127
Agnieszka HŁOBIŁ
Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi
ZAJĘCIA POZALEKCYJNE I POZASZKOLNE JAKO FORMY
PRZECIWDZIAŁANIA PATOLOGII WŚRÓD DZIECI I MŁODZIEŻY
Tradycją polskiej szkoły, obok zajęć lekcyjnych, są różnorodne formy zajęć
pozalekcyjnych organizowanych dla uczniów, którzy chcą rozszerzać swoją wiedzę
z różnych dziedzin bądź zdobyć określone umiejętności teoretyczne lub praktycz-
ne, albo też przyjemnie i pożytecznie spędzić czas wolny. Według T. Nowackiego,
K. Korabinowskiej-Nowackiej, B. Baraniak, zajęcia pozalekcyjne to „zajęcia organi-
zowane w szkole poza lekcjami i obowiązującym programem szkolnym, których
celem jest rozbudzenie i rozwijanie zainteresowań uczniów np.: gazetką szkolną,
plastyką, muzyką, sportem lub jakimś przedmiotem szkolnym, a także uczestnictwo
w orkiestrze, chórze, teatrzyku szkolnym itd.”
1
Z kolei W. Okoń uważa, że zajęcia
pozalekcyjne to „nieobowiązkowa wykonywana w czasie wolnym działalność
uczniów w obrębie szkoły obejmująca zajęcia w organizacjach młodzieżowych,
kołach zainteresowań, świetlicy, sali gimnastycznej lub na boisku czy w ogrodzie
szkolnym.”
2
Służą one rozszerzaniu i pogłębianiu wiedzy, rozwijaniu zainteresowań
nauką, sztuką, techniką i życiem społecznym. Rozpatrując czas wolny z punktu
pełnionych przez niego funkcji, warto zwrócić uwagę na jego społeczną funkcję.
Z. Dąbrowski sprowadza ją do „celowego, świadomego włączania jednostki do
życia społecznego. Przejawia się ono umiejętnością podporządkowania się przepi-
som, tradycjom, zwyczajom; obyczajowi; wyboru przyjaciół, partnerów, organizacji;
dyskrecji i faktu. W rezultacie takiej postawy kształtują się umiejętności zwalczania
tego co złe w otoczeniu dla dobra społeczeństwa.”
3
W Konwencji Praw Dziecka postuluje się aby edukacja dziecka była ukierun-
kowana na rozwijanie jego osobowości, talentów oraz zdolności umysłowych i fi-
zycznych w jak najpełniejszym zakresie (art. 29.2). Zobowiązuje się w niej pań-
stwa-strony do uznania prawa dziecka do: wypoczynku, czasu wolnego, uczestnic-
twa w zabawach i zajęciach rekreacyjnych, dostosowanych do wieku dziecka oraz
do nieskrępowanego uczestniczenia w życiu kulturalnym i artystycznym (art. 31.1).
Wymaga się również od państw sprzyjania tworzeniu właściwych warunków i rów-
nych sposobności dla działalności kulturalnej, artystycznej, rekreacyjnej oraz w
sferze wykorzystania czasu wolnego (art. 31.2). Odzwierciedlenie tego prawa
znajduje się również w Ustawie o systemie oświaty.
