44
Małgorzata RYBARCZYK
Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa w Poznaniu
POCZUCIE UMIEJSCOWIENIA KONTROLI A EFEKTYWNOŚĆ ZAWODOWA
Od blisko dwudziestu lat problematyka poczucia kontroli cieszy się wielkim za-
interesowaniem psychologów. Publikacje na temat poczucia kontroli (locus of con-
trol) pojawiły się masowo w amerykańskiej psychologii lat sześćdziesiątych i sie-
demdziesiątych minionego wieku, a ich problematyka jest nadal jednym z głów-
nych wątków psychologii osobowości.
Również w ostatnich latach w Polsce wzrosło zainteresowanie tym wymiarem
osobowości. Przykład mogą stanowić prace i publikacje naukowe następujących
autorów np. A. Gałdowa 1999, J. Strelau 2002, R. Drwal 1995, A. Mróz 2001, G.
Bartkowiak 1999, K. Kmiecik-Baran 1996, M. Siekańska 2004, P. Kurtek 2005.
Rozumienie „poczucia umiejscowienia kontroli” przyjęto zgodnie z koncepcją
J. Rottera. Jak pisze G. Bartkowiak,
1
oznacza ono konstrukt
2
osobowościowy opi-
sujący zgenerowane przekonanie o własnym sprawstwie zdarzeń i stanów zacho-
dzących w otoczeniu.
Największe zasługi w pracach nad zjawiskiem poczucia kontroli ma właśnie J.
Rotter. Pojęcie poczucia kontroli wywodzi się bowiem z jego teorii społecznego
uczenia się. R. Drwal podkreśla, że zgodnie z teorią tego autora kontrola jest me-
chanizmem wyuczonym, zgodnym z zasadami warunkowania instrumentalnego.
Człowiek może zaspokoić swoje potrzeby dzięki różnym zachowaniom instrumen-
talnym, a wzmocnienia uzyskiwane dzięki tym zachowaniom zwiększają oczekiwa-
nie, że w przyszłości po takim zachowaniu następować będzie takie samo wzmoc-
nienie.
3
J. Strelau odwołując się do poglądów J. Rottera stwierdza, że człowiek po-
dejmując jakiekolwiek działanie dostrzega przyczynowy związek między zachowa-
niem a jego następstwami. To powoduje, że w procesie uczenia się człowiek zdo-
bywa wiedzę o przyjemnych i przykrych skutkach swojego zachowania i o różnych
możliwościach zaspakajania potrzeb. Podejmując w podobnych sytuacjach decyzję
o określonym zachowaniu, jednostka oczekuje tych samych rezultatów - wzmoc-
nień, co poprzednio. Wzmocnienia mają przy tym określoną subiektywnie wartość
zaspakajania potrzeb. Istnieje, więc prawdopodobieństwo wystąpienia danego
skutku po podjęciu określonego rodzaju zachowania. Prawdopodobieństwo wystą-
pienia określonych skutków nosi nazwę „oczekiwań" i występuje w dwóch posta-
ciach: zgeneralizowanej i specyficznej.
4
J. Rotter twierdzi, że pierwsza postać oczekiwań stanowi uogólnienie wszyst-
kich dotychczasowych związków pomiędzy zachowaniem a wzmocnieniem w po-
staci zaspakajania potrzeb. Oczekiwania specyficzne zaś związane są z pewną
1
G. Bartkowiak: Wybrane determinaty sukcesu zawodowego. W: S.A. Witkowski (red.): Psychologiczne
wyznaczniki sukcesu w zarządzaniu. Poznań 2000, s. 18
2
Konstrukt (construkt) - najmniej mylącym sposobem użycia tego terminu jest traktowanie go jako
przybliżonego synonimu „pojęcie”.
