach   na jakiekolwiek  dobro  chronione  prawem.  § 2.  W  razie   przekroczenia   granic  obrony koniecznej,  w  
szczególności, gdy sprawca zastosował sposób obrony niewspółmierny do niebezpieczeństwa zamachu (a contario sposób współmierny 
mieści się w granicach obrony koniecznej – przyp. ja, p. dalej), sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od  
jej wymierzenia. Zbierając wszystko do kupy, możemy wymienić istotne elementy definicji obrony koniecznej, którymi są: zamach (realny, 
bezprawny i bezpośredni) oraz jego odparcie, konieczność obrony oraz współmierność sposobu obrony do zagrożenia.
Zamach.  Zamachem jest zachowanie się człowieka, które stwarza zagrożenie dla dobra prawnie chronionego. Zachowanie takie może  
mieć formę zarówno działania, jak i zaniechania, może również być przestępstwem trwałym (wówczas obrona konieczna może wystąpić  
przez cały czas trwania stanu bezprawia). Zamach, który można legalnie odeprzeć w ramach obrony koniecznej musi być bezpośredni, 
bezprawny i realny. 
Bezpośredniość zamachu oznacza sytuację natychmiastowego zagrożenia dobra prawnego lub jego (tzn. natychmiastowego zagrożenia) 
wysokiego prawdopodobieństwa. Nie jest obroną konieczną podejmowanie środków obronnych przeciw przyszłym zamachom (nie działał 
w ramach obrony koniecznej ten sprytny bohater anegdotki, który samochód przed włamaniem zabezpieczył miotaczem ognia). 
Bezprawność.  W ramach obrony koniecznej można odeprzeć tylko zachowanie zabronione przez ustawę karną. Niema zatem mowy o 
obronie koniecznej, gdy odpieramy zamach dokonywany w warunkach kontratypu (a więc obroną konieczną nie może być np. odparcie 
obrony koniecznej :P). Zamach nie musi być za to przestępny – można w warunkach obrony koniecznej odeprzeć zamach o znikomej 
szkodliwości   społecznej,   zamach   stanowiący   wykroczenie   oraz   zamach   dokonywany   przez   osobę,   której   nie   można   przypisać   winy 
(dziecko, człowieka niepoczytalnego lub działającego w błędzie co do prawa etc.). Obronę konieczną można zastosować wobec działań  
funkcjonariusza   publicznego,   ale   tylko   jeśli   ten   działa   niezgodnie   z   przepisami,   w   szczególności   gdy   przekracza   swoje   obowiązki   i 
uprawnienia (za komuny nie można było się bronić przed milicjantem, który łamie przepisy ale działa w granicach ogólnych uprawnień, np.  
przeszukuje  bez nakazu  sądowego);  w  przeciwnym  wypadku  funkcjonariusz  działa  legalnie  (w ramach tzw.   kontratypu   szczególnych 
uprawnień i obowiązków), a zatem nie ma bezprawności. 
Realność. Obrona konieczna przysługuje tylko wobec realnego zamachu. Odparcie zamachu urojonego nie wyłącza bezprawności czynu, 
ale może być rozpatrywane jako błąd co do faktu lub błąd co do prawa i stanowić przesłankę wyłączenia winy lub niższej odpowiedzialności 
sprawcy.
Odparcie zamachu. Prawo do odparcia zamachu jest prawem samoistnym i można się go dopuścić nawet, gdy istniały inne możliwości 
uniknięcia  zamachu  niż dokonanie  czynu   zabronionego  (ucieczka,  wszczęcie   postępowania   sądowego   etc.). Ważne  jest  jednak, aby 
odpierający   działał   w   celu   odparcia   zamachu   (świadomość   zamachu   i   wola   ochrony   zagrożonego   dobra;   nie   działamy   w   obronie 
koniecznej, gdy bijemy X, nie wiedząc, że grozi nam z jego strony zamach ani gdy wprawdzie X kradnie nam portfel, ale nam na portfelu  
nie zależy i bijemy X, bo go nie lubimy). Odparcie zamachu może przybrać formę obrony własnej (gdy bronimy swojego dobra prawnego)  
lub pomocy koniecznej (gdy odpieramy zamach na dobro cudze).
Konieczność obrony. Obrona jest konieczna, gdy jest niezbędna dla odparcia zamachu, aby zwłoka albo powstrzymywanie się od obrony 
dobra nie spowodowały jego unicestwienia albo zwiększenia zagrożenia. Kiedy ktoś nas bije, to nie stoimy bezczynnie (myśląc o tym, jak to 
załatwimy bijącego  na sali sądowej), tylko się bronimy, bo może nas zabić lub ciężko uszkodzić ciało).
Współmierność obrony do niebezpieczeństwa. Istnieje zasada umiarkowanej obrony, z czym wiąże się możliwość przekroczenia obrony 
koniecznej. Ale to i tak dość szeroko wyznacza swobodę działania broniącego. Przede wszystkim nie ma tu zdanego warunku proporcji 
dóbr (nie musimy okradać złodzieja ani gwałcić gwałciciela; możemy godzić w ich zdrowie, a nawet w życie). Broniący się może podjąć  
każde działanie, które może skutecznie odeprzeć zamach, w tym użyć środków, które nie są niezbędne dla odparcia zamachu, ale w 
ocenie broniącego ich użycie jest uzasadnione przez wielkość zagrożenia. Współmierność obrony ocenia się w chwili jego wystąpienia i w 
związku z jego przebiegiem. Nie powinno się brać pod uwagę skutków obrony, bo za wszelkie poniesione przez siebie szkody odpowiada 
napastnik. 
Przekroczenie granic obrony koniecznej. Z przekroczeniem granic obrony koniecznej mamy do czynienia dopiero wtedy, gdy: a) obrona 
nie jest współmierna: broniący się świadomie

4

 użyje środków nadmiernych, choć można było odeprzeć zamach za pomocą środków równie 

4

 aspekt subiektywny jest ważny, rozpaczliwa obrona z dużąszkodą dla napastnika to jeszcze obrona konieczna.

skutecznych i mniej niebezpiecznych (tzw.  eksces intensywny; np. zabijam na miejscu X, który powiedział, ze nie zamierza opuścić 
mojego mieszkania – mogłem przecież wezwać policję lub z ewentualnymi domownikami wypchnąć  X za drzwi; bardzo klasyczny przykład 
ekscesu intensywnego to strzał w głowę lub klatkę piersiową, gdy napastnik nie miał broni - wystarczyło strzelać w kończyny); b) obrona nie 
jest współczesna względem bezpośredniego zamachu: broniący podejmuje działania obronne, gdy zamach nie był jeszcze bezpośredni lub 
gdy już nie jest bezpośredni lub gdy bezpośredni zamach ustąpił (tzw. eksces ekstensywny; np. strzelam w nogi dwóm dresom, którzy 
stoją w ciemnej uliczce i się na mnie patrzą i wydaje mi się, ze dokonają bezpośredniego zamachu; strzelam w nogi napastników ósmy raz, 
mimo, że ci już dawno leżą na ziemi i zaprzestali bezpośredniego zamachu), przy czym owe działania obronne muszą mieć jakiś związek z 
obroną   konieczną   (jeśli   strzelam   w   nogi   napastnikom   dwa   tygodnie   po   dokonaniu   napaści,   to   nie   jest   przekroczenie   granic   obrony 
koniecznej   tylko   zwykłe   przestępstwo).  Czyn   będący   rezultatem   przekroczenia   granic   obrony   koniecznej   jest   przestępstwem 
uprzywilejowanym. Możliwe jest nadzwyczajne złagodzenie dla jego sprawcy albo nawet odstąpienie od jej wykonania (obowiązkowo, jeśli 
przekroczenie granic obrony koniecznej było wynikiem strachu lub wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami zamachu, por. art. 25 
§3 KK).

Stan   wyższej   konieczności.  Stan   wyższej   konieczności   to   sytuacja,   w   której   dobru   chronionemu   prawem   grozi   bezpośrednie 
niebezpieczeństwo i można je odwrócić jedynie przez poświęcenie innego dobra prawnego. Kodeks karny uznaje (w art. 26 KK) stan 
wyższej konieczności za okoliczność uchylającą bezprawność czynu, który polega na poświeceniu dobra prawnego dla ratowania innego 
dobra, o ile: a) zagrożenie jest bezpośrednie (jak przy obronie koniecznej; dla bytu kontratypu stanu wyższej konieczności nie jest za to  
istotne źródło zagrożenia, przy obronie koniecznej musiał nim być bezprawny zamach); b) niebezpieczeństwa nie da się inaczej uniknąć 
(zasada subsydiarności); c) dobro poświęcone przedstawia niższą wartość niż dobro ratowane (art. 26 §1 KK).  Jeśli z klei przedstawia w 
przybliżeniu równą lub wyższą,  ale nie oczywiście – wówczas  mowa  działanie w stanie wyższej  konieczności staje się  okolicznością 
uchylająca winę ,a nie bezprawność.
Zasada subsydiarności. Zasada subsydiarności wynika z tego, ze dobro prawne osoby trzeciej też podlega ochronie. Jeśli więc się da  
inaczej odwrócić niebezpieczeństwo, nie należy go poświęcać, a jeśli się nie da, to poświecić je można, ale należy działać z jak największą 
oszczędnością.
Zasada   proporcjonalności.  Wartość   doba   poświeconego   nie   może   być   wyższa   od   dobra   ratowanego;   w   przeciwnym   wypadku   nie 
możemy mówić  o kontratypie stanu wyższej  konieczności (wówczas  możemy mówić o stanie wyższej  konieczności jako okoliczności 
uchylającej winę).
Szczególny obowiązek ochrony dobra poświęconego. Osoba, na której ciąży szczególny obowiązek ochrony określonego dobra owo 
ochronione przez siebie dobro poświęcić wyłącznie dla ratowania dobra o wyższej wartości (nie może go poświęcić dla ratowania dobra o 
wartości równej lub takiej, która nie byłaby oczywiście niższa; tzn. nie stosuje się art. 26 §2 KK). Osobę mającą szczególny obowiązek  
chronić zarówno dobro ratowane, jak i dobro poświęcane przepisy prawa traktują jak osobę, która nie ma takich obowiązków (tzn. stosuje 
się d niej odpowiednio i art. 26 §1 KK i art. 26 §2 KK).

 

Przekroczenie granic stanu wyższej konieczności.  Kodeks karny nie określa na czym takie przekroczenie mogłoby polegać, a więc 
przyjmuje   się   wiąże   się   ono   z   brakiem   przesłanek   bezpośredniości   zagrożenia,   barakiem   zachowania   zasady   subsydiarności, 
nieproporcjonalnością   dóbr   (por.   art.   26   §   2   KK,   przekroczenie   granic   stanu   wyższej   konieczności   jako   kontratypu)   lub   ograniczeń  
związanych ze szczególnym obowiązkiem ochrony danego dobra. W przypadkach przekroczenia granic wyższej konieczności sąd może 
wobec sprawcy zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary albo odstąpić od jej wymierzenia.

Eksperyment. W ramach tzw. ryzyka nowatorskiego prawo karne uchyla odpowiedzialnośc karną za spowodowanie ujemnych skutków i 
zagrożeńw   wyniku   przeprowadzenia   eksperymentu   poznawczego,   medycznego,   technicznego   lub   ekonomicznego   (

art.   27   §   1   KK

)   . 

Kodeks karny z r. 1969 dodawał do tego warunek prawdopodobieństwa korzyści wyższego niż prawdopodobieństwo ewentualnej szkody. 
Warunek wywalono,  bo ignorował tak ważny aspekt potencjalnych  korzyści i szkód, jak ich wielkość. Dopuszczalność eksperymentu. 
Warunkiem   dopuszczalności   eksperymentu   jest  działanie   w   celu  uzyskania   istotnej   korzyści   poznawczych,   medycznych   etc.,   podjęte 
zgodnie z aktualnym stanem wiedzy.  Podmiotowym warunkiem  legalności eksperymentu jest  zgoda uczestnika, wyrażona świadomie i 
dobrowolnie,   po   zapoznaniu   się   z  informacjami  o   ujemnych   skutkach   i   prawdopodobieństwie   ich   powstania   oraz   o   możliwościach 
odstąpienia od eksperymentu w poszczególnych jego etapach. W poszukiwaniu bardziej szczegółowych regulacji, KK odsyła do 

ustawy o 

zawodzie lekarza

, zakazującej przeprowadzania eksperymentów innych niż lecznicze z udziałem osób małoletnich, chorych psychicznie, 

upośledzonych, nieprzytomnych lub pozbawionych wolności; także eksperymenty przeprowadzane na kobietach w ciąży i na dzieciach 
nienarodzonych.

Dopuszczalne   ryzyko:   ryzyko   sportowe.  Z  uprawianiem   sportu   jest   związane   ryzyko   wypadku,   w  którym   mogą   ucierpieć   zarówno 
zawodnicy,  jak i widzowie. W doktrynie prawnej przyjmuje się, że karną odpowiedzialność za spowodowanie tego rodzaju wypadków 
uchyla   kontratyp   ryzyka   sportowego,   o   ile   spełnione   zostały   warunki:   a)   legalność   danej   dyscypliny   sportu   (pojedynki   na   pistolety  
odpadają); b) zgodność zawodów, treningów etc. z przepisami tzw. prawa sportowego; c) sportowy cel działania uczestników zawodów, 
treningów; d) dobrowolny udział uczestników (warunek nie zawsze spełniony, bo np. istnieją obowiązkowe ćwiczenia sportowe w ramach 
szkolenia wojskowego). 

Czy istnieje kontratyp sztuki?  Kontratyp sztuki (zakładając ryzykownie, że istnieje) wyłącza odpowiedzialności artysty za naruszenie 
dobra prawnie chronionego, jeśli spełnione zostaną warunki: a) artystyczny cel działania twórcy (tzn. wyrażenie odczuć, przekonań lub idei  
w formie dzieła artystycznego, także zaspokojenie społecznej potrzeby rozwoju kulturalnego lub intelektualnego; nie mamy do czynienia z 
celem artystycznym, gdy ktoś tworzy wyłącznie dla pieniędzy, przyjemności, rozgłosu ew. żeby okazać biegłość w określonym działaniu lub 
komuś dokuczyć);  b) artystyczny charakter dzieła wykonanego przez twórcę (dzieło artystyczne nie jest tożsame z dziełem w rozumieniu  
KC ani z utworem w rozumieniu ustawy o prawie autorskim; przyjmuje się, ze chodzi o przedmiot: α) będący przejawem działalności 
twórczej;  β) spełniający kryteria  estetyczne  relatywizowane  do odpowiednio  szerokiej grupy społecznej,  ew.  zdefiniowany  jako dzieło 
artystyczne przez uznany autorytet; γ) porównywalny z innymi dziełami w kontekście odpowiedniej gałęzi sztuki i panujących w niej trendów 
– jeśli zaś dzieło jest awangardowe, liczy się uznanie szerokiego kręgu odbiorców; δ) wyzwalający pozytywny efekt ogólny; eksponowany 
w miejscu przeznaczonym do eksponowania dzieł artystycznych); c) właściwości osoby twórcy, uzasadniające nazwanie go artystą (chodzi 
o  człowieka,  który w  sposób   ponadprzeciętny  i  jedyny   w  swoim   rodzaju   konkretyzuje  swoje   odczucia   w  postaci  dzieł  artystycznych.  
Identyfikację   artysty   ułatwiają   także   dodatkowe   kryteria:   sława   i   uznanie   w   środowisku   artystycznym   i   w   społeczeństwie;   stosowne  
wykształcenie; doświadczenie  w pracy twórczej; wyróżnienia i nagrody w konkursach artystycznych).  Przekroczenie  granic kontratypu 
sztuki.  Z  całą  pewnością  nie   da  się  mówić   o  kontratypie  sztuki  w  przypadku   narażeniu  lub   naruszeniu  życia  lub  zdrowia,   wówczas  
zaistniałaby bowiem rażąca dysproporcja dóbr. Wyjątkiem jest w sytuacja, w którym miała miejsce zgoda dysponenta naruszonego dobra 
(chyba że chodzi o życie - nie można się zgodzić na zabicie siebie). Artyści w ramach swej działalności twórczej najczęściej realizują  
znamiona   niszczenia   mienia,   zniesławienia   i   znieważenia,   obrazy   uczuć   religijnych,   rozpowszechniania   pornografii   także   szeregu 
wykroczeń. Co na to parktyka? O kontratypie sztuki mówi się w doktrynie, ale działania praktyki przesadzają na jego niekorzyść. Pierwsza 
wada: niepewne przesłanki. W głośnej sprawie Doroty Nieznalskiej (twórczyni instalacji "Pasja", elementem której był krzyż z wizerunkiem 
męskich genitaliów)  sąd w uzasadnieniu  stwierdził,  że  takiego kontratypu po prostu nie ma. Dodał, że nie istnieją ustanawiające  go 

przepisy, a korzystanie zeń byłoby sprzeczne z konstytucyjną zasadą równości wobec prawa (dyskryminowałoby nieartystów) i, co gorsza 
umożliwiałoby osobom podającym się za artystów bezkarne naruszanie dóbr prawnych. Sąd uznał przesłanki kontratypu sztuki za zanadto  
ocenne (właściwości twórcy:  Co to oznacza, iż sprawcą ma być artystą? Czy ma to być osoba, która ukończyła wyższe studia o profilu  
artystycznym, czy też wystarczy szkoła średnia, czy może artystą jest się z zamiłowania, jak ludzie malujący graffiti?; właściwości dzieła: 
Sprawa jest względna. Dla jednych dziełem artystycznym są obrazy mistrzów renesansu, dla innych to jest starzyzna ; artystyczny cel: 
znamię całkowicie nieokreślone). Uznał, że nie wolno konstruować kontratypu, którego stosowanie miałoby zaleźć od ocen nieokreślonych 
osób. Druga wada: dubluje konstytucję i godzi w zasadę ochronną. Kontratyp sztuki ma i inne wady: po pierwsze konstruowanie go jest 
niecelowe w obliczu konstytucyjnych gwarancji wolności wypowiedzi (w tym ary stycznej), po drugie rozmija się z ochronną funkcją prawa  
karnego. Gdzie zaczyna się czyjaś krzywda, tam nie ma mowy o sztuce. Etyka ma prymat nad estetyką (przynajmniej dla prawników; inne  
zdanie miewają artyści – zwłaszcza miał je Oscar Wilde).

Szczególne uprawnienia i obowiązki. Istnieje szereg okoliczności, w których czyny spełniające znamiona czynów zabronionych stanowią 
realizację   przysługujących   uprawnień,   a   czasem   także   służbowych   obowiązków.   W   takich   sytuacjach   mamy   do   czynienia   z 
pozakodeksowym   (choć   wynikającym  expressis   verbis  z   przepisów   prawa)   kontratypem   szczególnych   obowiązków   i   uprawnień 
(szczególne obowiązki dotyczą tylko funkcjonariuszy publicznych. 
Obowiązki   i   uprawnienia   funkcjonariuszy   publicznych.  Klasycznym   przykładem   działania   w   warunkach   kontratypu   szczególnych 
uprawnień i obowiązków jest realizowanie swoich kompetencji przez funkcjonariuszy publicznych (pełny katalog – art. 115 §13 KK). Policja  
z mocy prawa może naruszać  mir domowy,  pozbawiać wolności  czy dokonywać  uszkodzeń ciała, choć gdyby to samo zrobił zwykły 
Kowalski, to trafiłby za kratki z art. art. 189, 193 i 156 KK (gdyby miał trochę szczęścia, to w zw. z art. 11§2 KK). Czyny funkcjonariuszy  
publicznych   są   legalne,   o   ile:   a)   zawierają   się   w   kompetencji   rzeczowej   i   miejscowej   podmiotu   dokonującego   czynu   (np.   właściwy 
miejscowo prokurator i stosowanie środków zapobiegawczych); b) istnieje podstawa prawna do ich dokonania i podstawa faktyczna do 
zrobienia użytku z podstawy prawnej (np. uzasadniona obawa, że oskarżony się ukryje i art. 258 KPK pozwalająca takiego delikwenta  
tymczasowo aresztować); c) sposób ich realizacji jest zgodny z prawem (przeszukanie mieszkania odbywa się zgodnie z przepisami KPK i 
policjanci nie biją domowników, nie straszą kota ani nie wyjadają cukru z cukierniczki; jeśli to robią, to mamy do czynienia z nadużyciem  
władzy, które już legalne nie jest; podobnie ma się rzecz z punktami a i b).
Wychowawcze karcenie nieletnich. Można bezkarnie znieważać, naruszać nietykalność, pozbawiać wolności, zmuszać etc. w ramach 
wychowawczych uprawnień rodziców lub opiekunów (które owym rodzicom i opiekunom przysługują z mocy art. 95 KRO) pod warunkiem 
jednak, że: a) karcenie ma cel wychowawczy; b) środki karcenia są proporcjonalne do przewinienia dziecka lub podopiecznego; c) środki 
karcenia nie zagrażają fizycznemu ani psychicznemu rozwojowi dziecka ani nie wyrządzają szkód fizycznych ani duchowych. Jeśli któryś z 
tych warunków nie zostanie spełniony, to mamy do czynienia z bezprawnym znęcaniem się nad osobą zależną (art. 207 KK).
Samopomoc legalna.  Samopomoc (nie mylić z Samoobroną) oznacza samodzielne zabezpieczenie roszczenia przez podmiot, którego 
interes został zagrożony. Samopomoc jest z zasady niedozwolona (od czego państwo?), ale KC dozwala na zajęcie cudzego zwierzęcia, 
które weszło w szkodę, jeśli zajęcie jest konieczne do zabezpieczenia roszczenia o naprawienie szkody. Zgodnie z przepisami KC osoba  
prowadząca hotel może sprzeciwić się usunięciu rzeczy objętych zastawem zabezpieczającym należność z tytułu czynszu i zatrzymać je 
do chwili spłaty zaległego czynszu. Za formę samopomocy legalnej uznaje się też ujęcie osoby na gorącym uczynku przestępstwa lub w  
pościgu   podjętym   bezpośrednio   po   popełnieniu   przestępstwa,   jeśli   zachodzi   obawa   ukrycia   się   tej   osoby   lub   nie   można   ustalić   jej 
tożsamości (art. 243 KPK).

Zgoda   dysponenta.  Zgoda   dysponenta   dobra   prawnego   wyłącza   bezprawność   uzgodnionego   naruszenia   tego   dobra   -   wyjątek:   nie 
wyłącza bezprawności zgoda na pozbawienie życia ani na ciężkie uszkodzenie ciała. Aby zgoda dysponenta była skuteczna, musi: a) 
zostać wyrażona przez osobę pełnoletnią i w pełni poczytalną; b) musi wyraźnie dotyczyć naruszenia konkretnego dobra prawnego; c) musi 
zostać wyrażona dobrowolnie; d) musi nastąpić najpóźniej w chwili dokonywania czynu (zgoda ex post nie wyłącza jego bezprawności); d) 
sprawca   musi   mieć   świadomość,   że   działa   za   zgodą   pokrzywdzonego.   Niekiedy   brak   zgody   stanowi   jedno   ze   znamion   czynu 
zabronionego. W przypadku zabójstwa eutanatycznego zgoda jest znamieniem uprzywilejowanego czynu zabronionego.

Czynności lecznicze.  Czynności lecznicze to wszelkie działania mające na celu leczenie chorego (diagnostykę, terapię i profilaktykę); 
najważniejsze z punktu widzenia prawa karnego są zabiegi operacyjne (bo wiążą się z głęboką ingerencją w organizm ludzki oraz z 
ryzykiem śmierci, uszkodzeń ciała lub uszczerbku na zdrowiu). Podstawowe warunki legalności zabiegów leczniczych to: a) działanie w 
celu leczniczym, b) wykonanie zabiegu ze wskazaniami wiedzy i sztuki medycznej, c) wykonanie zabiegu przez osobę uprawnioną (w 
zasadzie   lekarz,   przy   prostszych   zabiegach   także   inna   uprawniona   osoba   z   personelu   służby   zdrowia),   d)   należyte   poinformowanie 
pacjenta o istocie zabiegów leczniczych oraz uzyskanie jego zgody na poddanie się zabiegowi.  Co do zasady dokonywanie zabiegów bez 
zgody pacjenta jest przestępstwem (wnioskowym, art. 192 KK; art. 34 ustawy o zawodzie lekarza i lekarza dentysty) – np. na zabieg  
operacyjny potrzebna jest pisemna zgoda chorego (przy małoletnich lub chorych psychicznie potrzebna jest zgoda opiekuna faktycznego 
lub przedstawiciela ustawowego). Jeśli chory nie wyraża zgody na zabieg konieczny dla ratowania życia lub zdrowia, jest nieprzytomny lub 
niemożliwe jest porozumienie się z jego opiekunem/ przedstawicielem ustawowym – konieczna jest zgoda właściwego sądu opiekuńczego 
(w sytuacjach, gdy zwłoka w wykonaniu zabiegu mogłaby spowodować utratę życia lub ciężki uszczerbek na zdrowiu, lekarz może dokonać 
zabiegu sam [gdy to możliwe, obowiązany jest zasięgnąć opinii drugiego lekarza]). Ograniczenie konieczności wyrażenia zgody występuje 
w przypadku skazanych na karę pozbawienia wolności.     Co do zasady, lekarz może dokonać operacji w zarejestrowanym  zakładzie 
leczniczym (ew. przy zabiegach prostych czy wypadkach, w innych miejscach).  Zabiegi kosmetyczne  również mają swoje wymagania: 
muszą   być   prowadzone   w   celu   kosmetycznym,   zgodnie   ze   wskazaniami   sztuki,   przez   kompetentną   osobę,   bezwzględnie   za   zgodą 
upiększanego.  Błąd w sztuce lekarskiej. Kwestia sporna, bo przecież są różne szkoły i metody lecznicze.   Eksperyment leczniczy: coś 
ściślejszego   niż   eksperyment   medyczny:   wymagana   jest   dobrowolna   zgoda,   i   należyte   poinformowanie   pacjenta   o   ryzyku   zabiegu. 
Dopuszczalna aborcja. Spowodowanie przerwania ciąży (nawet za zgodą kobiety ciężarnej) w obecnym stanie prawnym jest w zasadzie 
przestępstwem. Zgodne z prawem przerwanie ciąży jest możliwe, jeśli: a) ciąża zagraża poważnym niebezpieczeństwem życiu lub zdrowiu 
kobiety,   b)   stwierdzono   ciężkie   i   nieodwracalne   uszkodzenie   płodu   albo   nieuleczalną   chorobę   zagrażającą   jego   życiu,   c)   ciąża   jest 
wynikiem przestępstwa, (nie uwzględniono proponowanej przez lewicę sytuacji „trudnych warunków życiowych kobiety ciężarnej”). Do tego 
dochodzą ograniczenia czasowe czy personalne (przesłanki aborcji muszą potwierdzić, oprócz przeprowadzającego zabieg, jeszcze dwaj 
lekarze) oraz miejscowe (aborcji można dokonać jedynie w publicznych ZOZ-ach). KK nie reguluje szczegółowo kwestii aborcji, odsyła do 
ustaw szczególnych (art. 152 §1 KK).

Okoliczności uchylające i/lub umniejszające winę.

Błąd.  Błąd to rozbieżność między obiektywną rzeczywistością a wyobrażeniem o niej lub jej odbiciem w świadomości podmiotu. Owa  
obiektywna rzeczywistość składa się z różnych elementów, przy czym każdy może być przedmiotem błędu. Prawo karne interesuje jedynie  
błąd co do znamion czynu zabronionego, błąd co do bezprawności czynu oraz błąd co do kontratypu, bo tylko one mogą być przesłanką do  
umniejszenia winy sprawcy działającego w stanie błędu.

Błąd co do znamion. Błąd co do znamion (co do okoliczności stanowiących znamiona czynu zabronionego) polega na tym, że sprawca  
czynu   nie   ma   świadomości,   ze   swoim   zachowaniem   wypełnia   znamiona   określonego   czynu   zabronionego   (error   facti;   sprawca   ma 
właściwe wyobrażenie co do prawa, ale błędnie mniemanie o rzeczywistości; np. myśliwy X zabija człowieka, myśląc, że to odyniec).
Jeśli błąd co do znamion nie był zawiniony, to uchyla winę w całości; jeśli był zawiniony, uchylona zostaje jedyne umyślność – w rezultacie  
sprawca odpowiada za przestępstwo nieumyślne lub w ogóle nie odpowiada, jeśli wypełnił znamiona przestępstwa, którego można się 
dopuścić wyłącznie umyślnie.  Błąd nieistotny.  O błędzie co do znamion nie można mówić w przypadku, gdy sprawca popełnia  error in 
personam  lub  error   in   obiecto    (np.   X   kradnie   kuchenkę   mikrofalową,   którą   wziął   za   telewizor).   Gdyby   sprawca   nie   popełnił   błędu, 
dokonałby czynu wypełniającego te same znamiona (tzn. gdyby X zgodnie ze swym wyobrażeniem o rzeczywistości ukradł telewizor, to i 
tak mielibyśmy do czynienia z kradzieżą rzeczy), a zatem nie byłby to błąd istotny dla kwalifikacji prawnej czynu.  Błąd co do znamion 
kwalifikujących i uprzywilejowujących. Błąd co do okoliczności kwalifikujących uchyla zarzucalność popełnienia czynu kwalifikowanego (bo 
okoliczności kwalifikujące muszą być objęte umyślnością, podobnie jak wszystkie inne znamiona). Błąd co do kwalifikujących następstw 
czynu  nie uchyla  winy,  jeśli błąd był  wynikiem  niedbalstwa  lub lekkomyślności  (bo kwalifikowane  następstwa  mogą być  objęte także 
nieumyślnością – por. kombinowana strona podmiotowa). Błąd co do  okoliczności uprzywilejowującej  (tzn. urojenie sobie jej istnienia) 
uzasadnia łagodniejszą odpowiedzialność sprawcy, jeśli błąd jest usprawiedliwiony.
Błąd co do bezprawności czynu. Błąd co do bezprawności (oceny prawnej) czynu polega na tym, że sprawca ma błędne wyobrażenie o 
jego sprzeczności z prawem (error iuris; sprawca ma  właściwe wyobrażenie o rzeczywistości). Może się to przybrać dwie postacie: a) 
przestępstwa urojonego, które istnieje tylko w głowie sprawcy i nas nie obchodzi (X sądzi, że jedząc zupę popełnia zbrodnię; Y myśli, ze 
złamał   prawo   odpierając   zamach   w   warunkach   obrony   koniecznej   etc.);   b)   nieświadomości   bezprawności   (X   dokonał   zabójstwa 
eutanatycznego sądząc, ze jest ono w Polsce legalne). Zgodnie z art. 29 KK, nieświadomość bezprawności wyłącza winę

5

, jeśli owa 

nieświadomość jest usprawiedliwiona

6

. Nieświadomość nieusprawiedliwiona może co najwyżej prowadzić do nadzwyczajnego złagodzenia 

kary. Jest to rozsądny kompromis miedzy zasadą ignorantia iuris nocet i uzależnieniem odpowiedzialności od winy sprawcy.
Błąd co do okoliczności wyłączających  odpowiedzialność.  Zgodnie z art. 29 KK winę sprawcy czynu zabronionego wyłącza jego 
usprawiedliwione błędne przekonanie, że działa w warunkach kontratypu lub okoliczności wyłączającej winę. Jeśli takie przekonanie nie  
jest usprawiedliwione, stanowi co najwyżej przesłankę dla nadzwyczajnego złagodzenia kary.  Krótka historia błędu co do okoliczności 
wyłączających odpowiedzialność. Opisanej wyżej regulacji nie było w KK z 1969 r.; a o konieczności jej wprowadzenia zadecydował spór o 
to, jaki charakter ma błą co do kontratypu. Pojawiały się tezy, że: a) jest to error iuris; b) że jest to error facti; c) że to zależy od konkretnego 
przypadku i może wynikać zarówno z błędu co do prawa, jak i błędu co do okoliczności. Spór nie był czysto akademicki, bo wpływ error 
facti  i error iuris  na ustalenie winy był odmienny (pierwszy uchylał winę, gdy był niezawiniony, drugi – kiedy był usprawiedliwiony).

Niepoczytalność i ograniczona poczytalność.   Niepoczytalność. Zgodnie z 

art. 31 § 1 KK 

nie popełnia przestępstwa, kto z powodu 

choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego  
znaczenia  [wada świadomości]  lub pokierować swym postępowaniem  [wada woli]. Taka niezdolność do rozumienia znaczeń czynów i 
kierowania   własnym   postępowaniem   nosi   w   prawniczym   slangu   nazwę   niepoczytalności.   Ustala   się   ja   w   oparciu   o   opinie   biegłych  
psychiatrów. Ustawodawca wylicza potencjalne przyczyny wad woli i świadomości właściwych niepoczytalności (tzn. definiuje ją metodą 
mieszaną;  gdyby ich nie wyliczył, byłaby to metoda psychologiczna, gdyby poprzestał na ich wyliczeniu, mielibyśmy do czynienia z metodą 
biologiczno-psychiatryczną). Są to: upośledzenie umysłowe, choroba psychiczna i inne zakłócenia czynności psychicznych - o ile każde z  
nich mogą wywołać stosowne skutki. 
A. Upośledzenie umysłowe. Upośledzenie umysłowe oznacza niedorozwój umysłowy spowodowany uszkodzeniem mózgu w okresie życia 
płodowego   lub   wadą   genetyczną;   także   poważny   zanik   niektórych   funkcji   mózgu   wywołany   urazem.   Zgodnie   z   doktryną,   właściwą 
przesłanką do uznania niepoczytalności sprawcy jest zawsze głębokie upośledzenie;   ograniczenie umysłowe nie jest dobrą okazją do 
niepoczytalności, chociaż zresztą i tak ostateczny głos należy do biegłych. To oni orzekają, czy oskarżony mógł być niepoczytalny w chwili 
popełnienia czynu. I nie pomaga w tym nawet klasyfikacja WHO (1968) dzieląca upośledzenie umysłowe na: lekkie, średnie, ciężkie i 
głębokie. 
B.  Choroby psychiczne.  Choroby psychiczne są najczęstszą przyczyną  skutków niepoczytalności. Chodzi tu o psychozy o podkładzie 
organicznym (wszelkie postacie otępienia, w tym starcze, miażdżycowe; porażenie postępujące) i psychozy czynnościowe (schizofrenia, 
parafrenia, cyklofrenia, paranoja itd.). Chorobą psychiczną nie jest psychopatia. Powoduje jednak trudności w kierowaniu przez psychopatę 
swym działaniem, stąd, choć psychopaci są w zasadzie poczytalni, zdarza się przypisywanie im ograniczonej poczytalności (p. niżej). 
C.  Inne zakłócenia czynności psychicznych.  Chodzi tu o wszystkie nie opisane wyżej zakłócenia czynności psychicznych, które mogą 
wywołać skutki psychiczne odpowiadające niepoczytalności.   Zwykle zalicza się do nich np. afekt patologiczny (ale nie "normalny", tzn. 
fizjologiczny znany z  

art. 148 § 4 KK

), upojenie patologiczne (czyli nie takie zwykłe, jak u normalnego człowieka po paru kieliszkach), 

zaburzenia wywołane zatruciem, odwodnieniem etc., odurzenie narkotykowe, stany pośpiączkowe i padaczkowe, psychozy infekcyjne i 
intoksykacyjne,   psychogenne   stany   zamroczeniowe,   zapalenie   opon   mózgowych.   Zdaniem   profesora   Wąska,   czasem   także   hipnoza 
(raz...dwa...trzy...dokonasz teraz kradzieży leśnej)

7

.

Ograniczenie   poczytalności.  Ograniczenie   poczytalności   oznacza   każdy   stan   pośredni   między   pełna   poczytalnością   a   totalną 
niepoczytalnością. Jest stopniowalne. Jeśli jest znaczne, stanowi podstawę do nadzwyczajnego złagodzenia kary (

art. 31 § 2 KK

); jeśli jest 

łagodniejsze, nie stanowi takiej podstawy, ale zgodnie z dyrektywami wymiaru kary (

art. 53 § 2 KK

) może (powinno?) zostać uwzględnione 

w ramach sędziowskiego wymiaru kary.
Odpowiedzialność   za   czyn   popełniony   w   stanie   odurzenia.  Odurzenie   (wywołane   alkoholem,   narkotykami   czy   środkami 
psychotropowymi), zwłaszcza jeśli jest silne, może powodować skutki psychiczne właściwe niepoczytalności. A ta redukuje winę i ogólnie 
jest korzystna dla niepoczytalnego. Czai się tu pewne niebezpieczeństwo skierowane w szczególności wobec funkcji ochronnej prawa 
karnego. Gdyby nie doktryna i dodatkowe regulacje, każdego, kto dopuszcza się przestępstwa po pijaku, trzeba by było uniewinniać lub  
zmniejszać mu karę. Roiłoby się od pijanych przestępców, a Ci (właśnie ze względu na kłopoty z kreowaniem działaniem i rozumieniem 
jego znaczenia) byliby bardziej nieobliczalni i potencjalnie groźniejsi. Wszystko przez to, że potencjalni przestępcy celowo upijaliby się, by 
dokonać ten czy ów niecny czyn. A tego raczej nie powinno się premiować złagodzoną odpowiedzialnością. Stąd też różne systemy prawa 
karnego różnie sobie z tym absurdem próbowały poradzić:
1. Najstarsza i najpopularniejsza jest koncepcja actio libera in causa, zgodnie z którą wyłącza się uznanie za niepoczytalna tej osoby, która 
świadomie wprowadziła się w stan odurzenia, aby w takim stanie dokonać czynu zabronionego.
2.   Inaczej   wyglądało   to   w   ustawodawstwie   państw   socjalistycznych,   gdzie   osoby   popełniające   czyn   zabroniony   w   stanie   odurzenia  
podlegały zaostrzonej odpowiedzialności, bez bawienia się w jakieś niuanse. 
3. Niemiecki system prawny przewiduje, że zawinione odurzenie się i następcze popełnienie czynu zabronionego jest osobnym typem 

5

 Tym samym ustawodawca oddzielił świadomość bezprawności od zamiaru (winy).

6

 Zdaniem SN 

error iuris usprawiedliwić można: a)  długim pobytem za granicą, b) odcięciem od świata podczas klęski żywiołowej, c) w przypadku popełnienia czynu w stanie  

wojennym przed należytą publikacją naruszonego aktu normatywnego.

7

 A zdaniem profesora Zolla także zespół napięcia przedmiesiączkowego. Doktor Piskorski zaleca jednak krytyczne podejście do takich koncepcji i podkreśla, że zahipnotyzowani 

zabójcy zdarzali się wyłącznie na kartach XIX-wiecznych kryminałów i powieści grozy.

przestępstwa  (tzw.  Rauschdelikt). Z kolei w przypadku odurzenia niezawinionego stosuje się przepis o niepoczytalności (wyłączającej 
winę). Nie jest to złe rozwiązanie, tylko zdaniem niektórych gwałci nieco logiczną konstrukcję przestępstwa odcinając winę za popełnienie 
samego czynu i przylepiając ją do odurzenia.

Art. 31 § 3 KK

 zakłada wyłączenie stosowania  

§ 1 

i 

2

 co do przypadków w których sprawca wprawił się w stan odurzenia  powodujący 

wyłączenie   lub   ograniczenie   poczytalności,   które   to   wyłączenie   lub   ograniczenie:   a)   przewidywał   lub   b)   mógł   przewidzieć. 
Odpowiedzialność   sprawcy   zależy  zatem   od  zawinienia   takiego odurzenia  (jeśli  pije  bo chce,  to  jest winny;   jak  go  zmuszają,   to już 
niekoniecznie). Trochę to podobne do  actio libera in causa, z tym, że odpada wymóg zmierzania do dokonania czynu zabronionego. 
Zgodnie   z   aktualnym   rozwiązaniem   kodeksowym   sprawca   nie   zostanie   uznany   za   niepoczytalnego,   nawet   jeśli   w   sposób   zawiniony 
wprowadzi się w odurzenie bez chęci popełnienia czynu zabronionego. 
Odurzenie patologiczne  (tzn. takie, co do którego sprawca nie przewidywał,  ze ograniczy jego poczytalność),  jako niezawinione,  jest 
okolicznością wyłączającą lub umniejszającą winę. Muszą jednakowoż zostać spełnione dwa warunki: a) sprawca po raz pierwszy odczuwa 
skutki odurzenia patologicznego (później przyjmuje się że już wie o swojej patologii i może przewidywać skutki odurzenia); b) sprawca 
odurzył   się   w   stopniu   wystarczająco   niewielkim,   by  nie   mógł   spodziewać   się   ograniczenia   poczytalności;   jeśli   sprawca   pije   jak   cała 
Federacja   Rosyjska   (i   pół   byłego   Bloku   Wschodniego),   to   nawet   nie   wiedząc   o   swojej   patologii   może   przewidywać   wyłączenie 
poczytalności.