4
Zgodnie z podstawowym za-
łożeniem reformy systemu edukacji, szkoła powinna dbać o wszechstronny rozwój
osobowości ucznia, kształtując takie cechy jak: otwartość, aktywność, kreatywność
i zaangażowanie. Świetnym polem do realizacji tego zadania są zajęcia pozalek-
cyjne, będące przedłużeniem procesu dydaktyczno-wychowawczego, a zarazem
formą rozwijającą zainteresowania i uzdolnienia ucznia, a także zagospodarowują-
cą kulturalny wypoczynek i rozrywkę. W zreformowanej szkole rzeczywistość oka-
1
T. Nowacki, K. Korabinowska-Nowacka, B. Baraniak: Nowy słownik pedagogiczny. Warszawa 2000,
s. 304
2
W. Okoń: Nowy słownik pedagogiczny. Warszawa 1996, s. 206
3
Z. Dąbrowski: Czas wolny dzieci i młodzieży. Warszawa 1966, s. 26
4
Znowelizowana ustawa o systemie oświaty po zmianach z 2 lipca 2004. Poznań 2004, s. 3
128
zuje się niestety niepokojąca. Brak środków finansowych w szkołach sprawił, iż
rażąco zredukowano ofertę zajęć pozalekcyjnych, pozaszkolnych i wyrównaw-
czych, szkołom bardzo często brakuje funduszy na organizację tych zajęć. Sub-
wencja oświatowa przekazywana samorządom najczęściej nie wystarcza na po-
krycie podstawowych kosztów funkcjonowania placówek oświatowych. Przy braku
środków finansowych w szkołach na życzenie rodziców pokrywających koszty do-
datkowych zajęć dyrekcje organizują takie zajęcia, ale nie dla wszystkich chętnych
uczniów, tylko dla tych, których rodziców na to stać. Nie trzeba chyba dodawać,
jakie to rodzi konsekwencje natury wychowawczej i etycznej. Niepokojąca jest
również baza – brakuje pomieszczeń, odpowiedniego sprzętu, środków dydaktycz-
nych, które uatrakcyjniłyby tego typu formy zajęć. Również rzadko program zajęć
obowiązujących w danej szkole pokrywa się z rzeczywistymi potrzebami młodzie-
ży. Nie uwzględnia on bowiem zmian w świadomości i stylu bycia młodzieży. Więk-
szość szkół prowadzi zajęcia kół przedmiotowych, jednak nie zawsze uczestnictwo
w nich opiera się na dobrowolności uczniów. Uczniowie zdecydowanie woleliby,
aby zajęcia pozalekcyjne prowadzone były w innym miejscu niż szkoła, co podkre-
śla dużą niechęć do tego miejsca, w którym spędzają ponad połowę dnia. Także
uczniowie dojeżdżający rzadko uczestniczą w zajęciach pozalekcyjnych z powodu
ograniczeń komunikacyjnych i czasu prowadzonych w szkole zajęć. W dziedzinie
organizacji wolnego czasu i opieki nad uczniem nie będącej mocnym elementem
systemu oświaty występują luki. Zlikwidowano wiele świetlic, ognisk wychowaw-
czych. Wielu uczniom dokucza nuda i bezczynność, po lekcjach nie wiedzą, co z
sobą zrobić. Na atrakcyjne zajęcia pozaszkolne potrzebne są pieniądze, których
coraz częściej nie mają nie tylko rodzice, ale i władze oświatowe, powiatowe i
gminne. Z istniejących danych dotyczących uczestnictwa młodzieży w kulturze
5
wynika, że na terenach wiejskich bardziej niż w miastach brak jest odpowiedniej
infrastruktury, oferty zgodnej z potrzebami. Nasila się komercjalizacja kultury, przy
jednoczesnym braku systemowych rozwiązań w polityce kulturalnej wobec mło-
dzieży. Koniecznym jest także wyrównywanie kompetencji kulturowych młodzieży
wiejskiej, zaniedbanej i niepełnosprawnej. Nie można także zapominać o promocji
talentów i twórczości młodzieżowej.
Dane dotyczące uczestnictwa młodzieży w życiu publicznym i społecznym
6
wskazują pośrednio na zbyt małe wykorzystanie czasu wolnego w celu stwarzania
możliwości rozwoju intelektualnego, fizycznego i emocjonalnego tej grupy społecz-
nej. Jak wynika z danych statystycznych, młodzież najchętniej w czasie wolnym
wybiera zajęcia sportowe. Należy jednak pamiętać, że młodzi sportowcy narażeni
są na niedozwolone działania ludzi, którzy wypaczają ideę sportu (doping, handel
młodymi zawodnikami) i stworzyć rozwiązania systemowe, które będą zapobiegać
tego rodzaju poczynaniom. Niepokojący wydaje się fakt, iż co drugie dziecko spę-
dza czas wolny z kolegami chodząc bez celu po ulicach i przesiaduje pod blokiem
na swoim osiedlu. Grupy młodzieży błąkającej się po osiedlach nie są dobrze od-
bierane przez ich mieszkańców, a wśród starszych osób budzą lęk i niepokój. Ba-
dania wykazują również, że młodzież pije alkohol, przesiaduje na ulicach, spędza
godzinami czas przy Internecie i telewizji, rozmawia przez GG. Z moich obserwacji
wynika, że nie jest to młodzież źle sytuowana, która z powodu braku środków fi-
5
J. Izdebska: Czas wolny dzieci miejskich i wiejskich, W: K. Przecławski (red.): Czas wolny dzieci i
młodzieży w Polsce. Warszawa 1966
6
A. Panek: Zajęcia pozalekcyjne w reformowanej szkole. Warszawa 2004
129
nansowych nie organizuje sobie wolnego czasu we właściwy sposób. Obecnie do
grup ulicznych należą dzieci z rodzin o wysokim statusie majątkowym. Rodzice
takich osób zwykle na pierwszym planie stawiają pracę, nie mają czasu na bezpo-
średni kontakt z dzieckiem, ale stawiają mu bardzo duże wymagania. Taki uczeń,
pozbawiony życzliwych kontaktów w domu i rozmów z rodzicami, zwykle popada w
stan buntu przeciwko dorosłym i chce zwrócić na siebie uwagę poprzez zachowa-
nie agresywne w stosunku do innych lub też niebezpieczne dla swojego zdrowa
i życia. Optymizmem napawa fakt, iż uczniowie uznają zajęcia pozalekcyjne za
przydatne, ponieważ wpływają one na rozwój intelektualny, pozwalają miło i poży-
tecznie spędzić czas oraz poznać nowych ludzi.
