1 

PEDAGOGIKA OPIEKUŃCZA 

 

1. Początki opieki w aspekcie religijnym i etyce świeckiej 

 

Zdzisław Dąbrowski: opieka jest opartym na działalności kompensacyjnej ciągłym i bezinteresownym 
zaspakajaniem przez opiekuna 

ponadpodmiotowych potrzeb

 podopiecznego w nawiązanym 

stosunku opiekuńczym

.  

 

Ponadpodmiotowe potrzeby

 są to potrzeby, których człowiek nie jest w stanie sam zaspokoić ze względu na:  

* brak dojrzałości do ich zaspokojenia,  
* defekty fizyczne,  
* defekty psychiczne,  
* proces starzenia się organizmu.  

Stosunek opiekuńczy

 jest to relacja niesymetryczna, jest to 

uzależnienie od opiekuna

. Bardzo szybko przyzwyczajamy 

się do pomocy.  
Opieka pojawiła się razem z ludzkością. W czasach prehistorycznych opieka miała charakter naturalny, wiązała się z 
obyczajami i obrzędowością plemienną. Społeczności opiekowały się chorymi, starcami, kalekami i wszystkimi, 
którzy wymagali opieki. W cywilizacjach starożytnych podejmowano wiele inicjatyw na rzecz biednych, chorych, 
pokrzywdzonych i niepełnosprawnych.  

Konfucjusz

 wprowadził zasady moralne:  

- humanitaryzm 
- praworządność 
- poprawność 
- mądrość 
- lojalność 
Te zasady posłużyły jako podstawa do wyodrębnienia relacji opiekuńczych. Były to relacje: 

1.  panujący powinien opiekować się urzędnikami 
2.  ojciec – synem 
3.  starszy brat – młodszym bratem 
4.  mąż – żoną 
5.  przyjaciele opiekują się sobą nawzajem 

 
PIERWSZY SYSTEM OPIEKI 

W starożytnych Chinach

 powołano schroniska dla starych, chorych i biednych, darmowe szkoły dla ubogich, 

stowarzyszenia rozdzielające używaną odzież, tanie jadłodajnie. Jest to wpływ systemu filozoficznego Konfucjusza.  

W starożytnych Indiach

 przywiązywano bardzo dużą wagę do wspomagania żebraków. Nauki religijne podkreślały 

obowiązek dawania jałmużny.  

W starożytnej Grecji i Rzymie

 powoływano instytucje opiekujące się chorymi i pokrzywdzonymi przez los, a w dni 

świąteczne kandydaci na urzędy rozdawali dary. Istniały schroniska dla rannych żołnierzy i porzuconych dzieci.  

W Atenach

 pobierano podatek na rzecz biednych.  

Również wiele religii podkreślało obowiązek dawania jałmużny. 

Arystoteles

 twierdził, że podstawową relacją 

międzyludzką jest wzajemne miłowanie. Człowiek rozwija się w pełni, jeśli darzy sympatią wszystkich i pomaga im. 
Podstawową wykładnią człowieczeństwa jest idea utrwalania i wprowadzania pokoju.  

W Rzymie

 wprowadzono w starożytności alimentacje, czyli państwowe zapomogi dla rodziców na biedne dzieci, 

chłopcy byli uprzywilejowani (płacono na nich do 18.r.ż, na dziewczynki do 15r.ż) Dzieci stanowiły tanią siłę 
roboczą, chłopcy byli żołnierzami.  

W starożytnym Rzymie

 wprowadzono frumentacje – darmowe rozdawnictwo zboża, czasem oliwki, wino, sól. W 

czasie wielkich uroczystości świąt państwowych rzucano w tłum złote monety i wydawano uczty dla biednych.  
W Rzymie opracowano także pewne rozporządzenia, które ograniczały wydawanie uczt – ich wystawność przez 
bogatych. Miało to skłonić do ograniczenia marnotrawienia.  

 
Średniowiecze 

to głównie religia miała wpływ na działania opiekuńcze. Rozwijały się zakony i mnisi organizowali 

instytucje opiekuńcze: szpitale, schroniska dla sierot i podrzutków, ośrodki dla kaleków. Kościół dostrzegał wszystkie 
kategorie potrzebujących i kierował się zasadą miłosierdzia w stosunku do wszystkich. 

 

W Polsce w wiekach średnich

 też podejmowano te działania i zaznacza się wpływ państwa na opiekę. W 1347 roku 

pojawia się przepis dotyczący opieki nad ludźmi psychicznie chorymi.  

 
Odrodzenie 

W tym okresie dominują dwa nurty refleksji nad opieką, zarówno religijne jak i świeckie. W Polsce 

Jagiellonów wydano ustawę zobowiązującą miasta, właścicieli wsi oraz parafie do przeprowadzenia ewidencji 
żebrzących oraz wydawania świadectw uprawniających do wykonywania żebractwa. 

 

 

2 

Andrzej Frycz-Modrzewski

 w XVI wieku opracował program reform zakładający ingerencję państwa w sprawy 

społeczne i opieki. Między innymi dbałość o cierpiących biedę, doznających krzywd przez upośledzenie oraz 
porządkowanie indywidualnej działalności charytatywnej.  
W XVI wieku rozpoczyna działalność Arcybractwo Miłosierdzia założone przez Jezuitę – 

Piotra Skargę

. Głównym 

celem Arcybractwa było niesienie pomocy ubogim, organizowanie opieki nad chorymi w szpitalach oraz pomoc 
kobietom lekkich obyczajów w wejściu na drogę cnoty.  

Święty Wincenty a Paulo

 stworzył w XVI/XVII wieku katolicki system opieki oparty na placówkach misji, 

stowarzyszeniach pań miłosierdzia, sióstr miłosierdzia, które działały na terenie całej Europy. System ten działał 
dzięki tym, którzy sami doświadczyli wcześniej opieki i pomocy. Dzięki świętemu Wincentemu opracowano system 
hospicjów i tak zwane domy poprawy, które rozwinęły się zwłaszcza w XVII i XVIII wieku.  

Gabrielle Bodouin

 – wprowadził na terenie Polski idee domów dla podrzutków. Były to prototypy współczesnych 

domów dziecka.  