3
R. Drwal: Adaptacja kwestionariuszy osobowości. Warszawa 1995, s. 199
4
J.K. Gierowski, Z. Lew-Starowicz, J. Mellibruda: Psychopatologia zjawisk społecznych. W: J. Strelau
(red.): Psychologia podręcznik akademicki. Tom 3. Jednostka w społeczeństwie i elementy psycholo-
gii stosowanej. Gdańsk 2000, s. 722
45
wyodrębnioną klasą zachowań, wynikających z pełnienia konkretnych ról społecz-
nych. Przy takich założeniach przewidywanie skuteczności własnych działań jest
wypadkową aktualnych wzmocnień i zgeneralizowanych oczekiwań.
5
A. Gałdowa pisze, że nabieranie przekonania o związku pomiędzy zachowa-
niem, a wzmocnieniem prowadzi do ukształtowania się poczucia kontroli we-
wnętrznej. Brak przekonania o występowaniu wspomnianego związku określa po-
czucie kontroli zewnętrznej. O tym, czy w procesie rozwoju osobowości wytworzy
się wewnętrzne lub zewnętrzne umiejscowienie kontroli, decydują uzyskiwane w
ż
yciu wzmocnienia oraz sytuacja psychologiczna. Ostatecznie zachowanie jest,
więc funkcją swobody wyboru między różnymi możliwościami, realizującymi po-
trzebę i wartości wzmocnienia oczekiwanego przez jednostkę w wyniku podjęcia
działania. Koncepcja J. Rottera ma, więc ograniczony zasięg, jako że odwołuje się
do jednego, wybranego wymiaru osobowości, jakim jest poczucie umiejscowienia
kontroli.
6
Z kolei X. Gliszczyńska szczególną uwagę zwraca na to, że oczekiwanie
związku między zachowaniem a wzmocnieniem zależeć będzie od stopnia, w jakim
wzmocnienia (nagrody i kary) uwarunkowane są instrumentalnymi czynnościami
człowieka. W pewnych sytuacjach wzmocnienia są zależne od zachowania się
człowieka, a w innych będą zależały od czegoś, co jest poza jego kontrolą. Sytu-
acje można, więc rozmieścić na kontinuum, od takich, gdzie człowiek może spra-
wować pełną kontrolę nad wzmocnieniami, gdzie rezultaty działań zależą od jego
sprawności w dążeniu do celu, do takich, gdzie nie ma on żadnego wpływu na
wzmocnienia, gdzie rezultaty zależą od czynników losowych, od innych ludzi, czy
od jeszcze innych czynników zewnętrznych. Pierwsze z nich nazwano skrótowo
sytuacjami sprawnościowymi lub zadaniami decyzyjnymi typu S, drugie losowymi
lub zadaniami decyzyjnymi typu L. Sytuacje te stanowią tylko pewne klasy sytuacji
kontrolowanych wewnętrznie i sytuacji kontrolowanych zewnętrznie.
7
P. Kurtek jest
natomiast zdania, że wszyscy ludzie spotykają się z tymi sytuacjami i w zależności
od umiejscowienia kontroli skłonni są przeceniać jeden bądź drugi rodzaj sytuacji.
Ktoś kto uważa, że jest „kowalem swego losu ” w sytuacji sprawnościowej będzie
bardziej aktywny, ponieważ uważa, że wynik jego działania może mieć wpływ na
sytuację. Poczucie kontroli wiąże się, zatem niezaprzeczalnie z działaniem bądź
jego brakiem w sytuacjach życiowych. Subiektywne poczucie kontroli nad określo-
ną sytuacją zdeterminowane jest nie tylko obiektywnymi właściwościami sytuacji,
ale również indywidualnymi właściwościami podmiotu. Odpowiednio silna wiara w
możliwość wpływu na własny los powoduje, że osoby o poczuciu kontroli we-
wnętrznym są bardziej samodzielne, niezależne oraz przejawiają większy opór na
próby manipulowania nimi. Cechuje je także wyższa samoocena, samoakcepta-
cja.
8
R. Drwal szczegółowo wyjaśnia, że subiektywne przekonanie o kontroli
wzmocnień może determinować wzmacniające właściwości rezultatów działania.