Anormalna sytuacja motywacyjna.
Rozkaz przełożonego.  W  wojsku i niektórych  innych  służbach  mundurowych  istnieje zasada  dyscypliny  i podporządkowania  (w tym 
obowiązek wykonania rozkazu), zaś za jej naruszenie pociąga za sobą kary dyscyplinarne i prawnokarne. Działanie w sytuacji związania 
silnie oddziałuje na psychiczne procesy motywacji i woli. Powinno się je uwzględniać, gdy osoba wykonująca rozkaz przełożonego naruszy 
prawo.  Jak to wygląda w praktyce? Francuska teoria ślepych bagnetów zakłada, ze za skutki wykonania rozkazu odpowiada zawsze 
rozkazodawca.  Sędziowie   Trybunału  Norymberskiego   uznali,   ze   rozkaz  nie  wyłącza  odpowiedzialności  rozkazobiorcy   (co  najwyżej   ją 
łagodzi), zaś głównym kryterium jej mierzenia jest faktyczna możliwość wyboru przy podejmowaniu decyzji (huh?). 
Polski KK (w art. 318 KK) zakłada, ze nie popełnia przestępstwa żołnierz dopuszczający się czynu zabronionego będącego wykonaniem 
rozkazu, chyba że wykonując rozkaz umyślnie popełnia przestępstwo 
(Przykład:  Sierż. X rozkazał szeregowemu  Y przewiezienie furgonetką dziesięciu worków cementu do miejscowości W. Mjr starał się 
uniknąć tego zadania, bo wcześniej wypił z kolegami dwa kieliszki czegoś mocniejszego. X użył argumentu o treści ‘Taak? To zapomnijcie 
o przepustce  na święta’  i Y skapitulował.  Wykonał rozkaz powodując  po drodze wypadek  komunikacyjny.  Y odpowiada  za jazdę  po 
pijanemu, bo była ona objęta umyślnością; nie odpowiada za spowodowanie wypadku, jeśli spowodował go nieumyślnie.) 
Rozkaz. Definicja legalna rozkazu: polecenie określonego działania lub zaniechania wydane służbowo żołnierzowi przez przełożonego lub  
uprawnionego żołnierza starszego stopniem (art. 115 § 18 KK). Inne niż wojsko służby publiczne. Zasady odpowiedzialności podwładnych 
kształtują się podobnie w odniesieniu do innych, podobnie zorganizowanych służb publicznych: Policji, ABW, Agencji Wywiadu, Służby 
Więziennej, Straży Granicznej, Państwowej Straży Pożarnej.
Stan wyższej konieczności.  Stan wyższej konieczności został opisany w notatce o kontratypach, bo KK wyłącza bezprawność czynu 
zabronionego dokonanego w warunkach stanu wyższej konieczności, ale tylko wtedy, gdy sprawca działa w sposób opisany w art. 26 § 1 
KK, z kolei w przypadkach opisanych w art. 26 § 2 KK mamy do czynienia z przekroczeniem granic stanu wyższej konieczności  i wówczas 
czyn  jest bezprawny,  ale  sprawcy  nie można  przypisać  winy  (chyba,  że  miał szczególny  obowiązek  ochrony dobra poświęcanego  – 
wówczas można).

VI. FORMY POPEŁNIENIA PRZESTĘPSTWA

Formy   stadialne   przestępstwa.  Przestępstwo   jest   procesem   rozciągniętym   w   czasie   i   składa   się   z   kilku   etapów.   Realizacja   czynu 
zabronionego może nastąpić nie tylko w formie dokonania (zdarza się, że sprawca odstępuje od dokonania, bądź uniemożliwiają mu je 
okoliczności od niego niezależne), zdarza się że przestępstwo jest realizowane w którejś z pozostałych form stadialnych (np. może działać 
nieskutecznie   i   zakończyć   działanie   na   usiłowaniu;   może   zostać   zatrzymany   przez   organy   ścigania   w   trakcie   podejmowania   działań 
przygotowawczych etc.). 
W ramach tzw. pochodu przestępstwa wyróżnia się jego etapy:
a) zamiar (np. postanawiam zabić pana Tomka);
b) przygotowanie (np. konstruuję bombę zegarową);
c) usiłowanie (np. podkładam ją pod rowerem pana Tomka i włączam zegar);
d) dokonanie (np. pan Tomek ponosi śmierć w wyniku obrażeń odniesionych wskutek wybuchu).
Formami stadialnymi  przestępstwa  są  zawsze:  dokonanie  i  usiłowanie.  W  przypadku  niektórych   typów   przestępstw  karalne są  także 
czynności przygotowawcze.   Formą stadialną realizacji  przestępstwa  nie jest nigdy przestępny zamiar, zgodnie  z zasadą  cogitationis 
poenam nemo patitur (nie godzi się nikogo karać za myśli). Zgodnie z definicją przestępstwa, musi ono być czynem.
Przygotowanie.  Przygotowanie   polega,   zgodnie   z   definicją   ustawową   w   art.   16   §   1   KK,   na   podjęciu   w   celu   popełnienia   czynu 
zabronionego

8

  czynności  mających   stworzyć  warunki  do  przedsięwzięcia   czynu  zmierzającego  bezpośrednio   do jego  dokonania  (tzn. 

warunki do podjęcia usiłowania lub dokonania, jeśli usiłowanie się uda). Formy przygotowania. Czynności opisane w art. 16 §1 KK mogą 
przybrać: 1. formę rzeczową: a) gdy sprawca uzyskuje (legalnie lub nie) lub przysposabia (dokonuje zmian i przeróbek uzdatniających  
przedmiot do popełnienia przestępstwa  za jego pomocą) środki do popełnienia przestępstwa; b) zbiera informacje; c) sporządza plan 
działania   (ponieważ   jednak   myślenie   nie   może   być   karalne,   zbieranie   informacji   i   sporządzanie   planu   musi   być   uzewnętrznione   i 
dostrzegalne dla innych); 2. formę personalną, która polega na wejściu z inną osobą (osobami) w porozumienie, którego przedmiotem jest 
wspólne popełnienie przestępstwa (w szczególności: podjecie decyzji i podział ról). Warto przy tym zaznaczyć, że przygotowanie jest 
zawsze działaniem, nie może polegać na zaniechaniu. Karalność przygotowania. Przygotowanie jest najbardziej odległym od dokonania i z 
tego   powodu   jest   karalne   tylko   wtedy,   gdy   ustawa   tak   stanowi.   A   stanowi   tak   w   odniesieniu   do   przestępstw:   wojny   napastniczej, 
ludobójstwa, zamachu stanu, zamachu na jednostkę Sił Zbrojnych, przestępstw przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu, fałszerstwa, 
oraz dezercji  i samouszkodzenia  ciała penalizowanych  w części  wojskowej  KK

9

. Ponadto prawo  przewiduje  klauzulę  niekaralności w 

przypadku odstąpienia od przygotowań.
Usiłowanie.  Za usiłowanie  odpowiada  ten, kto w zamiarze (bezpośrednim lub ewentualnym  – przyp. prof. Marek) popełnienia czynu 
zabronionego swoim zachowaniem się zmierza bezpośrednio do dokonania, które jednak nie następuje (art. 13   § 1 KK).  Zachowanie. 
Przez zachowanie się rozumiemy zarówno działanie, jak i zaniechanie, przy czym nie można przez zaniechanie usiłować popełnienia 
przestępstwa   formalnego   (bo   w   takich   przypadkach   już   samo   zaniechanie   jest   równoznaczne   z   dokonaniem).  Bezpośredniość. 
Bezpośredniość zmierzania do dokonania oznacza to, że sprawca doprowadził swj przestępny zamiar do etapu bliskiego dokonania. Nie 
wiadomo jednak, jak bliski musi być ten etap i jakich kryteriów użyć przy wyznaczeniu granic usiłowania. Francuzi mają proste rozwiązanie 

8

 

Dolus directus coloratus - przygotowanie może być objęte wyłącznie zamiarem bezpośrednim kierunkowym!

9

 Dlaczego taki a nie inny katalog? Decydują o tym względy polityki kryminalnej i funkcja ochronna (są rzeczy, którym lepiej zapobiegać niż je zwalczać); szczególny charakter  

chronionych dóbr (związanych z interesem państwa lub dużej ilości ludzi) oraz właściwości techniczne czynów (wymagają przygotowań).

– ich zdaniem sprawca usiłuje, gdy zaczyna realizować znamiona czynu zabronionego (usiłowanie = początek dokonania). Jest to jednak 
ujęcie nieco za wąskie (we Francji X usiłuje zabójstwa dopiero, gdy pociąga za spust :/ ) i u nas przyjęła się koncepcja niemiecka, zgodnie 
z   którą   usiłowanie   obejmuje   także   sytuację   w   której   sprawca   jest   przekonany,   że   nic   nie   dzieli   go   od   początku   dokonania   według 
obiektywnych kryteriów rzeczywiście nic go nie dzieli (X usiłuje zabójstwa już kiedy do mnie podchodzi z nabitym pistoletem i chce mnie  
zastrzelić; orzeczenie SN: Q, V i Y usiłują kradzieży z włamaniem, kiedy z łomami i ciężkim młotem czają się na klatce schodowej i czekają, 
aż Z wyjdzie z mieszkania). A o tym, czy sprawcę coś dzieli od dokonania można orzec jedynie po skrupulatnej analizie konkretnego czynu. 
Brak dokonania. Z brakiem dokonania mamy do czynienia, gdy sprawca nie zrealizował wszystkich znamion czynu objętego zamiarem (w 
szczególności, gdy nie osiągnął zamierzonego skutku). W związku z tym można mówić o usiłowaniu chybionym (gdy brak dokonania był 
skutkiem   wadliwości   zachowania   sprawcy,   np.   niecelnym   oddaniu   strzału)   lub  zatamowanym  (gdy  w  dokonaniu   czynu   zabronionego 
przeszkodziło zachowanie osób trzecich, np. sprawca został obezwładniony tuż przed pociągnięciem za spust; ofiarę uratowało pogotowie 
etc.). Poza tym usiłowania możemy dzielić na ukończone (gdy sprawca wykonał wszystkie zamierzone czynności, ale nie osiągnął skutku) i 
nieukończone  (gdy wykonał jedynie cześć zamierzonych działań, np. chciał fałszować banknoty, a zdołał tylko wydrukować awersy :P). 
Usiłowanie kwalifikowane i czynny żal.  Usiłowaniem kwalifikowanym określa się sytuację, w której sprawca nie osiągnął zamierzonego 
skutku, ale osiągnął inny, z którym co najmniej się godził, a który również jest przestępny (np. X chciał przemocą doprowadzić Y do 
obcowania płciowego, ale udało mu się jedynie dokonać u Y uszkodzeń ciała). W takich sytuacjach mamy do czynienia z kumulatywną 
kwalifikacją prawną (sprawca odpowiada za usiłowanie czynu A + dokonanie czynu B). Jeśli łagodniejszy skutek jest skutkiem działań 
objętych czynnym żalem, to usiłowanie pozostaje bezkarne, a sprawca odpowiada tylko za wywołanie owego łagodniejszego skutku.
Usiłowanie nieudolne. Z usiłowaniem nieudolnym mamy do czynienia, gdy dokonanie, do którego zmierza sprawca jest ex ante niemożliwe, 
ale sprawca o tym nie wie. Usiłowanie nieudolne (art. 13 § 2 KK) jest bezprawne, jeśli niemożliwość dokonania wynika braku przedmiotu 
wykonawczego   (X   usiłuje   okraść   pusty   sejf   lub   zabić   martwego   Y)   lub   użycia   niewłaściwych   środków   (X   chce   zabić   Y   nienabitym  
pistoletem; X chce dokonać nielegalnego wyrębu przy pomocy kostki masła). Bezkarne jest usiłowanie nieudolne ze względu na błąd co do 
osoby   czy   nieodpowiedni   sposób   działania.   Racją   penalizacji   usiłowania   jest   negatywna   ocena   nastawienia   sprawcy.  Karalność 
usiłowania.  Co   do   zasady   wymiar   kary   za   usiłowanie   jest   taki   sam   jak   przy   dokonaniu,   można   jednak   uznać   brak   dokonania   za 
okoliczność   łagodzącą.   Przy   usiłowaniu   nieudolnym   sąd   może   zastosować   nadzwyczajne   złagodzenie   kary,   a  nawet   odstąpić   od   jej 
wymierzenia. Ustawodawca wprowadza w art. 115 § 1 KK klauzulę niekaralności: nie podlega karze osoba, która dobrowolnie odstąpiła od  
dokonania [odstąpienie od dokonania], lub zapobiegła skutkowi stanowiącemu znamię czynu zabronionego [czynny żal]. Jeśli czynny żal 
okazał się bezskuteczny, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary. Karalność usiłowania kwalifikowanego objętego czynnym  
żalem została opisana wyżej (p. usiłowanie kwalifikowane i czynny żal).  Dobrowolność.  Ważne za to, by odstąpienie od dokonania lub 
zapobieżenie skutkom było dobrowolne, tzn. by sprawca mógł bez przeszkód dokonać czynu, ale zrezygnował. Nie istotna jest przy tym 
motywacja   sprawcy   (przypływ   miłosierdzia   jest   równie   dobry   jak   obawa   przed   ukaraniem).    Powiadomienie   organu   ścigania.  Przy 
niektórych przestępstwach (np. zamach na niepodległość państwa, szpiegostwo itp.) dla zastosowania klauzuli niekaralności konieczne jest 
jeszcze zawiadomienie organu powołanego do ścigania, o wszystkich istotnych okolicznościach popełnionego czynu. 

Formy zjawiskowe przestępstwa.  Formy zjawiskowe obejmują wszystkie formy sprawstwa  i współdziałania (sprawstwo indywidualne 
wykonawcze, współsprawstwo, sprawstwo kierownicze, sprawstwo polecające, podżeganie, pomocnictwo).
Formy sprawstwa. Kodeks karny przewiduje cztery formy sprawstwa, wymienione w 

art. 18 KK

; są to:

a) Sprawstwo indywidualne wykonawcze. Ze sprawstwem indywidualnym wykonawczym mamy do czynienia, gdy jedna osoba własnym 
zachowaniem wypełnia wszystkie znamiona czynu zabronionego.
b)   Współsprawstwo.  Współsprawstwo   zachodzi,   gdy   dwie   lub   więcej   osób   działają   w   porozumieniu,   którego   treścią   jest   wspólne 
popełnienie   czynu   zabronionego,   przy   czym   istotne   jest,   aby   porozumienie   zostało   zawarte   przed   lub   w   czasie   realizacji   czynu 
zabronionego. Osoba, która włącza się do przestępnego porozumienia w trakcie realizacji rozpoczętego czynu zabronionego jest określana 
mianem   sprawcy   sukcesywnego   i   odpowiada   tylko   za   tę   część   przestępnego   działania,   w   której   uczestniczyła   -   ważne,   żeby   do 
porozumienia doszło w  trakcie realizacji czynu, jeśli sprawcy umówili się znacznie wcześniej co do tego, kto i kiedy co zrobi, to wszyscy  
odpowiadająca całość.  Współsprawstwo konieczne.  O współsprawstwie koniecznym można mówić tam, gdzie bez porozumienia z inna 
osoba nie da się zrealizować znamion przestępstwa, np. w przypadku bigamii czy udziału w bójce.  Koincydencja.  Od współsprawstwa 
należy   odróżnić   wielość   równoległych   sprawstw   indywidualnych   (koincydencyjnych),   gdzie   kilka   osób   bez   porozumienia   realizuje 
działalność przestępna w tym samym miejscu i korzystając z te samej sposobności. Granice współsprawstwa. Nie zawsze wiadomo, gdzie 
kończy   się   współsprawstwo,   a   zaczynają   inne   formy   współdziałania   (zwłaszcza   pomocnictwo).   Nie   ma   problemu,   gdy   każdy   ze 
współsprawców wypełnia wszystkie znamiona czynu zabronionego, ale schody się zaczynają, gdy któryś z uczestników przestępnego 
zdarzenia   nie   realizuje   tych   znamion   (w   szczególności   nie   realizuje   czasownikowej   dyspozycji).   Teoria   obiektywna   zakłada,   że 
współsprawcą jest ten, kto realizuje przynajmniej jedno znamię czynu zabronionego (w szczególności czasownikową dyspozycję). Teoria 
subiektywna zakłada, że współsprawcą jest ten, który ma zamiar osobistego popełnienia przestępstwa (ten kto chce, aby to inni  je popełnili 
i zamierza im jedynie pomóc jest pomocnikiem). Teoria istotnej roli zakłada, ze ten jest współsprawcą, kto na tyle istotnie przyczynił się do 
realizacji czynu przestępnego, że bez niego nie byłaby ona możliwa albo byłaby mocno utrudniona. Formy współsprawstwa?. KK wyróżnia 
osobno dwie pozostałe formy sprawstwa: kierownicze i polecające; ponieważ jednak obie obejmują udział wielu osób w realizacji czynu  
zabronionego, prof. Janiszewski, bardzo skąd inąd rozsądnie, stwierdził, ze są one formami współsprawstwa.
c) Sprawstwo kierownicze. Sprawstwo kierownicze dotyczy osoby kierującej realizacją czynu zabronionego przez inną osobę (osoby) i 
mającej możliwość faktycznego panowania nad przebiegiem bezprawnego przedsięwzięcia. A owa możliwość panowania polega na tym, 
że osoba kierująca decyduje o początku, prowadzeniu (ew. zmianie lub przerwaniu) akcji.
d) Sprawstwo polecające.  Kodeks karny wzbogacił katalog form sprawstwa  o wykorzystanie  osoby (osób) uzależnionych  od siebie, 
polegające na poleceniu tej osobie (osobom) dokonania przestępstwa. Omówiona forma sprawstwa nie ma miejsca, gdy osoba polecająca 
bierze   udział   w   popełnieniu   przestępstwa   (wtedy   mamy  do   czynienia   ze   sprawstwem   kierowniczym),   ani   gdy   osoba,   której   zlecono 
popełnienie   przestępstwa   nie   jest   faktycznie   uzależniona   od   osoby   zlecającej   popełnienie   owego   przestępstwa   (a   nie   ma   takiego 
uzależnienia np. między zleceniodawcą a płatnym zabójcą) - wówczas mamy do czynienia z podżeganiem.
Formy   współdziałania.  Współdziałanie   to   wszelkie   postacie   działania   wielu   osób   dla   zrealizowania   przestępnego   celu.   Obejmuje: 
współsprawstwo i sprawstwo kierownicze (tzw. formy współdziałania sprawczego – p. formy sprawstwa) oraz podżeganie i pomocnictwo.
e) Podżeganie. Podżeganie polega na nakłanianiu innej osoby do dokonania czynu zabronionego, gdy się chce, aby owa inna osoba tego 
czynu dokonała. Nakłanianie oznacza działanie (w każdej możliwej formie) zmierzające do wywołania u kogoś pewnego zamiaru (tu: 
zamiaru   dokonania   czynu   zabronionego).   Jeśli   sprawca   uzewnętrzni   swój   zamiar   zanim   inna   osoba   zacznie   podejmować   działania 
właściwe   podżeganiu,   to   w   grę   będzie   wchodziło   pomocnictwo   w   formie   utwierdzenia   w   przestępnym   zamiarze.   Podżegania   można  
usiłować

10

. Do podżegania można podżegać (‘Ej, no powiedz doktorowi Bogaczowi, że namówił profesora Peczenika do kradzieży leśnej!’).

f) Pomocnictwo.  Pomocnictwo polega na ułatwianiu innej osobie dokonania czynu zabronionego w zamiarze, by ta osoba dokonała 
takiego czynu. Ułatwić dokonanie przestępca można m.in. przez dostarczenie środka lub narzędzia, stworzenie warunków, udzielenie 
informacji czy też dostarczając sprawcy pomocy psychicznej (wsparcia, utwierdzenia w złym zamiarze). Pomocnictwa można się podpuścić 
przez zaniechanie (gdy się miało szczególny obowiązek niedopuszczenia do przestępstwa) i w zamiarze ewentualnym (KK pisze, ze  w 

10

 Czyż nie to miał na myśli wieszcz Mickiewicz, pisząc „

Słuchaj, dzieweczko...! A ona nie słucha.”?

zamiarze, ale nie wskazuje w jakim, więc w każdym :P). Pomocnictwo do przestępstwa może wystąpić tylko przed lub w czasie realizacji  
przestępstwa. Pomoc sprawcom w uniknięciu odpowiedzialności po jego popełnieniu jest osobnym przestępstwem (poplecznictwo). 
Odpowiedzialność   pomocników   i   podżegaczy.  Odpowiedzialność   podżegaczy   i   pomocników   jest   samodzielna   i   niezależna   od 
odpowiedzialności sprawcy właściwego przestępstwa. Podżegacz i pomocnik odpowiadają w granicach swego zamiaru, niezależnie od 
tego, czy odpowiedzialność poniósł sprawca przestępstwa; czy je dokonał i czy nie dorzucił czegoś od siebie (tzw. eksces sprawcy – 
podżegacz   namawia   do   czynu   A,   a   sprawca   dokonuje   A,   B   i   przy   okazji   C).   Karalność   podżegania   i   pomocnictwa.   Sąd   wymierza  
pomocnikom   i   podżegaczom   karę   w   granicach   zagrożenia   przewidzianego   za   sprawstwo.   Jeśli   sprawca   poprzestał   na   usiłowaniu, 
pomocnik   i   podżegacz   odpowiadają   jak   za   usiłowanie.   Jeżeli   sprawca   nawet   nie   usiłował,   można   pomocnikowi   i   podżegaczowi 
nadzwyczajnie złagodzić karę albo odstąpić od jej wymierzenia. Nie podlega karze pomocnik i podżegacz, który dobrowolnie zapobiegł  
dokonaniu czynu zabronionego objętemu własnym zamiarem.
Współudział   w   przestępstwach   indywidualnych.  Jeśli   okoliczność   indywidualizująca   dotycząca   sprawcy   jest   znamieniem   czynu 
zabronionego, pomocnik i podżegacz podlegają odpowiedzialności karnej za taki czyn, jeśli o owej okoliczności wiedzieli, niezależnie od 
tego, czy ich dotyczyła. Jeśli nie wiedzieli, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.

VIII. ZBIEG PRZESTĘPSTW I ZBIEG PRZEPISÓW USTAWY KARNEJ

Prawna   jedność   przestępstwa   (a.k.a   pozorny   zbieg   przestępstw).  Teraz   należy   się   skupić,   bo   wkraczamy   w   sferę   pytań 
egzystencjalnych. O to, dokąd zmierza przestępstwo nie będziemy pytać, bo wiemy (do dokonania); nie będziemy się też pytać, czy istnieje 
Istota Wyższa, która stworzyła przestępstwo, bo to również wiemy (tak, czasem nawet przestępstwo ma swoich współstwórców). Zapytamy 
o to, czym jest i gdzie się kończy? Przestępstwo jest odrębnym odcinkiem zachowania sprawcy, z reguły czynem, czyli mniej lub bardziej  
zależnym od woli i ocenianym społecznie kompleksem ruchów lub też jego brakiem. Co do zasady przyjmuje się, ze ten sam

11

 czyn może 

stanowić tylko jedno przestępstwo (art. 11 KK), niezależnie od tego ile narusza przepisów i powoduje skutków. Działa to tylko w jedną 
stronę i nie znaczy to, ze wiele czynów to wiele przestępstw. Jeśli między wieloma czynami istnieje ścisły związek (dostatecznie ścisły, by  
były społecznie postrzegane jako pewna całość), to można uznać je wszystkie za jedno przestępstwo i wtedy mamy do czynienia z prawną 
jednością   przestępstwa.   Co   muszą   zrobić   czyny,   żeby   były   traktowane   jako   jedno   przestępstwo?   Muszą:   należeć   do   znamion   typu 
przestępstwa   (przestępstwa   wieloczynowe   i   złożone),   powtarzać   się   (przestępstwo   ciągłe),   polegać   na   ciągłym   stanu   bezprawia 
(przestępstwo ciągłe) albo stanowić różne formy popełnienia jednego typu przestępstwa (czyny współukrarane).
A. Przestępstwa wieloczynowe. Z przestępstwem wieloczynowym (o wieloczynowo określonych znamionach) mamy do czynienia, gdy 
zgodnie z ustawowymi znamionami przestępstwa nie składa się na nie pojedynczy czyn, a wiele zachowań - powtarzanych lub podobnych 
rodzajowo (np. przy znęcaniu, uchylaniu się od obowiązku alimentacyjnego etc.), chociaż przyjmuje się, że jednorazowe zachowanie o 
dużym   nasileniu   także   wypełnia   istotę   przestępstwa.   Odmianą  tej   konstrukcji   są  przestępstwa   o   alternatywnym   określeniu   czynności 
wykonawczej  (np. podrobienie lub przerobienie dokumentu albo użycie takiego dokumentu jako autentyczny – wypełnienie obu członów 
alternatywy spowoduje odpowiedzialność za jedno przestępstwo, tak jak w przypadku wypełnienia jednego członu).
B.   Przestępstwa   złożone.  Przestępstwa   złożone   to   takie,   które   określa   zespół   znamion   składający   się   z   minimum   dwóch   czynów 
(zachowań), które to czyny rozpatrywane oddzielnie wypełniają znamiona odpowiednich typów przestępstw, a które w połączeniu tworzą  
jeden typ przestępstwa, zagrożony surowszą karą; np. rozbój – zarówno groźba karalna, jak i kradzież są osobnymi czynami i zarazem  
osobnymi typami przestępstw. Jeśli jednak zostaną w działaniu połączone związkiem przyczynowym, to razem złożą się na osobny typ  
przestępstwa, rozbój.
C. Przestępstwa ciągłe. Z przestępstwem ciągłym (art. 12 KK) mamy do czynienia, gdy sprawca dokonuje powtarzających się zamachów 
na   to   samo   dobro   prawne,   ale   (w   odróżnieniu   od   przestępstwa   wieloczynowego)   wielości   tych   zamachów   nie   obejmują   ustawowe 
znamiona. Konstrukcja przestępstwa ciągłego ma swoje uzasadnienie materialnoprawne (kiedy zebrać wszystkie zamachy w całość, widać 
ich całkowity rozmiar i łatwiej orzec o ich społecznej szkodliwości) i procesowe (nie ma potrzeby ustalania czasu popełnienia i przebiegu  
kolejnych zamachów, co zawsze jest pewną trudnością, a niekiedy jest po prostu niemożliwe; np. dzisiejsza prasa donosi, że trzej sprawcy 
w kilkudniowych odstępach demontowali kolejno różne części wyciągu narciarskiego w Węgierskiej Górce i sprzedawali je w skupie złomu; 
da się im udowodnić, że między 15.04.2005 a 05.05.2005 zdemontowali wyciąg, ale prokurator z pewnością powiesiłby się, gdyby kazano  
mu wskazać kiedy i co konkretnie owi sprawcy zrobili).  Cechy konstytutywne przestępstwa ciągłego.  O przestępstwie ciągłym możemy 
(musimy?)   mówić,   gdy   kilka   pojedynczych   przestępnych   zachowań   łączy:   tożsamość   naruszanego   dobra   prawnego   (lub   tożsamość 
pokrzywdzonego, jeśli chodzi o dobra osobiste); jednorodność zamachów na owe dobro (tzn. wszystkie zachowania wypełniają znamiona 
tego samego czynu zabronionego; np. X siedem razy dokonuje rozboju na Y; ale nie gdy X dokonuje rozboju na Y, okrada Y a później  
dokonuje na Y kradzieży rozbójniczej); krótkie odstępy czasowe (SN: nie dłuższe niż kilkanaście tygodni) i wieź sytuacyjna (podobna 
sposobność i okoliczności  przestępnego  zachowania;  niekoniecznie  to samo miejsce); zamiar obejmujący całość  przestępnej  akcji   i 
powtarzające się czyny lub gotowość do wykorzystywania powtarzającej się sposobności (‘ile razy mi się uda, tyle razy przeleję pieniądze  
firmy na własne konto’). Jeśli zamiar sprawcy nie obejmuje całości przestępnej akcji ani gotowości do wykorzystywania nadarzającej się 
sposobności, wówczas mamy do czynienia z ciągiem przestępstw (osobnych, ale zbiegających się, p. niżej).
Przestępstwo trwałe. Od przestępstwa ciągłego należy odróżnić przestępstwo trwałe, tzn. wytworzenie i utrzymanie przez jakiś czas stanu 
niezgodnego z prawem (np. bezprawne pozbawienie wolności, ukrywanie przestępcy etc.) – trwa aż do przerwania (przez sprawcę czy 
wskutek ingerencji władzy lub osób trzecich). Przestępstwo trwałe jest jednym czynem (a przestępstwo ciągłe wieloma).
D.   Czyny   współukarane.  Czynami   współukaranymi   przestępstwa   są   formy   stadialne   i   zjawiskowe   jego   popełnienia   (np.   usiłowanie 
kradzieży   Damy   z   Łasiczką   jest   czynem   współukaranym   z   jej   dokonaniem;   podżeganie   do   zabójstwa   pana   Tomka   jest   czynem  
współukaranym względem zabójstwa pana Tomka etc.); współukarane są także czyny towarzyszące popełnieniu przestępstwa (np. zużycie 
cudzej benzyny w przypadku krótkotrwałego zaboru pojazdu mechanicznego) immanentnie z nim związane (np. pozbawienie wolności na 
czas gwałcenia) albo następujące po nim (np. zniszczenie przedmiotu kradzieży,  nieudzielenie pomocy pobitemu). Mimo, że powinny 
stanowić odrębne przestępstwa, wlicza się je do całościowej oceny przestępstwa głównego, jeśli łączy je z nim bliskość czasowa, więź 
sytuacyjna i spowodowały szkodę mniejszą niż czyn główny.

Zbieg   przestępstw   (rzeczywisty).  Ze   zbiegiem   przestępstw   (tzw.  rzeczywistym),   gdy   sprawca   popełnił   dwa   lub   więcej   czynów 
traktowanych jako odrębne przestępstwa (przestępstwa zbiegające się), ale są one rozpoznawane w jednym postępowaniu. (Równolegle 
istnieje pojęcie pozornego zbiegu przestępstw; mamy z nim do czynienia, gdy wiele czynów traktuje się jako jedno przestępstwo, p. wyżej).  
Warunkiem takiego łącznego rozpoznania jest, aby sprawca nie był dotychczas osądzony (choćby wyrokiem nieprawomocnym) za żadne  
ze zbiegających się przestępstw (por. 

art. 85 KK

; skazanie przerywa zbieg przestępstw; dokonanie przestępstwa po skazaniu lub odbyciu 

kary   =   recydywa).   Zbieg   przestępstw   może   być  jednorodzajowy  (łączne   rozpoznanie   dotyczy   czynów   tego   samego   rodzaju)   lub 
wielorodzajowy (ktoś najpierw bije policjanta, później dokonuje kradzieży leśnej i uszkodzenia kabla podmorskiego) W przypadku zbiegu 
przestępstw sąd wymierza najpierw kary za poszczególne przestępstwa, a następnie orzeka karę łączną.  Kara łączna. Określanie kary 
łącznej może odbywać się według rozmaitych systemów. Nasz ustawodawca przyjął tzw. system modyfikowany

12

. Zostało on opisany w 

art. 86 § 1 KK

  i polega na tym, że dolną granicę kary łącznej stanowi najwyższa z kar wymierzonych, a górną ich suma, przy czym  

11

 To bardzo dziwne i tajemnicze określenie. Metafizyczne. Twórcy kodeksu nie określili jednak, czy czyn może być zarazem inny od samego siebie :P.

wysokość kary łącznej nie może przekroczyć 15 lat pozbawienia wolności, 18 miesięcy ograniczenia wolności lub 540 stawek dziennych  
grzywny. Kary różnorodzajowe. Kiedy wśród kar wymierzonych znalazły się kary pozbawienia i ograniczenia wolności, to orzeka się karę 
łączną pozbawienia wolności, a każdy miesiąc ograniczenia wolności przelicza się na 15 dni pozbawienia wolności. Nie łączy się kar  
ograniczenia/ pozbawienia wolności z karą grzywny. Sąd orzeka osobno karę łączną pozbawienia wolności i karę łączną grzywny. Jeśli  
jakakolwiek z wymierzonych kar została orzeczona z warunkowym zawieszeniem wykonania, sąd może (ale nie musi) warunkowo zawiesić 
wykonanie kary łącznej. określając na nowo okres próby i związane z nim obowiązki. Gdy najsurowszą z wymierzonych kar jest kara 
dożywotniego   pozbawienia   wolności   lub   25   lat   pozbawienia   wolności,   to   ta   kara   będzie   karą   łączną.   Przy   łączeniu   kilku   kar   25   lat 
pozbawienia wolności sąd może orzec karę dożywotniego pozbawienia wolności. Środki karne i zabezpieczające. Do środków karnych i 
zabezpieczających   stosuje   się   przepisy   o   karze   łącznej.   Można   łączyć   wymierzane   w   czasie   jednorodzajowe   środki   karne   i 
zabezpieczające; środki niejednorodzajowe i niewymierne w czasie orzeka się osobno. Ciąg przestępstw. Ciąg przestępstw jest odmianą 
realnego zbiegu przestępstw, z tym, że: a) zbiegające się przestępstwa spełniają znamiona tego samego czynu zabronionego, zostały 
popełnione w podobny sposób i w krótkich odstępach czasu oraz nie zostały dotychczas osądzone; b) wobec sprawcy ciągu przestępstwa  
sąd orzeka jedna karę na podstawie jednego przepisu, zawierającego znamiona, które wyczerpało każde z przestępstw,  ale za to w 
wysokości   do   górnej   granicy   ustawowego   zagrożenia   zwiększonego   o   połowę.  Po   co   komu   ciąg   przestępstw?  Nie   wiadomo,   bo   w 
większości przypadków kara wymierzona za ciąg przestępstw jest niższa niż gdyby za owe przestępstwa orzec karę łączną. W efekcie 
premiuje się przestępców wyspecjalizowanych (vide  wymóg podobnego sposobu popełnienia przestępstw tworzących ciąg). Nie jest to 
specjalnie   sensowne,   ani   tym   bardziej   uzasadnione   (no   chyba,   ze   głównym   celem   polityki   kryminalnej   jest   walka   z   przepełnionymi 
więzieniami :P).

Zbieg przepisów. Zbieg przepisów to sytuacja, w której jeden czyn wyczerpuje znamiona określone co najmniej dwóch przepisach ustawy, 
przez co powstaje problem kwalifikacji prawnej czynu, bo zgodnie z art. 11 § 1 KK ten sam czyn może stanowić tylko jedno przestępstwo. 
Pomijalny i pozorny zbieg przepisów.  O zbiegu pozornym lub pomijalnym mówimy mając na myśli sytuację, w której wielość ocen 
prawnych można usunąć przez zastosowanie reguł eliminacyjnych i nie ma ona wpływu na kwalifikację prawną czynu. O pozornym zbiegu 
mówi   się,   gdy   jeden   czyn   wypełnia   zarazem   znamiona   czynu   zabronionego   typu   podstawowego   i   typu   kwalifikowanego   lub 
uprzywilejowanego. Zbieg pomijalny

13

  (zwany także rzeczywistym niewłaściwym) to wielość ocen, która nie jest pozorna, ale którą i tak 

można   wyeliminować   redukując   ją     do   jednego   przepisu.   Reguły   eliminacyjne.   W   doktrynie   i   orzecznictwie   stosuje   się   trzy   reguły  
wyłączania wielości ocen prawnych czynu:
A. Zasada specjalności (lex specialis derogat legi generali). Zasada specjalności zakłada, że spośród zbiegających się przepisów wyłącza 
się zawsze lex generalis, pozostawiając lex specialis. Służy to-to przede wszystkim eliminacji zbiegu pozornego (tzn. odrzuca się ogólny 
przepis o typie podstawowym czynu i przyjmuje się przepis szczególny o typie uprzywilejowanym albo kwalifikowanym).
B.   Zasada   konsumpcji   (pochłaniania;  lex   consumens   derogat   legi   consumptae).   Zasada   konsumpcji   zakłada,   że   stosuje   się   przepis 
zawierający w sobie wszystkie okoliczności objęte znamionami zawartymi w innych rzekomo zbiegających się przepisach, np. przepis o  
pobiciu z następstwem śmiertelnym konsumuje przepisy o pobiciu, nieumyślnym spowodowaniu śmierci i (jeśli śmierć ofiary poprzedził 
rozstrój zdrowia) o spowodowaniu uszczerbku na zdrowiu lub o uszkodzeniu ciała. Warto przy tym pamiętać, że lex consumens nie może 
być łagodniejszy od lex consumptae.
C.   Zasada   subsydiarności   (lex   primaria   derogat   legi   subsidiariae).   Zasada   subsydiarności   jest   przeciwieństwem   zasady   specjalności 
zakłada stosowanie  przepisu  zasadniczego  i wyłączenie  przepisu  pomocniczego;  np. przepis  dotyczący  zamachu  na dobro eliminuje 
przepisy o narażeniu tego dobra na niebezpieczeństwo i przepisy o formach stadialnych (oczywiście są tacy, którzy twierdzą, że tego 
rodzaju eliminacja odbywa się zgodnie z zasadą konsumpcji [bo zabicie człowieka zawiera w sobie narażenie go na niebezpieczeństwo i 
usiłowanie zabójstwa] i twierdzą, ze zasada subsydiarności dotyczy jedynie eliminowania przepisów zawierających klauzulę subsydiarności 
w stylu ‘A podlega B, jeśli nie C’ [wygrywa przepis dotyczący C].
Rzeczywisty zbieg przepisów. Rzeczywisty zbieg przepisów (zwany także zbiegiem rzeczywistym właściwym) to sytuacja, gdzie jeden 
czyn wyczerpuje znamiona wielu przepisów, które jednak wzajemnie się nie konsumują ani nie wykluczają, ale ich zakresy się krzyżują.  
Różne systemy prawa różnie sobie radzą z takim niefortunnym zdarzeniem. U nas stosuje się koncepcję zbiegu kumulatywnego (art. 11 
§  2   KK)  i   skazuje   się  sprawcę   za   jedno   przestępstwo   na   podstawie   wszystkich   zbiegających   się   przepisów.   Karę  wymierza   się   na 
podstawie   przepisu   przewidującego   karę   najsurowszą,   co   nie   wyklucza   zastosowania   środków   karnych   i   zabezpieczających 
przewidzianych w innych zbiegających się przepisach. Inne koncepcje zbiegu przepisów. Jest to dość karkołomna konstrukcja ale nie ma 
wad innych koncepcji zbiegu przestępstw. Nie zagraża sprawcy karą łączną, jak to przewiduje  koncepcja idealnego zbiegu przepisów 
(wedle której sprawca popełnia tyle przestępstw ile przepisów wyczerpanych jednym czynem) ani nie pozwala mu uniknąć recydywy, czym 
grozi stosowanie  koncepcji eliminacyjnego zbiegu przestępstw  (zgodnie z którą sprawcę skazuje się tylko na podstawie najsurowszego 
przepisu; jeśli później popełni czyn wyczerpujący przepis łagodniejszy to nie ma przesłanek do recydywy).