Anglia

 – XVI w., wprowadzono prawo wymagające, aby jałmużna zebrana w niedzielę przez władze lokalne i 

kościoły była przeznaczona na pomoc dla ubogich i pokrzywdzonych. Przepis ten zawierał kilka postanowień. 
Między innymi zakaz żebrania, odpowiedzialność społeczeństwa za pomoc słabszym, dobrowolność jałmużny 
zbieranej przy współudziale duchowieństwa, ale pod kierunkiem państwa.  

Pakiet Ustaw Elżbietańskich

 – królowa Elżbieta wydała zestaw praw znanych jako elżbietańskie ustawy dla 

biednych, które były podstawą do opracowywania systematycznych planów wspomagania biednych. Przepisy te 
obowiązywały w Anglii do połowy XIX w. i miały bardzo duży wpływ na tworzenie się systemów pomocy 
społecznej w Europie i Stanach Zjednoczonych.  

Stany Zjednoczone

 – pierwszy przytułek dla biednych uruchomiono w 1662 roku. W 1691 roku władze miejskie 

Bostonu mianowały pierwszych intendentów do spraw biednych. Funkcjonował tu rozbudowany system świadczeń 
społecznych w skład, którego wchodziły przytułki, sierocińce, szpitale, areszty i domy poprawcze. Wszystkie władze 
lokalne, miejskie brały na siebie odpowiedzialność za podstawowe działania charytatywne. Pierwsze stowarzyszenie 
charytatywne „Towarzystwo Organizacji Charytatywnej” powstało w 1877 roku w Buffalo.  

Francja

 – do czasów wielkiej rewolucji podejmowano różnorodne formy aktywności charytatywnej, głównie o 

charakterze religijnym. Załamały się one w czasie rewolucji, ale idee głoszone przez rewolucje (wolność, równość, 
braterstwo) miały wpływ na powstanie konferencji św. Wincentego a Paulo. Początki aktywności konferencji 
ograniczały się do wspierania żyjących w biedzie wybranych rodzin, a pomoc była świadczona głównie w postaci 
bonów możliwych do realizacji w wybranych sklepach. Próbowano kontrolować wydawane świadczenia.  
3 kierunki świadczeń:  
1. przywracano prawa dzieciom z nieślubnych związków 
2. wprowadzenie tanich kuchni i jadłodajni 
3. wprowadzenie patronatu dla terminatorów, czeladników i robotników 
Rozwinęły się także działania o charakterze świeckim. Ale ingerencja państwa w sferę opieki była dość ograniczona.  

W XIX wieku

 na terenie zarówno Europy jak i USA następują znaczne zmiany społeczne. A działalność filantropijna 

opiera się głównie na przesłankach reformatorsko – oświeceniowych, romantyczno – rewolucyjnych często 
związanych z ruchem narodowo – wyzwoleńczym.  

W XX wieku

 w większości krajów świata, państwa zaczęły tworzyć systemy opieki dla rodzin, dzieci, osób chorych, 

kalekich. Wiązało się to z głoszonymi zasadami humanitaryzmu społecznego, tworzeniem się systemu o charakterze 
demokratycznym, z głoszonymi hasłami solidarności społecznej. Współcześnie świecki nurt opieki współegzystuje z 
nurtem opieki o charakterze religijnym. Opieka i pomoc osadza się na określonych przepisach prawnych.  
W opiece obserwujemy tendencje przechodzenia od zasady miłosierdzia, empatii do form bardziej rozbudowanych – 
filantropijno – charytatywnych do mających charakter systemu.  

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 

3 

2. Wielowymiarowość potrzeb ponadpodmiotowych i wynikające z nich implikacje opiekuńcze 

 

Ad.1. Istota potrzeb 

Rubinstein: Potrzeba to odczuwany przez człowieka brak czegoś, jest to stan aktywno-pasywny. 
Pasywny, dlatego, ponieważ w potrzebie pojawia się zależność człowieka od tego, czego mu brak. A 
aktywny, ponieważ w potrzebie zawarte jest dążenie do zaspokajania i pragnienie posiadania.  
  
Kazimierz Obuchowski: potrzebę jakiegoś przedmiotu można określić najogólniej jako właściwość 
osobnika Y polegającą na tym, że osobnik Y bez przedmiotu X nie może normalnie funkcjonować tzn. 
uzyskać optymalnej sprawności w zachowaniu siebie i gatunku oraz w zapewnieniu własnego rozwoju.  
 

Ad.2. Rozwinięte klasyfikacje potrzeb 

A. Maslow wyodrębnił następujące grupy potrzeb:  
I. 

potrzeby ludzkiego rozwoju

 takie jak: potrzeby estetyczne, wiedzy i rozumienia, samorealizacji 

(samourzeczywistniania) 

II. 

potrzeby podstawowe

 (niedostatku) takie jak: potrzeba szacunku i uznania (osiągnięć i prestiżu), 

potrzeba przynależności i miłości, potrzeba bezpieczeństwa, potrzeby fizjologiczne.  
 

Wnioski Maslowa dotyczące potrzeb:  
1.  Wyższa potrzeba jest późniejszym wytworem rozwoju ewolucyjnego. Im wyższa tym bardziej ludzka.  
2.  Im wyższa potrzeba, tym mniejsze ma znaczenie dla biologicznego przetrwania, tym później ją 

zaspokajamy i w sposób bardziej trwały zanika.  

3.  Wyższe potrzeby są subiektywnie odczuwane jako mniej naglące.  
4.  Dążenie do rozwinięcia i zaspokojenia wyższych potrzeb jest tendencją ogólnie zdrową, prowadzi do 

głębszego szczęścia, większej pogody ducha i bogatego życia wewnętrznego.  

5.  Wyższe potrzeby wymagają lepszych warunków zewnętrznych, rodzinnych, politycznych, 

wychowawczych.  

6.  Osoby, których zarówno potrzeby wyższe jak i niższe są zaspokojone, przypisują większą wartość 

potrzebom wyższym.  

7.  Im wyższy poziom potrzeb, tym szerszy zakres identyfikacji przez miłość.  
8.  Dążenie do zaspokojenia wyższych potrzeb ma pożądane następstwa obywatelskie i społeczne. Głód jest 

egocentryczny.  