Jak wynika z analizy, która powstała w oparciu o ankiety przeprowadzone w
szkołach województwa zachodniopomorskiego w 2006 roku, w ciągu ostatnich lat
przy wsparciu władz samorządowych zorganizowano wiele nowych rodzajów zajęć.
Takie podejście do zagospodarowania wolnego czasu uczniów, powoduje że szko-
ła może być ciekawsza niż dotychczas, a ponadto umożliwia uaktywnienie się
uczniów o różnych predyspozycjach. Organizacja zajęć pozalekcyjnych wymaga
znacznych środków, których nie należy szczędzić.
Analiza wyników badań wykazała, że największym zainteresowaniem cieszą
się koła przedmiotowe 34%, koła różne 21%, inne 19%, zespoły artystyczne 17%
oraz formy zajęć sportowych 9%. Analizując ilość godzin przeznaczanych na wy-
mienione koła to najwięcej godzin zostało przeznaczonych na zajęcia organizowa-
ne w ramach innych kół – koła misyjne, trening mózgu, wolontariat, introligatorskie,
zajęcia komunikacyjne, ZHP, gastronomiczne, przyjaciół zwierząt, zawodoznawcze
oraz koła typowe dla szkół kształcących w określonych zawodach. W dalszej kolej-
ności zajęcia sportowe, koła przedmiotowe, koła różne oraz zespoły artystyczne.
Uwzględniając typy szkół – największym zainteresowaniem cieszą się koła inne
31% i zajęcia sportowe 26% w zespołach szkół w skład których wchodzą gimnazja
– odpowiednio 29% i 28% ogólnej liczby realizowanych zajęć. Podobnie jest w
przypadku szkół podstawowych – inne 36% i zajęcia sportowe 23%. Natomiast w
szkołach ponadgimnazjalnych – większą ilość godzin przeznacza się na koła
przedmiotowe 33% następnie sportowe 28%, chociaż uczestniczy w nich mniej
uczniów, niż w kołach przedmiotowych. Zainteresowanie uczniów zajęciami reali-
zowanymi w ramach kół przedmiotowych, skupione jest w kołach: komputerowych,
matematycznych, historycznych, j. angielskiego, j. polskiego. Inną formą realizo-
waną w ramach zajęć pozalekcyjnych jest gimnastyka korekcyjna. Tego rodzaju
zajęcia w większości przypadków skierowane są do uczniów klas młodszych, choć
powinni być nimi objęci również uczniowie klas starszych szkół podstawowych.
Mimo dużych nakładów na zajęcia pozalekcyjne- część nauczycieli prowadzi te
zajęcia społecznie, jak i przy wsparciu rodziców, którzy dopłacają do zajęć dodat-
kowych – jest to zauważalne przy kołach przedmiotowych takich jak: matematycz-
ne, historyczne, j. polskiego, j. angielskiego i j. niemieckiego, różnego rodzaju za-
jęciach artystycznych, turystycznych i kołach komputerowych. Szczególnie ten
ostatni rodzaj zajęć, cieszy się dużym zainteresowaniem wśród młodzieży szkolnej.
Wynika to z faktu powszechnej dostępność do pracowni komputerowych i Internetu
na poziomie wszystkich szkół, które dysponujących już odpowiednią bazą.