- Kary -

1. ŚRODKI PRAWNOKARNE

Kara kryminalna. Kara kryminalna jest dolegliwością przewidzianą przez prawo jako konsekwencja popełnienia przestępstwa, stosowaną 
wobec jego sprawcy i wyrażającą dezaprobatę dla przestępnego czynu. Karę kryminalną wymierzają w imieniu państwa niezawisłe sądy, 
realizując tym samym konstytucyjną funkcję wymiaru sprawiedliwości (art. 175 Konstytucji). Kary kryminalne są najostrzejszymi z sankcji 
przewidzianych przez prawo za naruszenie dóbr prawnie chronionych. Treścią kary kryminalnej jest umniejszenie lub pozbawienie dóbr 
osobistych (wolność, cześć prawa obywatelskie; do 1995 r. życie) i majątkowych. Podstawą stosowania kar kryminalnych jest wina sprawcy 
(nulla poena sine culpa; jeśli sprawca nie jest winny lub nie można mu winy przypisać, nie podlega karze). O jej wymiarze decyduje stopień 
zawinienia sprawcy i społeczna szkodliwość dokonanego przez niego czynu. Stosowanie kary kryminalnej opiera się na odpowiedzialności 
indywidualnej  sprawcy, nie ma mowy o odpowiedzialności zbiorowej ani o odpowiedzialności karnej za czyny innej osoby (odbywanie kary 
za inną osobę jest przestępstwem z art. 239 § 1 KK; publiczne zbiórki na zapłacenie grzywny - wykroczeniem), ale zdarza się, ze ujemne 
skutki kary mogą dotknąć osoby trzecie – nie jest to sytuacja zamierzona przez ustawodawcę, niemniej ustawodawca się z tym liczy i stąd  
w   systemie   prawa   istnieje   instytucja   warunkowego   zawieszenia   kary   i   dyrektywy   wymiaru   grzywny   nakazujące   wzięcie   pod   uwagę 
warunków rodzinnych sprawcy.
Racjonalizacja kary. Kary nie są niczym przyjemnym, dlaczego zatem się je stosuje? Mówi się o trzech rodzajach uzasadnienia celów i  
istoty kary: o racjonalizacji sakralnej (karanie złoczyńców dla uspokojenie gniewu bóstwa; w naszym  kręgu kultury prawnej racjonalizacja  
sakralna   jest   anachronizmem),   sprawiedliwościowej   i   celowościowej.  Racjonalizacja   sprawiedliwościowa  odwołuje   się   zatem   do 
abstrakcyjnej idei sprawiedliwości i zakłada, że kara jest współmierną odpłatą za popełnione przestępstwo i w tym tkwi sens jej stosowania.  

12

 Jest jeszcze system kumulacji (dodawanie kar wymierzonych) i absorpcji (orzekanie najsurowszej z wymierzonych kar), ale oba są głupie, bo ten pierwszy prowadzi do 

orzekania astronomicznych kar (w stylu 253 lat pozbawienia wolności, a ten drugi pozostawia drobniejsze ze zbiegających się przestępstw bez kary.

13

 Tu panuje straszny zamęt terminologiczny; dla zbiegiem pomijalnym jest każda wielość ocen prawnych, którą da się usunąć przy pomocy reguł eliminacyjnych (a więc także  

pozorny). Dlaczego oni mi to robią?

Podstawy racjonalizacji sprawiedliwościowej stworzyli filozofowie: I. Kant (stosowanie kary jako nakaz rozumu praktycznego, implikowany 
przez imperatyw kategoryczny – nie można racjonalnie chcieć, aby złoczyńcy korzystali ze swych występków i pozostawali bezkarni) oraz  
G.W.   Hegel   (model   dialektyczny:   kara   jest   logiczną   konsekwencją   występku,   a   przywrócenie   stanu   prawa   antytezą 
bezprawia).Wykorzystują   ją   tzw.   bezwzględne   teorie   kary   (popularne   wśród   zwolenników   szkoły   klasycznej     i   neoklasycznej   prawa  
karnego), zakładające, że stosowanie kar urzeczywistnia ideę sprawiedliwości i integruje społeczeństwo wokół wartości uznanych przez 
prawo (szkoła klasyczna dodaje, że kara musi być współmierna do winy, bo tylko wtedy można mówić o sprawiedliwości). Racjonalizacja 
celowościowa  odwołuje się do idei utylitaryzmu i zakłada, ze sensem stosowania kary jest wychowawcze oddziaływanie na sprawcę i 
zapobieganie ddalszym aktom bezprawia (prewencja). Fundamentalna dal racjonalizacji celowościowej jest formuła Seneki o tym, że karze 
się nie dlatego, że ktoś popełnił przestępstwo, tylko po to, żeby więcej go nie popełniano. Celowościowa racjonalizacja kary była bardzo 
bliska Beccarii i jego postępowo-humanitarnym  koleżkom, ale nie tylko,  bo kwestią  prewencji  zajmowali  się także zwolennicy  szkoły  
klasycznej (Feuerbach i prewencja ogólna z przymusem psychologicznym; Bentham i prewencja szczególna), socjologicznej (Liszt i kara 
na miarę ze środkami zabezpieczającymi dla tych, którzy nie umieją się poprawić) oraz resocjalizacji (tylko prewencja szczególna ma sens, 
bo tylko ona obroni cnotliwe społeczeństwo przed niecnotliwymi przestępcami). Teorie mieszane. Dziś dobrze się maja teorie mieszane 
równo akcentujące sprawiedliwościową i celowościową racjonalizację stosowania kar.
Istota kary.  Istotą kary jest dolegliwość, ale nie prymitywna dolegliwość powodowana dadzą zemsty, tylko dolegliwość z przesłaniem, 
dolegliwość stosowana dla osiągnięcia pewnych założonych  celów.  Cele kary.  Cele kary to wszystko to, co chce się osiągnąć przez 
stosowanie kary, ale co osiągnąć nie zawsze się udaje. A zatem chodzi o: a) cel sprawiedliwościowy (kara jako współmierna odpłata za 
popełnione   przestępstwo,   zgodnie   z   tezami   sprawiedliwościowej   racjonalizacji   kary);   b)  prewencja   indywidualna  (zapobiegawcze   i 
wychowawcze   oddziaływanie   na   sprawcę   przy   pomocy   różnych   środków    z   jednej   strony   nauczka   i   kształtowanie   psychicznej 
powściągliwości [tzw. poprawa jurydyczna], z drugiej uniemożliwienie lub utrudnienie powrotu do przestępstwa przez pozbawienie praw, z 
których mógłby zrobić przestępny użytek – niezależnie, czy chodzi o wolność czy o prawo jazdy); c) prewencja ogólna (w tym - prewencja 
ogólna negatywna: zapobiegawcze oddziaływanie na społeczeństwo, czyli po prostu odstraszanie od popełniania przestępstw; dawniej 
odstraszały  okrutne kary



, dziś ich pewność,  nieuchronność i rychłość;  prewencja  ogólna pozytywna: czyli  kształtowanie  zgodnych  z 

wymogami  prawa  postaw  i  ocen  społecznych);  d)  restytucja  (naprawienie   szkody)  i  satysfakcja  pokrzywdzonego  (ważna  dla  walki  z 
wiktymizacją;   ofiara   musi   wiedzieć,   że   tego   złego   bydlaka   spotka   kuku   i   wtedy   taka   ofiara   nie   popada   w   patologie).   Cele   kary   są 
realizowane  przez zabranianie  pewnych  czynów pod groźbą  kary,  orzekanie kar i ich wykonywanie;  ustawowy  wymiar  kary realizuje 
głównie cel prewencji ogólnej, wymiar sadowy musi realizować wszystkie (art. 53 KK). Funkcje kary. Funkcje kary to te cele kary, które 
udaje się realizować.

Inne środki prawnokarne.  Kary kryminalne nie są jedynymi prawnokarnymi środkami reakcji na przestępstwo.  Mamy jeszcze  środki 
zabezpieczające  (te same, których  domagali się zwolennicy szkoły socjologiczne  dla przestępców niepoprawnych),  środki probacyjne 
(polegające   na   poddaniu   sprawcy   próbie,   czy   wytrzyma   bez   popełniania   czynów   przestępnych)   i   środki   restytucyjne   (umożliwiające 
sprawcy naprawienie wyrządzonej przez siebie szkody). Od kar różnią się głownie tym, zże nie zawsze służą wyrażeniu molarnej nagany, 
niektóre środki prawnokarne służą wyłącznie restytucji lub prewencji.

Systematyka kar i innych środków prawnokarnych.  W dawnym KK były kary zasadnicze i dodatkowe, przy czym, jak sama nazwa 
wskazuje   kary dodatkowe  mogły  być  orzeczone  fakultatywnie  obok  kary  zasadniczej  (wyjątki:  gdy  sąd odstąpił  od  wymierzenia   kary 
zasadniczej). Dzisiaj mamy kary i środki karne, przy kary odpowiadają karom zasadniczym, a środki karne karom dodatkowym – z tą  
jednak różnicą, ze środki karne nie tylko, ale i powinny być mogą być orzekane samoistnie (zasada preferowania środków karnych – na  
wzór innych współczesnych systemów prawnokarnych). 

Katalog kar  został wymieniony w art. 39 KK i zawiera:  a) grzywnę;  b) ograniczenie  wolności;  c) pozbawienie wolności  (na okres od 
miesiąca do 15 lat); d) 25 lat pozbawienia wolności; e) dożywotnie pozbawienie wolności. W uzasadnieniu do projektu KK taka a nie inna  
kolejność winna sugerować ustawowy priorytet w wyborze rodzaju kary. 

Katalog  środków karnych  znajduje   się w  art. 39  KK  i zawiera:   a) pozbawienie  praw publicznych;  b)  zakaz zajmowania  określonego  
stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej; c) zakaz prowadzenia pojazdów; d) 
przepadek korzyści lub jej równowartości; e) obowiązek naprawienia szkody; f) nawiązkę; f) świadczenie pieniężne; g) podanie wyroku do 
publiczne wiadomości.

2. KARY

Kara śmierci. Kara śmierci znajdowała się w katalogu kar przewidzianych w KK w 1969 r., ale szafować nią usatwodawca specjalnie nie  
mógł, bo PRL podpisała oenzetowskie Pakty Praw Politycznych   i w związku z tym kara śmierci dotyczyła jedynie ciężkich przestępstw  
(przy czym za takowe ówczesny ustawodawca uznał kwalifikowany rozbój, sabotaż czy czynna napaść na funkcjonariusza publicznego lub 
działacza   politycznego),   nie   mogła   być   wykonywana   na   osobach   niepełnoletnich   i   kobietach   w   ciąży   a   jej   orzeczenie   wiązało   się   z 
obowiązkowym wszczęciem postępowania w przedmiocie ułaskawienia. Karę śmierci orzekano jedynie w przypadku najcięższych zabójstw 
(sąd nie korzystał z niej, gdy miał do czynienia z sabotażystami i aferzystami, mimo, ze mógł i przed wejściem w życie KK z 1969 r.  
zdarzały się takie przypadki), przeciętnie zdarzało się od kilku do dwudziestu liku podobnych wyroków. Kara śmierci była krytykowana  
przez uczonych karnistów, a orzecznictwo SN był opierało się na założeniu, że dla jej zastosowania konieczna jest bardzo duża społeczna 
szkodliwość czynu oraz nie rokująca poprawy demoralizacja u jego sprawcy. Moratorium. Od 1988 r. rozpoczęło się faktyczne moratorium 
na krę śmierci (SN konsekwentnie obniżał wyroki śmierci do dożywotniego pozbawienia wolności lub 25 lat pozbawienia wolności), w 1995 
r. zostało wprowadzone moratorium faktyczne zawieszające wykonywanie kary śmierci na okres lat 5. Abolicja. W 1997 r. uchwalony został 
nowy kodeks, już bez kary śmierci. W międzyczasie Polska rozpoczęła starania o członkostwo w Unii Europejskiej i została przyjęta do  
Rady Europy, co przyspieszyło proces abolicji kary śmierci z polskiego systemu prawa karnego (obie instytucje jej nie pochwalają, o czym  
świadczy Europejska Konwencja Praw Człowieka i projekty unijnego Corpus Iuris). W uzasadnieniu do projektu KK jego twórcy wyrazili 
obowiązujące aktualnie w doktrynie stanowisko dotyczące kary śmierci – chodzi o to, że nie da się ona pogodzić z konstytucyjną zasadą 
osobowej godności człowieka ani z obowiązującym  współcześnie systemem wartości; ponadto badania statystyczne  wykazały,  że nie 
odstrasza skutecznie od popełniania przestępstw a jeśli chodzi o bezpieczeństwo społeczeństwa i społeczne poczucie sprawiedliwości, to 
w równym   stopniu czyni im zadość kara dożywotniego pozbawienia wolności.  Dyskusja o przywróceniu kary wolności.  Regularnie 
(osobliwie przed każdymi wyborami parlamentarnymi) w społecznej dyskusji powraca temat przywrócenia kary śmierci. Najgłośniej żąda 
tego tłum zgromadzony za żółto-niebieskimi szlabanami w programie „Pod napięciem”; nastoletni aktywiści różnych partii politycznych oraz 
ofiary szczególnie ciężkich przestępstw i ich rodziny. Za każdym razem przytacza się ten sam katalog argumentów.  Argumenty przeciw: 1. 
Najwyższa prawna i moralna wartość życia, sprzeczność zabijania w majestacie prawa z zasadą humanizmu i negatywny wpływ na kulturę 



 słynna anedotka o walce z kradzieżami kieszonkowymi w elżbietańskiej Anglii: złapanych kieszonkowców publicznie tracono, a tymczasem kieszonkowcy niezłapani okradali 

gapiów.

społeczną; 2. Nieodwracalność  (bardzo krępująca sytuacja, gdy okaże się, ze np. sad dopuścił się pomyłki); 3. Nieużyteczność (badania 
wykazują, że kara śmierci nijak się ma do zagrożenie najcięższą przestępsczoscią

**

).  Agrumenty za:  1. Tylko kara śmierci zapewnia 

urzeczywistnienie   zasady   sprawiedliwości   w   przypadku   przestępstw   przeciwko   życiu;   2.   Kara     śmierci   ma   bardzo   silny   ładunek 
odstraszający,  a zatem  jest  skutecznym  narzędziem  społecznej  obrony przed  przestępstwami;  3. Większość opinii publicznej  jest  za 
przywróceniem kary śmierci (a w każdym  razie „kara śmierci” dobrze się skanduje w tłumie). Dyskusja jest przy tym dość jałowa, bo 
wszystkie podane wyżej argumenty dają się podważyć.

Pozbawienie wolności.  Pozbawienie wolności jest obecne w polskim systemie prawa od międzywojnia. KK z 1932 odróżniał od siebie 
karę aresztu i karę więzienia, przy czy różnice były niewielkie a na wykonanie kary większy wpływ miał rodzaj popełnionego przestępstwa i 
uprzednia karalność sprawcy niż to, czy był to areszt, czy więzienie. W KK z 1969 r. kara pozbawienia wolności była już skonstruowana  
jednolicie i tak je to zostało do dziś. Kryzys. Pozbawienie wolności maiło w zamierzeniu resocjalizować osadzonych, ale idea resocjalizacji 
upadła,   a   rzeczywistość   więzienna   polega   raczej   na   desocjalizacji   skazanych   przez   derywację   ich   potrzeb,   izolację   od   własnego 
środowiska, kontakt z innymi przestępcami, rozwój podkultur więziennych i, już po wyjściu na wolność, stygmatyzację. Stąd mówi się o 
kryzysie kary pozbawienia wolności i postuluje się łagodzenie ustawowego wymiaru kar pozbawienia wolności oraz zwiększenie znaczenia 
kar grzywny i środków karnych w praktyce orzeczniczej (oczywiście tam, gdzie można i gdzie jest to celowe; czasem trzeba przestępcę  
izolować).  Prymat   kar   wolnościowych.  Nowy   KK   jest   dzieckiem   takich   postulatów.   Ustawodawca   zawarł   w   nim   zasadę   prymatu   kar 
wolnościowych, która polega na tym, że wszędzie tam, gdzie ustawa przewiduje możliwość wyboru kary, sąd może orzec karę pozbawienia  
wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania tylko tam, gdzie inna kara lub środek karny nie może spełniać celów kary (art. 58 § 
1  KK).  W   tym   samym   artykule  ustawodawca   ustanowił   możliwość  orzeczenia   za   przestępstwo  zagrożone   karą  nie  wyższą   niż  5  lat 
pozbawienia wolności grzywny lub kary ograniczenia wolności (chyba, z sprawca był już uprzednio skazany na karę pozbawienia wolności 
wyższą  niż 6 miesięcy i bez warunkowego zawieszenia jej wykonania). Kara pozbawienia wolności pozostaje jednak podstawowym  i 
niezbędnym środkiem prawnokarnym w odniesieniu do ciężkich gatunkowo występków i zbrodni. Funkcja resocjalizująco-zapobiegawcza i 
indywidulaizacja oddziaływania na skazanych. Twórcy kodyfikacji nie przekreślają zapobiegawczo-resocjalizującego celu kary pozbawienia 
wolności, a KKW mówi sporo o środkach takiej resocjalizacji (praca, zajęcia sportowe, kontakt z rodziną [‘koniec widzenia!’]) i kładzie 
akcent na indywidualizację oddziaływania na skazanych – mamy cztery rodzaje zakładów karnych (dla młodocianych, osób odbywających  
karę pierwszy raz, recydywistów penitencjarnych, odbywających krę aresztu wojskowego) i trzy typy (zamknięty, półotwarty, otwarty) i trzy 
systemy wykonania kry (zwykły, terapeutyczny i programowane oddziaływanie). Kary pozbawienia wolności. KK przewiduje trzy odmiany 
kary pozbawienia wolności: terminową karę pozbawienia wolności (w wymiarze od miesiąca do 15 lat), karę 25 lat pozbawienia wolności i 
karę dożywotniego pozbawienia wolności. Dwie ostatnie (zawsze alternatywnie) grożą za najcięższe zbrodnie (przestępstwa przeciwko 
pokojowi. ludzkości i zbrodnie wojenne, zamachy godzące w bezpieczeństwo i integralność RP oraz zabójstwo we wszystkich typach) i 
spełniają głównie funkcję ochronna (długotrwale izolują przestępcę z e społeczeństwa, coby mu więcej nie szkodził). Istnieje przy tym 
możliwość warunkowego zwolnienia skazanych na dożywocie i 25 lat pozbawienia wolności (odpowiednio po 25  i 15 latach [okres próby 
odpowiednio 10 lat z dozorem kuratora i 2-5 lat]).

Kara ograniczenia wolności. Kara ograniczenia wolności jest dziecięciem powojennej pracy poprawczej i zachodnich prac społecznych 
(community services). Polega na nieodpłatnej kontrolowanej pracy społecznie użytecznej we wskazanym przez sad zakładzie, placówce 
służby zdrowia, opieki społecznej lub na rzecz organizacji niosącej pomoc charytatywną w wymiarze 0d 20-40 godzin miesięcznie. Do tego 
można   dorzucić   jeszcze   potrącanie   od   10   do   25%   miesięcznego   wynagrodzenia     na   rzecz   Skarbu   Państwa   albo   na   cel   społeczny 
wskazany przez sad. Orzeka się ją na okres od 1 miesiąca do 1 roku. W czasie odbywania kary skazany nie może zmienić miejsca stałego  
pobytu bez zgody sądu i ma obowiązek udzielać wyjaśnień dotyczących przebiegu odbywania kary. Oprócz tego sąd może ustanowić dla 
skazanego   dozór   kuratora   i   nałożyć   na   niego   obowiązki   probacyjne   w   postaci:   a)   przeproszenia   pokrzywdzonego;   b)   wykonywania 
obowiązku   łożenia   na  utrzymanie   innej   osoby;   c)  powstrzymania   się   do  nadużywania   alkoholu   lub   innych   środków  odurzających;   d) 
naprawienia wyrządzonej szkody w całości lub w części (ale tylko jeśli obowiązek naprawienia szkody nie został orzeczony równolegle jako  
środek karny). Obowiązki probacyjne wymierne w czasie trwają przez cały okres wykonywania kary. Kara ograniczenia wolności może 
zostać zawieszona warunkowo na okres 1-3 lat i może zostać skrócona po odbyciu połowy kary, jeśli skazany sumiennie wykonywał 
wszystkie obowiązki.

Kara grzywny.  Kara grzywny ma te zaletę, ze jest wymierna, łatwa w orzekaniu i tania w wykonaniu. Nie wyciąga skazanego z jego 
środowiska i nie demoralizuje, a uświadamia mu nieopłacalność przestępstwa i przy okazji jest odpowiednio dolegliwa, przynajmniej dla 
osób przeciętnie zamożnych. Dlatego też na Zachodzie jest najczęściej wymierzaną (nawet 80% ogółu kar). Ma jedną wadę – koszt 
grzywny mogą ponieść najbliżsi skazanego, a nie on sam (cierpi zasada indywidualności odpowiedzialności karnej). Grzywna jest karą 
pieniężną. Jest orzekana jako kara samoistna w przypadku przestępstw o nieznacznej społecznej szkodliwości (art. 58 § 1 KK: możliwość 
orzeczenie grzywny za przestępstwo  zagrożone karą nie wyższą  niż 5 lat pozbawienia wolności o ile   sprawca nie był już uprzednio  
skazany na karę pozbawienia wolności wyższą niż 6 miesięcy i bez warunkowego zawieszenia jej wykonania) i jako kara kumulatywna przy 
przestępstwach popełnionych w celu osiągnięcia korzyści majątkowej. Karę grzywny orzeka się w stawkach dziennych. System stawek 
dziennych.   System  stawek   dziennych   sprawdził   się na  zachodzie   i przywędrował  do  nas.  Ma tę  zaletę,  że  pozwala   uczynić   zadość  
zasadzie  sprawiedliwości  wymierzyć  każdemu równie  dotkliwą  karę niezależnie  od tego,  jak  wysokie  ma dochody (inaczej  było  przy  
systemie kwotowym. Dla X 1000 zł grzywny to był miesiąc ciężkiej pracy, dla Y trzy dni byczenia się na fotelu prezesa. A obaj musieli  
zapłacić tyle samo). Kara grzywny może wynosić 10 do 360

***

 stawek dziennych, przy czym wysokość stawki dziennej (10 – 2000 zł) ustala 

się indywidualnie, stosownie do zarobków, warunków rodzinnych i możliwości zarobkowych sprawcy. Kary grzywny nie orzeka się, jeśli 
stan   majątkowy   lub   zarobki   sprawcy   nie   uzasadniają   przekonani,   ze   sprawca   uiści   grzywnę   albo,   ze   będzie   ją   można   od   niego 
wyegzekwować (tzn. jak X przepisze trzy firmy, dom i samochód na babcię, to może uniknąć grzywny :P). Jeśli skazany popadnie w  
problemy  finansowe   po   orzeczeniu   grzywny,   będzie   mógł   ją:   odpracować,   odroczyć   spłatę,   rozłożyć   na   raty  a   nawet   ubiegać   się   o 
umorzenie.

Modyfikacja kar orzeczonych i kary zastępcze. O modyfikacjach kar orzeczonych i karach zstępnych możemy mówić, gdy orzeczona 
kara nie może zostać wykonana lub gdy skazany świadomie nie wykonuje obowiązków związanych z karą (uchyla się od niej). 
Modyfikacja.  Skrócenie   kary.  Skrócenie   kary   pozbawienia   wolności   może   nastąpić   w   formie   warunkowego   zwolnienia   (i   poddania 
skazanego próbie). Skrócenie kary ograniczenia wolności może nastąpić po wykonaniu jej połowy i jeśli skazany sumiennie wypełniał 
wszystkie obowiązki. Skrócenie terminowych środków karnych może nastąpić po upływie połowy okresu, na jaki je orzeczono (ale nie 
wcześniej niż po roku), jeśli sprawca w tym czasie przestrzegał porządku prawnego.  Modyfikacje grzywny. Co do grzywny możliwe jest 
odroczenie jej ściągania, rozłożenie na raty (od 1 roku do 3 lat), odpracowanie (jeśli nie jest wyższa  niż 120 stawek dziennych) lub  
umorzenie (jeśli sprawca nie może zapłacić a inne postacie jej modyfikacji nie wchodzą w grę). Zmiana treści kary. Możliwa jest zmiana 

*

*

bo mało który przestępca myśli o karze; znakomita większość sądzi, że jej uniknie (gdyby było inaczej, nie popełnialiby przestępstw, of course).

*

**

 przy nadzwyczajnym obostrzeniu kary i karze łącznej – 540, przy fakultatywnej grzywnie za wyłudzenie kredytu, pranie brudnych pieniędzy i wyłudzenie kredytu – 2000.

treści kary pozbawienia i ograniczenia wolności, ale to bardzo obszerny temat i specjalnie nas tu nie obchodzi. Można co najwyżej znaczyć, 
że przy ograniczeniu wolności można zmienić sposób wykonywania obowiązku pracy i modyfikować obowiązki probacyjne.
Kary zastępcze. Jeśli skazany uchyla się od: a) obowiązków wynikających z orzeczonej kary ograniczenia wolności – sąd orzeka zastępczą 
karę grzywny (1 dzień ograniczenia wolności = 1 stawka dzienna), a w wyjątkowej sytuacji (lub gdy skazany uchyla się od zastępczej 
grzywny) zastępczą karę pozbawienia wolności (2 dni ograniczenia wolności = 1 dzień za kratkami; jeśli przestępstwo nie jest zagrożone 
pozbawieniem wolności; kara zastępcza nie może być dłuższa niż 6 miesięcy; jeśli wcześniej orzeczono zastępczą grzywnę, na poczet 
zastępczego pozbawienia wolności liczy się dotychczas uiszczoną lub wyegzekwowana grzywnę); b) uiszczenia lub odpracowania grzywny 
– sąd orzeka zastępczą karę pozbawienia wolności (uwzględnia to, co zostało uiszczone lub odpracowane; może także taka karę zawiesić 
na dwuletni okres próby; 2 stawki dzienne = 1 dzień pozbawienia wolności, a więc maksymalna zastępcza kara pozbawienia wolności  
wynosi 180 dni; jeśli grzywna jest nietypowo wysoka (p. wyżej) to więcej, ale nie więcej niż 12 miesięcy).

3. ŚRODKI KARNE
(środki   o   charakterze  represyjnym:   pozbawienie   praw   publicznych;   przepadek   przedmiotów   i   korzyści   uzyskanych   z   popełnienia 
przestępstwa, świadczenie pieniężne; środki o charakterze prewencyjnym – zakaz prowadzenia pojazdów, zakaz zajmowania stanowisk i 
prowadzenia określonej działalności; przepadek przedmiotów służących popełnieniu przestępstwa; środki o charakterze kompensacyjnym: 
nawiązka,  naprawienie szkody.)

Pozbawienie praw publicznych. Pozbawienie praw publicznych jest najsurowszym ze środków karnych. Można go orzec, fakultatywnie i 
kumulatywnie, gdy skazany działał w wyniku  motywacji zasługującej na szczególne  potępienie i został skazany na karę pozbawienia 
wolności na okres nie krótszy niż 3 lata. Obejmuje: utratę czynnego i biernego prawa wyborczego do organów władzy publicznej i organów 
samorządowych  (także samorządów korporacyjnych); utratę prawa do udziału w wymiarze  sprawiedliwości; utratę prawa do pełnienia 
funkcji w organach i instytucjach państwowych i samorządowych;  utratę odznaczeń i tytułów honorowych oraz zdolność do ich uzyskania  
w okresie trwania zakazu; utratę posiadanego stopnia wojskowego i powrót do stopnia szeregowca. Po upływie okresu, na jaki orzeczono 
środek karny utracone odznaczenia i stopnie nie powracają, ale powraca mozliwość ich uzyskania.

Zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej.  Sąd 
może zakazać skazanemu pełnienia określonego stanowiska, wykonywania zawodu lub prowadzenia określonej działalności (na okres od 
1 roku do 10 lat), jeśli ów skazany nadużył stanowiska lub uprawnień zawodowych do popełnienia przestępstwa lub prowadzenie przez 
niego   określonej   działalności   zagraża   istotnym   dobrom   chronionym   prawem.  Stanowisko.  Stanowisko   oznacza   funkcję   związaną     z 
określonym   typem   obowiązków   (chodzi   wiec   zarówno   stanowisko   kierownicze   jak   i   np.   o   stanowisko   kasjera   lub   kontrolera   ruchu 
pojazdów).  Zawód. Zawód oznacza zajęcie zarobkowe wymagające pewnej wiedzy i umiejętności, najczęściej potwierdzonych urzędowo 
(np.  dyplomem  ukończenia   studiów  prawniczych  :D).  Działalność  gospodarcza.  Działalnością  gospodarczą,   jak   czytamy  w  ustawie  o 
swobodzie   działalności   gospodarczej,     jest   zarobkowa   działalność   wytwórcza,   budowlana,   handlowa,   usługowa   oraz   poszukiwanie, 
rozpoznawanie i wydobywanie kopalin ze złóż, a także działalność zawodowa, wykonywana w sposób zorganizowany i ciągły.

Zakaz prowadzenia pojazdów. Zakaz prowadzenia pojazdów określonego rodzaju można orzec skazanego za przestępstwo przeciwko 
bezpieczeństwu   w   ruchu   (tzn.   za   sprowadzenie   katastrofy,   sprowadzenie   niebezpieczeństwa   katastrofy,   spowodowanie   wypadku, 
prowadzenie pojazdu w stanie nietrzeźwości, spowodowanie wypadku przez żołnierza prowadzącego uzbrojony pojazd mechaniczny). Kim 
może być ten skazany? Art. 42 § 1 KK ,mówi osobach uczestniczących w ruchu (nie tylko kierujących

****

 pojazdami, a więc także pieszych i 

konnych; KK mówi o tym, że chodzi w szczególności o osoby, które kierując pojazdem stwarzają zagrożenie w ruchu).  Poszczególne 
przypadki.  Zakaz prowadzenia  pojazdów mechanicznych  (wszelkich lub określonego rodzaju) orzeka się obligatoryjnie wobec sprawców 
przestępstw przeciwko bezpieczeństwu w ruchu, jeśli w czasie popełnienia przestępstwa byli w stanie nietrzeźwości, pod wpływem środka 
odurzającego lub uciekli z miejsca zdarzenia (art. 42 § 2 KK). Zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych na zawsze orzeka 
się  fakultatywnie  w   przypadku   sprawców   sprowadzenia   katastrofy,   sprowadzenia   niebezpieczeństwa   katastrofy   lub   spowodowania 
wypadku jeśli ich następstwem była śmierć lub ciężki uszczerbek na zdrowiu i jeśli owi sprawcy spowodowali przestępstwo  w stanie 
nietrzeźwości,   pod wpływem  środka  odurzającego   lub  zbiegli  z  miejsca  z zdarzenia   (art.  42 §  3 KK).  Zakaz  prowadzenia  wszelkich 
pojazdów   mechanicznych  na  zawsze   orzeka   się  obligatoryjnie  w   przypadku   sprawców,   którzy   ponownie   są   skazywani   w   warunkach 
opisanych w art. 42 § 3 KK.
Zakaz prowadzenia  pojazdów orzeka się na okres od roku do 10 lat lub na zawsze.  Orzeczenie  zakazu  prowadzenia  pojazdu  rodzi 
obowiązek zwrotu dokumentu uprawniającego do prowadzenia pojazdów. Największą lipę mają piesi, którzy nie mają takiego dokumentu, a 
wobec których orzeknie się zakaz prowadzenia pojazdów. Od chwili orzeczenia zakazu nie mogą zdobyć takiego dokumentu,, jeśli nie 
mogą go zdobyć, to nie mogą i go zwrócić, a jeśli nie mogą go zwrócić nie rozpoczyna się im bieg zakazu. Biedacy mają sczęście, ze jest 
jeszcze coś takiego jak przedawnienie środka karnego (10 lat).
Pojazdy   mechaniczne.  Pojazdy   mechaniczne   to   pojazdy   napędzane   przez   silnik   lub   trakcję   elektryczną.  A   contrario  pojazdami 
niemechanicznymi są rowery, riiksze, wozy konne etc.

Przepadek przedmiotów. Przepadkowi mogą ulec trzy rodzaje przedmiotów: a) służące lub przeznaczone do popełnienia przestępstwa – 
instrumenta sceleris (łomy, wytrychy, bimberaparaty), ale także te, które służą do użytku w celach nieprzestępnych (dr Wiśniewski uwielbia 
męczyć studentów kazusami z przepadkiem siekiery); pojazdy – o ile były przystosowane do popełnienie przestępstwa lub użyte w celu 
(jeśli X zgwałci Y na tylnym siedzeniu, to jeszcze nie przesłanka do przepadku; podobnie jeśli Z przewiezie samochodem skradziony  
telewizor) – sąd może orzec ich przepadek fakultatywnie lub orzeka obligatoryjnie jeśli ustawa tak stanowi. Jeśli ich przepadek byłby 
niewspółmierny do wagi popełnionego czynu, sąd może orzec (orzeka) nawiązkę na rzecz Skarbu Państwa; b) pochodzące bezpośrednio z 
przestępstwa – zarówno produkty czynu przestępnego (np. fałszywe banknoty) jak i stanowiące korzyść z jego popełnienia – przepadają  
obligatoryjnie, bo przestępstwo nie może przynosić korzyści; c) przedmioty, których wytwarzanie, obrót lub przewóz jest zabronione przez 
prawo – sąd może orzec ich przepadek (lub orzeka, gdy tak stanowi ustawa); jeśli przedmioty objęte zakazem posiadania lub obrotu i nie 
są własnością sprawcy, sąd może orzec o ich przepadku tylko w wypadkach przewidzianych w ustawie (jeśli zaś są współwłasnością,  
przepadkowi mogą ulec udział należący do sprawcy lub jego pieniężna równowartość). Przepadek nigdy nie następuje z pogwałceniem 
praw pokrzywdzonego i z reguły przedmioty podlegające przepadkowi wracają do podmiotu uprawnionego (tzn. niekoniecznie tego, który 
był bezpośrednio pokrzywdzony, np. mój samochód skradziony z warsztatu pana X wraca do mnie a nie do X). Jedynie gdy podmiotu 
uprawnionego nie można ustalić, lub jeśli go nie ma przedmiot przepada na rzecz Skarbu Państwa.

Przepadek korzyści. Kodeks karny przewiduje środek karny w postaci obligatoryjnego przepadku korzyści majątkowych pochodzących, 
choćby pośrednio, z przestępstwa, ale nie podlegających przepadkowi przedmiotów. Korzyść podlegająca przepadkowi zostaje zwrócona 
podmiotowi uprawnionemu (pokrzywdzonemu), a jeśli nie sposób go ustalić, to korzyść przepada na rzecz Skarbu Państwa.  Korzyść 

*

***

 chodzi o wszystkie osoby biorące bezpośrednio udział w kierowaniu pojazdem, w tym o pomocnika maszynisty i pilota; także instruktora, jeśli dysponuje urządzeniem 

pozwalającym kontrolować ryuch pojazdu.

majątkowa. Przyjmuje się, że przepadkowi podlega zarówno korzyść majątkowa w rozumieniu art. 115 § 9 KK, ale także wierzytelności i 
inne prawa majątkowe; chodzi głownie o korzyści i prawa majątkowe uzyskane z obrotu przedmiotami pochodzącymi bezpośrednio z czynu  
zabronionego.  Odwrócony ciężar dowodu.  Art. 45 KK wprowadza domniemanie prawne co do sprawcy, który z przestępstwa osiągnął 
znaczną korzyść majątkową – domniemywa się, że mienie, które od chwili popełnienia przestępstwa do momentu wydania wyroku objął we 
władanie lub do którego uzyskał tytuł prawny, stanowi korzyść z przestępstwa. Domniemanie można obalić przeprowadzeniem dowodu na 
legalne pochodzenie takiego mienia. Domniemanie rozciąga się na inne osoby fizyczne, prawne i jednostki organizacyjne, jeśli istnieje 
wysokie prawdopodobieństwo, że sprawca dla uniknięcia orzeczenia lub egzekucji przepadku przeniósł korzyści przestępstwa na owe 
osoby czy jednostki organizacyjne.

Naprawienie szkody. Naprawienie szkody jest samoistnym środkiem karnym. Został wprowadzony z dwóch powodów: 1. ogólnie bardziej 
pożyteczne od mnożenia krzywd jest ich ograniczanie; 2. Dotychczas ofiara mogła dochodzić naprawienia szkody jedynie wszczynając 
przeciw sprawcy osobne powództwo cywilne (adhezyjne), ale sądy zwykle nie rozpoznawały takich powództw uważając je za utrudniające 
postępowanie karne; teraz ofiara nie musi się bawić w powództwo cywilne i może złożyć wniosek o orzeczenie obowiązku naprawienia  
szkody w postępowaniu karnym. Sąd musi z urzędu musi rozstrzygnąć w tej sprawie. Przesłanką orzeczenia obowiązku, oprócz wniosku  
pokrzywdzonego,   jest   skazanie   sprawcy   za   przestępstwo   polegające   na   spowodowaniu   śmierci,   ciężkiego   uszczerbku   na   zdrowiu, 
uszkodzenia ciała, przestępstwo  przeciwko bezpieczeństwu  w ruchu, przeciwko środowisku, przeciwko mieniu lub przeciwko obrotowi 
gospodarczemu. Przy orzekaniu obowiązku naprawienia szkody stosuje się zasady prawa cywilnego dotyczące m.in. ustalania rozmiarów 
szkody; nie stosuje się przepisów KC o przedawnieniu roszczeń; nie można także w ramach naprawienia szkody zasądzić renty na rzecz 
pokrzywdzonego. Jeśli sprawców było wielu, obowiązek naprawienia szkody zasądza się każdemu z nich stosowanie do jego udziału w jej 
wyrządzeniu (SN dopuszcza także solidarne zobowiązanie współsprawców do naprawienia szkody.

Nawiązka. Nawiązka polega na obowiązku zapłacenia kwoty pieniężnej  na rzecz pokrzywdzonego lub na inny wskazany przez sąd cel 
społeczny. Wysokość nawiązki nie jest uzależniona od rozmiarów faktycznie wyrządzonej szkody i może ją przekraczać. Nawiązka na 
rzecz   pokrzywdzonego.   Nawiązkę   na   rzecz   pokrzywdzonego   sąd   może   orzec   zamiast   obowiązku   naprawienia   szkody   jako 
zadośćuczynienie za  ciężki uszczerbek  na zdrowiu, uszkodzenie  ciała lub doznaną  krzywdę  (fizyczną  lub moralną). Nawiązka na cel 
społeczny. W przypadku skazania za umyślne przestępstwo przeciwko życiu lub zdrowiu lub inne przestępstwo umyślne, którego skutkiem 
jest śmierć człowieka, ciężki uszczerbek na zdrowiu lub uszkodzenie ciała, sąd może orzec nawiązkę na wskazany cel społeczny związany 
z ochroną zdrowia. Jeśli w grę wchodzi skazanie za przestępstwo przeciwko środowisku, nawiązka idzie na cel społeczny związany z 
ochroną środowiska; przy skazaniu za przestępstwa komunikacyjne popełnione w stanie nietrzeźwości – na rzecz instytucji lub organizacji, 
której statutowym celem jest pomoc ofiarom wypadków drogowych. Wysokość nawiązki. Nawiązka dla pokrzywdzonego i na cel społeczny  
związany z ochroną zdrowia nie może przekraczać dziesięciokrotności najniższego miesięcznego wynagrodzenia w czasie orzekania w 
pierwszej   instancji;   nawiązka   na   cel   społeczny   związany   z   ochroną   środowiska   powinna   się   mieścić   w   granicach   3-20   –   krotności 
najniższego miesięcznego wynagrodzenia w czasie orzekania w pierwszej instancji. Nawiązka komunikacyjna bije wszelkie rekordy, może 
wynosić nawet stukrotność najniższego miesięcznego wynagrodzenia.

Świadczenie pieniężne. Świadczenie tym różni się od nawiązki tym, że nie ma być żadnym zadośćuczynieniem, ale represją. Sąd może je 
zastosować  odstępując od wymierzenia kary lub w innych przypadkach określonych w ustawie (jak np. przy warunkowym  umorzeniu  
postępowania), a jego wysokość nie może przekroczyć  trzykrotności  najniższego miesięcznego  wynagrodzenia w czasie  orzekania w 
pierwszej instancji. Świadczenie pieniężne wędruje zawsze na określony cel społeczny!

Publikacja orzeczenia.  Sąd może orzec podanie wyroku do publicznej wiadomości w sposób przez siebie określony i w wypadkach 
przewidzianych   w   ustawie   (tzn.   przy   skazaniu   za   zniesławienie,   za   spowodowanie   katastrofy   lub   wypadku   komunikacyjnego   lub   za 
prowadzenie pojazdu mechanicznego w stanie nietrzeźwości/ odurzenia). Wypadki te są głupie i przy okazji ograniczają swobodę sądu w 
orzekaniu publikacji orzeczenia, tam gzie naprawdę byłoby to przydatne z uwagi na interes pokrzywdzonego, a gdzie nie ma ustawowych 
przesłanek. Dlatego mówi  się o zmianie tego przepisu. A tak poza tym to dobrze, że ustawodawca  nie pozwala  na szafowanie  tym  
środkiem karnym, bo nie służy on prewencji ogólnej (dlaczego, panie profesorze?).