9.  Im wyższy poziom potrzeb, tym łatwiejsza i skuteczniejsza może być psychoterapia.  
10. Niższe potrzeby są o wiele wyraźniej umiejscowione, bardziej namacalne. Do ich zaspokojenia 

konieczna jest mniejsza liczba czynników.  

 
Klasyfikacja potrzeb dzieciństwa wg Marii Tyszkowej 

1.  Potrzeby przywiązania, bliskiego, fizycznego. Dominuje po urodzeniu do 3 r.ż. 
2.  Potrzeba stymulacji zmysłowej i społeczno – uczuciowej (bogactwo bodźców).  
3.  Potrzeba stałości otoczenia.  
4.  Potrzeba wzrostu i rozwoju – np. dbałość o urozmaiconą dietę dziecka.  
5.  Potrzeba aktywności przedmiotowej, zabawowej w środowisku.  
6.  Potrzeba oparcia i wzoru.  
7.  Potrzeba relacji partnerskich.  
8.  Potrzeba poczucia własnej tożsamości i wartości.  
9.  Potrzeba eksperymentowania w spełnianiu różnych ról społecznych.  

 
 
 
 
 
 
 
 
 

 

4 

Ad.3. Przeciwstawność, dychotomiczność pewnych potrzeb 

Potrzeby mogą mieć charakter rozłączny, dychotomiczny, przeciwstawny. Z jednej strony człowiek 
chciałby się rozwijać, a z drugiej strony czasem odczuwa potrzebę działań o charakterze regresywnym.  

 
Badacze wyodrębniają następujące potrzeby dychotomiczne: 

1.  potrzeby niedostatku i rozwoju 
2.  potrzeby powszechne i indywidualne 
3.  potrzeby obiektywne i subiektywne 
4.  potrzeby potencjalne i zaktualizowane 
5.  potrzeby pierwotne i wtórne 
6.  potrzeby biologiczne i nabyte 
7.  potrzeby kapitalne i pochodne 
8.  potrzeby normalne i chorobowe 
9.  potrzeby negatywne i pozytywne 
10. potrzeby materialne i duchowe. 

 

Ad.4. Potrzeby normalne i substandardowe.  

 

Potrzeby ponadpodmiotowe 

 
 
 
 
 
 
 
 

 
Standardowe- podstawowe musi je zaspokoić każdy człowiek 
Hiperstandardowe – wyrasta ponad poziom podstawowy, odbiegają od standardu 

 
 

 

 

 

 

 

Endogenne – to potrzeby wynikające ze struktury organizmu ludzkiego 
Egzogenne – to oddziaływanie czynników zewnętrznych 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Normalne 

(uznawane za właściwe) 



 normalne:  

- standardowe 
- hiperstandardowe 



 

dzieciństwa 



 

indywidualne (pozytywne) 

Substandardowe 

(wynikające z ujemnych dewiacji, z niekorzystnych 

czynników życia, zadatków dziedzicznych wiążą się 

one z upośledzeniami i chorobami) 



 

endogenne   

- zależne 
- niezależne 



 

egzogenne 

- zależne 
- niezależne 

 

5 

3. Modele pomocy 

 

Ad.1. Pomocność i prospołeczność 

Trudno jest ustalić w sposób jednoznaczny relacje zachodzące między opieką a pomocą. Zarówno opieka jak i pomoc 
wiążą się z działaniami o charakterze celowym, bezinteresownym, zaspakajaniem potrzeb ponadpodmiotowych i 
silnym nasyceniem emocjonalnym.  
Wielu badaczy podkreśla nadrzędność opieki w stosunku do pomocy, ponieważ w opisie opieki bardzo często używa 
się pojęcia pomocy. Pomoc może mieć zarówno działanie długofalowe i wiązać się ze wspomaganiem rozwoju bądź 
działanie sytuacyjne o charakterze interwencyjnym. Przy definiowaniu pomocy podkreśla się, że w dużej mierze jej 
efektywność zależy od współpracy z korzystającym z pomocy.  
Działania pomocowe wiążą się z budowaniem poczucia odpowiedzialności za siebie osoby, która z nich korzysta. Ta 
współodpowiedzialność to czynnik, który różnicuje opiekę i pomoc.  
Działania pomocowe prospołeczne wiążą się z udzielaniem pomocy innym. Może nam przynosić korzyści.  
Działania altruistyczne nie przynoszą korzyści, a nawet straty.  
Działania pomocowe wiążą się ze stosowaniem określonych strategii udzielania pomocy.  
 
Wyodrębniamy następujące modele udzielania pomocy: 

1.  metoda rozproszenia odpowiedzialności 
2.  normatywny model udzielania pomocy 
3.  pobudzenie: koszt – nagroda 
4.  model pomagania w sytuacji sprzężenia ról społecznych.  

 

Ad.2. METODA ROZPROSZENIA ODPOWIEDZIALNOŚCI 

Opracowany przez 2 psychologów: B.Latane, Darley. Badacze stwierdzili, że wielkość wpływu społecznego, jaki 
wywiera jednostka lub grupa na inną jednostkę, jest funkcją liczby osób, ich bliskości w sensie fizycznym oraz ich 
statusu. Stwierdzili, że jeśli obserwator danego zdarzenia ma udzielić pomocy osobie, która tej pomocy potrzebuje to:  

1.  musi zauważyć zdarzenie (wrażliwość percepcyjna) 
2.  zdecydować czy zdarzenie jest wypadkiem czy nim nie jest 
3.  określić poziom osobistej odpowiedzialności w danej sytuacji 
4.  zdecydować się na sposób interwencji 
5.  podjąć interwencję 

 
Wpływ obecności innych ludzi na funkcjonowanie obserwatora:  

1)  Przekonanie, że to inni obecni mają zainterweniować może wywołać dyfuzję, czyli rozproszenie nie tylko 

poczucia odpowiedzialności, lecz również rozłożenie winy i kary za zaniechanie działań. 

2)  Zachowania innych świadków mogą nam dostarczyć informacji o stopniu powagi sytuacji.  
3)  Zachowanie innych może wpłynąć na percepcję obserwatora, co z kolei przesądzi o tym, jakie działania uzna 

za działania moralne.  