Zajęcia pozalekcyjne wiążą się z ponoszeniem znacznych nakładów finanso-
wych na ten cel jednak środki te są zbyt małe w stosunku do potencjalnych możli-
wości szkół. Limit godzin pozalekcyjnych nie pokrywa potrzeb dzieci szczególnie
130
klas młodszych. Zbyt małe środki finansowe nie pozwalają zaspokoić większego
wachlarza zainteresowań. W placówkach gimnazjalnych i ponadpodstawowych
dominują koła przedmiotowe, które rozwijają zainteresowania, pogłębiają wiedzę
potrzebną w późniejszej edukacji w tym również i wyborze kierunku studiów. Duża
zmiana nastąpiła w obrębie zajęć innych w ramach których, bardzo duża ilość go-
dzin jest przeznaczana na zajęcia wyrównawcze, logopedyczne, reedukacyjne.
Należy podkreślić, iż w opinii nauczycieli zajęcia pozalekcyjne wpływają na popra-
wę wyników nauczania i rozwijają zainteresowania, często poprzez realizację tych
form zajęć można odciągnąć młodzież od spraw podwórka, ulicy, gdzie jest nara-
żona na niepożądane wpływy różnych środowisk.
W ciągu najbliższych lat do polskich szkół trafią pieniądze z Europejskiego
Funduszu Społecznego (EFS) przeznaczone na realizację różnego rodzaju zajęć.
Z informacji, do jakich dotarłam wynika, że środki te będą mogły być wykorzystane
jedynie na finansowanie zajęć pozalekcyjnych. Chodzi o to, aby popołudniami i w
soboty były otwarte sale gimnastyczne, by były środki na kółka ekologiczne, mu-
zyczne, taneczne, dziennikarskie, teatralne itp. Zajęcia finansowane przez EFS
będą mogły organizować wyłącznie szkoły, a nie inne placówki edukacyjne, jak np.
ośrodki kultury czy prywatne centra oświatowe. Rozwiązanie to uniemożliwi orga-
nizowanie fikcyjnych zajęć czy szkoleń.
Aby zajęcia pozalekcyjne spełniały należycie swoje funkcje dydaktyczno-
wychowawcze A. Panek
7
proponuje: wyjść naprzeciw potrzebom uczniów (poznać
ich oczekiwania i zainteresowania); poprawić bazę i warunki materialne prowadzo-
nych zajęć, wykorzystać infrastrukturę środowiska lokalnego; doskonalić i kształcić
kadrę prowadzącą zajęcia z zakresu metodyki organizacji zajęć pozalekcyjnych, by
były one atrakcyjne dla uczniów i uwzględniały nowości; wspomagać rodziców w
opiece nad dziećmi, w szczególności wsparcie dla rodziców mających wydłużony
czas pracy, jak też mających trudności z realizacją zadań opiekuńczych lub wy-
chowawczych; otoczyć w godzinach popołudniowych opieką dydaktyczno-
wychowawczą jak największej liczby dzieci poprzez dostosowanie oferty zajęć
pozalekcyjnych do zainteresowań uczniów; pomóc uczniom zagrożonym niepowo-
dzeniami szkolnymi, aby umożliwić im osiąganie sukcesów na miarę ich możliwo-
ści; umożliwić wszechstronny rozwój uczniom wykazującym zainteresowania
w danej dziedzinie; przeciwdziałać patologiom społecznym; przeciwdziałać korepe-
tycjom i zajęciom płatnym odbywającym się na terenie szkół i placówek oświato-
wych. W przeszłości władze szkolne przywiązywały większą niż dziś wagę do or-
ganizacji zajęć pozalekcyjnych, bowiem z jednej strony mogły one rozszerzać wie-
dzę i umiejętności uczniów, ale też umożliwiały prawidłową organizację czasu wol-
nego, co w dużym stopniu mogło zmniejszać zjawisko patologii społecznych.
Przejście z dotychczas stosowanego sposobu organizowania czasu wolnego do
powszechnie znanego i akceptowanego w Europie modelu animowania czasu
wolnego młodzieży, to wyzwanie dla państwa. Wiąże się to z koniecznością roz-
szerzenia grupy adresatów zajęć pozalekcyjnych i pozaszkolnych o młodzież z
problemami społecznymi. Zatem pilnym problemem staje się organizacja zajęć
pozalekcyjnych i pozaszkolnych dla ograniczenia zjawisk patologicznych wśród
dzieci i młodzieży oraz stworzenie warunków do polepszenia pracy dydaktyczno-
wychowawczej w polskiej szkole.
7
A. Panek, op. cit.