4. PROBACJA
Probacja to tyle , co poddanie próbie. Powstała w systemie anglosaskim i w XIX/XX w. doczekała się ustawowych  regulacji. System 
angloamerykański dotyczył warunkowego zawieszenia orzeczenia kary, ale niebawem powstał system frankobelgijski (przejęty przez cała 
kontynentalną   Europę),   który   z   kolei   polegał   na   zawieszeniu   kary   już   orzeczonej.   Jest   jeszcze   system   niemiecki   polegający   na 
warunkowym   darowaniu   kary   i   system   skandynawsko-holenderski,   polegający   na   warunkowym   umorzeniu   postępowania 
przygotowawczego.   Na   początku   okres   próby  nie   różnił   się   niczym   od   pobytu   na   wolność,   ale   z   czasem   trochę   przykręcono   śrubę 
wzbogacił się o dozór kuratora (lub instytucję poręczenia) i obowiązki próby. 
Probacja ma tę zaletę, że wiąże się z niskim wskaźnikiem powracalności do przestępstwa (nie więcej niż 20%). KK przewiduje trzy środki  
probacyjne: warunkowe umorzenie postępowania, warunkowe przedterminowe zwolnienie i warunkowe zawieszenie wykonania kary.

Warunkowe umorzenie postępowania.

Warunkowe zawieszenie wykonania kary.

Warunkowe przedterminowe zwolnienie.

Warunkowe umorzenie postępowania polega 
na odstąpieniu  

OD

 

SKAZANIA

  i  

WYMIERZENIA

 

KARY

 

wobec   sprawcy   winnego   popełnienia 
przestępstwa     w   celu   zastosowania   wobec 
niego środków probacyjnych.

Warunkowe umorzenie postępowania polega 
na   odstąpieniu  

OD

 

WYKONANIA

 

KARY

  wobec 

sprawcy   winnego   popełnienia   przestępstwa 
w celu zastosowania wobec niego środków 
probacyjnych. Zawieszając karę pozbawienia 
wolności   można   fakultatywnie   orzec   karę 
grzywny   (max   180   satwek),   podobnie   przy 
zawieszeniu ograniczenia wolności (max 90 
stawek).

Warunkowe umorzenie postępowania polega 
na odstąpieniu  

OD

 

WYKONANIA

 

CZĘŚCI

 

ORZECZONEJ

 

KARY

 pozbawienia wolności.

Przesłanki   zastosowania   (muszą   wystąpić 
łącznie):
a) zagrożenie  czynu  karą nie przekracza  3 
lat   pozbawienia   wolności   (jeśli   sprawca 
pojednał   się   z   pokrzywdzonym,   naprawi 
szkodę   lub   uzgodnił   sposób   naprawienia 
szkody z pokrzywdzonym – nawet jeśli czyn 
jest   zagrożony   karą   nie   przekraczającą   5 
lat); 
b)   wina   sprawcy   i   stopień   społecznej 

Przesłanki   zastosowania   (muszą   wystąpić 
łącznie):
a)   orzeczona   kara   nie   przekracza   2   lat 
pozbawienia   wolności   (w   przypadku   kar 
nadzwyczajnie   złagodzonych   związku   ze 
współdziałaniem   sprawcy   z   organami 
ścigania   kara   orzeczona   kara   wolności   nie 
może być wyższa niż 5 lat); inne kary – bez 
ograniczeń;
b) prognoza uzasadniająca przekonanie, że 

Przesłanki   zastosowania   (muszą   wystąpić 
łącznie):
a)   pozytywna   prognoza   kryminologiczna 
(ocena   właściwości   i   warunków   osobistych 
skazanego,   okoliczności   popełnienia 
przestępstwa   i   zachowania   po   jego 
popełnieniu oraz zachowania sprawcy przed i 
w szczególności w czasie odbywania kary  
jeśli to wszystko uzasadnia przekonanie, że 
sprawca   będzie   przestrzegał   porządku 

szkodliwości   popełnionego   przez   niego 
czynu nie są znaczne; 
c)   brak   wątpliwości   co   do   popełnienia 
przestępstwa   i   okoliczności   czynu   (w 
przeciwnym wypadku – niewinność  in dubio 
pro reo);
d)   sprawca   nie   był   dotąd   karany   za 
przestępstwo umyślne;
e)     pozytywna   prognoza   ,   ze   sprawca   nie 
popełni po raz kolejny czynu zabronionego i 
będzie przestrzegał porządku prawnego (a w 
tej prognozie mieszczą się warunki osobiste 
sprawcy i jego dotychczasowe życie)

samo   skazanie   jest   wystarczające   dla 
spełnienia celów kary i w szczególności dla 
zapobieżenia powrotowi do przestępstwa

prawnego).
b) skazany odbył połowę kary (ale nie mniej 
niż 6 miesięcy); recydywiści muszą odbyć 2/3 
kary   (nie   mniej   niż   rok);   przy   karze   25   lat 
pozbawienia   wolności   –   skazany   musi 
spędzić za kratkami 15 lat; przy dożywociu – 
25.

Okres próby: 1 – 2 lata

Okres próby: 
a) dla  kar  pozbawienia   wolności:  2  –  5 lat 
(młodociani   i   wielokrotni   recydywiści:   3   -   5 
lat);
b) dla kar wolnościowych: 1 – 3 lata.
c)   w   przypadku   kar   nadzwyczajnie 
złagodzonych   związku   ze   współdziałaniem 
sprawcy z organami ścigania: do 10 lat

Okres   próby:  w   zasadzie   2-5   lat,   tyle,   ile 
zostało   do   końca   kary;   (recydywiści 
wielokrotni i ci, którzy uczynili z przestępstwa 
źródło   stałego   utrzymania   –   3–5   lat; 
młodociani – do ukończenia 21. roku życia; 
skazani na dożywocie – 10 lat i koniecznie z 
dozorem kuratora).

Obowiązki  próby  (nałożone  po wysłuchaniu 
sprawcy):
a) naprawienie szkody (obligatoryjnie!)
b)   informowanie   kuratora   lub   sądu   o 
przebiegu okresu próby;
c) przeproszenie pokrzywdzonego;
d)   wykonywanie   ciążącego   na   sprawcy 
wykonywania   obowiązku   łożenia   na 
utrzymanie innej osoby.
e) zakaz nadużywania alkoholu;
f) środki karne: zakaz prowadzenia pojazdów 
mechanicznych, świadczenie pieniężne.

Obowiązki  próby  (nałożone  po wysłuchaniu 
sprawcy):
a)   informowanie   kuratora   lub   sądu   o 
przebiegu okresu próby (obligatoryjnie);
b)

 

przeproszenie

 

pokrzywdzonego 

(obligatoryjnie);
c)   wykonywanie   ciążącego   na   sprawcy 
wykonywania   obowiązku   łożenia   na 
utrzymanie innej osoby.
d)   wykonywanie   pracy   zarobkowej,   nauki, 
przygotowania do zawodu;
e) zakaz nadużywania alkoholu;
f)   podanie   się   leczeniu   (w   szczególności 
odwykowemu lub rehabilitacyjnemu; ale tylko 
za zgodą skazanego!);
g) powstrzymywanie  się  od  przebywania   w 
pewnych miejscach lub środowiskach;
h)   inne,   jeśli   mogą   zapobiec   powrotowi   do 
przestępstwa;
i)   środki   karne:   naprawienie   szkody; 
świaczenie pieniężne;
Do   tego   sąd   może   dorzucić   nadzór 
kuratorski (kuratora sądowego, społecznego 
a   nawet   instytucji   społecznej,   np.   X   pod 
nadzorem ZUS-u :P).

Obowiązki   próby  (nałożone   po   wysłuchaniu 
sprawcy):
a)   informowanie   kuratora   lub   sądu   o 
przebiegu okresu próby (obligatoryjnie);
b)

 

przeproszenie

 

pokrzywdzonego 

(obligatoryjnie);
c)   wykonywanie   ciążącego   na   sprawcy 
wykonywania   obowiązku   łożenia   na 
utrzymanie innej osoby.
d)   wykonywanie   pracy   zarobkowej,   nauki, 
przygotowania do zawodu;
e) zakaz nadużywania alkoholu;
f)   podanie   się   leczeniu   (w   szczególności 
odwykowemu lub rehabilitacyjnemu; ale tylko 
za zgodą skazanego!);
g)   powstrzymywanie   się   od   przebywania   w 
pewnych miejscach lub środowiskach;
h)   inne,   jeśli   mogą   zapobiec   powrotowi   do 
przestępstwa;
i)   środki   karne:   naprawienie   szkody; 
świaczenie pieniężne;
Do tego sąd może dorzucić nadzór kuratorski 
(kuratora   sądowego,   społecznego   a   nawet 
instytucji społecznej).

Negatywny wynik próby:
Warunkowo   umorzone   postępowanie 
podejmuje   się   („od   nowa”   i   na   zasadach 
ogólnych), jeśli:
a)   sprawca   popełnił   w   okresie   próby 
przestępstwo   umyślne,   za   które   został 
prawomocnie skazany (obligatoryjnie);
b)   sprawca   rażąco   narusza   porządek 
prawny,   w   szczególności   popełnia   inne 
przestępstwo (także po wydaniu orzeczenia 
o   warunkowym   umorzeniu   postępowania   a 
przed jego uprawomocnieniem);
c) uchyla  się  od wykonywania  obowiązków 
próby lub orzeczonych środków karnych;

Negatywny wynik próby:
Warunkowo zawieszoną karę się wykonuje, 
gdy:
a)   sprawca   popełnił   w   okresie   próby 
podobne   przestępstwo   umyślne,   za   które 
została mu orzeczona kara (obligatoryjnie);
b)   sprawca   rażąco   narusza   porządek 
prawny,   w   szczególności   popełnia   inne 
przestępstwo (także po wydaniu orzeczenia 
o   warunkowym   zawieszeniu   kary   a   przed 
jego uprawomocnieniem);
c) uchyla  się  od wykonywania  obowiązków 
próby lub orzeczonych środków karnych;

Negatywny wynik próby:
Warunkowe   przedterminowe   zwolnienie 
odwołuje się, gdy:
a) sprawca popełnił w okresie próby podobne 
przestępstwo umyślne, za które prawomocnie 
orzeczono   wobec   niego   karę   bez 
zawieszenia jej wykonania (obligatoryjnie);
b) sprawca rażąco narusza porządek prawny, 
w szczególności popełnia inne przestępstwo 
(także po wydaniu orzeczenia o warunkowym 
zawieszeniu   kary   a   przed   jego 
uprawomocnieniem);
c)   uchyla   się   od   wykonywania   obowiązków 
próby lub orzeczonych środków karnych;

Pozytywny   wynik   próby: 

definitywne 

umorzenie postępowania i niemożność jego 
podjęcia po upływie  terminu 6 miesięcy od 
końca okresu próby.

Pozytywny   wynik   próby:  zatarcie   skazania 
de   iure  po   upływie   terminu   6   miesięcy   od 
końca okresu próby.

Pozytywny wynik próby: po upływie terminu 6 
miesięcy od końca okresu próby kara zostaje 
uznana   za   odbytą   w   całości   w   chwili 
przedterminowego zwolnienia. 

5. WYMIAR KARY I ŚRODKI ZWALCZANIA RECYDYWY

6. ŚRODKI ZABEZPIECZAJĄCE

7. OKOLICZNOŚCI UCHYLAJĄCE KARALNOŚĆ

8. ZATARCIE SKAZANIA

- Część szczególna -

(the best of, czyli : art. art. 

118

, 

123

, 

148

, 

149

, 

150

, 

151

, 

152, 153, 154,

 

155

, 

156, 157

, 

157a,

 

158

, 

159

, 

160

, 

161, 162

, 

173, 174, 175, 

177, 178, 178a

, 

190

, 

191

, 

193

, 

197

, 

198

, 

199

, 

200

, 

201

, 

202

, 

203

, 

204

, 

205

, 

207, 208, 209

, 

212

, 

213, 214, 215, 216

, 

222, 223

, 

228, 229, 

230,

 

230a

, 231, 233, 239, 240, 265, 266, 267, 

270, 271, 272, 273, 274, 275

, 

278

, 

279

, 

280, 281, 282

, 

283

, 

284, 285,

 

286

, 

287

, 

288

, 

289

, 

290

, 

291

, 

292

, 

293

, 

294

, 

295

, 

296, 296a, 296b, 297

, 

310

 KK)

I. PRZESTĘPSTWA PRECIWKO POKOJOWI, LUDZKOŚCI I PRZESTĘPSTWA WOJENNE

118.

 Ludobójstwo. Ludobójstwo (art. 118) jest najcięższym z przestępstw penalizowanych przez KK. Ludobójstwo obejmuje dokonywane 

w   celu   wyniszczenia   w   całości   lub   części   grupy   narodowej,   etnicznej,   rasowej,   politycznej,   wyznaniowej   lub   grupy   o   określonym 
światopoglądzie: a) zabójstwa, b) powodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu; c) stwarzanie warunków życia grożących biologicznym 
wyniszczeniem; d) stosowanie środków wstrzymujących urodzenia w obrębie grupy lub przymusowe odbieranie dzieci członkom takiej 
grupy   (art.   118   §   1   i   2   KK).   Przedmiotem   ochrony   art.   118   KK   jest   bezpieczeństwo   i   ochrona   istnienia   różnych   grup   etnicznych, 
politycznych,   światopoglądowych   etc.   Ludobójstwa   można   dopuścić   się   wyłącznie   w   zamiarze   kierunkowym   (cel:   wyniszczenie   grup 
narodowych, etnicznych etc. w całości lub w części; jeśli ktoś dopuszcza się wymienionych wyżej okropieństw w innym celu, odpowiada na 
podstawie  przepisów ogólnych  za  zabójstwa,  spowodowanie  ciężkiego uszczerbku na zdrowiu  etc.). Ludobójstwo  jest przestępstwem 
ogólnosprawczym (być ludobójcą każdy może...) Karalność przygotowania. Przygotowanie do popełnienia zbrodni ludobójstwa jest karalne 
(art. 118 § 3 KK). 

123.

  Pogwałcenie   prawa   humnitarnego.  Art.   123   §   1   KK   penalizuje   zachowania   które   zarazem   naruszają   normy   prawa 

międzynarodowego i polegają na zabójstwie: a) osób, które się poddały; b) rannych, chorych, rozbitków, personelu medycznego lub osób 
duchownych; c) jeńców wojennych; d) ludności cywilnej z obszaru okupowanego, zajętego lub objętego działaniami wojennymi; e) innych 
osób korzystających w czasie działań zbrojnych z ochrony międzynarodowej.  Art. 123 § 2 KK penalizuje także inne zachowania dotyczące 
tych osób i naruszające prawo międzynarodowe  - chodzi o sytuacje w których sprawca: powoduje u tych osób ciężki uszczerbek na 
zdrowiu, poddaje je torturom, okrutnemu lub nieludzkiemu traktowaniu, eksperymentom poznawczym (nawet za ich zgodą), używa ich w 
celu ochrony obiektu, obszaru lub własnych oddziałów (jako żywe tarcze) lub też zatrzymuje jako zakładników.

XIX. PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO ŻYCIU I ZDROWIU

148.

 Zabójstwo. Zabójstwo jest zbrodnią polegającą na umyślnym pozbawieniu życia człowieka (

art. 148 § 1 KK

). Zabójstwo może być 

wyłącznie umyślne, zgodnie z zasadą umyślności zawartą w 

art. 8 KK 

(zbrodnię można popełnić tylko umyślnie). Zgodnie z 

art. 9 § 1 KK

, 

zabójstwa  można dokonać w zamiarze  bezpośrednim  (sprawca  chce zabić)  lub ewentualnym  (sprawca  godzi  się na  możliwośc  jego 
popełnienia). Zabójstwo jest przestępstwem ogólnosprawczym.
Człowiek. Przedmiotem zamachu jest w przypadku zabójstwa jest życie człowieka. Przedmiotem wykonawczym zabójstwa jest człowiek. 
Człowiekiem jest każda istota zrodzona przez kobietę i życie każdego człowieka ma jednakową, najwyższą wartość. 
Wydaje się to oczywiste, ale historia zna porządki prawne odmawiające ochrony prawnej niemowlętom ułomnym lub o zniekształconej 
fizjonomii (np. prawo starożytnej Sparty, Rzymu, państwa Azteków, średniowieczne prawo europejskie, upatrujące w ułomnym płodzie 
efektu konatktów matki z siłami nieczystymi). Także współcześnie wiele kontrowersji budzi kwestia celowości sztucznego utrzymywania 
przy życiu noworodków niezdolnych do samodzielnego życia.
Kontrowersje   budzi   ustalenie   momentu   początkowego   ochrony   ludzkiego   życia,   tzn.   rozgraniczenie   między   człowiekiem   narodzonym 
(którego życie chronią  

art. 148-151 KK

) a nasciturusem (ochrona z  

art. 152  

i  

153 KK

). Istnieje wiele kryteriów, z których wg profesora 

Marka   najodpowiedniejsze   jest   kryterium   fizjologiczne   (rozpoczęcie   samodzielnego   oddychania).   Nie   mniej   zamieszania   jest   wokół 
ustalenia końcowego momentu ochrony, czyli śmierć człowieka. Obecnie przyjmuje się w tym przypadku kryterium śmierci biologicznej, tj. 
nieodwracalnym ustaniu funkcji pnia mózgu. Za zmarłego nie uznaje się jeszcze człowieka w stanie śmierci klinicznej (ustanie pracy serca). 
Problematyczne jest zagadnienie ochrony prawnej życia sztucznie podtrzymywanego. 
Zabójstwo jest przestępstwem materialnym, staje się dokonane, gdy w rezultacie czynu sprawcy poszkodowany umiera. Między czynem 
sprawcy   a   skutkiem   smiertelnym   musi   istnieć   związek   przyczynowy.   Jeżeli   objęty   zamiarem   sprawcy   śmiertelny   skutek   nie   nastąpi, 
będziemy mieli do czynienia  z usiłowaniem  zabójstwa  - nawet  jeśli brak skutku jest przyczyną  ingerencji osób trzecich  (np. pomocy 
lekarskiej).Z punktu widzenia odpowiedzialności za zabójstwo decydujące znaczenia ma to, czy czyn sprawcy był relewantną przyczyną 
śmiertelnego skutku oraz to, czy sprawca obejmowal taki skutek swym zamiarem (bezpośrednim lub ewentualnym, patrz wyżej).
Nie jest istotny sposób dokonania zabójstwa ani motyw, jakim kierował się sprawca. Zabójstwo może zostać popełnione przez działanie 
sprawcy bądź przez zaniechanie, jeśli na sprawcy ciążył szczególny obowiązek udzielenia poszkodowanemu pomocy i sprawca świadomie 
go nie wypełnił, wiedząc, że zakończy się to smiercią poszkodowanego. 
Sprawca popełni zabójstwo w zamiarze ewentualnym, jeżeli z okoliczności i sposobu jego działania wynika, że przewiduje śmierć ofiary i 
się z nią godzi (np. zachęca pijanego kolegę, by ten przeszedł się po cienkiej balustradzie Mostu Długiego). Zamiar ewentualny znajdyje 
zastopsowanie także gdy wysokie ryzyko skutku śmiertelnego jest związane z działaniem skierowanym na inny cel (np. podpala dom, w 
którym znajdują się ludzie, aby podstępnie wyłudzić pieniądze z firmy ubezpieczeniowej). W takim przypadku stosuje się kwalifikację 
kumulatywną.

Zabójstwo kwalifikowane. Obecny kodeks karny zawiera szeroki katalog zabójstw kwalifikowanych (w poprzednich kodeksach karnych 
był tylko typ podstawowy i uprzywilejowane). Zgodnie z  

art. 148 § 2-3 KK

, ostrzejsza penalizacja dotyczy zabójstw popełnionych: a) ze 

szczególnym okrucieństwem; b) w związku z wzięciem zakładnika, zgwałceniem lub rozbojem; c) w wyniku motywacji zasługującej na 
szczególne potępienie; d) przy użyciu broni palnej lub materiałów wybuchowych; e) w ten sposób, że w następstwie jednego czynu ginie 
więcej   niż   jedna   osoba;   f)   przez   sprawcę   skazanego   prawomocnie   za   zabójstwo.   Wprowadzenie   do   kodeksu   zabójstwa   typu  
kwalifikowanego miało zagwarantować orzekanie surowszych kar dla sprawców najcięższych zbrodni (tzn. nieorzekanie wobec nich kar 
łagodniejszych,   bo  górny wymiar   kary -  25  lat pozbawienia  wolności  lub  dożywocie   - jest  taki sam  i dla  zabójstwa,   i dla  zabójstwa  
kwalifikowanego).   Szczytny   to   cel,   ale   wprowadzenie   nowych   przepisów   skomplikowało   stosowanie   prawa   i   zaczęło   stwarzać   liczne 
wątpliwości   co   do   znamion   kwalifikujących.   Ponadto,   zdaniem   profesora   Marka,   ustawodawca   stworzył   nadmiar   okoliczności 
kwalifikujących, co zmusza do częstego stosowania kwalifikacji kumulatywnej.
Zabójstwo  w  związku   z  wzięciem   zakładnika,  zgwałceniem   lub   rozbojem  nie   ogranicza   typu   kwalifikowanego   wyłącznie   zabicia   ofiar 
wymienionych przestępstw, odnosi się także do zabójstw dokonanych na innych osobach uczestniczących w zdarzeniu, np. próbujących 
bronić ofiary.
Zabójstwo przy użyciu broni palnej nie budzi zastrzeżeń co do interpretacji, ale wątpliwa jest zasadność takiej penalizacji, bowiem znacznie 
bardziej okrutne jest zabójstwo przy użyciu np. łomu, które jednak na gruncie przepisów obecnego kodeksu spełnia znamiona zabójstwa w 
typie podstawowym. Zapis o broni palnej był pomysłem Komisji Sejmowej, co potwierdza regulę, że nic, co wymyśli Sejm, nie nadaje się 
później do użytku.

Zostrorzna kwalifikacja zabójstwa wielu osób w następstwie jednego czynu jest pomysłem rozsądnym, zwłaszcza w obliczu wzmożonego 
zagrożenia terroryzmem. Tyle tylko, że w najbardziej oczywistych przypadkach (zamachy bombowe, strzały do tłumu) znamiona takiego 
zabójstwa będą się pokrywać ze znamionami zabójstwa przy użyciu broni palnej lub materiałów wybuchowych. Oczywiście, można również 
mieć do czynienia z przypadkami, które nie będą wyczerpywać znamion opisanych w  

art. 148 § 3 KK

, np. rozpylenie trującego gazu, 

pozbawienie prądu oddziału intensywnej terapii etc.

Morderstwo.  W wielu systemach prawnych odróznia się zabójstwa od morderstw (ciężkich zabójstw). Częstokroć pojęcie "morderstwo" 
oznacza po prostuzabójstwo kwalifikowane. Tak jest np. w Niemczech, gdzie okolicznościami kwalifikującymi zabójstwa są: okrucieństwo, 
podstęp,   użycie   środków   stwarzających   powszechne   niebezpieczeństwo   oraz   niskie   pobudki   dokonania   zbrodni.   Czyn   spełniajacy 
którekolwiek z opisanych znamion nie jest zwykłym zabójstwem (Totschlag), ale morderstwem (Mord). Istnieją systemy, w których podział 
na zabójstwa  i morderstwa  jest dokonywany według  bardziej  egzotycznych  kryteriów:  w prawie  anglosaskim morderstwo  (murder) to 
zabójstwo   poprzedzone   tzw.   złym   zamiarem   uprzednim   (malice   aforethought),   a   także   pozbawienie   życia   w   wyniku   zamierzonego 
dokonania innej zbrodni zagrażającej bezpośrednio życiu (zgodnie z zasadą felony-murder-rule) - przeciwstawia się je zabójstwu zwykłemu 
(manslaughter); w prawie francuskim morderstwem (assasinat) jest zabójstwo dokonane podstępnie lub zaplanowane. W polskiej doktrynie 
prawnokarnej (nawiązującej w swych założeniach do doktryny niemieckiej) określenie "morderstwo" stosuje się w odniesieniu do dwóch 
postaci   zabójstwa   kwalifikowanego   -   zabójstwa   ze   szczególnym   okrucieństwem   i   zabójstwa   w   wyniku   motywacji   zasługującej   na 
szczególne potępienie.
Zabójstwo ze szczególnym okrucieństwem oznacza zabójstwo wyróżniające się szczególnie bestialskim sposobem popełnienia, połączone 
z zadawaniem ofierze dodatkowych  cierpień (torturowanie, znęcanie się, przedłużanie agonii), bądź dokonane np. na małym dziecku, 
kobiecie w ciąży lub ofierze o innego rodzaju szczególnych cechach.
Motywacja   załugująca   na   szczególne   potępienie  oznacza   wszelkie   pobudki   budzące   wybitnie   negatywną   ocenę   społeczną   i   rażąco 
nieproporcjonalne do ciężaru popełnionej zbrodni. Za zabójstwo w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie uznaje się np. 
zabójstwo zlecone za pieniądze, zabójstwo dokonane w ramach zemsty, zabójstwo dokonane w celu zawładnięcia cudzym majątkiem, 
zabójstwo dokonane dla przyjemności bądź z żądzy mordu.

Zabójstwo w afekcie.  Zabójstwo w afekcie (

art. 148 § 4 KK

) stanowi uprzywilejowany typ zabójstwa. Różni się od zabójstwa w typie 

podstawowym dwoma znamionami szczególnymi dotyczącymi strony podmiotowej (silne wzburzenie) i strony przedmiotowej (okoliczności 
usprawiedliwiające silne wzburzenie). Między obiema znamionami musi zachodzić związek przyczynowy,  tzn. okoliczności muszą być 
przyczyną wzburzenia. Jeśli sprawca pozbawia ofiarę życia działając pod wpływem silnego wzburzenia, ale nie zostało ono spowodowane 
okolicznościami, dającymi się ocenić jako "usprawiedliwiające", sprawca odpowie za zabójstwo w typie podstawowym.
Silne wburzenie  (afekt) oznaczna stan psychiczny, w którym intensywne reakcje emocjonalne biorą górę nad samokontrolą. Afekt jest 
zwykle krótkotrwały i stanowi eksplozywną reakcję na silny bodziec zewnętrzny. W orzecznictwie przyjęło się uważać za zabojstwo w  
afekcie sytuację, w której wzburzenie sprawcy narastało przez długi czas (tzw.  afekt trwały), a eksplozja nastąpiła w reakcji na błahy 
bodziec, w okolicznościach nie usprawiedliwiających podobnej reakcji. Warunkiem jest jednak, by sprawca istotnie diziałał pod wpływem 
wburzenia.  Zamiar przemyślany  popełnienia przestępstwa wyłącza afekt (Zabójstwa w afekcie dokonuje się z zasady w tzw.  zamiarze 
nagłym)
Okoliczności usprawiedliwiające  silne wzburzenie wiążą się zazwyczaj  z nagannym  postępowaniem  pokrzywdzonego,  przy czym  owa 
naganność podlega zwykle ocenie według kryteriów obiektywnych, jakimi są przyjęte normy moralne i zasady współżycia społecznego 
(kryteria subiektywne, tzn. osąd sprawcy, nikogo nie obchodzą). Tak to wygląda na gruncie orzecznictwa. Z drugiej strony afekt nie zawsze  
musi mieć związek z nikczemnością ofiary. Przepisy kodeksu nie precyzują rodzaju uczucia, które wywołało silne wzburzenie (może to być  
nienawiść, ale także np. zazdrość albo rozpacz). 
Nietrzeźwość sprawcy według różnych opinii doktryny: a) wyklucza uznanie okoliczności zabójstwa za usprawiedliwiające silne wzburzenie 
(np.  

wyrok   Sądu   Najwyższego   z   07.06.1972,   OSNKW   1972   poz.   175

);   b)   nie   wyklucza   uznania   okoliczności   zabójstwa   za 

usprawiedliwiające   silne   wzburzenie,   jeśli   przyczyną   tego   wzburzenia   nie   był   alkohol   i   jeśli   upojenie   nie   miało   istotnego   wpływu   na 
zachowanie sprawcy (np. 

wyrok Sądu Najwyższego z 25.08.1971, OSNKW 1972 poz.9

). 

Wobec sprawcy zabójstwa w afekcie można zastosować przewidziane w art. 31 § 2 KK nadzwyczajne złagodzenie kary ze względu na  
znaczne ograniczenie poczytalności, jeśli owo ograniczenie poczytalności nastapiło z innych przyczyn niż silne wzburzenie (przyjmuje się, 
że te same okoliczności nie mogą dwukrotnie działać na korzyśc sprawcy).

149

. Zabójstwo noworodka. Uprzywilejowanym typem zabójstwa jest zabicie noworodka przez matkę, dokonane w okresie porodu i pod 

jego   wpływem,   a   własciwie   pod   wpływem   wywołanego   przez   poród   wstrząsu,   wzburzenia   albo   innego   stanu   psychicznego 
niezrównoważenia.

150.

  Eutanazja.  Zabójstwo   eutanatyczne   (zabójstwo   z   litości,   zabójstwo   na   żądanie   [analogiczna   nazwa   w   kodeksach 

niemieckojęzycznych - Toetung auf Verlangen]; 

art. 150 § 1 KK

) polega na zabiciu człowieka na jego żądanie i pod wpływem współczucia, 

zwykle   związanego   z   ciężką   chorobą   ofiary   lub   jej   cierpieniami.  Żądanie   dokonania   eutanazji  musi   być   dobrowolne,   stanowcze   i 
jednoznaczne, musi pochodzić od osoby poczytalnej i zdolnej do oceny swojej sytuacji. Muszą także istnieć relewantne powody żądania 
pozbawienia życia, które stanowiłyby zarazem motyw działania sprawcy zabójstwa eutanatycznego. Ustawodawca nie precyzuje, o jakie 
powody  chodzi  (tzn.  co może być  źródłem  wspołczucia,  o którym  mowa  w art. 150 § 1 KK); w doktrynie  przyjęło  się, że zabójstwo 
eutanatyczne uzasadniają ciężkie cierpienia fizyczne żądającego, nieuleczalna choroba bądź nikłość szans na uratowanie jego życia. 
Cierpienia psychiczne niczego podobnegi nie uzasadniają.
Zabójstwo etanatyczne jest przestępstwem ogólnosprawczym (może się go dopuścić każdy, choć najczęściej sprawcą jest lekarz bądź 
osoba najbliższa  ofiary).  Czyn  zabroniony  może w tym  przypadku polegać na działaniu  (zaaplikowanie  silnej trucizny,  odłączenie  od 
aparatury podtrzymującej życie) lub na zaniechaniu (np. celowe niepodanie leku koniecznego dla utrzymania ofiary przy życiu; zgodnie z 

art. 2 KK

  odpowiedzialność  za  zaniechanie  ponoszą  jedynie  te osoby,  na których  ciąży szczególny  obowiązek  działania).  Zabójstwo 

eutanatyczne może być dokonane w zamiarze bezpośrednim (motywowanym współczuciem), niemniej nie ma pewności, czy w odniesieniu 
do eutanazji można mówić o zamiarze ewentualnym (np. współczujący sprawca podaje cierpiącemu bardzo silna dawkę leku, godząc się z 
mozliwością śmiertelnego skutku).
Legalność eutanazji. Eutanazja jest obecnie przedmiotem ożywionych sporów dotyczących jej oceny moralnej i prawnej. Z jednej strony 
akcentuje się zasadę nadrzędnej wartości ludzkiego życia, z drugiej wysuwa się pogląd, że skrócenie cierpień osoby nieuleczalnie chorej 
jest działaniem szlachetnym i realizującym prawo każdego człowieka do godnej śmierci. Jedynym systemem prawnym, który legalizuje (po 
licznych uwarunkowaniach) zabójstwo eutanatyczne, jest prawo holenderskie (od 1976 r.). W systemie polskim każda postać eutanazji jest 
przestępstwem, ale ustawodawca określił dla zabójstwa eutanatycznego bardzo łagodny wymiar kary (do 5 lat pozbawienia wolności), a 
ponadto   przewidział   możliwość   odstąpienia   od   wymierzenia   kary.   Inny   spór   dotyczy   różnic   miedzy   eutanazją   a   antydystanazją 
(przerwaniem sztucznego podtrzymywania życia), w tej dziedzinie prawo może się ograniczyć jedynie do kontroli warunków określonych w 
prawie medycznym.

151.

  Namowa   i   pomoc   do   samobójstwa.  Samobójstwo   nie   jest   przestępstwem

14

,   choć   jest   szkodliwe   społecznie.   KK   penalizuje 

doprowadzenie   do   samobójstwa   innej   osoby   namową   i   przez   udzielenie   pomocy   (osobnym   przestępstwem   jest   doprowadzenie   do 
samobójstwa przez znęcanie się). Są to przestępstwa sui generis, które odpowiadałyby formom zjawiskowym samobójstwa: podżeganiu i 
pomocnictwu, gdyby samobójstwo było czynem zabronionym. Zarazem waża się je za uprzywilejowany typ zabójstwa. Namowa. Namowa 
oznacza działania (głównie perswazję) stosowane w bezpośrednim zamiarze wywołania zamiaru samobójczego u innej osoby (nie można 
namawiać w zamiarze ewentualnym: nie ma namowy, jeśli X opowiada Y dołujące historyjki i jest mu obojętne to, że mogą zainspirować 
one Y do skoku z okna).  Pomoc.  Pomoc polega na ułatwieniu dokonania samobójstwa w szczególności przez dostarczenie środków, 
udzielenia informacji (‘najlepiej jest nawdychać się spalin... podobno widać fajne fazy’), utwierdzenie w samobójczym zamiarze. Pomocy do 
samobójstwa można się dopuścić w obu postaciach umyślności.  Doprowadzenie. Udzielenie pomocy i namowa muszą doprowadzić do 
samobójstwa, tzn. musi istnieć między nimi a samobójstwem związek przyczynowy. X nie doprowadza do samobójstwa, jeśli w zamiarze 
bezpośrednim wywołania samobójstwa pożycza Y pistolet, a Y się wiesza. Podobnie ma się rzecz, jeśli Y od kilku lat sugeruje X, że  
powinien ze sobą skończyć, a X zabija się dopiero po tym, jak rzuciła go narzeczona. 

152-4.

  Karalna   aborcja.  Typem   podstawowym   karalnej   aborcji   jest   przerwanie   ciąży   za   zgodą   kobiety   ciężarnej,   ale   naruszeniem 

przepisów ustawy

15

 (tzn. ustawy z 01.03.1993 o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerwania 

ciąży). Karalnej aborcji może się dopuścić każdy (przestępstwo ogólnosprawcze), przy czym tylko lekarz może ją przeprowadzić zgodnie z 
ustawą (legalnie). Typy kwalifikowane. Typem kwalifikowanym karalnej aborcji jest aborcja bez zgody kobiety albo doprowadzenie kobiety 
do przerwania ciąży przemocą (tzn. fizycznym oddziaływaniem na inną osobę lub jej otoczenie), groźbą bezprawną (definicja w art. 115 § 
12 KK) lub podstępem (p. notatka o zgwałceniu). Typem kwalifikowanym karalnej aborcji (niezależnie od typu) jest przerwanie ciąży, gdy 
dziecko poczęte osiągnęło zdolność do samodzielnego życia (art. 152 § 3 KK; art. 153 § 2 KK). Typy kwalifikowane przez następstwo. Do 
obu typów odnosi się także następstwo kwalifikujące w postaci śmierci kobiety ciężarnej (art. 154 KK).

157a.

  Uszkodzenie ciała dziecka poczętego. KK penalizuje uszkodzenie ciała dziecka poczętego lub spowodowanie rozstroju zdrowia 

zagrażającego jego życiu. Nic odkrywczego nie da się o tym napisać, oprócz tego, że to dobra regulacja, której długo brakowało. Za 
uszkodzenie płodu nie odpowiada lekarz, jeśli powstało ono w wyniku przeprowadzonych przez niego zabiegów leczniczych niezbędnych  
dla   usunięcia   niebezpieczeństwa   grożącego   matce   lub   dziecku   poczętemu.   Nie   podlega   karze   kobieta   ciężarna,   która   dokonuje 
uszkodzenia płodu (bo przerwanie ciąży przez samą kobietę jest dozwolone [sic!]).

155.

  Nieumyślne spowodowanie śmierci.  Nieumyślne spowodowanie śmierci (

art. 155 KK

) od zabójstwa różni się w sferze znamion 

ustawowych  jedynie  stroną przedmiotową.  W  tym  przypadku śmiertelny skutek jestv rezultatem  działania  lub zaniechania  sprawcy w 
warunkach lekkomyślnosci lub niedbalstwa.  Nieumyślne  spowodowanie  śmierci jest przestepstwem  materialnym, a jego skutkiem jest 
śmierć człowieka, która pozostaje w związku przyczynowym z działaniem sprawcy. Ponieważ nie można tu mówić o zamiarze, mozliwa jest 
jedynie odpowiedzialność za dokonanie nieumyślnego spowodowania śmierci (w przypadku zabójstwa - także za usiłowanie).
Działanie objęte winą niemyślną zgodnie z  

art. 9 § 2 KK

  polega na lekceważeniu obowiązku ostrożności, przy czym sprawca może: a) 

zdawać sobie sprawę z tego, że postępuje nieostrożne, ale sądzić, że uniknie ujemnego skutku swej nieostrożności (lekkomyślność); b) nie 
zdawać sobie sprawy z tego, że postępuje nieostrożnie i że może to doprowadzić do ujemnego skutku, mimo, że ma możliwość i powinien 
cos   takiego   przewidzieć.   W   przypadku   nieumyslnego   spowodowania   smierci   nie   zawsze   można   trafnie   określić   czy   i   jakie   zasady  
ostrożności naruszył sprawca. Dlatego podstawa odpowiedzialności karnej z 

art. 155 KK 

moze byc jedynie możliwosc przewidzenia przez 

sprawcę skutku, oparta na ocenie okoliczności czynu i właściwości sprawcy.

156.

 Ciężki uszczerbek na zdrowiu. KK penalizuje szereg przestępstw polegających na uszkodzeniu ciała i wyróżnia je ze względu na 

stopień owego uszkodzenia. Peleton otwiera spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, penalizowane w art. 156 KK, a polegające 
na: a) pozbawieniu człowieka wzroku, słuchu, mowy, zdolności płodzenia; b) doprowadzeniu człowieka do innego ciężkiego kalectwa; c) 
spowodowaniu   ciężkiej   choroby   neuleczlanej   lub   długotrwałej;   choroby   realnie   zagrażającej   życiu;   trwałej   choroby   psychicznej;   d) 
spowodowaniu  całkowitej lub znacznej trwałej niezdolności do pracy w zawodzie; e) spowodowaniu trwałego, istotnego zeszpecenia. Przy 
określeniu ciężkiego uszczerbku ustawodawca przyjął kryteria anatomiczne i funkcjonalne (tzn. utratę lub zaburzenie działania organu lub 
funkcji organizmu), społeczne (tzn. wpływ obrażeń na zdolność do pracy) i estetyczne, za co mu chwała. Pozbawienie wzroku, słuchu etc. 
Pozbawienie   oznacza   całkowity   i   trwały   uszczerbek;   X   pozbawi   Y   wzroku,   gdy   Y   całkowicie   i   nieodwracalnie   oślepnie;   nie   będzie 
pozbawienia, gdy uszczerbek wzroku Y będzie przejściowy lub Y będzie ‘jedynie’ gorzej widział. Ciężkie kalectwo. Przez ciężkie kalectwo 
rozumie się zarówno  pozbawienie  organu lub funkcji organizmu, jak i znaczne  ograniczenie  funkcji organizmu.  Długotrwała  choroba. 
Przyjmuje się, ze choroba długotrwała to taka, która narusza prawidłowe funkcjonowanie organizmu na okres dłuższy niż 6 miesięcy. 
Skutek.  Spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu jest przestępstwem  materialnym. Skutkiem jest zaistnienie chorób i obrażeń  
opisanych w art., 156 § 1 pkt 1-2 KK.  Typ  kwalifikowany przez następstwo.  Następstwem kwalifikującym spowodowanie ciężkiego 
uszczerbku na zdrowiu jest śmierć ofiary (art. 156 § 3 KK).  Nieumyślność.  Spowodowania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu można 
dopuścić się nieumyślnie (art. 156 § 2 KK); towarzyszy temu niższa sankcja (do 3 lat pozbawienia wolności; za przestępstwo umyślne – od 
roku do 10 lat).

157.