 
Badacze stwierdzili, że ludzie z małymi wyjątkami, kiedy stają nagle w obliczu działania wyraźnie redukują 
udzielanie pomocy, jeśli w pobliżu są inne osoby. Spośród samotnych świadków zdarzeń, pomocy udzieliło ok. 70% 
badanych. W sytuacji obecności innych – ok. 53%.  
Jeśli nie znamy osoby wypadku to łatwiej nam jest obarczyć innych świadków odpowiedzialnością. Jeśli znamy daną 
osobę, tym chętniej udzielamy pomocy.  
 

Ad.3. NORMATYWNY MODEL UDZIELANIA POMOCY 

Został opracowany przez S. Schwartz. Wyodrębnił on pięciostopniowy proces decyzyjny w sytuacji udzielania 
pomocy. Składa się on z:  
1. 

uwagi 

– następuje koncentracja obserwatora na sytuacji, w której druga osoba potrzebuje pomocy. Następuje 

uświadomienie sobie potrzeby innej osoby, wybór takich działań, które by tę potrzebę zaspokoiły i rozpoznanie 
czy sam obserwator może podjąć takie działanie.  

2. 

motywacji 

– uruchamiają się osobiste standardy normatywne. Wiąże się to z tym, kim jesteśmy. Etap ten wiąże 

się z posiadanymi przez człowieka normami moralnymi. One będą miały wpływ na uruchomienie motywacji do 
podjęcia działań.  

3. 

oceny 

– ocena zachowań w kategoriach posłuszeństwa normom i naruszenia ich. Wiąże się to z analizą kosztów i 

zysków społecznych. Ma miejsce antycypacja kosztów i zysków.  

4. 

obrony

 – w tym stadium następuje rozwiązanie wewnętrznego konfliktu u człowieka, poprzez osłabienie poczucia 

moralnego poprzez wieloaspektową analizę, redefinicję sytuacji.  

5. 

zachowania 

– albo udzielenie pomocy albo jej brak.  

 

 

6 

Ad.4. MODEL POBUDZENIE: KOSZT – NAGRODA 

Został opracowany przez amerykańskich pedagogów, którzy skupili się na trzech aspektach udzielania pomocy: 

-w sytuacji problemowej 
-w sytuacji kryzysowej 
-w sytuacji nagłego wypadku 

Zbudowali model udzielania pomocy na następujących założeniach: 

1) Obserwacja czyjegoś nieszczęścia powoduje wzrost pobudzenia emocjonalnego. Siła pobudzenia zależy od 

następujących czynników: 

 

czy jest to sytuacja poważna, dotkliwa dla człowieka 

 

jak obserwator dokładnie postrzega daną sytuację, 

 

w jakiej znajduje się odległości 

  kto jest w trudnej sytuacji 
 

jak długo tę sytuację obserwujemy 

2) Silne pobudzenie staje się coraz bardziej nieprzyjemne, dlatego obserwator dąży do pozbycia się go lub do 

obniżenia poziomu jego napięcia 

3) Obserwator zawsze wybierze takie zachowanie, które w sposób szybki i skuteczny zlikwiduje pobudzenie. 
4) Niektórzy świadkowie sytuacji trudnych udzielają pomocy szybko, bez zastanowienia, a ich reakcje są 

impulsywne, niewyrachowane. 

 
Model ten prezentuje pobudzenie jako reakcję na potrzebę czy trudną sytuację innych. Pobudzenie jest reakcją 
fizjologiczną. Wiąże się z uaktywnieniem układu nerwowego współczulnego. Ludzie mają tendencję do redukcji 
pobudzenia, i im jest ono wyższe, tym szybciej podejmują próby interwencji. Przy dramatycznych sytuacjach 
obserwatorzy reagują przygnębieniem, trwogą. W mniej dramatycznych - współczuciem i zaangażowaniem 
empatycznym.  
W modelu tym obecne są dwie kategorie potencjalnych kosztów: 
- są to koszty osobiste osoby udzielającej pomocy takie jak: strata czasu i pieniędzy, wysiłek, uczucie zażenowania. 
- wiąże się z brakiem interwencji. Koszty osoby, której nie udzielamy pomocy i z drugiej strony koszty obserwatora, 

który zawiódł, nie udzielił pomocy - poczucie winy, może potępienie społeczne. 

Nagroda - mamy tu do czynienia z nagrodą w sensie osobistym w odniesieniu do osoby udzielającej pomocy i druga 
nagroda to aprobata społeczna. 
Gdy koszty udzielenia pomocy są wysokie, a koszty ofiary niskie, prawdopodobieństwo udzielenia pomocy zmniejsza 
się. Gdy koszty udzielenia pomocy są niskie, pomoc wzrasta. Gdy oba typy kosztów, czyli udzielenia pomocy i 
sprawcy są wysokie, przewiduje się albo interwencję pośrednią, albo brak pomocy. Zachowania alocentryczne są 
prawdopodobne, gdy koszty nieudzielenia pomocy są wysokie a interwencji niskie. 
 

Ad. 5. MODEL POMAGANIA W SYTUACJI SPRZĘŻENIA RÓL SPOŁECZNYCH 

wiąże się on z powiązaniem ról społecznych. Świadczenie pomocy wynika tu z przygotowania profesjonalnego 
jednostki wykonującej zadania wyznaczone przez jej rolę zawodową. Pojawia się tu teza o podwójnym 
uwarunkowaniu zachowań człowieka. Jeden zespół tych uwarunkowań jest stały, i odnosi się do osobowości 
jednostki. Drugi natomiast wiąże się z układem bodźców organizujących sytuację społeczną.  
Analizując sytuację nauczyciela należy stwierdzić, iż gotowości do pomocy uczniowi sprzyjają następujące cechy 
jego osobowości: 

  wysoki poziom internalizacji normy - należy pomagać uczniowi w nauce, który ma problemy. 
 

pozytywne doświadczenia nauczyciela w przezwyciężaniu szkolnych kłopotów ucznia 

 

umiarkowany stopień dostrzeganej przez nauczyciela rozbieżności między uczniem rzeczywistym a 
wyobrażonym modelem idealnego ucznia, 

 

umiarkowany stopień samoakceptacji nauczyciela. 