Jeżeli na przykład ktoś jest przekonany, że ma niewielki wpływ na to, jakie kary i
nagrody go spotkają, nie będzie też miał motywacji do zmiany swojego zachowa-
5
J. Rotter: Generalized expectancies for intrtnal versus extrema control of reinforcement. „Psychologi-
cal Monographs” 1966, no 80, p. 85
6
A. Gałdowa: Klasyczne i współczesne koncepcje osobowości. Kraków 1999, s. 218
7
X. Gliszczyńska: Konkretność i ogólność poczucia kontroli. „Przegląd Psychologiczny” 1990, t. 31, nr
1, s. 169
8
P. Kurek: Regulacyjna rola poczucia kontroli. „Przegląd Psychologiczny” 2005, t. 48, nr 3, s. 280
46
nia by tym samym próbować wpływać na prawdopodobieństwo osiągnięcia celu.
Kary i nagrody będą wtedy tracić wiele ze swej wartości wzmacniającej, nie będą
tak efektywne we wzmacnianiu czy osłabianiu reakcji. Natomiast przy spostrzega-
niu przyczynowego związku między własnym zachowaniem a wzmacnianiem,
wzmocnienie będzie wywoływać oczekiwanie, że później wystąpi ono także po
takim samym zachowaniu, co będzie motywować do podejmowania działań in-
strumentalnych. Jednak „(…) nie tylko sytuacje różnią się stopniem, w jakim ludzie
spostrzegają, że ich własne zachowanie, a nie zachowanie innych, determinuje
wzmocnienia – ale ludzie też mogą różnić się między sobą stopniem, w jakim to
samo zdarzenie w tej samej sytuacji jest spostrzegane jako funkcja ich właściwo-
ś
ci, czy właściwości innych.”
9
Umiejscowienie poczucia kontroli wzmocnień jest ważnym aspektem samo-
wiedzy, który wpływa na motywację i wyniki działania. Sposób spostrzegania wła-
snych możliwości działania w wymiarze zewnętrzności – wewnętrzności J. Rotter
uznał za względnie trwały, choć nabyty w toku życia. Potwierdzenie tego daje na-
stępująca hipoteza wyprowadzona z oryginalnej jego koncepcji: Niesamodzielne
dziecko przejawia poczucie kontroli zewnętrznej w miarę rozwoju możliwości sku-
tecznego wywierania wpływu na zdarzenia powinno narastać poczucie kontroli
wewnętrznej.
Rekapitulując dotychczasowe rozważania uznano, że poczucie kontroli, zda-
niem J. Rottera stanowi indywidualną właściwość człowieka, którą można trakto-
wać jako wymiar osobowości dający się przedstawić na kontinuum od poczucia
kontroli zewnętrznej do poczucia kontroli wewnętrznej. R. Drwal powołując się w
swojej książce na słowa J. Rottera pisze, że człowiek o poczuciu wewnętrznej kon-
troli to ktoś, kto w określonej sytuacji czy też klasie sytuacji jest skłonny sądzić, że
to, co się zdarzyło, dzieje lub wydarzy wynika bezpośrednio z jego zachowania.
Człowiek o poczuciu kontroli zewnętrznej uważa natomiast, że to, z czym styka się
w większości sytuacji nie ma związku z działaniami, jakie podejmuje. Wynika z
tego przekonanie, że angażowanie się w działanie nie ma sensu, ponieważ i tak
nie ma to wpływu na zachodzące wydarzenia. Osoby takie cechuje zazwyczaj brak
zaufania do własnych możliwości kontrolowania tego, co zdarza się w określonych
okolicznościach. J. Rotter uważa, że przekonanie o zewnętrznej kontroli zjawisk,
poprzez pozbywanie się odpowiedzialności, może stanowić pewien mechanizm
obronny, pozwalający zachować jednostce poczucie wartości w sytuacji poniesio-
nej porażki.