 Średnie i lekkie uszkodzenie ciała. Średnie uszkodzenie ciała (art. 157 § 1 KK) polega na wywołaniu naruszenia czynności narządu 

ciała lub rozstroju zdrowia, które to naruszenie lub rozstrój: a) nie zostały opisane w art. 156 § 1 KK; b) trwa dłużej niż 7 dni. Lekkie  
uszkodzenie ciała różni się od średniego tym, że naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia trwają nie dłużej niż 7 dni. 
Lekkiego i średniego uszkodzenia można dopuścić się nieumyślnie. Ściganie obu przestępstw odbywa się z oskarżenia prywatnego; jeśli 
sprawca jest osobą bliska pokrzywdzonego – tylko na wniosek pokrzywdzonego (Dlaczego? Żeby nie naruszać relacji rodzinnych – o trybie 
wnioskowym czytaj w notatce o kradzieży).

158-9.

  Bójka i pobicie.  KK zakazuje  udziału  w bójce  lup pobiciu, w którym  bezpośrednio  naraża  się człowieka  na utratę życia  lub 

uszkodzenie ciała. Bójka. Bójka to starcie między minimum trzema osobami (bo do bójki trzeba trojga...), przy czym każda z osób zarazem 
atakuje i jest atakowana. Za udział w bójce odpowiadają wszyscy jej uczestnicy. Pobicie. Pobiciem jest czynna napaść dwóch lub większej 
ilości   osób   na   inną   osobę   lub   osoby,   przy   czym   istnieje   wyraźny   podział   ról   na   napastników   i   broniących   się.   Za   udział   w   pobiciu  
odpowiadają jedynie napastnicy (stąd ważne jest rozróżnienie między bójką a pobiciem). Kwestia obrony koniecznej. Z natury rzeczy prawo 
do skutecznej obrony przysługuje napadniętym w pobiciu i nie ponoszą oni odpowiedzialności za naruszenie nietykalności spowodowanie 
obrażeń u napastników. Gorzej jest w przypadku bójki – tam nie da się oddzielić bezprawnego zamachu od ewentualnych prób jego 
odparcia i wobec powyższego przy bójce nie ma mowy o obronie koniecznej. Na obronę konieczną może się powołać jedynie uczestnik 
bójki, który odstąpił od udziału w niej i został następnie zaatakowany przez któregoś z innych uczestników zajścia.  Typy kwalifikowane 
przez następstwo. Bójka i pobicie mogą mieć kwalifikujące następstwa w postaci ciężkiego uszczerbku na zdrowiu człowieka (art. 158 § 2 

14

 Ale było. W średniowieczu kara za popełnienie samobójstwa dotykała rodzinę samobójcy; w nowożytnej Anglii karano śmiercią za usiłowanie samobójstwa.

15

 odesłanie jest konieczne, bo temat aborcji wciąż budzi emocje wśród naszych posłów i ustawowe warunki jej dopuszczalności zmieniały się już parokrotnie. Obecnie aborcja jest  

dopuszczalna, gdy ciąża zagraża życiu kobiety, istnieje podejrzenie nieodwracalnego uszkodzenia płodu lub też podejrzenie, że ciąża pochodzi z czynu zabronionego.

KK) lub śmierć człowieka (art. 158 § 3 KK).  Typ kwalifikowany.  Zaostrzonej odpowiedzialności za udział w bójce lub pobiciu ponosi 
sprawca, który używa broni, noża lub podobnie niebezpiecznego przedmiotu. (o wykładni broni palnej, noża i podobnie niebezpiecznych 
przedmiotów czytaj w notatce o rozboju). Warto tu zaznaczyć, że pojęcie ‘używanie’ oznacza posługiwanie się zgodnie z przeznaczeniem 
(jeżeli X ma ze sobą pistolet, ale ogranicza się wyłącznie do jego ostentacyjnego demonstrowania – nie używa go; użyje go, kiedy zacznie 
oddawać strzały).

160.

  Narażenie   na   niebezpieczeństwo.  Art.   60   KK   jest   przepisem   ogólnym,   penalizującym   każdą   postać   narażenia   człowieka   na 

bezpośrednie zagrożenie  utraty życia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu. Czynnością wykonawczą przestępstwa z art. 160 KK może 
być każde zachowanie (działanie i zaniechanie); istotnej jest za to, by zagrożenie było bezpośrednie (niezwłoczne).  Przykłady  czynów 
spełniających   znamiona   narażenia   na   bezpośrednie   niebezpieczeństwo:   żołnierz   X   oddaje   dla   zabawy   serię   strzałów   z   kbks-u   w 
pomieszczeniu, w którym znajdują się ludzie; pielęgniarka Y umieściła silnie toksyczny środek N w szafce z lekami, stwarzając   realne 
niebezpieczeństwo pomyłkowego użycia N w celach leczniczych; Q rzuca ciężkim przedmiotem w jadący samochód; V upuszcza ciężki 
przedmiot przez okno na zatłoczony chodnik etc. etc.  Typ kwalifikowany.  Typem kwalifikowanym narażenie na niebezpieczeństwo jest 
narażenie życia lub zdrowia osoby, wobec której sprawca ma szczególny obowiązek opieki

16

. O tym skąd się bierze taki obowiązek czytaj w 

notatce o formie czynu (p. strona przedmiotowa). Wina. Narażenia na niebezpieczeństwo można się dopuścić umyślnie (X chce strzelać do 
ścian w pomieszczeniu pełnym ludzi, żeby poczuli się zagrożeni) jak i nieumyślnie (X chce się tylko bawić bronią, ale przypadkiem pociąga 
za spust). 

161.

 Narażenie na zarażenie wirusem HIV, chorobą weneryczną lub zakaźną. Art. 161 penalizuje bezpośrednie narażenie 

innej osoby na zarażenie wirusem HIV, chorobą weneryczną lub chorobą zakaźną (lex specialis względem art. 160 KK). Opisanego czynu 
można się dopuścić jedynie umyślnie (X chce narazić Y na niebezpieczeństwo lub chce współżyć z Y wiedząc, ze jest zarażony i nie 
przejmuje się tym, ze Y może się zarazić) i może to zrobić jedynie osoba zarażona wirusem HIV, chorobą weneryczną  lub chorobą  
zakaźną   i   zarazem   mająca   tego   świadomość.   Według   profesora   Marka   jest   to   przestępstwo   formalne   z   narażenia,   ale   KK   mówi   o  
zagrożeniu bezpośrednim, a to (też zdaniem prof. Marka) co do zasady jest przestępstwem materialnym. Gdzie spójność, profesorze?

162.

  Nieudzielenie   pomocy.  Art.   162   KK   penalizuje   nieudzielenie   pomocy   człowiekowi   znajdującemu   się   w   położeniu   grożącym 

bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia lub ciężkiego uszczerbku dla zdrowia, o ile można jej udzielić nie narażając siebie na 
podobne   niebezpieczeństwo.   Pomoc.   Pomoc   nie   musi   być   skuteczna,   ważne   by   ktoś   ją   podjął.   Zawsze   to   lepsze   niż   nic.   Legalne 
nieudzielenie   pomocy.   Nieudzielenie   pomocy  nie  jest   bezprawne,   jeśli:  a)   udzielenie   pomocy  naraziłoby   ratującego   na  bezpośrednie 
niebezpieczeństwo   utraty  życia   lub  ciężkiego  uszczerbku   na  zdrowiu  (a  contrario  z  art.  162  KK);  b)  udzielenie   pomocy  wiąże  się  z 
koniecznością   poddania   się   zabiegowi   lekarskiemu   (argument    z   art.   192   KK);   c)   możliwa   jednostka   samorządu   terytorialnego 
natychmiastowa   pomoc   instytucji   powołanej   do   udzielania   fachowej   pomocy   (pogotowie   ratunkowe,   TOPR,   WOPR,  ‘czy   na   sali   jest 
lekarz?’).

XXI. PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO BEZPIECZEŃSTWU  W KOMUNIKACJI

173.

 Sprowadzenie katastrofy. KK penalizuje sprowadzenie katastrofy w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym, która zagraża życiu 

lub zdrowiu  wielu sposób albo mieniu w wielkich rozmiarach.  Katastrofa.  Katastrofa to tyle, co  nagłe i groźne zakłócenie w ruchu o  
skutkach powszechnych (cyt. za SN; dalej SN mówi o wielkich masach i trudnych do opanowania siłach ich bezwładności, co może pozwoli 
bardziej  plastycznie  wyobrazić  sobie katastrofę; skutki powszechne  to  ogólne zagrożenie  oraz  rozległe  i dotkliwe zmiany  w układzie  
rzeczywistości).  Wiele osób.  Przyjmuje się, ze wiele  osób to więcej niż pięć.  Mienie w wielkich rozmiarach.  Definicję mienia wielkich 
rozmiarach mamy w art. 115 § 6 KK. Strona podmiotowa. Sprowadzenia katastrofy w ruchu można się dopuścić umyślnie [vide WTC i  
kumple Osamy ibn Ladena] i, co się zdarza częściej, nieumyślnie. Typ kwalifikowany przez następstwo. Kwalifikowanym następstwem 
sprowadzenia katastrofy w ruchu jest śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób. Karalność przygotowania. Kodeks 
karny   penalizuje   czynności   przygotowawcze   do   umyślnego   sprowadzenia   katastrofy   w   ruchu   (art.     175   KK).  

174.

  Sprowadzenie 

niebezpieczeństwa katastrofy.  Osobnym przestępstwem jest bezpośrednie niebezpieczeństwo katastrofy w ruchu drogowym, wodnym 
lub   powietrznym.   Sprowadzenia   niebezpieczeństwa   katastrofy   można   się   dopuścić   umyślnie   i   nieumyślnie.   Umyślne   sprowadzenie 
niebezpieczeństwa katastrofy różni się od usiłowania umyślnego sprowadzenia katastrofy zamiarem sprawcy (jeśli X kieruje samolot prosto 
w biurowiec w zamiarze wywołania skutków o charakterze powszechnym, to odpowiada z art. 173  § 1 KK. Jeśli jednak X leci w wieżowiec, 
żeby poczuć dreszczyk emocji, ale nie obejmuje zamiarem spowodowania katastrofy i zamierza w ostatniej chwili wznieść się w górę –  
wówczas   stosowny   będzie   art.   174   §   1   KK).  Czynny   żal.  KK   przewiduje   klauzulę   niekaralności   dla   sprawcy   sprowadzenia 
niebezpieczeństwa katastrofy, jeśli dobrowolnie uchyli grożące niebezpieczeństwo (art. 176 § 1 KK). Nadzwyczajne złagodzeni kary można 
zastosować wobec sprawcy sprowadzenia katastrofy, jeśli dobrowolnie uchyli niebezpieczeństwo grożące życiu lub zdrowiu wielu osób 
(176 § 2 KK).

177. Wypadek komunikacyjny. Przestępstwo opisane w art. 177 § 1 KK polega na nieumyślnym spowodowaniu wypadku, w którym inna 
osoba odniosła uszkodzenie ciała określone w art. 157 § 1 KK, przy czym owo spowodowanie wypadku musi nastąpić wskutek naruszenia  
zasad bezpieczeństwa w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym.  Wypadek komunikacyjny.  Wypadek komunikacyjny to zakłócenie w 
ruchu lądowym, wodnym  lub powietrznym, mające ograniczony zasięg i o skutkach dotyczących indywidualnie oznaczonych osób lub 
przedmiotów majątkowych (X i Y stuknęli się czołowo. Zagrożenie dotyczyło tylko ich i ich ewentualnych pasażerów oraz ich samochodów). 
Zasady bezpieczeństwa  w ruchu.  Zasady bezpieczeństwa  w ruchu obejmują zarówno  zasady skodyfikowane  i zawarte  w przepisach 
prawnych (np. w prawie o ruchu drogowym), jak i wszelkie tzw. wskazania praktyki (SN: jak np. zasada ostrożności na drodze, zasada  
bezpiecznej   prędkości

17

,   zasada   ograniczonego   zaufania

18

  etc.).   Dla   bytu   przestępstwa   nie   jest   istotne   to,   czy   naruszenie   zasad 

bezpieczeństwa było umyślne, czy nie. Występek nieumyślny. Spowodowanie wypadku jest występkiem wyłącznie nieumyślnym. Sprawca 
nie może obejmować zamiarem spowodowania wypadku i jego skutków. Jeśli obejmuje, to powinien odpowiadać za przestępstwa umyślne  
(zabójstwo, zniszczenie lub uszkodzenie rzeczy, uszkodzenie ciała etc.). Podmiot. Sprawcą może być wyłącznie uczestnik ruchu, którego 
dotyczy   obowiązek   przestrzegania   zasad   bezpieczeństwa   w   ruchu   lądowym,   wodnym   lub   powietrznym   (przestępstwo   indywidualne; 
sprawcą nie może być pasażer samolotu, ani kierowca, który akurat siedzi w domu i ogląda telewizję).  Skutek i typ kwalifikowany. 
Spowodowanie wypadku jest przestępstwem materialnym, przy czym skutkiem jest uszkodzenie ciała osoby innej niż sprawca w typie 
podstawowym.   Skutkiem   spowodowania   wypadku   w   typie   kwalifikowanym   jest   śmierć   innej   osoby,   albo   wywołanie   u   niej   ciężkiego 
uszczerbku na zdrowiu. Tzw. lekki wypadek. Jeśli skutkiem wypadku było lekie uszkodzenie ciała, to zdaniem prof. Marka sprawca winien 
ponieść odpowiedzialność z art. 157 § 3 KK. Tymczasem w orzecznictwie przyjęło się traktować takie zdarzenie jako wykroczenie (art. 85 
KW). 

16

 I jest to przestępstwo indywidualne, bo Iksa na takie kwalifikowane niebezpieczeństwo może narazić jego ojciec lub lekarz, ale nie ja, nie ty, ani nie pani z poczty.

17

  Prędkość bezpieczna – taka, która w obliczu niespodziewanej przeszkody umożliwia zapanowanie nad pojazdem i/lub zatrzymanie się w rozsądnej odległości  (a nie na  

przeszkodzie :P).

18

 Zasada ograniczonego zaufania oznacza nakaz bacznego obserwowania wydarzeń na drodze i przewidywania nieprawidłowych zachowań innych jej uczestników.

178.

 Zaostrzenie odpowiedzialności za spowodowanie katastrofy, niebezpieczeństwa katastrofy i wypadku. Art. 178 KK przewiduje 

dodatkowe   okoliczności   obostrzające   wymiar   kary   za   spowodowanie   przestępstw   opisanych   w   art.   173,   174   lub   177   KK.   Są   to:   a) 
nietrzeźwość sprawcy lub to, ze znajdował się pod wpływem środka odurzającego; b) ucieczka sprawcy z miejsca wypadku lub katastrofy. 
Nietrzeźwość. Definicja legalna stanu nietrzeźwości została zawarta w art. 115 § 6 KK – chodzi o więcej niż 0,5 ‰ alkoholu we krwi lub 
więcej niż 25 mg alkoholu w 1 dm

3

 wydychanego powietrza. Środek odurzający. Definicję legalną środka odurzającego zawiera art. 6 pkt 2 

ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii, zgodnie z którym chodzi o substancje oddziałującą na ośrodkowy układ nerwowy i wymienioną w 
załączniku   do   ustawy.   Ucieczka.   Ucieczka   stałą   się   okolicznością   obostrzającą   wymiar   kary  z   tego   prostego   powodu,   że   nietrzeźwi 
kierowcy często praktykowali tego rodzaju zachowanie, żeby uniemożliwić stwierdzenie ich nietrzeźwości. Zwykle tłumaczyli się szokiem. 
Teraz już nie mogą, ale z kolei pokrzywdzeni są sprawcy, którzy rzeczywiście uciekli będąc w szoku. Należy zaznaczyć, że nie każde 
oddalenie się z miejsca wypadku jest ucieczką (bywa, ze sprawca oddala się np. w celu wezwania pomocy); osobie której zarzuca się  
ucieczkę z miejsca wypadku należy udowodnić zamiar ucieczki (co jest trudne, ale to jest zło konieczne; nie można w stosunku do każdego 
domniemywać, że uciekł).

178a. Kierowanie pojazdem w stanie nietrzeźwości. Osobnym przestępstwem jest bezwypadkowe prowadzenie pojazdu mechanicznego 
(lub innego, ale wtedy łagodniejsza sankcja) w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem lakoholu. Prowadzenie pojazdu w stanie po użyciu 
alkoholu (tzn. gdy zawartość alkoholu we krwi jest niższa niż w przypadku stanu nietrzeźwości i wynosi 0,2 - 0,5 ‰) stanowi wykroczenie. 

XXIII. PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO WOLNOŚCI

189.

 Bezprawne pozbawienie wolności. Przestępstwo opisane w 

art. 189 KK

 polega na pozbawieniu człowieka wolności w znaczeniu 

fizycznym,   tzn.   możliwości   wyboru   miejsca   przebywania   i   swobody   przemieszczania   się.   Pozbawienie   wolności   jest   przestępstwem  
materialnym   (skutkiem   jest   faktyczna   utrata   wolności   przez   poszkodowanego)   i   trwałym   (stanu   bezprawia   trwa   ciągle   do   momentu 
odzyskania przez ofiarę wolności). Bezprawnego pozbawienia wolności można dokonać przez działanie lub zaniechanie (gdy sprawca nie 
uwalnia człowieka mimo obowiązku jego uwolnienia). Czynu  opisanego w  

art. 189 KK

  można popełnić w zasadzie  wyłącznie  z winy 

umyślnej (w formie zamiaru bezpośredniego lub ewentualnego), choć istnieje możliwość popełnienia nieumyślnego pozbawienia wolności 
przez funkcjonariusza publicznego. Umyślne bezprawne pozbawienie wolności jest przestępstwem ogólnosprawczym. 
Kontratyp  szczególnych  uprawnień.  Pozbawienie  wolności  nie jest przestępstwem, jeśli dopuszcza  się go funkcjonariusz publiczny w 
ramach zgodnego z prawem wykonywania obowiązków i uprawnień służbowych określonych w przepisach prawa

19

. W takich przypadkach 

pozbawienie wolności jest legalne, tzn. nie ma znamion bezprawności w ramach tzw. kontratypu szczególnych obowiązków i uprawnień. 
Typy kwalifikowane.  Zgodnie z  

art. 189 § 2

  surowsza odpowiedzialność za bezprawne pozbawienie wolności zachodzi, gdy trwa ono 

dłużej   niż   7   dni   lub   wiąże   się   ze   szczególnym   udręczeniem.  Szczególne   udręczenie.  Szczególne   udręczenie   oznacza   traktowanie 
zniewolonej ofiary w sposób stwarzający dla niej dolegliwość znacznie większą niż samo pozbawienie wolności (np. głodzenie, bolesne 
skrępowanie,   trzymanie   w   ciemnym   pomieszczeniu,   umieszczenie   osoby   zdrowej   w   szpitalu   psychiatrycznym   etc.).  Wina.  Typ 
kwalifikowany pozbawienia wolności można popełnić tylko z winy umyślnej, nie wchodzi w grę wina kombinowana. Inne typy kwalifikowane. 
Typami kwalifikowanymi bezprawnego pozbawienia wolności są również: oddanie w stan niewolnictwa (

art. 8 przepisów wprowadzających 

kodeks karny

) oraz zwabienie lub uprowadzenie w celu uprawiania prostytucji zagranicą

 (art. 204 § 4 KK

). Zdaniem profesora Marka 

art. 8 

PWKK

 i 

art. 204 § 4 KK

 mogą pozostawać w kumulatywnym zbiegu z 

art. 198 KK

, ponieważ każde z nich narusza jednocześnie różne 

dobra prawnie chronione, a więc nie samą wolność (choć ją, oczywiście, także).

190.

 Groźba karalna. Groźba karalna (opisana w 

art. 190 KK

) pozbawia człowieka wolności w znaczeniu psychicznym, tzn. wolności od 

obawy i nacisku. Polega na grożeniu innej osobie popełnieniem przestępstwa na szkodę tejże osoby lub na szkodę osoby jej bliskiej 
(katalog   osób   bliskich:  

art.   115   §   11   KK

).   Znamion   groźby   karalnej   nie   spełnia   grożenie   popełnieniem   wykroczenia   (np.   grożenie 

dokonaniem nieobyczajnego wybryku) lub zachowaniem zgodnym z prawem (np. grożenie odstąpieniem od umowy). Obawa. Ważne dla 
bytu przestępstwa jest to, by groźba wzbudzała uzasadnioną obawę, ze zostanie spełniona (nie jest to najszczęśliwsze rozwiązanie, bo 
godzi   w   funkcje   ochronną;   niestraszna   groźba   wszak   może   zostać   spełniona;   lepiej   byłoby   uzależnić   jej   karalność   od   kryteriów 
obiektywnych). Wprowadzenie ofiary w stan obawy jest skutkiem groźby jako przestępstwa materialnego. 
Groźba  karalna jest przestępstwem  umyślnym  (może zostać  dokonane wyłącznie  w zamiarze  bezpośrednim  wywołania  wspomnianej 
obawy) i ogólnosprawczym. 
Pozorne zbiegi przepisów. 

Art. 190 KK

 pozostaje w pozornym zbiegu z przepisami dotyczącymi przestępstw zabierających w swej treści 

groźbę karalną - ale zbieg ten netralizuje się zgodnie z zasadą lex consumens derogat legi consumptae. 

Art. 190

 nie dotyczy przypadków 

stosowania groźby przez funkcjonariuszy publicznych np. w celu wymuszenia zeznań. Tego rodzaju niecnoty penalizują surowsze 

art. 246 

KK

 i 

art. 247 KK

, które swoja drogą także zbiegają się pozornie z 

art. 190 KK

.

191.

 Zmuszanie. Zmuszanie (art. 191 KK) godzi w wolność w swobodnego decydowania. Polega na zastosowaniu wobec osoby przemocy 

lub groźby bezprawnej w celu zmuszenia jej do określonego działania, zaniechania lub znoszenia. Typem kwalifikowany zmuszania jest 
zmuszanie do zwrotu wierzytelności (bo to jest u nas ważny problem społeczny... kto nie oglądał ‘Długu’?). Przemoc. Przemoc oznacza 
oddziaływanie na proces decyzyjny osoby zmuszanej przy pomocy środków fizycznych. Znamieniem zmuszania jest stosowanie przemocy  
wobec osoby  (czyli  tzw.  przemoc bezpośrednia;  znamieniem zmuszania nie jest przemoc pośrednia tzn.  oddziaływanie  na otoczenie 
osoby), niezależnie od tego, czy prowadzi do stworzenia sytuacji przymusu fizycznego (vis absoluta) czy psychicznego (vis compulsiva). 
Groźba  bezprawna.  Zgodnie  z  

art.  115   §  12  KK

  pojęcie   groźby   bezprawnej  obejmuje:  a)  groźbę  karalną   (

art.  190     KK

);  b)  groźbę 

spowodowania   postępowania   karnego;   c)   groźbę   rozgłoszenia   wiadomości   uwłaczających   czci   osobie   zmuszanej   lub   jej   bliskim. 
Spowodowanie postępowania karnego.  Groźbą  bezprawną  jest groźba spowodowania postępowania  karnego w celu innym  niż sama 
ochrona dobra naruszonego przestępstwem (którego miałoby dotyczyć owo postępowania), tzn. nie dopuszczam się groźby bezprawnej 
jeśli grożę sprawą karną złodziejowi, chcąc zmusić go do oddania skradzionej mi rzeczy. Dopuściłbym się takiej groźby, gdybym groził 
rzeczonemu złodziejowi chcąc np. aby przestał prowadzić określony rodzaj działalności gospodarczej albo żeby odczepił się od mojej 
narzeczonej ;). Rozgłaszanie wiadomości uwłaczających czci. Wiadomości uwłaczające czci to takie, które poniżają osobę zmuszaną lub 
jej  bliskich   albo   narażają   ją  lub   jej   bliskich  na   utratę   zaufania,   przy   czym   nieistotne   dla  bytu   przestępstwa   jest  to,   czy   uwłaczające 
wiadomości są prawdziwe.
Zmuszanie   jest   przestępstwem   formalnym   o   charakterze   kierunkowym   (cel:   zmuszenie   do   określonego   zachowania,   zaniechania   lub 
znoszenia).

19

 

Dotyczy to takich przypadków pozbawienia wolności jak: wykonanie orzeczonej prawomocnym wyrokiem kary pozbawienia wolności, aresztu lub zastępczej kary pozbawienia 

wolności; tymczasowe aresztowanie; zatrzymanie osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa; zatrzymanie prewencyjne; umieszczenie nieletniego w schronisku dla nieletnich  
lub   policyjnej   izbie   dziecka;   areszt   ekstradycyjny;   wykonywanie   leczniczo-izolacyjnych   środków   zabezpieczających;   umieszczenie   w   zamkniętym   zakładzie   leczniczym   osoby 

skazanej za przestępstwo pod wpływem środków odurzających lub psychotropowych;  obserwacja psychiatryczna; zatrzymanie w izbie wytrzeźwień  lub umieszczenie osoby  
uzależnionej od alkoholu w zakładzie leczenia odwykowego. Wszystko to służy ochronie porządku i bezpieczeństwa publicznego, ale jest tego bardzo dużo i niektórzy twierdzą, że  

godzi to w konstytucyjne gwarancje ochrony wolności.

193.

 Naruszenie miru domowego. Przedmiotem ochrony w przypadku przestępstwa opisanego w 

art. 193 KK

 jest prawo do spokojnego i 

niezakłóconego zamieszkania czy też, jak kto woli „nietykalność mieszkania”. Samo przestępstwo polega natomiast na wdarciu się do 
cudzego domu, mieszkania, lokalu, pomieszczenia lub ogrodzonego terenu lub na nieopuszczeniu takiego miejsca mimo żądania osoby 
uprawnionej.  Wdarcie   się.  Przez   wdarcie   się   rozumiemy   każdy   sposób   przedostania   się   do   cudzego   domu,   mieszkania   etc.   wbrew 
wyraźnie wyrażonej woli dysponenta lub z naruszeniem jego woli dorozumianej. Nieopuszczenie. Na czym polega nieopuszczenie domu, 
mieszkania etc., raczej wiadomo. Warto zaznaczyć, ze dla faktu popełnienia przestępstwa nie ma znaczenia, czy   potencjalny sprawca 
znalazł się w owym obiekcie lub na terenie legalnie czy wbrew prawu. Ma znaczenie to, czy dysponent domu, mieszkania etc. zażądał jego 
opuszczenia (przy czym musi być to stanowcze żądanie, a nie nieśmiała sugestia w stylu „Nie chciałbym wyganiać drogiego sąsiada, 
ale...”). Dysponent. Dysponentem domu, mieszkania etc. jest osoba, która ów dom, mieszkanie etc. aktualnie użytkuje, a więc właściciel lub 
lokator wynajmujący mieszkanie oraz zamieszkujący w domu, mieszkaniu etc. członkowie jego rodziny. Przedmiot wykonawczy. Ochrona 
nietykalności oprócz domu, mieszkania czy innego lokalu mieszkalnego obejmuje także inne związane z nim pomieszczenia (jak garaż, 
strych, piwnica); lokale inne niż mieszkalne (lokale użytkowe – gabinety, biura, sklepy etc., o ile mają dysponenta) oraz ogrodzoną działkę 
gruntu związaną z używaniem domu (ogród, podwórze, droga dojazdowa) lub stanowiącą miejsce pobytu (działka rekreacyjna, altana). Nie 
można naruszyć nietykalności lokali publicznych, bo te z definicji są ogólnodostępne. (Blokowanie mównic i okupowanie urzędów jest 
przedmiotem   osobnej   regulacji   zawartej   w  

art.   224   KK

).  Kontratypy.  Znamion   bezprawności   nie   ma   wtargnięcie   do   cudzego   domu, 

mieszkania   etc.   w   warunkach   obrony   koniecznej   (kontratyp   obrony   koniecznej)   oraz   wtargnięcie   funkcjonariuszy   publicznych   w   celu 
przeszukania  (kontratyp   szczególnych  obowiązków  i  uprawnień).  Zamiar.  Naruszenie  miru  domowego   jest  przestępstwem  umyślnym, 
realizowanym w zamiarze bezpośrednim lub ewnetulanym (gdy sprawca nie wie, czy przypadkiem nie postępuje wbrew woli dysponenta, 
ale specjalnie się tym nie przejmuje); przy czym zdecydowanie częściej zdarza się to pierwsze.

XXV. PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO WOLNOŚCI SEKSUALNEJ I OBYCZAJNOŚCI

Wymuszenie czynności seksualnych.
Zgwałcenie. Zgwałcenie (

art. 197 § 1 KK

) polega na doprowadzeniu innej osoby do obcowania płciowego przy pomocy przemocy, groźby 

bezprawnej lub podstępu. Obcowanie płciowe. Obcowanie płciowe jest rodzajem czynności seksualnej; obejmuje zwykły stosunek płciowy 
(heteroseksualny lub homoseksualny) oraz stosunek analny lub oralny.  Środki prowadzące do zgwałcenia.  Środkami prowadzącymi do 
zgwałcenia   są:   przemoc,   groźba   bezprawna   (definicja   w   art.   115   §   11   KK)   oraz   podstęp.  Przemoc.  Przez   przemoc   rozumie   się 
oddziaływanie   środkami   fizycznymi   w   celu   uniemożliwienia   lub   przełamania   oporu   ze   strony   ofiary;   chodzi   tu   zarówno   o   przemoc  
bezpośrednią (skierowaną na ofiarę lub osobę jej bliską oraz przemoc), jak i przemoc pośrednią (skierowaną na otoczenie ofiary). Istotne 
jest również, aby ofiara stawiała opór; nieistotny jest sposób, ważne by opór był rzeczywisty. Podstęp. Według SN chodzi o metody i środki, 
które eliminują opór bądź wyłączają świadome wyrażanie decyzji woli przez ofiarę (w domyśle: inne niż przemoc

20

). SN podaje przykłady 

podstępnego   zgwałcenia:   odurzenie   ofiary   narkotykiem,   odbycie   stosunku   z   pacjentką   poddaną   narkozie   lub   pod   pozorem   zabiegu 
ginekologicznego, wprowadzenie ofiary w błąd co do osoby partnera (‘to co, nie widzieliście, kto to był?’ – spytał sędzia gaździnę w jednym 
dowcipie

21

). Nie uważa się za podstęp nakłonienie ofiary do obcowania przy pomocy fałszywej obietnicy małżeństwa. W takim przypadku 

ofiara   nie   traci   możliwości   świadomego   podejmowania   decyzji   woli   (w   szczególności   nie   cierpi   jej   wiedza   o   rzeczywistości).   Doktor  
Wiśniewski   mówił,   że   w   takim   przypadku   w   grę   wchodzi   oszustwo   matrymonialne,   ale   czy   obcowanie   płciowe   może   być   korzyścią 
majątkową (por. znamiona oszustwa; art. 286 § 1 KK)? Śmiem wątpić.  Osoba.  Prawo gwarantuje ochronę przed zgwałceniem każdej 
osobie, stąd niemądre są wątpliwości, czy można dokonać gwałtu  na prostytutce (no ba! Prostytutka też osoba!) lub współmałżonku 
(obowiązek wspólnego pożycia nie pozbawia wolności decydowania   o jego podejmowaniu).  Podmiot.  Zgwałcenie jest przestępstwem 
ogólnosprawczym (gwałcić każdy może; z reguły robią to mężczyźni z racji pewnych, powiedzmy, predyspozycji technicznych; nic jednak 
nie stoi na przeszkodzie by sprawcą była kobieta, vide niedawny przypadek z Norwegii: kobieta rozpoczęła stosunek oralny ze śpiącym 
mężczyzną [zgwałcenie przy pomocy podstępu]). Ściganie. Wdrożenie postępowania karnego następuje na wniosek osoby pokrzywdzonej. 
Takie rozwiązanie uwzględnia specyficzny podtekst społeczny i kulturowy zgwałcenia oraz ryzyko wtórnej wiktymizacji (proces może się 
wiązać z sytuacjami upokarzającymi dla ofiary); jeśli ofiara chce o wszystkim jak najszybciej zapomnieć, to nie należy  w to ingerować, 
nawet jeśli w konsekwencji sprawca zostanie bezkarny. Przestępstwo materialne. Zgwałcenie to przestępstwo materialne, którego skutkiem 
jest doprowadzenie do obcowania płciowego.
Wymuszenie   innej   niż   obcowanie   płciowe   czynności   seksualnej.  KK   obok   zgwałcenia   kryminalizuje   doprowadzenie   innej   osoby 
przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem do poddania się lub wykonania innej czynności seksualnej niż obcowanie płciowe (

art. 197 §2 

KK

). Inna czynność seksualna. Według SN czynnością seksualną niebędącą obcowaniem płciowym jest zachowanie związane z szeroko 

pojętym życiem płciowym ale nie mieszczące się w granicach obcowania płciowego, polegające na kontakcie cielesnym sprawcy z osobą 
pokrzywdzoną lub przynajmniej cielesnym zaangażowaniem ofiary. Chodzi zatem m.in. o dotykanie narządów płciowych innej osoby lub 
dotykanie innej osoby własnymi narządami płciowymi [kontakt cielesny] bądź też np. o zmuszenie ofiary do samogwałtu lub podobnych 
bezeceństw   [cielesne   zaangażowanie   ofiary].   A   contrario   czynnością   seksualną   nie   są   jednak   czyny   z   użyciem   cudzych   narządów 
płciowych, które jednak nie mają charakteru seksualnego i służą np. znęcaniu się nad inna osobą czy upokorzeniu jej (tak stwierdził SN w  
orzeczeniu odnośni wyjątkowo niesmacznego przypadku ‘fali’ w wojsku). Poddanie się i wykonanie czynności seksualnej. Przez poddanie 
się   czynności   seksualnej   należy   rozmieć   bierne   zachowanie   się   osoby   pokrzywdzonej,   będące   rezultatem   przełamania   jej   oporu. 
Wykonanie oznacza z kolei podjęcie czynności seksualnych w wyniku podjęcia przez sprawcę środków opisanych w ustawie. Poddanie się 
dotyczy   czynów   polegających   na   kontakcie   cielesnym,   z   wykonaniem   mamy   do   czynienia   tam,   gdzie   w   grę   wchodzi   cielesne 
zaangażowanie.
Typy   kwalifikowane   (zgwałcenia   i   wymuszenia   innej   czynności   seksualnej).  KK   przewiduje   kwalifikowane   typy   zgwałcenia   i 
wymuszenia innej czynności seksualnej ze względu na działanie sprawcy ze szczególnym okrucieństwem albo wspólne z inną osobą. 
Szczególne okrucieństwo.  Szczególne okrucieństwo oznacza każde dodatkowe działanie ponad to, co było potrzebne do przełamania 
oporu, w tym: duże natężenie przemocy, brutalność i znęcanie się nad ofiarą; także gwałcenie długie i wielokrotne; wywołanie uszkodzeń 
ciała;   wymuszanie   czynności   seksualnych   w   obecności   osób   bliskich   ofierze,   wymuszanie   czynności   seksualnych   na   osobie   chorej, 
niepełnosprawnej   lub   dziecku.  Współdziałanie   z   inną   osobą.  Okolicznością   kwalifikującą   jest   także   działanie   z   inną   osobą.   Nie   jest 
konieczne,   by   wszyscy   współsprawcy   dokonali   czynności   seksualnej.   Dla   spełnienia   znamion   typu   kwalifikowanego   potrzeba,   by 
przynajmniej jedna osoba dokonała czynności seksualnej i przynajmniej jedna osoba ją wymusiła (np. X gwałci, Y trzyma ofiarę; Salvator 
sprowadza  dzieweczkę  do klasztoru, a Remigiusz z Varagine dopełnia dzieła

22

).  Sankcja.  Sankcja za  kwalifikowany  typ  zgwałcenia  i 

20

 Profesor Marek z kolei uważa, ze podstęp to wprowadzenie ofiary w błąd i wyzyskanie tego błędu (podobnie podstęp rozumie KC). Oj, panie profesorze, chyba się nie zgodzę,  

bo:   a)   pańska   definicja   wydaje   się   dość   wąska   w  obliczu   przykładów   podanych   przez   SN;   b)   Doktor   Wiśniewski   wie   lepiej,   a   już   na   pewno   lepiej   zna   gusta   profesora  

Janiszewskiego.

21

 To był listonosz, ale gaździna akurat drewno do pieca kładła i tyłem stała do reszty świata :)

22

 Tak, miłośnicy literatury słusznie zauważyli, ze nie zupełnie tak było w powieści. Dzieweczka oddawała się Remigiuszowi dobrowolnie i za zapłatę, więc nie był to gwałt. 

kwalifikowane   wymuszenie   innej   czynności   seksualnej   jest   jednakowa,   co   bulwersuje,   wziąwszy   pod   uwagę,   że   oba   przestępstwa 
znacząco różnią się sankcją w swym typie podstawowym.
Wykorzystanie seksualne osoby bezradnej i niepoczytalnej.  Osobna penalizacja jest przewidziana dla seksualnego wykorzystania 
osoby  bezradnej   lub  niepoczytalnej  (

art.  198   KK

)  doprowadzenia  do  poddania   się  lub  wykonania  czynności   seksualnej  przez  osobę 

bezradną, wykorzystując jej bezradność albo przez osobę upośledzoną umysłowo lub chorą psychicznie, wykorzystując jej niezdolność do 
rozpoznania znaczenia swego czynu lub pokierowania swoim postępowaniem.  Bezradność.  Osoby bezradne, to takie, które trwale lub 
przejściowo utraciły możliwość podejmowania i realizowania decyzji woli (bo straciły przytomność, są sparaliżowane, niedołężne z uwagi 
na  podeszły   wiek   etc.).  Niepoczytalność.  Znamiona   niezdolności   do   rozpoznania   znaczenia   czynów   i  kierowania   nimi,   wynikającej   z 
choroby psychicznej lub upośledzenia odpowiadają ściśle cechom niepoczytalności. Ściganie. Wykorzystanie seksualne osoby bezradnej 
lub   niepoczytalnej   jest   ścigane   na   wniosek   pokrzywdzonego,   chyba   że   wykorzystane   zostały   trwałe   zaburzenia   psychiczne   ofiary 
(generalnie chodzi o to, żeby o sprawach intymnych pozwolić decydować osobie pokrzywdzonej; wyjątkiem jest sytuacja, w której taka 
osoba nie jest w stanie podejmować świadomych decyzji).

Wykorzystanie   seksualne   osoby   zależnej   i   znajdującej   się   w   krytycznym   położeniu.  Osobnym   typem   przestępstwa   jest 
doprowadzenie innej osoby do poddania się czynności seksualnej lub wykonaniu takiej czynności przez nadużycie stosunku zależności lub 
wykorzystanie krytycznego położenia (art. 199 KK). Stosunek zależności. Stosunek zależności to każdy stosunek (w tym prawny), w którym 
istotne sprawy jednej osoby zależą od woli innej osoby (np. stosunek między lekarzem i pacjentem, gdzie od tego woli tego pierwszego  
zależy zdrowie tego drugiego; stosunek między studentką i profesorem, gdzie... no, mniejsza z tym; wszyscy wiedzą na czym polega 
stosunek zależności :P). Nadużycie stosunku zależności oznacza świadome użycie tego stosunku przez sprawcę w celu uzyskania zgody 
osoby zależnej na obcowanie płciowe lub inną czynność seksualną. Nie wypełnia znamion opisanych w art. 199 KK sytuacja, w której 
osoba zależna sama występuje z taką nieprzyzwoitą inicjatywą, licząc na osiągnięcie określonych korzyści. Krytyczne położenie. Krytyczne 
położenie   to   sytuacja,   w   której   osobie   grożą   poważne   szkody   osobiste   lub   majątkowe   (ale   nie   chodzi   o   ‘zwykły’   niedostatek,   czy 
przejściowy brak gotówki). Sprawca wykorzystuje krytyczne położenie osoby, gdy od jej zgody na obcowanie płciowe lub udział w innej 
czynności   seksualnej   uzależnia   udzielenie   pomocy   lub   zajęcie   korzystnego   stanowiska.   Nieistotne   jest   to,   czy   sprawca   wymusza 
obcowanie płciowe (etc.) osoby pokrzywdzonej ze sobą samym czy też z kimś innym. Ściganie. Wykorzystanie seksualne osoby zależnej 
lub znajdującej się w krytycznym położeniu jest ścigane na wniosek pokrzywdzonego.