Drugim ważnym aspektem tego modelu jest zespół uwarunkowań sytuacyjnych takich jak: to, kim jest uczeń, jego 
położenie społeczne, czy poszukuje on pomocy. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 

7 

4. Postawy rodzicielskie jako ważny czynnik rozwoju dziecka  

 

Ad. 1) Definicja postawy rodzicielskiej. 

Postawy rodzicielskie wiążą się ze środowiskiem życia rodzinnego dziecka, które ma najważniejszy wpływ na 
kształtowanie się jego osobowości i postaw życiowych. 
J. Brągiel stwierdza, że wpływ rodziny na funkcjonowanie osobowości dziecka dokonuje się przez to, że: 

 

społeczne oddziaływanie rodziny rozpoczyna się w najwcześniejszym okresie życia dziecka, wtedy, kiedy 
podatność na wpływy jest największa. Ponadto kontakty społeczne w rodzinie są częste i długotrwałe. 

 

oddziaływania rodziców na dziecko oparte są na trwałym związku emocjonalnym, co jeszcze bardziej pogłębia 
się poprzez zaspokajanie dziecięcych potrzeb, 

 

rodzice kształtują dziecko w sposób zarówno zamierzony jak i niezamierzony a swoje oddziaływania wzmacniają 
poprzez system kar i nagród, 

 

rodzice są dla dziecka wzorami osobowymi, które ono w sposób zamierzony bądź nie, naśladuje.  

 
Postawa wg Marii Ziemskiej to tendencja do zachowania się w specyficzny sposób wobec jakiejś osoby, sytuacji 
czy problemu. 
Tadeusz Mądrzycki stwierdza, że postawę można określić jako względnie stałą i zgodną organizację poznawczą, 
uczuciowo-motywacyjną i behawioralną podmiotu związaną z określonym przedmiotem czy klasą przedmiotów.  
Postawa rodzicielska wg J. Rembowskiego to całościowa forma ustosunkowania się rodziców, osobno matki, 
osobno ojca, do dzieci, do techniki oddziaływania, do zagadnień wychowawczych. Kształtuje się ona w toku 
wykonywania ról rodzicielskich. 
Maria Ziemska - postawa rodzicielska jest to nabyta struktura poznawczo – dążeniowo -afektywna 
ukierunkowująca zachowanie rodziców wobec dziecka. 
(poznawcza to wiedza o dziecku, dążeniowo to działania podejmowane w stosunku do dziecka, a afektywna to relacja 
z dzieckiem, chłód emocjonalny) 
 

Ad. 2) Typologia postaw rodzicielskich. 

Podczas badań empirycznych próbowano wyodrębnić różne człony składające się na różne postawy. 

  Typologia postaw wg L. Kanner.  

Wyróżnił on 4 typy postaw- 1 pozytywną i 3 negatywne. 
I. 

Akceptacja i obdarzanie dziecka miłością

, wyrażające się okazywaniem czułości, ciepła, cierpliwości i 

wyrozumiałości. 

II. 

Jawne odrzucenie 

- zaniedbywanie dziecka, unikanie z nim kontaktu, bardzo surowe traktowanie. 

III. 

Perfekcjonizm 

- bardzo duże wymagania stawiane przed dzieckiem, wymuszanie pewnych zachowań, 

dezaprobata w przypadku zachowań niepożądanych. 

IV. 

Nadmierne ochranianie 

- pobłażliwość, wtrącanie się, manipulowanie dzieckiem, przytłaczanie swoim 

autorytetem. 

  Typologia Slater: 

1) Pobłażliwość 
2) Tolerancja 
3) Ciepło 
4) Uzależnienie 
5) Surowość 
6) Brak tolerancji 
7) Chłód 
8) Separowanie się (luźny stosunek) 

  Schaeffer  

wyodrębnił bardzo rozbudowany model postaw ujęty w 7 przeciwstawnych par. Poszczególne postawy uporządkował 
na obwodzie koła i ujął je jako zbliżające się lub oddalające od podstawowych wymiarów tj. autonomia, władza, 
miłość, wrogość. 

 

Własną typologię postaw wyodrębniła Anna Roe przedstawiając je także w układzie kołowym 
wyodrębniając takie postawy jak: 

1) postawa nadmiernie opiekuńcza 
2) postawa kochająca 
3) postawa przypadkowa 
4) postawa zaniedbująca 
5) postawa odtrącająca 
6) postawa nadmiernie wymagająca 
Wszystkie klasyfikacje miały wpływ na Marie Ziemską. Stworzyła ona np. kwestionariusz do badania postaw 
rodzicielskich zarówno matki jak i ojca.  

 

8 

Ad. 3) Klasyfikacja postaw rodzicielskich wg Ziemskiej. 

Maria Ziemska wyodrębniła następujące postawy pozytywne: 

1. 

dawanie dziecku swobody

 - charakteryzuje się dawaniem dziecku dużej wolności, ale ograniczonej 

rozsądnymi wymaganiami i obowiązkami. Postawa ta będzie obciążona pewnym stopniem ryzyka.  

2. 

uznanie jego praw

 - wiąże się z szacunkiem, ze stawianiem adekwatnych wymagań, unikaniem sytuacji, które 

mogą wywołać frustracje, z traktowaniem dziecka jako równoprawnego członka rodziny. 

3. 

akceptacja dziecka

 - oznacza przyjęcie dziecka takim, jakim ono jest łącznie z zaletami, wadami, 

możliwościami i ograniczeniami. Rodzice reprezentujący tę postawę starają się poznać potrzeby dziecka i 
zaspokoić je. Charakteryzuje ich wysoki poziom empatii i tolerancji, ale ich stosunek do dziecka nie jest 
bezkrytyczny. 

4. 

współdziałanie z dzieckiem

 - charakteryzuje ją stała gotowość do uczestniczenia w życiu dziecka, 

zainteresowanie zabawą, nauką, ale także angażowanie dzieci w zajęcia związane z funkcjonowaniem całej 
rodziny (przydzielanie zadań). Postawa ta oparta jest na relacji partnerskiej, podążaniu za dzieckiem, 
włączanie się w ważne dla dziecka momenty.  

 
Postawy negatywne to: 
1. 

postawa unikająca

 - charakteryzuje ją bardzo ubogi stosunek uczuciowy, określany jako obojętność uczuciowa. 