10
W licznych badaniach, których przegląd można znaleźć w pracach np. J. Rot-
tera (1966), H. Lefcourta (1966), E. Paszkiewicz (1974) oraz R. Drwala (1978)
wykazano, że konstrukt poczucia kontroli jest bardzo przydatny dla wyjaśnienia i
przewidywania postępowania człowieka w podejmowaniu decyzji, rozwiązywaniu
zadań, uczeniu się aktywności społecznej i politycznej, ustalaniu aspiracji życio-
wych, osiągnięciach etc. Badania tych autorów wykazały, że inne prawidłowości
rządzą uczeniem się w sytuacji spostrzeganej jako losowa (kontrola zewnętrzna) a
inne w sytuacji sprawnościowej (kontrola wewnętrzna).
11
Na podstawie tych badań stwierdzono, że wymiar osobowości, jakim jest po-
czucie kontroli (locous of control) ma wpływ na osiągnięcie sukcesu w wybranej
9
R. Drwal, op. cit., s. 200-267
10
Ibidem
11
Ibidem
47
dziedzinie życia. Potwierdzono, że ludzie o wewnętrznym poczuciu kontroli wierząc
w swe zdolności wpływania na bieg wydarzeń, ustalają wyższy poziom aspiracji i
wyżej oceniają prawdopodobieństwo sukcesu. Również M. Siekańska (2004) uwa-
ż
a, że związek umiejscowienia kontroli i osiągnięć raczej nie budzi wątpliwości.
Wiąże się to z faktem, iż ludzie wolą przeważnie przypisywać sukcesy sobie, a
porażki czynnikom zewnętrznym. Zewnętrzna lokalizacja kontroli wiąże się z mo-
tywem unikania porażek, zaś wewnętrzna – z motywem osiągania sukcesów. Do-
tychczasowe badania ujawniły, że wewnętrzne umiejscowienie poczucia kontroli
sprzyja osiąganiu sukcesów w dziedzinie przedsiębiorczości.
12
P. Kurtek odwołując się do badań Zalewskiego i Jansona (2000) oraz Hoffi –
Hofstettera, Mannheima (1999) pisze, że przywódcy o zewnętrznym umiejscowie-
niu kontroli preferują prawne, formalne, czyli zewnętrzne wzmocnienia w oddziały-
waniu na swych podwładnych. Osoby zarządzające przedsiębiorstwami o we-
wnętrznym umiejscowieniu kontroli i pozytywnej samoocenie radzą sobie konstruk-
tywniej w sytuacjach kierowania podwładnymi.
13
G. Bartkowiak (2000) analizując badania J. Kozieleckiego czy W. Wienera
(1980) wnioskuje, że ludzie o wewnętrznym poczuciu umiejscowienia kontroli są
odporniejsi na frustrację, działają bardziej realistycznie, uczą się na własnych do-
ś
wiadczeniach życiowych. Z kolei ludzie silnie przekonani o zewnętrznej kontroli
zdarzeń nie podejmują ambitnych działań, są bezradni, a w sytuacji trudnej rozkła-
dają ręce. W innej swojej publikacji autorka ta powołuje się na przegląd opubliko-
wanych badań P. Spectora z 1982 roku na temat poczucia umiejscowienia kontroli
w odniesieniu do funkcjonowania ludzi w organizacji. Wyniki badań tego autora
pozwoliły G. Bartkowiak na sformułowanie następujących wniosków na temat ludzi
„wewnętrznych” w porównaniu z „zewnętrznymi”: Ludzie z poczuciem kontroli we-
wnętrznej lepiej pracują, odnoszą więcej sukcesów w karierze zawodowej, szybciej
awansują, dążą do sytuacji, która zapewnia więcej kontroli nad otoczeniem, czę-
ś
ciej zajmują kierownicze stanowiska, są bardziej zorientowani na zadania niż na
kontakty społeczne oraz częściej zapobiegają o samodzielność i informację zwrot-
ną o własnej działalności są także znacznie odporniejsi na presję.