Czynność  seksualna  z małoletnim.  Osobnym  typem  przestępstwa  jest obcowanie  płciowe  z małoletnim  poniżej  15. roku życia  lub 
dopuszczenie się wobec niego innej czynności seksualnej (art. 200 KK). Dlaczego 15. rok życia? W roku 1918 pojawiła się pierwsza w 
polskim   ustawodawstwie   regulacja   zakazująca   czynów   lubieżnych   z   udziałem   dzieci.   Ustawodawca   przyjął   próg   15   lat   ze   względów 
etnicznych i kulturowych. W II RP istniały społeczności, dla których akceptowalne było zawieranie małżeństw i pożycie małżeńskie osób 
bardzo młodych

23

). Regulację tę przejął KK z 1969 r., choć problem wieloetniczności i welokullturowości Polski Ludowej już nie dotyczył. W 

1997 r. pojawił  się postulat rozszerzenia  penalizacji  na czynności  seksualne z osobami poniżej  18. roku życia,  ale padł w starciu z 
argumentami m.in. prof. Warylewskiego (UG), który zdołał przekonać twórców nowego kodeksu, że między osobą wieku lat 17 a osobą 
mającą ukończonych lat 18 nie istnieje różnica, która by uzasadniała karalność czynności seksualnej z tą pierwszą. Uzasadnia ja za to  
różnica w rozwoju fizycznym miedzy osobą piętnastoletnią a osobą poniżej 15. roku życia. No dobrze, profresorze, powiedzmy, że jest to 
istotnie niezbędne minimum. 

Kazirodztwo.  Ustawodawca  penalizuje  w art. 201 KK dopuszczenia  się obcowania płciowego  w stosunku do wstępnego,  zstępnego, 
przysposobionego, przysposabiającego, brata lub siostry. Obcowanie płciowe. Definicja obcowania płciowego padła powyżej, w notatce o 
zgwałceniu. Można zwrócić uwagę, ze ustawodawca nie penalizuje zachowań kazirodczych obejmujących inne niż obcowanie płciowe 
czynności seksualnych, choć nie wiem po co te uwagę zwracać. Podmiot. Kazirodztwo jest przestępstwem indywidualnym, bo obcowania z 
siostrą   może   się   dopuścić   jedynie   jej   brat,   obcowania   z   zstępnym   –   wstępny   etc.   etc.   Za   kazirodztwo   odpowiadają   obie   obcujące 
kazirodczo osoby. Przedmiot ochrony i dysponent dobra. Na pewno nie chodzi o niczyją wolność seksualną; nie można również wskazać 
pokrzywdzonego. Kazirodztwo  godzi w obyczajność, które, podobnie jak porządek publiczny,  nie ma konkretnego dysponenta.  Krótka 
historia   bezprawności   kazirodztwa.  Przed   wojną   karalność   kazirodztwa   uzasadniano   głównie   przekonaniem   o   jego   szkodliwości 
eugenicznej dla przyszłego potomstwa (stąd kazirodztwo obejmowało wyłącznie ‘spółkowanie’ heteroseksualne, prowadzące do poczęcia). 
Dziś do tego dochodzi przekonanie, że stosunki płciowe między osobami bliskimi są szkodliwe społecznie ze względu na destrukcyjny 
wpływ na relacje wewnątrz-rodzinne

24

.

Rozpowszechnianie pornografii. Art. 202 KK penalizuje szereg przestępstw związanych z prezentacją i rozpowszechnianiem pornografii, 
w tym: 
a) publiczne prezentowanie treści pornograficzne w taki sposób, że może to narzucić ich odbiór osobie, która sobie tego nie życzy (art. 

202 § 1 KK);

b) prezentowanie lub udostępnianie materiałów pornograficznych małoletniemu poniżej 15 lat albo rozpowszechnianie ich w sposób 

umożliwiający takiemu małoletniemu zapoznanie się z nimi (art. 202 § 2 KK); 

c)

rozpowszechnianie   i   produkcja,   utrwalanie   lub   sprowadzanie   w   celu   rozpowszechniania   treści   pornograficznych   z   udziałem 
małoletniego, z prezentowaniem przemocy lub posługiwaniem się zwierzęciem (art. 202 § 3 KK);

d) utrwalanie, sprowadzanie, przechowywanie lub posiadanie treści pornograficznych z udziałem małoletniego poniżej lat 15 (art. 202 § 4 

KK). 

Treści pornograficzne. Nie ma ścisłej definicji; wciąż akceptuje się koncepcję subiektywną, z godnie z którą pornografią jest wszystko to (w 
szczególności pisma, druki i wizerunki), co zostało stworzone wyłącznie w celu wywołania podniecenia seksualnego. Koncepcji obiektywnej 
nie ma, ale przydałaby się. Publiczna prezentacja. Zakazane jest prezentowanie treści pornograficznych w miejscach ogólnie dostępnych 
lub   dostępnych   dla   znacznej   ilości   osób   (w   tym   na   witrynach   sklepów).   Wyjątek   stanowią   miejsca   przeznaczone   do   prezentowania 
pornografii (sexshopy, kina porno, agencje towarzyskie) i zamknięte pokazy – w takich przypadkach wiadomo, ze kontakt z treściami 
pornograficznymi   mają   osoby,   które   sobie   tego   życzą.  Udostępnianie.  Udostępnianie   treści   pornograficznych   oznacza   świadome 
umożliwianie   kontaktu   z   nimi,   niezależnie   od   tego,   czy   ma   ono   charakter   publiczny.   Nie   jest   udostępnianiem   umieszczenie   treści 
pornograficznych w miejscu dostępnym dla innych osób, jeśli nie obejmuje się zamiarem doprowadzenia do kontaktu owych osób z owymi 
treściami.   Zakazane   jest   udostępnianie   treści   pornograficznych   małoletniemu   poniżej   15   roku   życia   (cel?   -   szczególna   ochrona 
prawidłowego   rozwoju   psychicznego   dzieci);   innym   można   pokazywać   gołe   baby   bezkarnie   (o   ile   sobie   tego   życzą,   p.   wyżej).  
Rozpowszechnianie. Rozpowszechnianie treści pornograficznych to udostępnianie ich większej, bliżej nieokreślonej liczbie osób. Zakazane 

23

 W szczególności chodzi o województwa południowo-wschodnie i wschodnie, zamieszkane m.in. przez Ormian, Karaimów, Łemków etc., zresztą podobne zjawiska zdarzały się i 

wśród ludności polskiej, w Małopolsce i na Podhalu.

24

 Niektórzy (prof. Gardocki) w ogóle kwestionują potrzebę penalizacji kazirodztwa, bo: a) z punktu widzenia eugeniki równie szkodliwe dla płodu są inne czyny (np. spożywanie  

alkoholu przez kobietę w ciąży), których jednak się nie penalizuje; poza tym ta szkodliwość też jest przereklamowana [oj, niekoniecznie, wyniki badań nie są tak optymistyczne!];  
b) ogranicza wolność w wyborze partnera [ale w celu ochrony innych wartości]; c) jest wyrazem idei skrajnie anachronicznych i nie przystających do współczesnej świadomości  

społecznej, pielęgnuje prymitywny strach przed 

tabu (a może przed rossowskim tutu? – przyp. Prof. Peczenik) [no może, ale przed kulturą się nie ucieknie].

jest   rozpowszechnianie   tzw.   pornografii   twardej   (z   dziećmi,   przemocą   i/lub   zwierzętami);   przestępstwem  sui   generis  jest   także 
przygotowanie do jej rozpowszechniania (produkowanie, utrwalanie, sprowadzanie). Sankcja. Oprócz wymierzenia kar wymienionych w art. 
202   §   1-4   KK,   sąd   może   orzec   przepadek   przedmiotów   służących   do   popełnienia   przestępstw   związanych   z   prezentowaniem   i 
rozpowszechnianiem pornografii.

Czerpanie korzyści z prostytucji innych osób. Prostytucja oznacza świadczenie usług seksualnych za korzyści majątkowe. W naszym 
systemie prawa nie ma przepisów zakazujących świadczenia takich usług (istnieją za to przepisy zakazujące zakazywania pod groźbą 
kary, bo Polska ratyfikowała Traktat Abolicyjny

25

  ). Zakazane jest za to tzw. eksploatowanie prostytucji, tzn. sutenerstwo i kuplerstwo, 

stręczycielstwo oraz uprowadzenie lub zwabienie w celu uprawiania prostytucji za granicą. Stręczycielstwo. Ustawodawca penalizuje w 
art. 204 § 1 KK nakłanianie innej osoby do uprawianie prostytucji w celu osiągnięcia korzyści majątkowej. Okolicznością kwalifikującą jest  
małoletniość osoby uprawiającej prostytucję. Kuplerstwo. Od stręczycielstwa różni się tym, ze sprawca nie nakłania ofiary do uprawiania 
prostytucji, a jedynie jej to ułatwia. Ułatwianiem jest każda odpłatna usługa na rzecz osoby uprawiającej prostytucję, która umożliwia jej  
wykonywanie tego niecnego zajęcia (np. wynajęcie prostytutce mieszkania; ale już nie np. przewiezienie prostytutki taksówką). Ułatwienie 
musi być objęte zamiarem bezpośrednim. Cel osiągnięcia korzyści majątkowej zostaje bez zmian, tak samo, jak sankcja i okoliczności 
kwalifikujące. Sutenerstwo. W art. 204 § 2 KK ustawodawca penalizuje czerpania korzyści majątkowej z uprawiania prostytucji przez inną 
osobę (na tym polega prowadzenie tzw. agencji towarzyskich). Okolicznością kwalifikującą jest małoletniość tej osoby.

Zmuszanie   do   prostytucji.  Kodeks   karny   penalizuje   zmuszanie   innej   osoby   groźbą   bezprawną,   przemocą   lub   podstępem   lub   też 
wykorzystując stosunek zależności czy też krytyczne położenie do uprawiania prostytucji (art. 203 KK). Dotyczy to zarówno ‘klientów’, jak i 
osób   czerpiących   z   cudzej   prostytucji   korzyści   (ale   wtedy   mamy   zabieg   przepisów   z   tymi   powyżej),   bo   jest   to   przestępstwo  
ogólnosprawcze.

XXVI. PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO RODZINIE I OPIECE

207.

 Znęcanie się. Psychiczne i fizyczne znęcanie się nad osobą najbliższą, pozostającą w stosunku zależności od sprawcy, małoletnią 

lub nieporadną ze względu na stan psychiczny lub fizyczny jest penalizowane przez art. 207 KK. Znęcanie się. Znęcanie się to zadawanie 
cierpień i dolegliwości. W przypadku małoletnich musi ono być na tyle poważne, by przekraczało kontratyp karcenia wychowawczego 
(szlaban na telewizor to jeszcze nie znęcanie, choć dolegliwość :P). Znęcać się można przez działanie (np. bicie, lżenie etc.) i zaniechanie 
(niewpuszczanie do domu, głodzenie, nieogrzewanie mieszkania etc.), ale tylko umyślnie. Jeśli sprawca znęcając się nad osobą spowoduje 
u niej śmierć lub uszkodzenie ciała w stopniu co najmniej średnie uszkodzenie ciała, w grę wchodzi kumulatywna kwalifikacja art. 207 KK z 
art. 148, art. 156 § 1 KK lub art. 157 § 1 KK w zw. z art. 11 KK.  Prawna jedność czynów. Znęcanie się jest przykładem konstrukcji prawnej 
jedności czynów, a polega na tym, że rozmaite czyny, dokonywane w różnym czasie i miejscu, jeśli stanowią zamach na to samo dobro, to  
de iure stanowią jedno przestępstwo wieloszynowe. Przedmiot ochrony. Bliższym przedmiotem ochrony są prawidłowe stosunki rodzinne 
oraz stosunki zależności i opieki; dalszym – zdrowie, nietykalność, zdrowie psychiczne osób związanych tymi stosunkami ze sprawcą.  
Strona przedmiotowa.  O stosunku zależności i nieporadności czytaj w notatce o wykorzystaniu seksualnym; definicję osoby najbliższej 
zawiera  art. 115 § 11 KK.  Typy  kwalifikowane.  KK przewiduje  dwa  typy  kwalifikowane  znęcania  się: znęcanie  się ze szczególnym 
okrucieństwem   (art.   207   §   2   KK)   i   doprowadzenie   osoby   pokrzywdzonej   do   targnięcia   się   na   własne   życie   (art.   207   §   3   KK;   typ 
kwalifikowany   przez   następstwo).  Szczególne   okrucieństwo.  Szczególne   okrucieństwo,   podobnie   jak   przy   konstrukcji   zabójstwa   ze 
szczególnym okrucieństwem i zgwałcenia ze szczególnym okrucieństwem oznacza szczególnie duże natężenie przemocy wobec osoby i 
brutalność, jeśli sprawca znęca się w jakimś celu (np. zmuszenia do działania), chodzi także o stosowanie dolegliwości w stopniu większym  
niż by to było konieczne dla osiągnięcia owego celu (np. X uderza syna w twarz i oblewa wrzątkiem, żeby wymusić na nim wyniesienie  
śmieci :P). Targnięcie się na życie. Targniecie się osoby pokrzywdzonej na własne życie oznacza co najmniej usiłowanie (nieudaną próbę) 
samobójstwa. Oczywiście, następstwo musi być objęte winą nieumyślną (p. wina kombinowana), w przeciwnym wypadku w grę wchodzi  
zbieg przepisów z namową do samobójstwa.

208.

  Rozpijanie małoletniego. Obywatelu! Wódka twój wróg

26

! Alkoholizm jest szkodliwy dla alkoholika i dla jego otoczenia, zwłaszcza 

jeśli zaczyna się bardzo wcześnie. Dlatego prawo karne penalizuje rozpijanie małoletniego przez dostarczanie mu alkoholu, ułatwianie mu 
jego spożywania lub nakłaniając go do tego (art. 208 KK). Rozpijanie. Rozpijanie oznacza działanie wielokrotne i powtarzające się, mogące 
spowodować lub umocnić u małoletniego przyzwyczajenie picia alkoholu. Strona podmiotowa. Rozpijania małoletniego można się dopuścić 
w obu postaciach zamiaru bezpośredniego (wyjątek: nakłanianie - tylko w zamiarze bezpośrednim; konstrukcja jak przy podżeganiu, a tu 
potrzebne jest chcenie).

209.

 Uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego. Przestępstwo niealimentacji (art. 209 KK) polega na uporczywym uchylaniu się od 

łożenia na utrzymanie innej osoby i przez to na narażaniu jej na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych. Podmiot.  
Sprawcą może być tylko osoba, na której ciąży obowiązek alimentacyjny, a zatem mamy do czynienia z przestępstwem indywidualnym. 
Obowiązek alimentacyjny. Obowiązek łożenia na utrzymanie innych osób może wynikać z ustawy (ustawowy obowiązek łożenia przez 
rodziców na utrzymanie dzieci i przez dorosłe dzieci na rzecz rodziców niezdolnych do samodzielnego utrzymania), z treści umowy lub z  
mocy orzeczenia sadowego (np. zasądzenie alimentów za spowodowanie uszczerbku na zdrowiu). Uporczywe uchylanie się. Uchylanie się 
oznacza trwające dłuższy czas umyślne zaniechanie (w sytuacji, w której sprawca ma możliwość alimentacji). Uchylanie się musi być 
uporczywe,  tzn.  celowe  (p.  skutek), nacechowane  złą  wolą  i nieustępliwością.  Skutek.  Uporczywa  niealimentacja  jest przestępstwem 
materialnym, skutkiem jest narażenie pokrzywdzonego na niemożność zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych (nieistotne jest to, 
czy osoba pokrzywdzona rzeczywiście ma taką niemożność). Ściganie. Ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego, organu pomocy 
społecznej   lub   organu   udzielającego   odpowiedniego   świadczenia   rodzinnego   (chodzi   o   ZUS   i   fundusz   alimentacyjny).   Jeśli 
pokrzywdzonemu przyznano świadczenie rodzinne, ściganie odbywa się z urzędu.
 
XXVII. PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO CZCI I NIETYKALNOŚCI

25

 Skrócona historia prostytucji. Historia prostytucji jest długa (heh, wszak to ponoć najstarszy zawód świata), ale nas interesują ostatnie dwa wieki.  Do połowy XIX w. prostytucja była ze zmiennym  

natężeniem zwalczana (nie licząc epizodu z koncesjonowanymi domami rozpusty w XVIII/XIX w.). W obliczu bezskuteczności tego zwalczania i niegasnącego zagrożenia szerzącymi się chorobami wenerycznymi  

pojawił się postulat poddania prostytucji kontroli państwa. Regalmentacjonizm. Tak pojawił się system reglamentacyjny, rejestracja prostytutek i obowiązkowe badania lekarskie dla pań lekkiego obyczaju.  
Regalmentacjonizm miał się dobrze aż do końca międzywojnia (funkcjonował m.in. w II RP), ale nie rozwiązywał całkowicie problemu karalności prostytutek. Policja obyczajowa wciąż walczyła z ‘szarą strefą’  

usług seksualnych. A szara strefa rozrastała się wraz z rozwojem miast i kapitalizmu, pogłębianiem ubóstwa i brakiem skutecznej pomocy dla wdów czy sierot (których w XIX w. było znacznie więcej niż dziś).  
Do tego dochodziły małe możliwości pracy zarobkowej dla kobiet (zwłaszcza samotnie wychowujących dzieci) – guwernantki musiały być pannami i mieć wykształcenie, popyt na służące był praktycznie  

nasycony, a zakłady rzemieślnicze czy zakłady tkackie istniały tylko w niektórych ośrodkach przemysłowych – i w rezultacie nielegalna prostytucja stała się bardzo popularnym sposobem utrzymania. W obronie  
‘upadłych kobiet’ zaczęła pod koniec XIX w. działać Josephine Butler i powołany przez nią  ruch abolicyjny, który walczył o zniesienie karalności prostytutek i zaostrzenie kar dla sutenerów, rajfurów, 

stręczycieli etc. Ukoronowaniem dla działań abolicjonistów było stworzenie międzynarodowej Konwencji o zwalczaniu handlu ludźmi i eksploatacji prostytucji (1950), zwanej Traktatem Abolicyjnym.  Polska  
ratyfikowała Traktat Abolicjny w r. 1952.

26

 Ja się wroga nie boję – powiedział obywatel i ruszył na front.

Zniesławienie (a.k.a. pomówienie). Penalizacja zniesławienia (art. 212 KK) służy ochronie czci, tzn. dobrej opinii i szacunku, jaką ktoś 
(nie tylko jednostka) cieszy się w swoim otoczeniu. Zniesławienie polega na pomówieniu innej osoby, grupy osób, instytucji, osoby prawnej 
lub jednostki organizacyjnej  mniemającej osobowości  prawnej  o postępowanie  lub właściwości,  które mogą ją publicznie  poniżyć  lub 
narazić   na   utratę   zaufania   potrzebnego   dla   danego   stanowiska,   zawodu   lub   rodzaju   działalności.   Zniesławienie   jest   przestępstwem 
formalnym   (nie   istotne   jest,   czy   pomówienie   rzeczywiście   doprowadziło   do   utraty   czci)   i   umyślnym.   Znamion   zniesławienia   nie   ma 
niepubliczne formułowanie prawdziwego zarzutu (art. 213 § 1 KK). Zniesławieniem nie jest również krytyka naukowa lub artystyczna (jeżeli  
prof. Peczenik stwierdzi, że dr Bogacz niesłusznie oskarża Lona Fullera o przyzwolenie na tworzenie niemoralnych norm prawnych, to nijak 
to nie ujmie czci dr Bogacza; co innego, gdyby profesor rozgłaszał, że doktor jest kretynem – ale wtedy to już nie byłaby krytyka naukowa). 
Kontratyp   dozwolonej   krytyki.  Kodeks   karny   wyłącza   bezprawność   zniesławienia,   gdy   sprawca   publicznie   podnosi   lub   rozgłasza 
prawdziwy zarzut służący obronie interesu społecznego (art. 213, § 2 zd. I KK). KK czyni tym samym zadość prawu do dozwolonej krytyki,  
szczególnie ważnym w systemie demokratycznym; umożliwiającym piętnowanie odczuwalnych społecznie ujemnych zjawisk i praktyk, w 
tym nadużyć w sferze władzy publicznej. Z prawa do dozwolonej krytyki szczególny użytek robią środki masowego przekazu, o których  
możemy mówić, co chcemy, ale interesu społecznego bronią jak lwy (bo same maję w tym interes :P). Dozwolona krytyka ma jednakowoż  
swoje granice, wyznacza je prawna ochrona wolności i prywatności. Art. 213 § 2 zd. II KK stanowi bowiem, ze jeżeli opisany wyżej zarzut 
dotyczy   życia   prywatnego   lub   rodzinnego,   dowód   z   prawdy   może   zostać   przeprowadzony   tylko   wtedy,   gdy   zarzut   ma   zapobiec 
niebezpieczeństwu dla życia lub zdrowia człowieka albo demoralizacji małoletniego. A contrario rozgłaszanie w interesie publicznym nawet 
prawdziwych zarzutów dotyczących życia rodzinnego i prywatnego jest penalizowane, o ile nie służy ochronie wymienionych dóbr (a zatem 
popełniam   przestępstwo,   gdy   w   trosce   o   nieskazitelność   moralną   LPR   oświadczam,   że   przewodniczący   Giertych   ma   kochankę). 
Odpowiedzialność za zniewagę.  Zgodnie z art. 214 KK, osoba dopuszczająca się dozwolonej krytyki lub niepublicznego prawdziwego 
zarzutu   może   podlegać   odpowiedzialności   za   zniewagę,   jeśli   zarzut   jest   podnoszony   lub   głoszony   w   formie   uzasadniającej   taką 
odpowiedzialność (np. gdy dziennik Super E. zamiast napisać, że poseł X przychodzi pijany na posiedzenia Sejmu, używa sformułowania 
stary chlejus X znów najebał się jak świnia). Ściganie. Zniesławienie jest co do zasady ścigane w trybie wnioskowym, niemniej prokurator 
może   wszcząć   postępowanie   z   urzędu,   gdy   wymaga   tego   interes   społeczny   lub   ciężar   konsekwencji   zniesławienia.   Na   wniosek 
pokrzywdzonego sąd podaje wyrok skazujący sprawcę zniesławienia do publicznej wiadomości (art. 215 KK).

Zniewaga.  Penalizacja   zniewagi  (art.  216  KK)  służy  ochronie   godności  osobistej   człowieka,   tzn.   honoru  i  poczucia   własnej   wartości 
(związane z tym, że jesteśmy istotami społecznymi i liczymy się z oceną innych – przyp. prof. Janiszewski). Zabronione jest znieważanie  
innej osoby w jej obecności lub podczas jej nieobecności, ale publicznie (np. w wywiadzie telewizyjnym, na ćwiczeniach z prawa karnego 
etc.) lub w zamiarze, aby zniewaga dotarła do osoby znieważanej (np. X mówi, że Y to świnia znanemu intrygantowi, X pisze do Y  
obraźliwy list, X żąda, aby Z powiedział X, że jest świnią). A contrario można bezkarnie znieważyć osobę, jeśli nie chce się, by ta zniewaga  
do niej dotarła i wtedy, kiedy zniewaga taka nie może do niej dotrzeć (w szczególności nie można znieważyć zmarłego; lżenie zmarłego 
jest przestępstwem, o ile ma na celu znieważenie osoby żyjącej), bo w takich sytuacjach nie ma zagrożenia dla poczucia niczyjej wartości. 
Formy znieważenia. Znieważenie może nastąpić w dwóch formach: a) słownej (gdy sprawca dla umniejszenia czyjejś godności osobistej 
formułuje wypowiedź ustną lub pisemną, zawierającą wulgaryzmy, obelgi, wyzwiska i inne określenia powszechnie uznane za obraźliwe

27

; 

także gdy wykonuje obraźliwy rysunek); b) czynnej (gdy sprawca obraża inną osobę swoim zachowaniem, tzn. pokazuje obraźliwe gesty 
lub narusza nietykalność cielesną takiej osoby – w tym ostatnim przypadku wchodzi w grę kumulatywna kwalifikacja z art. 217 KK). Za  
zniewagę odpowiada zawsze jej autor, a nie osoba, która powtarza ją osobie znieważanej lub przekazuje do publicznej wiadomości (Za 
nazwanie prezydenta  bandytą  odpowiada  Lepper, a nie redakcja  Wiadomości, która o tym  poinformowała).  Działanie.  Nie można się 
dopuścić   zniewagi   przez   zaniechanie   (np.   przez   ostentacyjne   nieodpowiadanie   ‘dzień   dobry’),   bo   okazywanie   szacunku   nie   jest 
obowiązkiem   prawnym.   Umyślność.   Można   znieważyć   inna   osobę   wyłącznie   umyślnie,   ale   nie   wiadomo,   czy   wchodzi   w   grę   zamiar 
ewentualny. Skutek. Zniewaga jest przestępstwem formalnym. Jeśli mówię, że Y-owi że jest skurwielem, to dokonuję przestępstwa, nawet 
jeśli Y się tym nie przejmie. Typ kwalifikowany. Okolicznością kwalifikującą zniewagę jest użycie środków masowego przekazu (art. 216 § 
4 KK). W takim przypadku sad może orzec nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego, PCK albo   Prowokacja i retorsja.  Art. 216 § 3 KK 
przewiduje możliwość odstąpienia od wymierzenia kary, jeśli zniewagę wywołało wyzywające zachowanie pokrzywdzonego [prowokacja] 
albo jeżeli pokrzywdzony odpowiedział naruszeniem nietykalności cielesnej lub zniewagą wzajemną [retorsja]. Dzieje się tak, bo zdaniem 
prof. Marka prowokacja i retorsja umniejszają winę sprawcy. Retorsję należy odróżnić od zastosowania zniewagi w obronie koniecznej. 
Mamy z nią do czynienia, jeśli znieważający działa w celu ochrony zaatakowanego dobra prawnego, a nie dla zaspokojenia żądzy zemsty.

Naruszenie nietykalności cielesnej. Naruszenie nietykalności cielesnej (a.k.a uderzenie bezskutkowe; art. 217 KK) polega na uderzeniu 
innej osoby lub innym oddziaływaniu na jej ciało (oplucie, szarpanie za włosy etc.), przy czym ważne jest, aby owo uderzenie czy inne 
oddziaływanie nie pozostawiło śladów na ciele ofiary (albo by ślady te były bardzo nieznaczne, np. zadrapanie, zsinienie naskórka lub 
otarcie), w przeciwnym wypadku mamy już do czynienia z uszkodzeniem ciała. Penalizacja naruszania nietykalności cielesnej służy nie 
tylko ochronie owej nietykalności, ale także godności (‘byle X nie będzie na mnie pluł!’). Skutek. Naruszenie nietykalności cielesnej jest 
przestępstwem skutkowym, przy czym skutkiem jest samo naruszenie nietykalności (:O).  Ściganie:  w trybie wnioskowym.  Prowokacja i 
retorsja.  Prowokacja i retorsja (opisane wyżej; retorsja przy naruszeniu nietykalności cielesnej obejmuje czyn tego samego rodzaju) ze 
strony pokrzywdzonego umożliwiają odstąpienie od wymierzenia kary (217 § 2 KK). Funkcjonariusz publiczny. Osobnym przestępstwem 
jest ścigane z urzędu naruszenie nietykalności cielesnej funkcjonariusza publicznego w związku z wykonywanymi przez niego obowiązkami 
i w ich trakcie (art. 222 KK, lex specialis  względem art. 217).

XXIX. PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO DZIAŁALNOŚCI INSTYTUCJI PAŃSTWOWYCH ORAZ SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO

222.

 Naruszenie nietykalności cielesnej funkcjonariusza. Naruszenie nietykalności cielesnej funkcjonariusza publicznego stanowi  lex 

specialis  względem  

art. 217 KK.

  Polega na ruszeniu nietykalności cielesnej funkcjonariusza publicznego lub osoby przybranej mu do 

pomocy   podczas   lub   w   związku   z   pełnieniem   obowiązków   służbowych.  Funkcjonariusz   publiczny.  Definicja   legalna   funkcjonariusza 
publicznego znajduje się w art. 115 § 12 KK). Osoba przybrana do pomocy. Osobą przybraną funkcjonariuszowi do pomocy jest osoba 
skierowana   do   takiej   pomocy   urzędowo,   pomagająca   funkcjonariuszowi   na   jego   prośbę   lub   taka,   która   samorzutnie   włączyła   się   do 
udzielania pomocy, o ile funkcjonariusz przyjął tę pomoc. Pełnienie obowiązków służbowych. Aby zostały wypełnione znamiona 

art. 222 KK 

funkcjonariusz publiczny lub jego pomocnik muszą zostać zaatakowani podczas pełnienia obowiązków służbowych  przez funkcjonariusza 
publicznego (np. X kopnął policjanta, który próbował go wylegitymować) albo w związku z ich pełnieniem (tzn. z powodu ogólnej niechęci  
do władzy publicznej lub w celu przeszkodzenia w wykonywaniu obowiązków służbowych, np. X uderzył leśniczego, który zawiadomił 
prokuraturę o tym, ze X dokonał kradzieży leśnej; Y podstawił nogę policjantowi, żeby zaimponować ziomalom spod bloku, którzy uważają, 
ze  CHWDP).  Jeśli przyczyny  naruszenie  nietykalności  cielesnej  są inne  (X  opluł ławnika  Z,  bo Z  to jego  sąsiad  i podpieprza  mu z 
wycieraczki   osiedlową   gazetę),   w   grę   wchodzi   art.   217   KK.  Niewłaściwe   zachowanie   funkcjonariusza.  Niewłaściwe   zachowanie 

27

 Nie bardzo wiadomo, co zrobić z określeniami uważanymi za obraźliwe tylko w pewnych środowiskach (w stylu przedwojennego endeckiego ‘

piłsudczyk’, lewackiego ‘burżuj’ czy 

ksenofobicznego ‘

żyd’); prof. Marek uważa że nie stanowią znamion zniewagi (chyba, że forma będzie obraźliwa, np. ‘mosiek’ już jest zniewagą) i akcentuje kryteria obiektywne. 

To, czy adresat poczuł się obrażony nie może mieć tu znaczenia, bo zniewaga jest przestępstwem formalnym, bezskutkowym.

funkcjonariusza lub osoby przybranej mu do pomocy (brutalność, opryskliwość etc.) mogą być przesłanką nadzwyczajnego złagodzenia 
kary lub odstąpienia od jej wymierzenia.

223.

  Czynna  napaść na funkcjonariusza publicznego.  Przestępstwo  opisane w art. 223 KK polega na tym, że sprawca,  działając 

wspólnie i w porozumieniu (współsprawstwo konieczne!) lub używając broni palnej, noża lub innego podobnie niebezpiecznego przedmiotu 
lub  środka  obezwładniającego,   dopuszcza   się  czynnej   napaści   na  funkcjonariusza   publicznego   lub  osobę   przybraną   mu   do  pomocy 
podczas lub w związku z pełnieniem obowiązków służbowych. Definicja funkcjonariusza publicznego i osoby przybranej mu do pomocy 
padły w notatce o naruszeniu nietykalności cielesnej funkcjonariusza publicznego, wykładnia broni palnej, noża etc. – w notatce o rozboju.  
Przepis dotyczący czynnej napaści nie przewiduje okoliczności kwalifikujących w postaci ciężkiego uszczerbku na zdrowiu lub utraty życia 
przez pokrzywdzonego. Jeśli tego rodzaju skutki nastąpią, zajdzie podstawa do kwalifikacji kumulatywnej. Przedmiot ochrony. Rodzajowy 
przedmiot ochrony to działalność instytucji publicznych. Indywidualny przedmiot ochrony to nietykalność i godność funkcjonariusza pub. 
(bliższy) i prawidłowe wykonywanie jego zadań służbowych (dalszy).

228.

  Łapownictwo bierne   (a.k.a.  sprzedajność).  Łapownictwo  bierne   polega  na  przyjmowaniu   korzyści   majątkowej  lub  osobistej   w 

związku   z   pełnieniem   funkcji   publicznej.  Podmiot.  Sprawcą   może   być   wyłącznie   osoba  pełniąca   funkcję   publiczną  (przestępstwo 
indywidualne!), a funkcję taką pełni (zgodnie z art. 115 § 19 KK): a) funkcjonariusz publiczny; b) członek organu samorządowego (także w 
samorządzie korporacyjnym, np. w radzie adwokackiej); c) osoba zatrudniona w jednostce org. dysponującej środkami pub. (np. w szpitalu  
lub w szkole; z wyłączeniem osób wykonujących czynności czysto usługowe, tzn. sprzątaczek, szatniarek etc.); d) inna osoba o prawach i 
obowiązkach  z zakresu działalności pub., określonych  ustawą  czy umową  międzynarodową  wiążącą  RP. Zgodnie z art. 228 § 6 KK 
podmiotem łapownictwa biernego może być również osoba pełniąca funkcje pub. w państwie obcym lub organizacji międzynarodowej (nie 
można   bezkarnie   przekupić   Busha   :D).  Korzyść   majątkowa.  Korzyść   majątkowa   to   każde   wymierne   w   pieniądzach   świadczenie 
polepszające sytuację majątkową osoby. Korzyść osobista. Korzyść osobista to każde świadczenie niemajątkowe, które ma znaczenie dla 
uzyskującego i poprawia jego szeroko rozumianą sytuację lub po prostu sprawia mu przyjemność. Czasem zacierają się granice między 
korzyścią majątkową/osobistą (np. prezydent Y przyjmuje od X skrzynkę bardzo drogich win, które prezydent bardzo lubi); wówczas o 
ustaleniu, jaki rodzaj korzyści przyjął sprawca decyduje to, jaką jego potrzebę owa korzyść zaspokaja w większym stopniu.  Związek z 
funkcją publiczną. Przyjęcie korzyści przez osobę pełniącą funkcję publiczną musi mieć związek z pełnieniem przez nią owej funkcji (np. z 
załatwieniem określonej sprawy, która leży w zakresie kompetencji przyjmującego łapówkę albo też z jego przychylnym nastawieniem 
przez cały czas pełnienia funkcji publicznej). Typy kwalifikowane. Okolicznościami kwalifikującymi sprzedajność są: przyjęcie korzyści lub 
jej obietnicy w zamian za  czynność (w formie działania lub zaniechania) stanowiącą naruszenie przepisów prawa  (art. 228 § 3 KK); 
uzależnienie wykonania  czynności służbowej od otrzymania  korzyści  lub żądanie  takiej korzyści  (art. 228 § 4 KK); przyjęcie  korzyści  
majątkowej wielkiej wartości lub jej obietnicy (art. 228 § 5 KK). Jeśli osoba pełniąca funkcję publiczną uzależnia wykonanie czynnosci 
stanowiącej  naruszenie  przepisów  od otrzymania  korzyści  (‘nonono,  panie kierowco, albo pięć dyszek,  albo kolegium’)  – kwalifikacja 
kumulatywna z art. 228 § 3 i 4 KK. Typ uprzywilejowany. Okolicznością uprzywilejowującą jest przypadek mniejszej wagi. 

229.

  Łapownictwo czynne (a.k.a. przekupstwo).  Przekupstwo polega na udzieleniu korzyści majątkowej lub osobistej lub jej obietnicy 

innej osobie w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznej. Typ uprzywilejowany. Okolicznością uprzywilejowującą jest przypadek 
mniejszej wagi. Typy kwalifikowane. Okolicznościami kwalifikującymi sprzedajność są: udzielenie korzyści lub jej obietnicy w zamian za 
czynność stanowiącą naruszenie przepisów prawa (art. 229 § 3 KK) i udzielenie korzyści majątkowej wielkiej wartości lub jej obietnicy (art. 
229 § 4 KK). Klauzula bezkarności. Nie podlega karze sprawca łapownictwa czynnego, jeśli udzielona przez niego korzyść majątkowa lub 
osobista   albo   jej   obietnica   została   przyjęta   i   ów   sprawca   zawiadomił   o   tym   organ   ściągania   oraz   ujawnił   wszystkie   okoliczności 
przestępstwa [czynny żal], zanim tenże organ się o tym dowiedział.

230.

 Płatna protekcja. Płatnej protekcji (art. 230 KK) dopuszcza się osoba, która powołując się  na swoje wpływy w instytucji państwowej,  

samorządowej,   międzynarodowej   lub   jednostce   organizacyjnej   dysponującej   środkami   publicznymi   (lub   wywołując   u   innej   osoby 
przekonanie o takich wpływach albo utwierdzając ją w tym przekonaniu) podejmuje się pośrednictwa w załatwieniu sprawy w zamian za 
korzyść majątkową lub osobistą albo jej obietnicę (np. producent filmowy R powołuje się na wpływy u premiera M i w rozmowie z prezesem 
wydawnictwa X podejmuje się wpłynąć na treść nowelizacji pewnej ustawy w zamian za kupę kasy). Przestępstwo płatnej protekcji jest  
przestępstwem   formalnym,   a   jego   dokonanie   następuje,   gdy   sprawca   podejmuje   się   załatwienia   sprawy.  Typ   uprzywilejowany. 
Okolicznością uprzywilejowującą jest przypadek mniejszej wagi.

230a

. Przekupstwo związane z płatna protekcją.  KK penalizuje także udzielenie korzyści majątkowej lub osobistej albo jej obietnicy 

osobie proponującej płatną protekcję. Klauzula bezkarności. Nie podlega karze sprawca przekupstwa związanego z płatną protekcją, jeśli 
udzielona przez niego korzyść majątkowa lub osobista albo jej obietnica została przyjęta i ów sprawca zawiadomił o tym organ ściągania  
oraz   ujawnił   wszystkie   okoliczności   przestępstwa   [czynny   żal],   zanim   tenże   organ   się   o   tym   dowiedział.  Typ   uprzywilejowany. 
Okolicznością uprzywilejowującą jest przypadek mniejszej wagi.

231.

  Nadużycie   władzy.  Nadużycie   władzy   jest   przestępstwem   indywidualnym,   którego   może   się   dopuścić   jedynie   funkcjonariusz 

publiczny.   Polega   na   działaniu   na   szkodę   interesu   publicznego   lub   prywatnego   przy   przekroczeniu   uprawnień   lun   niedopełnieniu 
obowiązków. A contrario funkcjonariusz może szkodzić, gdy pozwalają mu na to obowiązki i/lub uprawnienia (por. kontratyp szczególnych 
uprawnień i obowiązków). Działanie na szkodę interesu społecznego lub prywatnego. Samo przekroczenie uprawnień lub niedopełnienie 
obowiązku nie jest jeszcze przestępstwem, jeśli nie zagraża ono interesom społecznym lub prywatnym. Nadużycie jest przestępstwem 
formalnym z narażenia i działanie funkcjonariusz nie musi tych interesów naruszyć. Przekroczenie uprawnień. Przekroczenie uprawnień to 
działanie,  które nie mieści się w zakresie kompetencji funkcjonariusza (np. radny miejski X stosuje przymus,  aby doprowadzić  Y na 
posterunek policji) lub takie, które się mieści w zakresie jego kompetencji, ale któremu brak podstawy prawnej (policjant X aresztuje Y nie 
mając nakazu)  lub  faktycznej   (policjant  X wlepia   mandat  kierowcy,  który  jechał  z właściwą   prędkością).  Niedopełnienie  obowiązków. 
Niedopełnienie obowiązków obejmuje zarówno uchylenie się od ich wykonania, jak nienależyte  ich wykonanie, sprzeczne z istotą lub 
charakterem   tego   obowiązku.   Nieumyślność.   Nadużycia   władzy   można   dopuścić   się   nieumyślnie   (gdy   funkcjonariusz   przekraczając 
uprawnienia lub niedopełniając obowiązków nie obejmuje zamiarem działaniana szkodę czyjegokolwiek interesu).  Typ kwalifikowany i 
klauzula   subsydiarna.  Okolicznością   kwalifikującą   jest   działanie   w   celu   osiągnięcia   korzyści   majątkowej,   o   ile   czyn   nie   wyczerpuje 
znamion łapownictwa biernego (art. 228 KK) [klauzula subsydiarna].

XXX. PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO WYMIAROWI SPRAWIEDLIWOŚCI

233.

  Fałszywe zeznania i oświadczenia.  Fałszywych  zeznań (233 § 1 KK) udziela ten, kto zeznaje nieprawdę [działanie] lub zataja 

prawdę [zaniechanie] udzielając zeznań mających służyć za dowód w postępowaniu sądowym lub innym postępowaniu prowadzonym na 
podstawie ustawy. Fałszywe. Zeznania muszą być obiektywnie niezgodne z rzeczywistością i zarazem niezgodne z wiedzą i przekonaniem 
zeznającego (wymóg umyślności).  Przyjmujący zeznania.  Przyjmujący zeznania musi działać w zakresie swych uprawnień i uprzedzić 
zeznającego o odpowiedzialności karnej za fałszywe zeznania lub odebrał od niego stosowne przyrzeczenie (art. 233 § 2 KK).  Zeznania. 