Nie zaspokajają potrzeb dziecka- dziecko odczuwa braki w zaspokajaniu potrzeb uczuciowych. 

2. 

postawa nadmiernie chroniąca

 - charakteryzuje rodziców, którzy mają idealistyczne wyobrażenie dziecka, traktują 

je jako wzór doskonałości, są przesadnie opiekuńczy, nadmiernie pobłażliwi, nie doceniają możliwości dziecka, 
chronią je przed wysiłkiem. Rozwiązują za dziecko trudności, ale też bardzo często u takich rodziców jest 
rozwinięty precyzyjny system kontroli w imię dobra dziecka - ograniczają jego samodzielność, swobodę, są 
wścibscy. Rodzicom towarzyszy lęk o dziecko, rozpieszczają je.  

3. 

postawa odtrącająca

 - dziecko traktowane jest jako ciężar, jako przeszkoda w realizacji osobistych planów 

życiowych, rodzice nie lubią go, demonstrują uczucia negatywne, okazują niezadowolenie, czasem są brutalni i 
znęcają się nad dzieckiem.  

4. 

postawa nadmiernie wymagająca

 - typowa dla rodziców, którzy mają bardzo rozbudowane aspiracje w stosunku 

do dziecka. Dziecko jest przez nich ustawicznie pobudzane, ma czas wypełniony po brzegi, ale też często 
pojawiają się komunikaty negatywne, ponieważ dziecko nie jest w stanie do końca spełnić wymagań 
przekraczających jego możliwości.  

 
Postawy rodzicielskie są plastyczne i podlegają zmianom wraz z rozwojem dziecka. Zmienia się zwłaszcza stopień 
dawania dziecku swobody. Pierwsza musi być akceptacja.  
Obszerne badania dotyczące percepcji postaw rodzicielskich prowadził Józef Rembowski. Stwierdził on, że postawy 
wywierają wpływ nie tylko na stosunki rodzinne, ale również na postawy, cechy osobowości i zachowanie się 
dziecka.  
Właściwe postawy rodzicielskie sprzyjają rozwijaniu zdolności do wyrażania uczuć oraz nawiązywania trwałej więzi 
emocjonalnej. Przy pozytywnych postawach kształtują się: lojalność, przyjacielskość, empatia, odwaga, chęć 
współpracy z innymi i dziecko osiąga równowagę emocjonalną.  
Postawa współdziałania powoduje, że dziecko staje się ufne, wytrwałe w dążeniu do celu, znajduje wiele zadowolenia 
z pracy i jej efektów, pokonując przeszkody wzmacnia poczucie własnej wartości oraz samoocenę.  
Rozumna swoboda sprzyja osiąganiu samodzielności oraz odpowiedzialności za siebie i za własne postępowanie, 
kształtuje pomysłowość a także łatwość w przystosowaniu się do różnych sytuacji społecznych.  
Postawa uznająca prawa dziecka sprawia, że staje się ono bardziej świadome, zna swoje ograniczenia, potrafi wyrazić 
swoją opinię, ale także zna i przyznaje prawa innym.  
Bardzo niekorzystna dla rozwoju emocjonalnego i społecznego jest postawa odtrącająca rodziców. Ma wpływ na 
agresywność, nieposłuszeństwo, hamuje rozwój uczuć wyższych, wpływa na zachowania antyspołeczne. Może też 
powodować bezradność życiową a przy nagłym odtrąceniu silne zaburzenia nerwicowe.  
Postawa unikająca powoduje niezdolność do nawiązywania trwałych więzi, trudności w koncentracji uwagi, 
nieufność, bojaźliwość. 
Postawa nadmiernie chroniąca może prowadzić do infantylizacji osobowości i nadmiernej zależności od rodziców.  
Postawa nadmiernie wymagająca powoduje brak wiary we własne siły, uległość wobec innych, lękliwość, dużą 
podatność na frustracje. Ta postawa cechuje rodziców, którzy mają zawyżone aspiracje a powoduje odwrotny skutek.  

 
 
 
 
 

 

 

9 

5. Sieroctwo jako zjawisko społeczne  

 

Ad. 1) Istota sieroctwa i jego rodzaje. 

Sieroctwo jest to zjawisko, które wiąże się z pozbawieniem dziecka opieki wskutek śmierci rodziców. Przypadki, w 
których rodzice porzucali swoje dzieci nazywano w przeszłości opuszczeniem. Pojęciami tymi posługiwali się w 
swoich opracowaniach H. Radlińska i Cz. Babicki. Po raz pierwszy termin „sieroctwo społeczne” został użyty w 1958 
r. przez Wacława Żelasko, od tej pory trwale zagościł w literaturze. Pierwszą całościową próbę analizy sieroctwa 
podjęła Alicja Szymborska. Wyróżniła ona dwa znaczenia tego terminu: 

 

w znaczeniu szerszym

 o sieroctwie społecznym mówimy wtedy, gdy dziecko pozbawione jest właściwej opieki 

rodzicielskiej, ale pozostaje formalnie pod opieką rodziców i przez to jest z nimi w stałym kontakcie. 

 

w znaczeniu węższym

 sieroctwo społeczne obejmuje takie sytuacje, gdy brak jest opieki i oddziaływań 

wychowawczych rodziców i zaistniała konieczność długotrwałego pobytu dziecka poza domem rodzinnym, która 
wiąże się z brakiem kontaktów bądź niewystarczającymi kontaktami z rodzicami. 

 
Szymborska wyróżnia trzy stopnie sieroctwa: 

1. 

najwyższy

- wtedy, kiedy kontakt między rodzicami a dzieckiem nie istnieje, dziecko jest umieszczone w 

placówce opiekuńczej. 

2. 

średni

- gdy kontakt między rodzicami a dzieckiem nie został całkowicie zerwany ale jest rzadki, 

niesystematyczny a dziecko żyje w ciągłej niepewności czy zobaczy rodziców czy też nie. 

3. 

najniższy-

 ma miejsce wtedy, gdy rodzice kontaktują się z dzieckiem, czasem kupują mu ubrania, interesują 

się jego postępami w nauce, ale na co dzień nie ingerują w jego życie. 