14
Również K. Kmiecik-Baran (1996) dokonała przeglądu badań Rottera (1966),
Zuckermana (1977) i Kofty (1977). Jak widać z jej opisu, duża potrzeba osiągnięć,
brak lęku w sytuacjach trudnych, konstruktywne sposoby reagowania na sytuacje
stresowe, poczucie odpowiedzialności za to, jak toczy się własne życie są także
związane z wewnętrznym poczuciem kontroli.
15
Zdaniem S.P. Robbinsa efektywni pracownicy mają poczucie kontroli umiej-
scowione wewnątrz. Osoby z wewnętrznym poczuciem umiejscowienia kontroli
charakteryzuje wyższa samoocena i samoakceptacja, chętniej sobie przypisują
one odpowiedzialność za sukcesy, są mniej skłonne do zmiany poglądów, wykazu-
ją większą wrażliwość na informacje, spostrzegają więcej możliwości działania,
łatwiej podejmują działanie w sytuacji zagrożenia.
16
12
M. Siekańska: Psychologiczne uwarunkowania sukcesów zawodowych. „Przegląd Psychologiczny”
2004, t. 42, nr 3, s. 277
13
P. Kurek: Regulacyjna rola poczucia kontroli. „Przegląd Psychologiczny” 2005, t. 48, nr 3, s. 280
14
G. Bartkowiak, op. cit., s. 166
15
K. Kmiecik-Baran: Podmiotowe wyznaczniki samosterowności zawodowej. „Studia Psychologiczne”
1996, t. 34, s. 64
16
S.P. Robbins: Zachowania w organizacji. Warszawa 1998, s. 69-70
48
Z badań przeprowadzonych przez B. Szmigielską (1980) wynika, że osoby o
wewnętrznym poczuciu kontroli są bardziej pewne siebie, liczą na własne siły, są
ambitniejsze i bardziej wnikliwe, odpowiedzialne, przedsiębiorcze i sumienne w
wykonywaniu różnych zadań. Osoby, które mają poczucie kontroli umiejscowione
wewnątrz posiadają wysoką zdolność przekonywania innych, chęć do współpracy i
współdziałania.
17
A. Gałdowa (1999) i R.Drwal (1995) na podstawie analizy różnych badań
stwierdzili, że wyróżniającą cechą osób o poczuciu kontroli wewnętrznej jest bar-
dziej samodzielne, aktywne i często skuteczniejsze działanie, zwłaszcza w spra-
wach ważnych dla jednostki. Osoby takie bardziej aktywnie poszukują informacji
potrzebnych do rozwiązania problemu, skuteczniej wykorzystują zdobyte wcześniej
informacje przy rozwiązywaniu nowych zadań, lepiej się uczą poprzez trafniejszą
organizację materiału do wyuczenia, są bardziej spostrzegawcze w nowych sytu-
acjach oraz skuteczniej potrafią wpływać na zmiany postaw u innych osób.
18
Dla-
tego bardzo istotnym jest harmonijne rozwijanie swojej osobowości, aby mieć rów-
nież powodzenie w karierze zawodowej.
Na podstawie wyników dotychczasowych badań dotyczących poczucia umiej-
scowienia kontroli można przyjąć założenie, że człowiek, który osiągnął sukces
zawodowy charakteryzuje się wewnętrznym poczuciem umiejscowienia kontroli.
Przedstawione wyżej badania nad poczuciem kontroli wykazują, że użyteczność
tego konstruktu teoretycznego jest duża. Opisana przez J. Rottera zmienna umoż-
liwia, bowiem wyjaśnienie wielu zależności pomiędzy osobowością i zachowaniem
jednostki, a sytuacją.
17
A. Gałdowa, op. cit., s. 216-223
18
R. Drwal, op. cit., s. 230; A. Gałdowa, op. cit., s. 219