Ważne, aby fałszywa wypowiedź miała charakter zeznań, a nie np. wyjaśnień (przestępstwo nie dotyczy zatem oskarżonego tłumaczącego 
się przed sadem ze swych niecnych sprawek). Klauzula niekaralności. Nie podlega karze, kto nie wiedząc o prawie odmowy zeznania lub 
odpowiedzi na pytania, składa fałszywe zeznanie z obawy przed odpowiedzialnością karną grożącą jemu samemu lub jego najbliższym. 
Ale   jeśli,   jak   to   mówią   Amerykanie,  zna   swoje   prawa,   to   karze   podlega.  Nadzwyczajne   złagodzenie   kary.  Sąd   może   zastosować 
nadzwyczajne   złagodzenie   kary,  jeśli  fałszywe   zeznanie   dotyczy  okoliczności  nie  mogących   mieć wpływu   na  rozstrzygnięcie  sprawy; 
sprawca   dobrowolnie   sprostuje   fałszywe   zeznanie   zanim   nastąpi   rozstrzygniecie   sprawy   (choćby   nieprawomocne).  Fałszywe 
oświadczenia, opinie i tłumaczenia. Przepisy o fałszywych zeznaniach stosuje się odpowiednio do fałszywych opinii rzeczoznawczy lub 
tłumaczeń, jeśli mają służyć za dowód w postępowaniu prowadzonym na podstawie ustawy. W sprawie oraz fałszywych oświadczeń, jeśli 
przepisy wyraźnie przewidują odebranie oświadczenia pod rygorem odpowiedzialności karnej.

239.

 Poplecznictwo. Przestępstwo poplecznictwa (art. 239 § 1 KK) polega na utrudnianiu lub udaremnianiu postępowania karnego przez 

pomoc sprawcy przestępstwa (także skarbowego) w uniknięciu odpowiedzialności karnej.  Pomoc sprawcy.  Zgodnie z art. 239 § 1 KK 
pomoc sprawcy może polegać w szczególności na ukrywaniu sprawcy, zacieraniu śladów przestępstwa, odbywaniu kary za skazanego, ale 
nie jest to katalog zamknięty; w grę wchodzi także pomoc w ucieczce, skierowanie czynności śledczych na niewłaściwy trop, ukryciu lub 
zniszczeniu zawiadomienia o przestępstwie etc. Skutek. Działania poplecznika muszą doprowadzić do realnego utrudnienia postępowania. 
Jeśli ktoś ukrywa przestępcę tak nieudolnie, że organy ścigania od razu wiedzą, co się święci, nie ma mowy o przestępstwie.  Umyślność. 
Poplecznictwo jest przestępstwem umyślnym, a zatem jeśli ja postanawiam przenocować stryjka i nie rozgłaszać specjalnie, ze przyjechał, 
a nie wiem, że stryjek okradł bank, nie podlegam odpowiedzialności za poplecznictwo.  Klauzula niekaralności.  Nie podlega karze, kto 
ukrywa osobę najbliższą (ważne, ze bezkarnie można tylko ukrywać ,ale nie np. odbywać karę czy stosować inną formę poplecznictwa).  
Nadzwyczajne złagodzenie kary. Nadzwyczajne złagodzenie kary można zastosować co do osoby, która podejmuje się poplecznictwa w 
wyniku uzasadnionej obawy przed odpowiedzialnością karną własną lub osoby najbliższej. Podmiot i problem pomocy własnej w uniknięciu 
odpowiedzialności. Podmiotem poplecznictwa może być każdy (przestępstwo ogólnosprawcze), z wyjątkiem samego sprawcy (ten może 
się ukrywać i zacierać ślady bezkarnie, chyba, że w celu uniknięcia odpowiedzialności popełni inne przestępstwo, np. ukradnie samochód 
albo będzie podżegał świadka do złożenia fałszywych zeznań).

240.

  Niepowiadomienie o przestępstwie.  Art. 240 KK penalizuje zaniechanie niezwłocznego powiadomienia organu   powołanego do 

ścigania przestępstw, jeśli ma się wiarygodną wiadomość o karalnym przygotowaniu , usiłowaniu lub dokonaniu przestępstw: ludobójstwa, 
spisku, zamachu stanu, szpiegostwa, zamachu na życie Prezydenta RP, zabójstwa, sprowadzenia katastrofy, przejęcia kontroli na statku,  
wzięcia  zakładnika. Niepowiadomienie  jest przestępstwem  ogólnosprawczym,  umyślnym  (zamiar kierunkowy).  Okoliczności  uchylające 
odpowiedzialność. Za niepowiadomienie o przestępstwie nie odpowiada ten, kto miał dostateczną postawę do przypuszczenia, że organ 
ścigania wie o przestępstwie oraz ten, kto zapobiegł popełnieniu przygotowanego lub umiłowanego przestępstwa. Klauzula niekaralności. 
Nie polega ten, kto nie powiadomił organu ścigania o przestępstwie  z obawy przed odpowiedzialnością karną grożąca jemu lub jego 
najbliższym.  Tajemnica.  Obowiązek zawiadomienia uchyla tajemnicę zawodową i lekarską, wg prof. Marka też tajemnicę adwokacką i 
spowiedzi.

XXXII. PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO OCHRONIE INFORMACJI

265.

  Ujawnienie   tajemnicy   państwowej.  Art.   265   KK   penalizuje   ujawnienie   lub   wykorzystywanie   informacji   stanowiących   tajemnice 

państwowym   z   naruszeniem   przepisów   ustawy   (chodzi   o   ustawę   ochronie   informacji   niejawnych).  Tajemnica   państwowa.  Tajemnicę 
państwową stanowi każda informacja niejawna określona w wykazie rodzajów informacji niejawnych (załączniku do ustawy o ochronie 
informacji   niejawnych)  której   nieuprawnione   ujawnienie   może   spowodować   istotne   zagrożenie   dla   podstawowych   interesów 
Rzeczypospolitej Polskiej, a w szczególności dla niepodległości lub nienaruszalności terytorium, interesów obronności, bezpieczeństwa 
państwa i obywateli, albo narazić te interesy na co najmniej znaczną szkodę (definicja legalna; art. 2 pkt 1 ustawy o ochronie informacji  
niejawnych). Generalnie chodzi o to, co jest napisane na kartkach z pieczątką TAJNE i ŚCIŚLE TAJNE. Ujawnienie. Ujawnienie tajemnicy 
państwowej polega na zapoznaniu z nią osoby nieupoważnionej.  Nieuprawnione wykorzystanie. Nieuprawnione wykorzystanie tajemnicy 
państwowej   oznacza   wykorzystanie   informacji   niejawnej   w   jakimkolwiek   rodzaju   działalności   z   naruszeniem   przepisów   ustawy. 
Nieumyślność. Karalne jest nieumyślne ujawnienie tajemnicy państwowej przez osobę, która się z nią zapoznała w związku z pełnieniem 
funkcji  publicznej  lub   przyznanym   jej  upoważnieniem   (‘Tego  panu  nie  mogę  powiedzieć,  bo  to  jest  tajemnica  państwowa,  ale  mogę 
powiedzieć że mam 10 złotych od bombki’).Typ kwalifikowany.  Okolicznością kwalifikująca jest ujawnienie tajemnicy państwowej osobie 
działającej na rzecz lub w imieniu podmiotu zagranicznego (tzn. współpraca z obcym wywiadem, ale nie tylko – wiemy z doświadczenia  
życiowego, że można przecież zdradzić tajemnicę gospodarczą ukraińskim czy holenderskim przedsiębiorcom :P ).

266.

  Ujawnienie   tajemnicy   zawodowej.  Art.   266   §   1   KK   penalizuje   przestępstwo,   które   polega     na   ujawnianiu   i   wykorzystywaniu  

informacji, która poznało się w związku z pełniona funkcją, wykonywana pracą czy też działalnością publiczną, społeczną, gospodarczą czy 
naukową, jeśli jej ujawnienie może narazić na szkodę prawnie chroniony interes. Zachowanie takiej informacji może wynikać z przepisów 
ustawy lub z przyjętego zobowiązania (np. nałożonego w umowie o pracę). Ustawowo uregulowana została: tajemnica lekarska (dotycząca 
informacji związanych z pacjentem i jego chorobą), adwokacka i radcowska (informacje, jakich udzielił adwokatowi lub radcy prawnemu  
klient korzystający z ich pomocy prawnej) oraz tajemnica dziennikarska (zakaz ujawniania danych materiału prasowego, listu do redakcji 
lub   informacji przekazanych z zastrzeżeniem anonimowości), bankową, danych osobowych i wiele innych. Uchylić tajemnicę lekarską, 
dziennikarską, notarialną, radcowską i adwokacką może jedynie sąd i to w sytuacji, gdy jest to konieczne dla wymiaru sprawiedliwości. Dla 
uchylenia pozostałych tajemnic wystarczy prokurator (ale sąd też może). 
Ujawnienie tajemnicy służbowej. Art. 266 § 2 KK penalizuje przestępstwo, które polega na ujawnianiu osobie nieuprawnionej informacji 
stanowiącej tajemnicę służbową,  Tajemnica służbowa.  Tajemnicą służbową jest informacja niejawna nie będąca tajemnicą państwową, 
uzyskana w związku z wykonywaniem czynności służbowych. Jej ujawnienie jest karalne, jeśli może narazić na szkodę prawnie chroniony 
interes (definicja legalna; art. 2 pkt. 2 ustawy o ochronie informacji niejawnych). Jeśli ujawnienie informacji niejawnej uzyskanej w związku z 
wykonywaniem czynności służbowej nie naraża niczyjego interesu na naruszenie, nie ma przestępstwa. Podmiot. Podmiotem ujawnienia 
tajemnicy służbowej może być wyłącznie funkcjonariusz publiczny.

267.

 Naruszenie tajemnicy informacji. Naruszenie tajemnicy informacji (art. 267 § 1 KK) polega na uzyskaniu przez sprawcę informacji 

dla niego nie przeznaczonej przez: otwarcie zamkniętego pisma (Pamiętamy gospodarza Anioła z Alternatywy 4?), podłączenie się do 
przewodu służącego do przekazywania informacji, przełamanie  zabezpieczenia (elektronicznego, magnetycznego albo innego), założenie 
lub posługiwanie się specjalnym urządzeniem (podsłuchowym, wizualnym albo innym). Karalne jest także ujawnianie przez sprawcę innym 
osobom   nielegalnie   zdobytych   informacji.   Przedmiot   ochrony.   Przedmiotem   ochrony   jest   prywatność   i   tajemnica   komunikowania   się 
(których  prawna ochronę gwarantują art. 47 i art. 50 Konstytucji)  oraz wolność decyzji  jednostki co do ujawnienia  lub zachowania w 
tajemnicy  okoliczności  dotyczących  jej  osoby.   Uchylenie  bezprawności.  Naruszenie  tajemnicy informacji  nie jest  bezprawne,  jeśli  ma 
wyraźna podstawę prawną – urzędy i instytucje prowadzące działalność pocztową, telekomunikacyjną lub transportową mają obowiązek 
wydać prokuratorowi lub sadowi przesyłki, korespondencję i billingi telefoniczne istotne dla prowadzonego postępowania karnego; kontrolę 

i utrwalanie rozmów telefonicznych może za zgodą sądu zarządzić prokurator   i to tylko w przypadku spraw dotyczących najcięższych 
przestępstw wyliczonych wyczerpująco w KPK.
 
XXXIV. PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO WIARYGODNOŚCI DOKUMENTÓW.
Rodzajowy   przedmiot   ochrony   przy   przestępstwach   przeciwko   wiarygodności   dokumentów:   publiczne   zaufanie   do   autentyczności   i 
rzetelności dokumentów. Jednostkowy przedmiot ochrony: także prawa i stosunki prawne, których istnienie lub nieistnienie dany dokument 
stwierdza.

270. 

Fałszerstwo dokumentu. Fałszerstwo dokumentu (art. 270 § 1 KK) może polegać na: a) podrabianiu dokumentu w celu użycia za 

autentyczny;  b) przerabianiu dokumentu w celu użycia za autentyczny;  c) używaniu dokumentu przerobionego lub podrobionego jako 
autentycznego. Dodatkowo KK kryminalizuje podstępne wypełnienie blankietu opatrzonego cudzym podpisem  niezgodnie z wolą wystawcy 
i na jego szkodę (np. X daje Y weksel i blanco w ramach zabezpieczenia pożyczki z zastrzeżeniem, że Y może wypisać weksel na nie  
więcej niż 1 000 zł; Y wpisuje kwotę 1 000 000 zł; jest to fałszerstwo formalne, w odróżnieniu od fałszerstwa materialnego, polegającego na 
przerobieniu i podrobieniu dokumentu).  Dokument.  Definicję dokumentu zawiera art. 115 § 14 KK: przedmiot lub inny zapisany nośnik 
informacji (np. plik .doc): α) z którym jest związane określone prawo (np. akt urodzenia lub zgonu, dowód tożsamości, paszport; ale także 
bilet kolejowy, numerek z szatni etc.); ß) który ze względu na zwartą w nim treść stanowi dowód prawa (np. administracyjny akt nadania 
własności), stosunku prawnego (np. umowa dzierżawy)  lub okoliczności mogącej mieć znaczenie prawne (zaświadczenie o wysokości 
dochodów, lekarskie zaświadczenie o zdolności do pracy). KK nie czyni rozróżnienia między dokumentami prywatnymi i urzędowymi. 
Podrobienie.  Podrobienie oznacza sporządzenie przedmiotu imitującego autentyczny dokumentu, tzn. stworzenie dokumentu od nowa, 
spreparowanie   podpisu   osoby   prawdziwej   lub   fikcyjnej  (podpisano:   starszy   referent   Onufry   Zagłoba),   dopisanie   do   autentycznego 
dokumentu nieistniejącej treści (na bilecie kolejowym do tekstu „Trasa: Szczecin – Stargard Szcz. – Wałcz” X dopisuje „ -  Moskwa”). 
Przerabianie oznacza bezprawne dokonywanie zmian w autentycznym dokumencie i tym samym zmiana (w tym usunięcie) jego treści lub 
znaczenia. Ważne jest jednak, by przerobiony dokument miał pozory prawdziwości (jeśli X zamaże na rachunku datę uiszczenia opłaty, to 
rachunek traci pozory prawdziwości; jeśli X na maszynopis zawierający tekst umowy nanosi ręcznie poprawki, to jest tak samo... nie bardzo  
to rozumiem, ale SN wie lepiej). Zamiar. Podrabiania i przerabiania można się dopuścić wyłącznie w zamiarze bezpośrednim kierunkowym 
(w celu użycia fałszywego dokumentu za autentyczny). Podrobienie lub przerobienie dokumentu i następnie użycie go jako autentyczny  
stanowi   jedno   przestępstwo   (współukarany   czyn   uprzedni?),   ponieważ   obydwa   czyny   stanowią   wykonanie   tego   samego   zamiaru 
przestępnego. Karalność przygotowania. Czynności przygotowawcze do fałszerstwa dokumentu są karalne.

271.

  Poświadczenie nieprawdy (a.k.a.   fałsz intelektualny).  Fałsz intelektualny (art. 271 § 1 KK) jest przestępstwem indywidualnym, 

którego może się dopuścić jedynie funkcjonariusz publiczny (jest nim także prowadzący zajęcia na uczelni, wiec wpisanie zaliczenia do 
indeksu   też   może   być   fałszem   intelektualnym   :D)   lub   inna   osoba   uprawniona   do   wystawienia   dokumentu   (np.   lekarz   wystawiający  
zaświadczenie lekarskie pracownik banku drukujący potwierdzenie wpłaty). Polega ono na poświadczeniu w dokumencie nieprawdy w 
sprawie   istotnej prawnie,  tzn.   stwierdzeniu   w tej  sprawie  okoliczności  nieistniejących  lub  zatajeniu   okoliczności   istniejących   (albo też 
przeinaczeniu   owych   okoliczności   –   przyp.   prof.   Marek).   Poświadczyć   nieprawdę   można   jedynie   w   dokumencie  wydanym   przez 
kompetentną osobę, w szczególności w dokumencie urzędowym  w rozumieniu KPK (nie będzie poświadczeniem nieprawdy zawarcie 
pozornej umowy,  vide prawo cywilne). Typ kwalifikowany i uprzywilejowany.  Okolicznością kwalifikującą jest zamiar osiągnięcia przez 
sprawcę korzyści majątkowej; uprzywilejowujące – wypadek małej wagi. 

272-3.

  Karalne   jest   także  używanie   dokumentu   stwierdzającego   nieprawdę  (art.   273   KK;   przy   czym   to   jest   już   przestępstwo 

ogólnosprawcze) i  wyłudzanie poświadczenia nieprawdy  (art. 272 KK; w takim przypadku wystawca  dokumentu nie odpowiada  za 
poświadczenie nieprawdy, bo nie można mu przypisać umyślności). Wyłudzanie poświadczenia nieprawdy może nastąpić bezpośrednio, 
przez udzielenie fałszywych informacji lub dokumentów albo pośrednio, przy pomocy innych osób potwierdzających fałszywe informacje. 
Wyłudzenie   i   następcze   używanie   dokument   poświadczającego   nieprawdę   stanowią   jedno   przestępstwo   (jedności   prawna   czynów 
współukaranych).

274.

  Zbycie dokumentu tożsamości.  KK penalizuje zbywanie własnego lub cudzego dokumentu stwierdzającego tożsamość (które ze 

swej istoty są wyłączone z obrotu prawnego). Dokument tożsamości. Dokumentem tożsamości jest każdy wydany przez organy władzy 
publicznej dokument stwierdzający tożsamość osoby, w tym dowód osobisty i paszport; ale nie np. bilet miesięczny ze zdjęciem. Zbywanie  
dokumentu tożsamości. Przez zbywanie rozumie się wszelkie formy (nie tylko odpłatne) przeniesienia posiadania dokumentu.

275.

 Posługiwanie się cudzym dokumentem. KK penalizuje posługiwanie się cudzym dokumentem stwierdzającym tożsamość lub prawa 

majątkowe   innej   osoby   a   także   kradzież   i   przywłaszczenie   takiego   dokumentu   (jeśli     sprawca   najpierw   kradnie,   a   później   używa  
dokumentu,   to   mamy   do   czynienia   z   prawną   jednością   przestępstwa).   Dokument   stwierdzający   prawa   majątkowe   osoby.   Chodzi   o 
dokument imienny, inny niż papiery wartościowe wymienione w art. 310 KK (np. książeczka oszczędnościowa, dokumenty stwierdzające 
własność rzeczy etc.). Jeśli przedmiotem bezprawnego zaboru jest zarazem rzecz ruchoma i dokumentem tożsamości lub stwierdzający 
prawa majątkowe (najklasyczniejszy przykład – kradzież damskiej torebki lub bagażu), wówczas wchodzi w grę kwalifikacja kumulatywna 
(kradzież/przywłaszczenie/rozbój   etc.   +   posługiwanie   się   cudzym   dokumentem).   W   275   §   2KK   ustawodawca   dodatkowo   penalizuje 
przewożenie, przenoszenie i przesyłanie za granicę dokumentów wymienionych w § 1. Chodzi tu zarazem o ochronę posiadania takiego 
dokumentu, jaki i ochronę interesu państwa

28

.

XXXV. PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO MIENIU

278.

 Kradzież. Kradzieżą określa się zabór cudzej rzeczy ruchomej w celu jej przywłaszczenia (

art. 278 §1 KK

). Zabór oznacza wyjęcie 

rzeczy spod czyjegoś władztwa i objęcie jej we własne władanie. Władztwo nad rzeczą jest stosunkiem faktycznym, a nie prawnym, wobec  
czego możliwa jest kradzież rzeczy, którą włada osoba nie będąca jej właścicielem (np. posiadacz lub dzierżyciel).
Kradzież  rzeczy  (niezależnie  od tego, czy została  ona  skradziona  właścicielowi)  zawsze  stanowi  atak  na prawo  własności.  Jest  tak, 
ponieważ sprawca działa w celu przywłaszczenia zabranej rzeczy, zamierza czynić z nią to, co legalnie mieści się w zakresie uprawnień 
właściciela (patrz dużo niżej) Zgodnie z tzw. teorią zawładnięcia, zabór następuje w momencie objęcia przez sprawcę rzeczy we faktyczne 
władanie. Jest to bardzo rozsądne rozwiązanie, które (w odróżnieniu od uznawanych dawniej teorii dotknięcia, uniesienia lub wyniesienia) 
pozwala ściśle odróżnić dokonanie od usiłowania kradzieży.
Przedmiotem kradzieży  może być jedynie rzecz stanowiąca czyjąś  własność  (np. mój kodeks karny). Nie jest możliwa kradzież rzeczy 
niczyjej,   np.   porzuconej.   Kradzież   ma   miejsce,   gdy   jeden   ze   współwłaścicieli   dokonuje   zaboru   rzeczy   stanowiącej   współwłasność, 
uniemożliwiając realizację prawa własności innym współwłaścicielom (np. Mariusz może mi ukraść naszą monografię prof. Bałabana). Na 

28

 (nie byłoby fajnie, gdyby np. w Angoli powstał czarny rynek polskich paszportów oraz gdyby Angolczycy masowo je fałszowali i na tej podstawie wikłąli RP w dziwne intrygi;  

równie niepożądany jest bezprawny obrót dokumentami stwierdzającymi prawa majątkowe – a nuż Angolczycy zaczną na podstawie sfałszowanych aktów własności wykupywać w  
Polsce ziemię?)

podobnej zasadzie jeden ze wspólników może dokonać kradzieży mienia należącego do spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (mienie 
spółki jest dla poszczególnych wspólników „cudze”), zaś jeden z małżonków może przywłaszczyć rzecz wchodzącą w skład ich wspólnego 
majątku. Wystarczy, aby wydobył tę rzecz spod wspólnego władania i rozporządzał nią wbrew woli współmałżonka, nie zamierzając jej 
zwrócić.
Przepisy dotyczące kradzieży rzeczy ruchomej (

art. 278 §1 i 3-4 KK

) zgodnie z 

art. 278 §5 KK 

stosuje się także  w przypadku kradzieży 

energii i karty bankomatowej. Kradzież energii elektrycznej polega na pozyskiwaniu jej w sposób bezprawny przez podstępne korzystanie z 
cudzego źródła energii, uszkodzenie urządzenia pomiarowego bądź zmianę jego wskazań. W każdym z tych przypadków dochodzi do 
przywłaszczenia   wartości   majątkowej   w   wyniku   pobierania   pożytków   bez   zapłaty.  Kradzież   karty  magnetycznej  polega   na   fizycznym 
pozbawieniu posiadacza władztwa nad ta kartą, co stanowi zachowanie typowe dla zaboru rzeczy.  Ratio legis  penalizacji czynów tego 
rodzaju wyraża się w woli ochrony posiadacza karty przed bezprawnym  pobieraniem środków finansowych  z jego konta bankowego. 
Niezależnie   od   tego,   znamiona   przestępstwa   kradzieży   wypełnione   są   przez   sam   zabór   karty,   nawet   jeśli   sprawca   nie   zrobił   z   niej 
stosownego użytku. Odmienną konstrukcję ma czyn opisany w 

art. 278 §2

, tzn. bezprawne uzyskanie cudzego programu komputerowego. 

Nie polega ono na pozbawieniu  posiadacza  programu władztwa  nad nośnikiem danych,  na którym  ów program  się znajduje,  ale na 
bezprawnym powielaniu programu. W przypadku zaboru nośnika danych (dyskietki, płyty kompaktowej, całego komputera), uzasadnione 
jest   kumulatywna   kwalifikacja   z   art.  

278   §1  

i

 

2   KK

,   bowiem   sprawca   bezprawnie   przywłaszczył   sobie   i   rzecz   ruchomą,   i   program 

komputerowy.

290.

 Kradzież leśna. Szczególnym typem kradzieży jest kradzież leśna, tzn. bezprawny wyrąb drzewa w lesie w celu przywłaszczenia (

art. 

290 §1 KK

) lub zabór w celu przywłaszczenia drzewa wyrąbanego lub powalonego (

art. 290 §2 KK

). Wyróżnienie tego typu kradzieży wiąże 

się ze szczególna ochrona lasów jako dobra narodowego. Penalizacja przewidziana w  

art. 290 KK  

dotyczy zarówno zaboru drzewa w 

lasach państwowych, jak i w prywatnych. Sprawca bezprawnego zaboru drzewa odpowiada jak za kradzież. W razie skazania za kradzież 
leśną, sąd orzeka wobec sprawcy obligatoryjną nawiązkę w wysokości podwójnej wartości przedmiotu kradzieży.
Kradzież jest przestępstwem ogólnosprawczym (powszechnym, może je popełnić każdy człowiek zdolny do odpowiedzialności karnej). Jest 
to przestępstwo o charakterze kierunkowym, którego można się dopuścić jedynie w zamiarze bezpośrednim w celu przywłaszczenia (dolus 
directus coloratus). Cel przywłaszczenia oznacza zamiar uzurpowania sobie własności przedmiotu kradzieży, tzn. postępowania z nim tak, 
jakby się było jego właścicielem (włączenia go do swego stanu posiadania, zużycia go, rozporządzania nim etc.)
Zabór   rzeczy   dokonany   nie   w   celu   przywłaszczenia,   lecz   samowolnego   użycia   (furtum   usus)   nie   jest   przestępstwem,   a   jedynie 
wykroczeniem (

art. 127 KW

) bądź występkiem (

art. 289 KK 

- zabór pojazdu mechanicznego w celu krótkotrwałego użycia).

Do znamion kradzieży nie należy motyw zysku lub cel osiągnięcia korzyści finansowej (wyjątek: kradzież programu komputerowego).
Kradzież rzeczy znacznej wartości stanowi kwalifikowany typ kradzieży i jest obarczona surowszą sankcją (

art. 294 §1 KK

; w tym wypadku 

sprawcy grozi kara od 1 roku do 10 lat pozbawienia wolności, przy kradzieży zwykłej - od 3 miesięcy do 5 lat). Definicję „znacznej wartości” 
formułuje   art.  

115   §   5   KK

.,   zgodnie   z   którym  mieniem   znacznej   wartości   jest   mienie,   którego   wartość   w   chwili   popełnienia   czynu  

zabronionego   przekracza   dwustukrotną   wysokość   najniższego   miesięcznego   wynagrodzenia.   Wysokość   najniższego   miesięcznego 
wynagrodzenia ustala się według danych ogłaszanych przez Prezesa GUS.
W   obecnie   obowiązującym   kodeksie   karnym   przewidziany   został   uprzywilejowany   typ  kradzieży   mniejszej   wagi  (

art.   278   §   3   KK

), 

przewidujący lżejszą sankcję (grzywna, ograniczenie wolności, pozbawienie wolności do roku - jeśli już o tym mówimy). W doktrynie istnieją 
pewne wątpliwości co do właściwej wykładni wypadku małej wagi. W orzecznictwie stosuje się wykładnię szeroką, uwzględniając nie tylko 
wartość  przedmiotu kradzieży ale także okoliczności i sposób popełnienia czynu  oraz motywy,  jakimi kierował  się sprawca.  Kradzież  
rzeczy, której wartość nie przekracza 250 zł stanowi wykroczenie, o ile sprawca nie popełnił przy tym kradzieży z włamaniem, nie stosował 
gwałtu ani nie groził jego natychmiastowym użyciem, a przedmiotem czynu nie była broń.
Kradzież jest występkiem ściganym z urzędu, chyba, że sprawca dopuścił się go na szkodę osoby najbliższej.  W takim przypadku, zgodnie 
z art. 

278 § 4 KK

, ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego. Celem podobnej regulacji jest ochrona  stosunków rodzinnych. Zdarza 

się bowiem, ze ukaranie sprawcy mogłoby je naruszyć lub przynieść dodatkową szkodę pokrzywdzonemu. 
(Katalog osób najbliższych zawiera art. 

115 § 11 KK

, gdzie wymienieni zostali małżonek, wstępni, zstępni, rodzeństwo, powinowaty w tej 

samej linii lub stopniu, osoba przysposobiona z małżonkiem oraz osoba pozostająca w trwałym pożyciu ze sprawcą).

279.

  Kradzież   z   włamaniem.  Kradzież   z   włamaniem   jest   (podobnie   jak   kradzież   rzeczy   znacznej   wartości)   kwalifikowanym   typem 

kradzieży. Kradzież z włamaniem została opisana w 

art. 279 KK

. Ustawodawca używa w nim ogólnego określenia kto kradnie z włamaniem 

i nigdzie go nie definiuje (nawet w swoim ulubionym 

art. 115 KK

), pozostawiając dokonanie jego wykładni doktrynie i orzecznictwu. Pojecie 

włamania było przedmiotem rozmaitych sporów, które zaczęły się jeszcze za rządów poprzedniego kodeksu karnego. W 1980 r. Sąd 
Najwyższy   określił   wytyczne   dotyczące   odpowiedzialności   karnej   za   kradzież   z   włamaniem.   Wytyczne   SN   stanowią,   ze   opisywane 
przestępstwo zachodzi, gdy sprawca zabiera mienie w celu przywłaszczenia  [kradzież] w następstwie usunięcia przeszkody materialnej, 
będącej częścią konstrukcji pomieszczenia zamkniętego lub specjalnym zamknięciem utrudniającym dostęp do jego wnętrza  [włamanie] 
(

OSNKW 1980, poz. 65

).

Sąd Najwyższy definiując kradzież z włamaniem, nie zdefiniował jednak pomieszczenia zamkniętego. W wytycznych znalazło się jedynie 
przykładowe wyliczenie takich pomieszczeń, obejmujące budynki, budowle zamknięte, specjalne pomieszczenia i schowki   (kasy, szafy,  
skrzynie, biurka etc.). Przesłanką uznania pomieszczenia za zamknięte była także, według wykładni Sądu, ich zamknięta konstrukcja oraz 
wyposażenie w specjalne przeszkody utrudniające dostęp do nich (a zatem wszelkie kłódki, plomby, mechanizmy szyfrowe etc.).
W dokonanej przez siebie wykładni Sąd Najwyższy nie uznał sposobu pokonania przeszkody za istotny dla bytu przestępstwa kradzieży z 
włamaniem Każdy przejaw nieposzanowania wyrażonej przez dysponenta rzeczy woli jej zabezpieczenia jest dla SN włamaniem. W ten 
sposób SN zerwał z tradycyjna koncepcją wiążącą pojecie włamania z niszczeniem i uszkadzaniem rzeczy przy użyciu znacznej siły 
fizycznej.
Kontrowersje   w   doktrynie   prawa   karnego   wzbudza   także   kwestia   kolejności   włamania   i   zaboru.   Zgodnie   z   tradycją   podstawę   do 
odpowiedzialności karnej stwarzało dokonanie kradzieży z włamaniem według klasycznego schematu 1) włamanie  2) kradzież 3) chodu. 
W 1980 r. Sąd Najwyższy uznał, że podstawę do takiej samej odpowiedzialności stwarza również dokonanie kradzieży z „wyłamaniem”. Ma 
ono miejsce, gdy sprawca  dostał się do pomieszczenia  zamkniętego nie pokonując żadnych  zabezpieczeń,  dokonał zaboru  rzeczy  i 
sforsował przeszkodę, aby wydostać się na zewnątrz. Pomysł SN stał się źródłem wątpliwości. W przypadku kradzieży z wyłamaniem 
bardziej poprawna wydaje się kwalifikacja odpowiedzialności za przestępstwo kradzieży i uszkodzenia rzeczy (

art. 288 § 1

). 

Za kradzież z włamaniem uznaje się w orzecznictwie kradzież samochodu (ale tylko wtedy, gdy sprawca sforsował chroniące samochód 
przed   kradzieżą   zabezpieczenie,   np.   zamknięty   zamek,   immobilizer   etc.).   Trudno   przyjąć,   że   samochód   jest   sam   dla   siebie 
pomieszczeniem zamkniętym, niemniej o podobnym rozwiązaniu zadecydowała potrzeba surowszej penalizacji kradzieży samochodów. 
Nie byłoby to zbyt mądre, gdyby np. kradzież radia z wnętrza zamkniętego samochodu (klasyczny przykład kradzieży z włamaniem) była  
karana surowiej (patrz niżej) niż kradzież całego pojazdu.
Przestępstwa   kradzieży   z   włamaniem   miewają   bardzo   różny   ciężar   gatunkowy   -   od   czynów   bardzo   poważnych   z   punktu   widzenia 
społecznej szkodliwości (np. włamanie do Fortu Knox) po czyny idiotyczne (np. włamanie do piwnicy w celu przywłaszczenia sobie słoika  
konfitur). Obecny kodeks karny zawiera  przepis  o wypadku  mniejszej wagi  kradzieży  z włamaniem, zagrożonym  odpowiednio  niższą 
sankcją - od 3 miesięcy do 5 lat pozbawienia wolności (

art. 283 KK

).

(W  poprzednim  kodeksie takich nowinek  nie było  i w świetle  jego przepisów za  buchnięcie dżemiku można było  dostać od roku do 

dziesięciu lat pozbawienia wolności.)
Podobnie jak w przypadku kradzieży, jeśli sprawca dokona kradzieży z włamaniem na szkodę osoby najbliższej, ściganie następuje na 
wniosek pokrzywdzonego (

art. 279 § 2

). W przeciwnym wypadku kradzież z włamaniem jest ścigana z urzędu.

280.

 Rozbój. Rozbój, zgodnie z 

art. 280 § 1 KK

, polega na zaborze cudzej rzeczy w celu przyłaszczenia, dokonanym przy użyciu przemocy 

lub groźby natychmiastowego jej użycia albo przez doprowadzenie człowieka do stanu nieprzytomności lub bezbronności. 
Jest  przestępstwem   złożonym.   W   trakcie   rozboju   zagrożone   są   dwa   dobra   prawnie   chronione:   własność   mienia   oraz   wolność   (od 
przymusu) i nietkalność jednostki. Celem przestępstwa jest zabór mienia (stąd bliższym przedmiotem rozboju jest własność mienia, z tego 
samego   powodu   ustawodawca   umieścił   rozbój   między   przestępstwami   przeciw   mieniu),   zamach   na   wolność   jednostki   jest   jedynie 
instrumentem służącym  osiągnięciu celu (stąd wolność  i nietykalność jednostki stanowią  dalszy przedmiot  przestępstwa).  Rozbój jest 
przestępstwem o podwójnej kierunkowości - sprawca dziala w celu przywłaszczenia i równocześnie zmierza do uniemożliwienia ofiarze 
oporu.
Alternatywy popełnienia rozboju: 
1)  Przemoc   wobec   osoby.  Przez   użycie   przemocy   wobec   osoby   należy   rozumieć   zastosowanie   bezpośredniej   przemocy   fizycznej 
skierowanej   na   ciało   pokrzywdzonego   (obezwładniający   cios,   prewrócenie,   pobicie   etc.)   w   celu   pozbawienia   go   możliwości   oporu. 
Wszystko jasne. 2)  Groźba natychmiastowego użycia przemocy. Groźba użycia przemocy oznacza groźbę zastosowania bezpośredniej 
przemocy fizycznej, np. pobicia, uszkodzenia ciała etc. Musi zostać skierowana bezpośrednio do pokrzywdzonego, ale może dotyczyć  
kogoś innego, np. biorącej udział przy zdarzeniu osoby najbliższej. Dowolna jest forma wyrażenia groźby; wystarczy, że wyraźnie wynika z 
zachowania sprawcy (np. sprawca przykłada pokrzywdzonemu nóż w okolice mostka). 3)  Doprowadzenie do stanu nieprzytomności lub 
bezbronności. W tej kategorii mieszczą  się sposoby doprowadzenia  pokrzywdzonego  do utraty przytomności lub uniemozliwienia  mu 
czynności   obronnych,   które   nie   polegaja   na   użyciu   przmocy.   Doprowadzeniem   do   nieprzytomności   będzie   zatem   np.   odurzenie 
chloroformem, gazem usypiającym bądź środkami farmakologicznymi. Spowodowanie bezbronności może polegać na związaniu ofiary, 
pozbawieniu osoby niepełnosprawnej wózka inwalidzkiego; zdaniem Sądu Najwyższego (

OSNKW 1989, poz. 48

) ze stanem bezbronności 

mamy także do czynienia w przypadku rażącej dysproporcji sił.
Zastosowanie   przemocy,   groźby   jej   użycia   lub   środków   prowadzących   pokrzywdzonego   do   nieprzytomności   bądź   bezbronności   w 
przypadku rozboju musi nastąpić przed lub w trakcie dokonywania zaboru. Jeśli nastąpi później, będziemy mieć do czynienia z kradzieżą  
rozbójniczą (

art. 281 KK

).

Typ kwalifikowany. Typem kwalifikowanym jest: 1) rozbój z użyciem broni palnej, noża lub innego podobnie niebezpiecznego przedmiotu 
czy środka obezwładniającego; 2) rozbój z zastosowaniem każdego innego sposobu, który bezpośrednio zagraża życiu pokrzywdzonego; 
3) współdziałanie z osobą dokonującą opisanych wyżej czynów (

art. 280 § 2 KK

). 

Broń palna  w rozumieniu użytym przez ustawodawcę oznacza każdy rodzaj urządzenia zdolnego wystrzelić pocisk (w wyniku spalania 
materiału miotającego) i tym samym skutecznie razić człowieka. Rozboju z użyciem broni palnej dokona zatem sprawca uzbrojony w 
rewolwer, strzelbę myśliwską, ale także np. w armatę, armatohaubicę, czy działo gładkolufowe ;] .
Wykładania noża nie budzi wątpliwości. Nóż to krótkie metalowe ostrze na trzonku, służące do cięcia, krajania i, jak widać, do grożenia 
przy dokonywaniu rozboju. 
Obecny   kodeks   karny   formułuje   pojęcie  podobnie   niebezpiecznego   przedmiotu  (tzn.   równie   niebezpiecznego,   co   nóż   i   broń   palna). 
Obejmuje ono przedmioty niebezpieczne ze względu na swe właściwości, tzn. stwarzające w użyciu takie samo niebezpieczeństwo jak nóż 
czy broń palna (np. siekiera, kastet, łom, "tulipan" ze stłuczonej butelki, także kij baseballowy - w przypadku kija zadecydowały nie tyle  
właściwości, ile jego obecność wśród ustawowych przepisów o przedmiotach wymagających policyjnego pozwolenia na używanie). Kodeks 
z 1969 operował terminem  niebezpiecznego narzędzia, przy czym w orzecznictwie istniała tendencja do jego szerokiej interpretacji. Za 
niebezpieczne narzędzia uznawano nie tylko przedmioty, mogące spowodować obrażenia ciała ze względu na szczególne właściwości, ale 
także ze względu na sposób użycia (kij, noga od stołu lub krzesła, ciężkie buty etc.).
Ustawodawca   używa   w   odniesieniu   do   sprawcy   i   opisanych   wyżej   przedmiotów   określenia  posługuje   się.   Posługiwanie   się   oznacza 
wszelkie postacie użycia, w tym także zademonstrowanie w celu wpłynięcia na pokrzywdzonego.
Uprzywilejowanym typem rozboju jest przypadek mniejszej wagi. 

281.

 Kradzież rozbójnicza. Kradzież rozbójnicza polega na użyciu przez sprawcę kradzieży przemocy, groźby użycia przemocy albo na 

doprowadzeniu człowieka do stanu nieprzytomności lub bezbronności w celu utrzymania posiadania rzeczy zabranej. Zasadnicza różnica 
między   rozbojem   a   kradzieżą   rozbójniczą   tkwi   w   różnej   kolejności   dokonania   zaboru   rzeczy   i   przypuszczenia   zamachu   na   wolność  
jednostki. Ponadto w przypadku rozboju ów zamach służy dokonaniu zaboru; przy kradzieży rozbójniczej, sprawca dokonuje zaboru nie 
stosując przemocy, groźby ani nie dopuszczając się innych czynów opisanych w 

art. 281 KK

. Czyni to dopiero po dokonaniu kradzieży, aby 

utrzymać nieniepokojone władztwo nad przedmiotem zaboru. Nie zawsze czyni to wobec osoby pokrzywdzonej kradzieżą, może stosować  
przemoc, grożbę etc. także wobec osób trzecich, które np. usiłują pozbawić go kradzionej rzeczy.
Kradzież rozbójnicza jest przestępstwem złożonym (w jego opisie mieszczą się znamiona kradzieży [

art. 278 § 1 KK

] oraz groźby karalnej 

[

art. 190 KK

] lub zmuszania [

art. 191 § 1 KK

]). Między zaborem rzeczy a dokonanym w celu zatrzymania tej rzeczy zamachem na wolnośc i 

nietykalność musi zachodzić związek czasowy i sytuacyjny. Kradzież rozbójnicza jest przestępstwem umyślnym (można je popełnić jedynie 
w zamiarze bezpośrednim) i kierunkowym.