Autorka wprowadziła pojęcie sieroctwa psychologicznego, twierdząc że jest to zjawisko związane z przeżywaniem 
przez dziecko odtrącenia emocjonalnego. 
 
Adam Strzembosz- za sieroty w węższym znaczeniu uważa dzieci umieszczone w placówkach opiekuńczo-
wychowawczych ze względu na nie wypełnianie przez rodziców podstawowych obowiązków rodzicielskich i to bez 
względu na to, czy dzieci utrzymują kontakt z rodzicami, czy też rodzice zostali pozbawieni władzy rodzicielskiej. 
 
Marek Jakubowski twierdzi, że sieroctwo jest zjawiskiem bio-psycho-społecznym. Zjawisko to wg niego jest 
traktowane holistycznie (całościowo), wieloaspektowo. Dotyka ono dzieci, wiąże się z określonym układem 
stosunków między rodzicami a dziećmi, a towarzyszy mu określony stan pozbawienia naturalnego środowiska 
rodziny własnej.  
 
Jakubowski analizując sieroctwo wymienia następujące jego aspekty: 

1. 

zawężenie funkcji opiekuńczej rodziny

-dziecko zaniedbane (brudne, ubrane nieadekwatnie do pory roku, 

głodne, niedożywione) 

2. 

rozbicie więzi uczuciowo-emocjonalnej

- dziecko odrzucone 

3. 

demoralizacja środowiska rodzinnego

- dziecko przymusowo zabrane a rodzice pozbawieni praw 

rodzicielskich 

4. 

dezintegracja strukturalna rodziny

 (rozwód, emigracja zarobkowa)- dziecko opuszczone 

5. 

śmierć jednego z rodziców

 – półsieroctwo naturalne 

6. 

śmierć obojga rodziców

 – sieroctwo naturalne 

 
Janina Maciaszkowa i Joanna Raczkowska wyodrębniają w zjawisku sieroctwa społecznego dwa aspekty: 

 

za sieroty społeczne uznajemy wszystkie dzieci mające subiektywne poczucie osamotnienia, a więc też te, które 
przebywają pod opieką rodziców, 

 

za sieroty społeczne uznajemy wszystkich nieletnich pozostających pod stałą, bądź okresową opieką całkowitą 
poza rodziną własną, również tych którzy utrzymują z tą rodziną kontakt. 

 
Maria Łopatkowa (po Lisieckim kierowała ogniskami sierocymi)- wprowadza pojęcie samotności sierocej. Za 
kryterium przyjmuje: 
- brak rodziców 
- brak domu 
Wg niej poczucie osamotnienia jest podstawowym kryterium sieroctwa społecznego. Zaznacza, że nawet przy 
całkowitym odrzuceniu dziecka przez rodziców, jeśli mieszka ono z nimi, to dom nabiera dla niego dużej wartości i 
dziecko nie jest sierotą.  
 
 
 

 

10 

Irena Jundziłł proponuje, aby przyjąć że sierotą społeczną jest dziecko porzucone przez żyjących rodziców i 
przeświadczone o braku miłości rodzicielskiej. Wyróżnia trzy rodzaje sieroctwa: 

1. 

jawne

- występuje wtedy, gdy brak jest należytej opieki rodzicielskiej, ma miejsce patologia rodziny i dziecko 

zostaje od niej odseparowane. Ten rodzaj sieroctwa może być kompensowany przez tworzenie dziecku 
środowiska zastępczego, a w sytuacjach niejednoznacznych można dzieciom z tych rodzin zapewnić opiekę 
częściową np. ogniska wychowawcze. 

2. 

utajnione 

(subiektywne)- wiąże się z odrzuceniem dzieci przez rodziców, ale w taki sposób że nie widać tego 

na zewnątrz. Może się ono wiązać z brakiem więzi uczuciowych i z subiektywnym odczuwaniem przez 
dziecko odrzucenia na skutek błędów popełnionych przez rodziców. 

3. 

wtórne

- ma miejsce wówczas gdy dziecko osierocone zarówno w sposób naturalny i społeczny znajdzie 

zastępcze środowisko rodzinne, zaakceptuje je, zwiąże się z nim uczuciowo a pod wpływem różnych 
czynników zostanie z niego zabrane lub przez nie odrzucone. 

 
Andrzej Tynelski twierdzi, że sieroctwo społeczne to sytuacja, kiedy dziecko zostało porzucone przez rodziców, a 
tym samym pozbawione opieki, albo też sytuacja w której nastąpiło zerwanie więzi emocjonalnej między rodzicami a 
dzieckiem.  
 
Rodzaje sieroctwa: 

1.  sieroctwo społeczne

 prawne

 spowodowane orzeczeniem sądu który ograniczył lub pozbawił rodziców władzy 

rodzicielskiej. 

2.  sieroctwo społeczne

 losowe

 - wiąże się z sytuacją przejściową, czasowym pozbawieniem dziecka opieki. 

3.  sieroctwo społeczne

 wynikające z dezorganizacji rodziny

 - rodzina jest dysfunkcyjna bo jedno z rodziców jest 

alkoholikiem, jest bezrobotne, bezdomne. 

4.  sieroctwo społeczne

 emocjonalne

, czyli pozorne- wynika z odrzucenia dziecka. Odrzucenie może wiązać się 

też ze znęcaniem się psychicznym lub fizycznym. 

 
Tynelski mówi też o: 
-sieroctwie społecznym

 trwałym 

- ma miejsce wtedy, gdy dziecko trafia do placówki opiek- wychowawczej 

-sieroctwie społecznym 

przejściowym 

- trafia do pogotowia opiek, gdy sytuacja rodziny się poprawia wraca 

-sieroctwo 

wtórne

 

 
Grzegorz Kozak wyróżnił sieroctwo emigracyjne -dotyczy ono dzieci które wyjechały z rodzicami za granice kraju. 
Wskaźniki tego zjawiska to: 



 

ambiwalentna postawa dziecka w stosunku do własnego kraju i nowej ojczyzny 



 

osłabienie lub zerwanie więzi z członkami rodziny w kraju ale też w nowej ojczyźnie 



 

trudności adaptacyjne 



 

wchodzenie w konflikt z otoczeniem wskutek nieakceptowania nowego układu rodzinnego 



 

kształtowanie się u dziecka postawy pasywno-konsumpcyjnej na skutek niewłaściwych oddziaływań 
rodziców. 