282.

  Wymuszenie   rozbójnicze.  Wymuszenie   rozbójnicze  polega  na  zmuszeniu   przy  użyciu  groźby  zamachu  na życie,   zamachu  na 

zdrowie   lub   gwałtownego   zamachu   na   mienie   osoby   pokrzywdzonej   do   rozporządzenia   mieniem   albo   do   zaprzestania   działalności 
gospodarczej (

art. 282 KK

). Istotne jest, by sprawca działał w celu osiągnięcia korzyści majątkowej.

Groźba   zamachu   na   życie  (groźba   zabójstwa)  lub   zdrowie  (uszkodzenie   bądź   rozstrój   ciała)   może   być   skierowana   przeciw   osobie 
zmuszanej,   jak   i   przeciwko   innej   osbie   (zwłaszcza   najbliższej   pokrzywdzonemu).   Groźba  zamachu   na   mienie  musi   jest   elementem 
wymuszenia rozbójniczego, jeśli ten zamach ma być gwałtowny (polegający np. na podpaleniu lub wysadzeniu w powietrze budynku, 
podpaleniu lub wysadzeniu w powietrze, podpaleniu lub wsadzeniu w powietrze stada bydła etc.). Przez rozporządzenie mieniem rozumie 
się   wszelkie   czynności   rozporządzające   o   charakterze   rzeczowym   lub   obligacyjnym,   w   tym   np.   wydanie   sprawcy   określonej   kwoty 
pieniędzy,   potocznie   zwanej   okupem.   Żądanie   okupu   zwykle   towarzyszy   porwaniu   (

art.   189   KK

),   wówczas   stosuje   się   kumulatywną 

kwalifikację prawną. Nie jest wymuszeniem rozbójniczym czyn, polegający na wymuszeniu przy użyciu groźby zachowania innego niż 
rozporządzenie mieniem. Pewne wątpliwości budzi kwalifikacja prawna użycia groźby w celu zmuszenia poszkodowanego do  wydania 
rzeczy. Najczęściej przyjmuje się, że jest to wymuszenie rzeczy, jeśli wydanie rzeczy nie nastąpiło natychmiast po zastosowaniu groźby 
(wówczas mamy do czynienia z rozbojem), ale po upływie pewnego czasu.

284.

  Przywłaszczenie.  Zgodnie   z  

art.   284   §1   KK  

przywłaszczenie   może   dotyczyć   cudzej   rzeczy   ruchomej   bądź   cudzego   prawa 

majątkowego (w tym dokumentu, który je stwierdza, np. aktu darowizny, umowy sprzedaży etc.). 
Przywłaszczenie różni się od kradzieży brakiem elementu zaboru rzeczy. Aby przywłaszczyć sobie rzecz, sprawca nie musi wykazywać 
przestępnej aktywności. Przywłaszczenie może dotyczyć rzeczy znalezionej, wypożyczonej, oddanej sprawcy w celu wykonania jakiejś 
usługi bądź omyłkowo mu doręczonej. Sposób wejścia w jej posiadanie nie jest istotny dla bytu przestępstwa. 

Przywłaszczenie polega na uzurpowaniu sobie własności, czyli zamiarze postępowania z przedmiotem przestępstwa tak, jak by się było 
jego właścicielem. Sprawca może rozporządzić przedmiotem na rzecz osób trzecich (wówczas przywłaszczenie polega na działaniu) lub 
włączyć go do swego stanu posiadania (nie zwracając jej właścicielowi - przywłaszczenie polegające na zaniechaniu). Istota przestępstwa  
tkwi w jego stronie podmiotowej. Wszystko zależy od intencji sprawcy.
Przywłaszczenie jest przestępstwem materialnym (skutkowym), a jego skutkiem jest utrata rzeczy przez jej właściciela lub samoistnego 
posiadacza. Jest to także przestępstwo ogólnosprawcze o charakterze kierunkowym.
Sprzeniewierzenie  jest kwalifikowanym typem przywłaszczenia. Polega ono na przywłaszczeniu sobie rzeczy powierzonej sprawcy, tzn. 
przekazanej mu z zastrzeżeniem jej zwrotu (np. użyczonej, oddanej na przechowanie lub w zastaw). Jako nadużycie zaufania zasługuje na 
surowszą ocenę i jest obarczone wyższa sankcją (od 3 do 5 lat pozbawienia wolności). 
Osobnym  typem przestępstwa  jest prowadzenie cudzych  spraw ze szkodą dla osoby, której sprawami sprawca jest zobowiązany się 
zajmować. Nie mamy wówczas do czynienia ze sprzeniewierzeniem ale z niegospodarnością (

art. 296 KK

).

Podobnie jak w przypadku kradzieży,  ustawa  karna przewiduje kwalifikowany typ  przywłaszczenia,  jeśli dotyczy ono mienia znacznej 
wartości (

art. 294 §1 KK

) lub dobra o szczególnym znaczeniu dla kultury (

art. 294 §2 KK

) oraz uprzywilejowany typ przywłaszczenia rzeczy 

mniejszej wagi lub rzeczy znalezionej (

art. 284 §3 KK

).

Szczególna   odmianą   przywłaszczenia   jest  plagiat.   Przedmiotem   tego   rodzaju   przestępstwa   są   wytwory   myśli   ludzkiej,   a   konkretnie 
uprawnienia wynikające z prawa autorskiego i praw pokrewnych. Plagiat jest przedmiotem uregulowań zawartych w  

art. 115 ustawy z 

04.02.1994 o prawie autorskim i prawach pokrewnych

. 

286.

 Oszustwo. Oszustwo to motywowane celem korzyści majątkowej nakłonienie innej osoby do niekorzystnego rozporządzenia mieniem 

(swoim lub cudzym) przez wprowadzenie jej w błąd albo wyzyskanie jej błędu lub niezdolności do należytego pojmowania przedsiębranego  
działania. Tak to wygląda w ujęciu 

art. 286 §1 KK

. Ustawodawca przewiduje trzy opisane niżej formy wykonawcze oszustwa.

Wprowadzenie w błąd  (tzw. oszustwo czynne) polega na tym, ze sprawca przy pomocy własnych podstępnych zabiegów doprowadza 
ofiarę do mylnego wyobrażenia co do określonego stanu rzeczy, np. na temat wartości sprzedawanego lub nabywanego przedmiotu, jego 
cech lub możliwości uzyskania korzyści z zawartej transakcji (Mówię ci, sprzedasz to później za siedem razy więcej!).
Wyzyskanie błędu  (tzw.  oszustwo  bierne, choć i tu sprawca musi się czasem napracować) to wykorzystanie przez sprawcę mylnego 
wyobrażenia   ofiary   na   pewien   temat,   które   to   wyobrażenie   nie   powstało   na   wskutek   działań   sprawcy   (a   co   najwyżej   na   wskutek  
zaniechania, polegającego na niewyprowadzeniu ofiary z błędu).
Wyzyskanie niezdolności pokrzywdzonego do należytego pojmowania podejmowanej czynności dotyczy niezdolności  o charakterze stałym 
(np. u osoby chorej psychiczne, małego dziecka, starca cierpiącego na demencję etc.) jak i niezdolności o charakterze przemijającym 
(chwilowe zaburzenie czynności psychicznych wywołane szokiem, chorobą etc.) oraz każdego innego jej przejawu, jak np. niezdolności 
wynikającej z braku edukacji, wiary w przesądy czy naiwności pokrzywdzonego.

Art.   286   §2   KK  

zawiera   uregulowanie   dotyczące   żądania   korzyści   w   zamian   za   zwrot   bezprawnie   zabranej   rzeczy.   Podobny   czyn  

(wymuszenie okupu) ma jednak niezbyt dużo wspólnego z oszustwem, uważa się raczej, że jest to odmiana wymuszenia rozbójniczego 
(

art. 282 KK

). Równolegle orzecznictwo Sądu Najwyższego uznało za formę oszustwa oszukańcze gry hazardowe, tzn. takie, w których  

wygrana jest niemożliwa lub w których sprawca narusza reguły gry, aby osiągnąć korzyść (

uchwała SN z 16.02.1994, OSNKW 1994

). Nie 

stanowi oszustwa posługiwanie się przesadna reklamą, choćby wprowadzała ofiarę w błąd. Oszustwo ma miejsce dopiero gdy stosujący 
reklamę podaje fałszywe informacje dotyczące konkretnych cech (parametrów) reklamowanego przedmiotu.
Przedmiotem   wykonawczym  oszustwa   może   być   mienie   w   znaczeniu   szerszym   (w   kradzieży   było   inaczej),   tzn.   obejmujące   realny 
uszczerbek majątkowy (damnum emergens) oraz utracone korzyści (lucrum cessans), jeśli ich utrata była następstwem niekorzystnego 
rozporządzenia mieniem.
Niekorzystne rozporządzenie mieniem  może przybrać postać jednego z wielu rozporządzeń o charakterze rzeczowym lub obligacyjnym; 
może polegać np. na nabyciu rzeczy powyżej jej wartości, sprzedaży rzeczy poniżej jej wartości, dokonaniu na korzyść sprawcy zapisu lub  
rozporządzenia w testamencie, nieuzasadnionym zwolnieniu z długu, wystawieniu czeku lub weksla etc.
Oszustwo jest przestępstwem materialnym (skutkiem jest niekorzystne rozporządzenie mieniem przez pokrzywdzonego; dopóki ono nie 
nastąpi, a sprawca podejmuje oszukańcze zabiegi zmierzające do jego uzyskania, wówczas ma miejsce jedynie usiłowanie), kierunkowym,  
jego istotne znamię stanowi cel osiągnięcia korzyści majątkowej. Korzyść majątkowa z oszustwa może polegać na zwiększeniu aktywów 
lub  zmniejszeniu pasywów, a sprawca może dążyć do osiągnięcia korzyści przez samego siebie lub przez kogoś innego (por. 

art. 115 § 4

).

Kodeks karny przewiduje kwalifikowany typ oszustwa, gdy przedmiotem niekorzystnego rozporządzenia jest mienie o znacznej wartości lub 
o szczególnym znaczeniu dla kultury (

art. 294 §1 i 2 KK

) oraz typ uprzywilejowany w przypadku oszustwa mniejszej wagi (

art. 286 §3

). 

Jeżeli sprawca dopuścił się oszustwa względem osoby bliskiej, ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego (

art. 286 §4

)

Oszustwo trudno udowodnić. Aby tego dokonać należy 1) wskazać związek przyczynowy miedzy oszukańczymi działaniami sprawcy a 
niekorzystnym rozporządzeniem mieniem przez ofiarę; 2) udowodnić kierunkowość działania sprawcy oraz zamiar osiągnięcia korzyści 
majątkowej. Nie jest to łatwe, a na świecie roi się od oszustów. Dawny kodeks karny nie chronił należycie przed wszystkimi rodzajami  
oszustw.   Miał   problemy   zwłaszcza   z   oszustwami   polegającymi   na   wprowadzaniu   przedstawianiu   nieprawdziwych   dokumentów   i 
oświadczeń przy ubieganiu się o kredyty bankowe, pożyczki czy zamówienia publiczne. Obecnie są one przedmiotem regulacji osobnego 
przepisu kodeksu karnego - 

art. 297 §1 KK

. 

Szalbierstwo.  Szalbierstwo jest w swej konstrukcji podobne do oszustwa, a polega na wyłudzeniu płatnego świadczenia bez zamiaru 
uiszczenia za nie należnej opłaty. Kodeks wykroczeń penalizuje m.in. wyłudzanie pożywienia lub napoju w zakładzie żywienia zbiorowego, 
przejazdu prywatnym lub publicznym środkiem transportu, wstępu na imprezę artystyczną, rozrywkową lub sportową, działania automatu 
etc.   (

art.   121   KW

).   Orzecznictwo   Sadu   Najwyższego   uznało,   że   wyłudzenie   mieszkania   w   hotelu   oraz   uchylanie   się   od   zapłaty   za 

zamówione dzieło nie stanowią wykroczenia zdefiniowanego w 

art. 121 KW

, za to spełniają znamiona oszustwa.

287.

  Oszustwo komputerowe.  Oszustwo  komputerowe stanowi  nowy typ  przestępstwa,  usankcjonowany przez ustawodawcę  po raz 

pierwszy w obecnie obowiązującym kodeksie karnym (

art. 287 KK

). Oszustwo komputerowe polega na bezprawnej ingerencji w proces 

elektronicznego   gromadzenia,   przetwarzania   i   przesyłania   danych   w   celu.   Ingerencja   polega   na   dokonywaniu   zmian   w   zapisach   na 
komputerowym nośniku informacji, usuwaniu ich lub wprowadzaniu nowych; także na niszczeniu sprzętu komputerowego bądź urządzeń 
służących transmisji danych. Oszustwo komputerowe jest przestępstwem kierunkowym, jego strona podmiotowa polega na działaniu w 
celu  osiągnięcia korzyści majątkowej lub wyrządzenia szkody innej osobie. 

288.

 Uszkodzenie i zniszczenie mienia. Ustawodawca w 

art. 288 § 1 KK 

penalizuje zniszczenie, uszkodzenie oraz uczynienie niezdatną 

do użytku cudzej rzeczy, przy czym chodzi zarówno o rzeczy ruchome, jak i o nieruchomości. Ponadto w 

art. 288 § 3 KK 

zostało określone 

przestęptwo uszkodzenia kabla podmorskiego bądź złamania przepisów dotyczących zakładania lub naprawy takiego kabla. 
Zniszczenie oznacza całkowite unicestwienie rzeczy lub tak znaczne uszkodzenie jej substancji, że nie nadaje się ona do użytku zgodnego  
z   jej   przeznaczeniem.   Uszkodzenie   oznacza   naruszenie   lub   uszczuplenie   substancji   rzeczy,   pozbawiające   ją   wartości   uzytkowych. 
Uczynienie rzeczy niezdatną do użytku oznacza pozbawienie rzeczy wartości użytkowych bez istotnego naruszenia jego substancji.
Przestępstwo opisane w  

art. 288 § 1 KK  

ma charakter materialny; zostaje dokonane w momencie, w którym rzecz zostaje zniszczona, 

uszkodzona etc. Jest to przestępstwo umyślne, zniszczenie rzeczy w wyniku lekkomyślnosci lub niedbalstwa nie jest porzestępstwem, a 

deliktem prawa cywilnego (nie rodzi odpowiedzialności karnej, ale zobowiązanie). Zniszczenie rzeczy o wartości mniejszej niż 250 zł jest  
wykroczeniem.
Kodeks   karny   przewidywał   osobne   uregulowanie   dla   zniszczenia   rzeczy   przez   podpalenie.   W   obecnym   kodeksie   podobne   rzeczy 
podchodzą pod 

art. 288 § 1 KK

, przy czym w przypaddku spalenia przez sprawcę mienia o wielkich rozmiarach stosuje się 

art. 163 § 1 pkt 

1 KK

, określający odpowiedzialność za spowodowanie pożaru.

289.

 Zabór pojazdu w celu krótkotrwałego użycia. Przestępstwo opisane w 

art. 289 § 1 KK 

polega na zaborze pojazdu mechanicznego 

w celu krótkotrwałego użycia. Rózni się ono o kradzieży (

art. 278 § 1 KK

) tym, że w tym przypadku elementem czynu zabronionego nie jest 

cel przywłaszczenia. Faktycznie jednak regulacja zawarta w 

art. 289 § 1 KK 

stanowi tzw. penalizację zastępczą w przypadku, gdy sprawca 

w   istocie   zamierzał   przywłasczyć   sobie   pojazd,   ale   nie   sposób   mu   tego   udowodnić.   Krótkotrwały   zabór   pojazdu   rózni   się   także   od 
samowolnego używania rzeczy cudzej (

art. 127 KW

). W przypadku wykroczenia samowolnie używana rzecz może znaleźć się we władaniu 

sprawcy   bez   dokonania   jej   zaboru.   Opisywane   przestępstwo   ma  charakter   materialny.   Można   je   popełnić   wyłącznie   w   zamiarze 
bezpośrednim kierunkowym.
Krótkotrwałe użycie. Podstawowym kryterium odróżnienia krótkotrwałego zaboru pojazdu od jego kradzieży jest zamiar sprawcy (zamiar 
porzucenia lub zwrotu pojazdu). Jeśli konkretne okoliczności świadczą o zamiarze przywłaszczenia pojazdu przez sparawcę (dokonane 
przez niego przeróbek cech identyfikacyjnych, próby zbycia, demontaż, wyjaśnienia sprawcy etc.) mamy do czynienia z kradzieżą, nawet 
jeśli sprawca porzucił skradziony pojazd po upływie krótkiego czasu. 
W praktyce prawnej stosuje się czasem kryterium czasu (istotne jest, jak długo sprawca korzystał z zabranego pojazdu). W tym wypadku  
pewne trudności nastręcza wykładnia pojęcia krótkotrwałe użycie; dla niektórych krótkotrwałe użycie może trwać pół godziny, dla innych 
nawet kilka dni.
Typy kwalifikowane. Typami kalifikowanymi krótktrwałego zaboru pojazdu są: a) krótkotrwały zabór pojazdu z uprzednim nieuprawnionym 
pokonaniem zabezpieczeń; b) krótkotrwały zabór pojazdu znacznej wartości; c) krótkotrwały zabór pojazdu polaczony z jego uszkodzeniem 
lub porzuceniem go w okolicznościch stwarzających niebezpieczeństwa uszkodzenia lub utraty pojazdu, jego części albo zawartości (

art. 

289 § 2 KK

). Typem kwalifikowanem krótkotrwałego zaboru pojazdu jest także rozbójniczy zabór pojazdu mechancznicznego, popełniony 

przy użyciu przemocy lub groźby natychamiastowego jej użycia albo przez doprowadzenie poszkodowanego do stanu nieprzytomności 
bądź bezbronności. Jest to ciężki występek, zagrożony surową sankcją (od roku do 10 lat pozbawienia wolności).

291.

  Paserstwo umyślne.  Paserstwo jest bardzo ścisłe związane kradzieżą. Wiele kradzieży odbywa  się na zamówienie paserów, a 

możliwość zbycia u pasera skradzionych rzeczy stanowi często motywację do kradzieży. 
Związek   obu   procederów   jest   tak   ścisły,   że   w   dawniejszych   konstrukcjach   prawnych   paserstwo   uchodziło   za   udział   w   cudzym 
przestępstwie. Jako samodzielny występek paserstwo występuje w kodyfikacjach XX-wiecznych, w tym w polskim kodeksie karnym z 1932 
r., w dziale poświęconym przestępstwom przeciw porządkowi publicznemu. W kodeksach z 1969 r. i z r. 1997 paserstwo znalazło się w  
części poświęconej przestępstwom przeciw mieniu. A wszystko przez to, że klasyfikacja ustawowa paserstwa była i jest sprawą złożona i 
dyskusyjną. Jeśli polega ono jedynie na ukryciu rzeczy pochodzącej z czynu zabronionego, wówczas ma ono cechy czynu skierowanego 
przeciw wymiarowi sprawiedliwości. Jeśli polega na nabywaniu i zbywaniu rzeczy pochodzących z czynu zabronionego, godzi w reguły 
legalnego obrotu prawnego. Współczesny ustawodawca uznał za stosowne potraktować paserstwo jako czyn skierowany przeciw mieniu, 
biorąc pod uwagę to, że w większości wypadków przedmiotem paserstwa są przedmioty skradzione.
Zgodnie z 

art. 291 KK

, istnieją cztery alternatywne formy popełnienia paserstwa:

1) nabycie rzeczy uzyskanej w wyniku czynu zabronionego; paser uzyskuje odpłatnie rzecz pochodzącą z czynu zabronionego od osoby 
władającej tą rzeczą, nabywa rzecz w złej wierze i nie uzyskuje nad nią własności; zazwyczaj zbywa ją dalej, ukrywając jej przestępne 
pochodzenie, naraża tym samym kolejnego zbywcę na utratę rzeczy, często wykorzystuje jego (nabywcy) mylne mniemanie o pochodzeniu 
rzeczy; dalszy obrót rzeczą uniemożliwia jej odzyskanie przez właściciela.
2) pomoc w zbyciu rzeczy uzyskanej w wyniku czynu zabronionego; np. wskazanie nabywcy, dostarczenie rzeczy na miejsce  zawarcia 
transakcji etc.
3)  przyjęcie rzeczy  uzyskanej w wyniku czynu zabronionego; paser przyjmuje uzyskana bezprawnie rzecz (np. w celu przechowania, 
naprawy, dokonania przeróbek zwiększających jej wartość) w celu osiągnięcia korzyści majątkowych.
4) pomoc w ukryciu rzeczy uzyskanej w wyniku czynu zabronionego; paser pomaga sprawcy przestępstwa w ukryciu uzyskanej przezeń 
rzeczy w celu osiągnięcia korzyści majątkowej. Jeśli udzielający pomocy w ukryciu działa nieodpłatnie, kierując się jedynie motywem 
udzielenia przestępcy pomocy w uniknięciu odpowiedzialności karnej, wówczas nie dopuszcza się paserstwa, ale poplecznictwa, występku 
opisanego w 

art. 239 KK

.

Paserstwo umyślne ma miejsce gdy paser wie lub ma świadomość, że rzecz pochodzi  z czynu zabronionego i gdy godzi się z tym. 
Obecny  kodeks karny  przewiduje  typ   kwalifikowany  paserstwa,   jeśli dotyczy   ono  rzeczy  o  znacznej   wartości  (

art.  294  §1 KK

)  lub o 

szczególnym znaczeniu dla kultury (

art. 294 § 2 KK

). Kodeks z r 1969 przewidywał także zaostrzenie kary za uczynienie z paserstwa 

stałego źródła dochodu. Podobnie jest dzisiaj, tyle tylko, że zaostrzenie odpowiedzialności za ten rodzaj paserstwa następuje na podstawie 
ogólnej regulacji dotyczącej tzw. zawodowych przestępców (

art. 65 KK

). Przez „stałe źródło dochodu” rozumie się źródło regularnych 

korzyści majątkowych - niezależnie od ich wielkości, ani tego czy sprawca czerpie je ze stałej działalności.

292.

 Paserstwo nieumyślne. Paserstwo nieumyślne ma miejsce, gdy sprawca na podstawie towarzyszących jego czynowi okoliczności 

powinien   i   może   przypuszczać,   że   rzecz,   którą   nabywa,   w   której   zbyciu   pomaga,   którą   ukrywa   bądź   przyjmuje   pochodzi   z   czynu 
zabronionego. 
Sprawca paserstwa nieumyślnego albo nie ma świadomości przestępnego pochodzenia rzeczy (tzw. paserstwo nieświadome, które można 
popełnić jedynie w formie niedbalstwa), albo lekkomyślne zakłada, że rzecz pochodzi z legalnego źródła, mając świadomość, że może być 
inaczej (lekkomyślność - postać winy nieumyślnej).

XXXVI. PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO OBROTOWI GOSPODARCZEMU

296.

 Niegospodarność (a.k.a. nadużycie zaufania). Teraz będzie mowa o niegospodarności. Od tego momentu ze świata alkoholików i 

patologicznych   rodzin,   złodziejskich   dziupli   i   pokątnych   interesów   przeniesiemy   się   do   wielkich   i   jasnych   biur,   w   świat   krwiożerczej 
finansjery i przestępców w białych kołnierzykach, zintegrowanych społecznie i zamożnych (bo pracujących; u nas to są synonimy :P), 
których do wyrafinowanych manipulacji pcha wyrafinowany spryt. Nie wiem, czy to zmiana na lepsze. Niegospodarność (art. 196 KK) 
polega na wyrządzeniu znacznej szkody majątkowej przez nadużycie uprawnień lub niedopełnienie obowiązku przez osobę obowiązaną do 
zajmowani   się   sprawami   majątkowymi   innego   podmiotu   prawa.  Podmiot.  Niegospodarności   może   się   dopuścić   wyłącznie   osoba 
obowiązana   do   zajmowania   się   cudzymi   sprawami   majątkowymi   lub   cudzą   działalnością   gospodarczą   (przestępstwo   indywidualne). 
Obowiązek prowadzenia spraw majątkowych lub działalności gospodarczej. Obowiązek taki może wynikać z ustawy, decyzji organu władzy 

publicznej lub umowy

29

  i może dotyczyć spraw majątkowych lub działalność gospodarczą każdego innego podmiotu prawa (tzn. osoby 

fizycznej, prawnej i jednostki organizacyjnej nie posiadającej osobowości prawnej). Nadużycie uprawnień. Nadużycie uprawnień oznacza 
działanie mieszczące się poza zakresem przyznanych sprawcy uprawnień lub takie, które się w tym zakresie mieści, ale jest sprzeczne z  
interesem   mocodawcy   lub   nieodpowiednie   dla   osobowego   wzorca   dobrego   gospodarza.  Niedopełnienie   obowiązku.  Niedopełnienie 
obowiązku oznacza z kolei zaniechanie działań wynikających z przyznanego sprawcy umocowania lub zasad prawidłowej gospodarki. 
Skutek.  Niegospodarność   jest   przestępstwem   skutkowym,   przy   czym   skutkiem   jest   spowodowanie   znacznej   szkody   majątkowej 
podmiotowi, na rzecz którego sprawca działał. Szkoda majątkowa oznacza zarazem umniejszenie majątku (damnum emergens) jak i utratę 
spodziewanych korzyści (lucrum cessans). Dlaczego lucrum cessans? Bo istotą działalności gospodarczej jest osiągnięcie korzyści, która 
może zostać utracona przez podstępnego zarządcę, a której należy się prawna ochrona.  Znaczna szkoda.  Definicję znacznej szkody 
zawiera art. 115 § 7 KK: chodzi o szkodę, która w chwili popełnienia czynu zabronionego miała wartość dwustukrotności najniższego  
miesięcznego wynagrodzenia.  Typy kwalifikowane.  Typami kwalifikowanymi niegospodarności są: niegospodarność w celu osiągnięcia 
korzyści majątkowej (art. 296 § 2 KK) i niegospodarność związaną ze szkodą w wielkich rozmiarach (definicja wielkiej szkody – p. art. 115  
§ 7 KK; chodzi o szkodę o wartości tysiąckrotności najniższego miesięcznego wynagrodzenia). Typ uprzywilejowany. Uprzywilejowanym 
typem   niegospodarności   jest   niegospodarność   nieumyślna.  Klauzula   niekaralności.  Nie   podlega   karze,   kto   przed   wszczęciem 
postępowania karnego dobrowolnie naprawił w całości wyrządzoną szkodę. Naprawienie częściowe lub podjęcie starań o naprawienie jest 
przesłanką nadzwyczajnego złagodzenia kary.

296a.

  Korupcja gospodarcza. Korupcja gospodarcza (art. 296a KK) polega na tym, że osoba mająca wpływ na podejmowanie decyzji 

przez jednostkę organizacyjną  prowadzącą  działalność  gospodarczą  przyjmuje  korzyść  (majątkową  lub osobistą) albo jej obietnicę w 
zamian   za   zachowanie     mogące   wyrządzić   szkodę   majątkową   tej   jednostce   albo   czyn   nieuczciwej   konkurencji   lub   niedopuszczalną 
czynność preferencyjną na rzecz nabywcy lub odbiorcy towaru, usługi lub świadczenia. Zachowanie mogące wywołać szkodę majątkową. 
Zachowanie   mogące   wywołać   szkodę   majątkową   różni   się   od   niegospodarności   tym,   że:   a)   obejmuje   każde   zachowanie,   nie   tylko 
stanowiącego nadużycie uprawnień lub zaniedbanie obowiązków; b) stanowi przestępstwo z narażenia, a nie przestępstwo materialne 
(przy niegospodarności konieczne było wyrządzenie szkody, tu wystarczy samo zagrożenie taką szkodą). Czyn nieuczciwej konkurencji. 
Definicję czynu nieuczciwej konkurencji zawiera ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji

30

 . Czyn taki może być zarówno korzystny, 

jak i niekorzystny dla jednostki organizacyjnej, w której działa sprawca. Nie jest to jednak istotne, bo i tak godzi w zasady uczciwości w  
gospodarce i jest przez to szkodliwy społecznie. Podmiot. Korupcja czynna i bierna. Podmiotem korupcji gospodarczej biernej jest osoba 
pełniąca funkcję kierowniczą w jednostce organizacyjnej prowadzącej działalność gospodarczą lub mająca z racji pełnionego stanowiska 
lub funkcji istotny wpływ na podejmowanie decyzji związanej z działalnością takiej jednostki (art. 296a § 1 KK). KK penalizuje zarazem  
korupcję  gospodarczą   czynną  (art.  296a  § 2  KK),  której podmiotem  jest  osoba,  która udziela  lub  obiecuje  udzielić  sprawcy  korupcji 
gospodarczej biernej korzyści majątkowej lub osobistej. Typy uprzywilejowane. Typem uprzywilejowanym korupcji gospodarczej (czynnej 
i   biernej)   jest   wypadek   mniejszej   wagi.  Typ   kwalifikowany.  Kwalifikowanym   typem   korupcji   gospodarczej   biernej   jest   wyrządzenie 
znacznej szkody majątkowej. Klauzula niekaralności. Nie podlega karze sprawca korupcji gospodarczej czynnej, jeśli proponowana przez 
niego korzyść majątkowa została przyjęta i ów sprawca zawiadomił o tym organ ściągania oraz ujawnił wszystkie okoliczności korupcji 
[czynny żal], zanim tenże organ się o tym dowiedział.

296b.

  Korupcja sportowa.   KK w odrębnym przypisie penalizuje korupcję sportową, która polega na tym, ze osoba organizująca lub 

uczestnicząca   w   profesjonalnych   zawodach   sportowych   przyjmuje   korzyść   (majątkową   lub   osobistą)   albo   jej   obietnicę   w   zamian   za 
nieuczciwe  zachowanie  mogące mieć wpływ  na wynik  zawodów.  Nieuczciwe  zachowanie.  Przez nieuczciwe  zachowanie  rozumie się 
ogólnie każde zachowanie sprzeczne z zasadami fair play. Zachowanie mogące mieć wpływ na wynik zawodów. Nieuczciwe zachowanie 
organizatora     lub   uczestnika   profesjonalnych   zawodów   sportowych   nie   musi   spowodować   wypaczenia   wyników   owych   zawodów, 
wystarczy,  ze istniała możliwość takiego wypaczenia (np. skorumpowany bramkarz celowo nie osłaniał bramki, ale jego drużyna i tak 
wygrała mecz :P).  Podmiot.  Podmiotem korupcji sportowej biernej jest uczestnik lub organizator profesjonalnych zawodów sportowych. 
Podmiotem korupcji sportowej czynnej jest osoba któremu owemu organizatorowi lub uczestnikowi udziela lub obiecuje udzielić korzyści  
majątkowej lub osobistej. Typ uprzywilejowany i klauzula niekaralności w konstrukcji przestępstwa korupcji sportowej wyglada oidentycznie 
jak przy korupcji gospodarczej.

297.   Wyłudzenie   kredytu.  Art.   297   §  1KK   penalizuje   wyłudzenie   kredytu,   pożyczki   pieniężnej,   poręczenia,   gwarancji,   akredytatywy,  
dotacji, subwencji  lub innego świadczenia od banku, od innej jednostki prowadzącej podobną działalność gospodarczą na podstawie 
ustawy lub od organu dysponującego środkami publicznymi przedkładając fałszywy (tzn. podrobiony albo przerobiony), poświadczający 
nieprawdę lub nierzetelny dokument albo nierzetelne oświadczenie w sprawie o istotnym znaczeniu dla uzyskania wymienionego wyżej 
wsparcia   finansowego,   instrumentu   płatniczego,   zamówienia   etc.   Przedmiot   ochrony.   Art.     Przedmiotem   ochrony   jest   prawidłowe 
funkcjonowanie obrotu gospodarczego, a w szczególności prawidłowe funkcjonowanie wyliczonych wyżej instytucji. Dokument. Definicja 
legalna dokumentu zna duje się w art. 115 § 14 KK (chodzi o przedmiot albo inny nośnik informacji, z którym jest związane określone  
prawo albo który ze względu na zwartą w nim treść stanowi dowód prawa, stosunku prawnego lub okoliczności mającej znaczenie prawne). 
Nierzetelne   dokumenty  i   oświadczenia.   Nierzetelne   dokumenty  i   oświadczenia   to   takie,   które   zawierają   nieprawdziwe   informacje   lub 
przemilczenia sugerujące adresatowi stan rzeczy inny niż rzeczywisty. Wyłudzenie kredytu (pożyczki, subwencji etc.) jest przestępstwem 
formalnym (sprawca nie musi uzyskać świadczenia, które usiłuje wyłudzić). Wyłudzić kredyt można wyłącznie w zamiarze bezpośrednim  
kierunkowym   (sprawca   działa   w   celu   uzyskania   świadczenia   pieniężnego),   co   pozostawia   bezkarnymi   osoby,   które   nieumyślnie 
przedkładają fałszywe, nierzetelne lub nieprawdziwe dokumenty lub oświadczenia.

304

. Lichwa (wyzysk). Lichwa polega na wykorzystywaniu przymusowej sytuacji innej osoby przez zawarcie z nią umowy nakładającej na 

tę osobę obowiązek świadczenia niewspółmiernego ze świadczeniem wzajemnym (

art. 304 KK

). Podobieństwo do oszustwa polega na 

tym, ze również i w przypadku lichwy sprawca wykorzystuje specyficzną sytuację pokrzywdzonego, choć tym razem nie jest to jego błąd w  
ocenie rzeczywistości ani naiwność. Jest to sytuacja przymusowa, czyli sytuacja skrajnie trudna dla pokrzywdzonego (zagrażająca jego 
życiu, wolności, majątkowi, życiu najbliższych etc.), zmuszająca go do zawarcia niekorzystnej transakcji. Przejściowe kłopoty finansowe nie 
są  sytuacją  przymusową.  Nierównomierność  świadczenia  musi  być   oczywista.   Szczególna  formą  lichwy  jest   pobieranie  nadmiernych 
odsetek od pożyczki czy kredytów. Przez nadmierne odsetki rozumie się odsetki, których wysokość przekracza  wysokość przewidzianą w 
odpowiednich przepisach. Taka wykładnia jest bardzo precyzyjna, ale i tak nie ułatwia sprawy, bo Rada Ministrów od jakiegoś czasu nie 
ustala maksymalnej wysokości odsetek. 

29

  Z mocy ustawy obowiązani są m.in. członkowie spółki do zarządu majątkiem spółki i syndyk wobec masy. Opisany obowiązek najczęściej jednak wynika z umowy komisu,  

pełnomocnictwa, prokury lub powiernictwa. Podmiotem niegospodarności może być także prawnik reprezentujący inny podmiot w procesie sądowym. Nie może nim być osoba, 
która wprawdzie jest uprawniona do faktycznego dysponowania cudzym majątkiem, ale czyni to we własnym imieniu i na własny rachunek (np. dzierżawca, użytkownik).

30

  Czynami nieuczciwej konkurencji są w szczególności: wprowadzające w błąd oznaczenie przedsiębiorstwa, fałszywe lub oszukańcze oznaczenie pochodzenia geograficznego  

towarów   albo   usług,   wprowadzające   w   błąd   oznaczenie   towarów   lub   usług,   naruszenie   tajemnicy   przedsiębiorstwa,  nakłanianie   do   rozwiązania   lub   niewykonania   umowy,  

naśladownictwo produktów, pomawianie lub nieuczciwe zachwalanie, utrudnianie dostępu do rynku, przekupstwo osoby pełniącej funkcję publiczną, a także nieuczciwa lub  
zakazana reklama, organizowanie systemu sprzedaży lawinowej oraz prowadzenie lub organizowanie działalności w systemie konsorcyjnym.

310.

 Fałszowanie środków płatniczych i papierów wartościowych. Art. 310 KK kryminalizuje fałszowanie podrabianie, przerabianie i 

usuwanie oznak umorzenia [tzn. fałszowanie] pieniędzy (polskich lub obcych), innych środków płatniczych i dokumentów uprawniających 
do   otrzymania   sumy   pieniężnej,   zawierających   obowiązek   wypłaty   kapitału,   odsetek   lub   udziału   w   zyskach   albo   stwierdzających 
uczestnictwo w spółce [tzn. papierów wartościowych].  Środki płatnicze. Według SN środki płatnicze to wszelkie materialne nośniki, przy 
użyciu których wartości pieniężne krążą w obrocie. Wobec tego w rozumieniu KK środkiem płatniczym jest karta płatnicza. Nie jest za to 
środkiem płatniczym karta telefoniczna. Dokumenty uprawniające do otrzymania sumy pieniężnej. Dokumenty uprawniające do otrzymania 
sumy   pieniężnej   mogą   być   przedmiotami   wykonawczymi   fałszerstwa   tylko,   jeśli   w   rozumieniu   odpowiednich   przepisów   z   papierami 
wartościowymi i tym samym mogą uczestniczyć w obrocie gospodarczym pełniąc pomocniczo funkcje pieniądza. Wyklucza to wszelkie 
dokumenty imienne, np. imienna książeczkę oszczędnościową.  Strona przedmiotowa.  Czynność wykonawcza polega na podrabianiu, 
przerabianiu   lub   usuwaniu   oznak   umorzenia   środków   płatniczych   i   papierów   wartościowych   (art.   310   §   1   KK);   puszczaniu   w   obieg 
fałszywych   środków   płatniczych   i   papierów   wartościowych   oraz   ich   w   tym   celu   przyjmowaniu,   przechowywaniu,   przewożeniu, 
przenoszeniu, przesyłaniu, pomocy do zbycia lub ukrycia  (art. 310 § 2 KK).  Podrabianie.  Podrobienie oznacza stworzenie falsyfikatu 
imitującego przedmiot prawdziwy. Przerobienie. Przerobienie oznacza dokonanie zmian w autentycznym banknocie, monecie, dokumencie 
etc. Sposób fałszowania. Według SN warunkiem odpowiedzialności za fałszerstwo jest wytworzenie przedmiotów dostatecznie podobnych 
do   pieniędzy  (innych   środków   płatniczych   i   papierów   wartościowych),  by   przeciętnie   doświadczony   dorosły   człowiek   w   normalnych 
okolicznościach mógł nie zorientować się od razu, ze ma do czynienia z falsyfikatami. Jeśli fałszerstwo jest na tyle prymitywne, by każdy 
przeciętny człowiek bez przeszkód je rozpoznał, w grę wchodzi co najwyżej usiłowanie nieudolne

31

.  Puszczanie w obieg.  Puszczanie w 

obieg oznacza przekazywanie innym fałszywego środka płatniczego lub papieru wartościowego. Art. 310 kryminalizuje puszczanie w obieg 
falsyfikatów, co do których sprawca ma świadomość, że nie są autentyczne. Karalne, choć łagodniej, jest także puszczanie falsyfikatów w 
obieg   w   dobrej   wierze   (gdy   sprawca  otrzymał   je   jako   prawdziwe,   art.   312   KK).  Przyjmowanie,   przechowywanie,   przewożenie   etc. 
Przyjmowanie,   przechowywanie,   przewożenie,   przenoszenie,   przesyłanie   oraz   pomoc   do   zbycia   lub     ukrycia   falsyfikatów   jest 
przestępstwem, o ile sprawca dopuszcza się jednego z tych czynów w celu (świadomego) puszczania falsyfikatów w obieg.  Karalność 
przygotowania. Karalne są czynności przygotowawcze do wszystkich wyżej opisanych czynów. Przypadek mniejszej wagi. W przypadku 
tzw. drobnego fałszerstwa, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary (a jest co łagodzić, bo fałszowanie środków płatniczych i 
papierów wartościowych jest zbrodnią zagrożoną karą od 5 lat pozbawienia wolności lub karą 25 lat pozbawienia wolności).

31

 ze względu na niezdatność środków – p. OSNKW 1975/12/161; inaczej prof. Marek, którego zdaniem każde fałszerstwo, nawet najbardziej naiwne, może zagrozić obrotowi  

prawnemu, ponieważ falsyfikatu może nie rozpoznać osoba z wadą wzroku lub działająca w pośpiechu.