 

Ad. 2) Zaburzenia występujące u sierot. 

Skutki sieroctwa  
U dzieci w wieku od 0 do 3 lat objawy sieroctwa społecznego występują w warunkach opieki całkowitej w postaci 

choroby sierocej

. Wiodącym motywem chorobotwórczym jest zerwanie naturalnej więzi łączącej dziecko z matką. 

Nasila się u niego: trwoga, lęk, brak jest zaspokojenia potrzeby przynależności uczuciowej i obdarzania uczuciem 
jednej i tej samej osoby. 
 
A. Spitz jako pierwszy wykazał, że po rozłące z matką znaczącemu przyhamowaniu ulega rozwój psychomotoryczny 
dziecka. Opisał zjawisko 

depresji anaklitycznej

 wyodrębniając następujące wskaźniki: apatia, martwa mimika, 

wtulanie się w poduszkę z wyrazem zamierania, bezwładna pozycja ciała, zaburzenia łaknienia, bezsenność, słaba 
odporność na infekcje. 
 
J. Bowlby twierdził, że dziecko pozbawione opieki matki zawsze jest opóźnione w rozwoju, a skutki wczesnych 
doświadczeń deprywacyjnych z reguły są trwałe i nieodwracalne. Krytyczny wiek to okres między 6 miesiącem a 3 
rokiem życia.  
Współcześnie badacze podkreślają, że skutki sieroctwa są w jakimś zakresie odwracalne i wiąże się to z jakością 
przywróconej opieki macierzyńskiej.  
 
 
 

 

11 

W chorobie sierocej wyróżnia się 3 fazy:  

I. 

faza protestu 

w tej fazie dziecko reaguje płaczem, krzykiem, czasem agresją. Domaga się matki. Jego zachowanie charakteryzuje 
brak pozytywnej reakcji na osoby z najbliższego otoczenia. Pojawiają się także zaburzenia snu, łaknienia, wymioty i 
biegunki.  

II. 

faza rozpaczy 

dziecko nieco się wycisza, popłakuje, jest bardzo smutne. Po pewnym czasie obojętnieje, przechodzi do fazy 
wyobcowania.  

III. 

faza wyobcowania 

 staje się bierne, mimiczne, apatyczne i uruchamia zespół odruchów obronnych, takich jak ssanie palca, kołysanie się i 
sufitowanie. Jest w bardzo słabym stopniu aktywne na bodźce – martwieje. 
 
Zdaniem Barbary Czeredreckiej dzieci wychowane w domu dziecka bardzo mocno odczuwają brak indywidualnego 
podejścia i brak przynależności. Nie jest u nich zaspokojona potrzeba bezpieczeństwa oraz potrzeby afiliacyjne, czyli 
miłości, więzi emocjonalnej. Brak zaspokojenia tych potrzeb wywołuje różne urazy psychiczne – poczucie 
zagrożenia, osamotnienia. U dziecka obniża się też samoocena, zaniżają się aspiracje, a w konsekwencji pojawiają się 
trudności natury wychowawczej, np. niechęć do podejmowania wysiłku, a w konsekwencji słabe wyniki w nauce.  
 
Zaburzenia dotyczą też kontaktów społecznych i zdaniem Szymborskiej dzieci młodsze głównie manifestują swoim 
zachowaniem głód uczuciowy, poszukują kogoś, kto by je pokochał, lgną do każdej osoby. Natomiast dzieci starsze 
przejawiają postawę obojętności czy też nawet chłodu uczuciowego, izolują się od otoczenia. Dla większości sierot 
społecznych charakterystyczny jest egocentryzm, nielojalność i brak życzliwości.  
 
Wyniki badań Bogdana Barana dowodzą, że dzieci wychowywane w placówkach opieki wychowawczej wykazują 
mniejszą tolerancję na frustrację, często przeżywają lęk, mają obniżoną niestabilną i nieadekwatną samoocenę i 
cechuje je obniżony poziom aspiracji.  
 
Z kolei Irena Obuchowska za typowy dla sierot społecznych uznaje stan zagubienia, na który składa się 
niestabilność uczuciowa, niejednoznaczna przynależność dziecka i brak jednolitości stawianych dziecku wzorców. 
Konsekwencje zagubienia są następujące: upośledzenie uczuciowe, negatywna tożsamość i kwestionowanie władzy.  
 
Aleksandra Maciasz twierdzi z kolei, że sieroctwo prowadzi do chwiejności emocjonalnej, zaburzeń snu, obniżenia 
odporności somatycznej i stałego poczucia lęku przed nawiązywaniem kontaktu emocjonalnego.  
  

Ad. 3) Sugestie dotyczące kompensacji sieroctwa. 

Kompensacja to inaczej wyrównywanie braków w zakresie opieki i wychowania dziecka. Ma ona miejsce głównie w 
palcówkach opiekuńczo- wychowawczych oraz środowiskach zastępczych.  
Ogólną klasyfikację placówek oświatowych i opiekuńczo-wychowawczych zawdzięczamy Ryszardowi 
Wroczyńskiemu. Wymienia on kierunki i formy opieki na dzieckiem według typu środowiska wychowawczego:  

  opieka nad dzieckiem w rodzinie 
  opieka nad dzieckiem w szkole 
  opieka nad dzieckiem w miejscu zamieszkania 
  opieka nad dzieckiem w placówkach opiekuńczo-wychowawczych o charakterze zakładowym 

 
W obszarze każdego z tych kierunków funkcjonuje wiele form opieki, których celem jest kompensacja sieroctwa. 
Podstawowym problemem pedagogicznym, jaki towarzyszy sieroctwu jest zależność dziecka od opiekuna. Kierunki 
kompensacji sieroctwa oceniamy biorąc pod uwagę ich podobieństwo do środowiska rodzinnego, ale także wiek 
dziecka.  
Badania dowodzą, że dla małego dziecka środowisko rodzinne i tak zwany rodzinny układ życia są nie do zastąpienia. 
Dzieci w wieku od 0 do 3 lat nie powinny trafiać do placówek opiekuńczo – wychowawczych o charakterze 
zamkniętym. Współcześnie w polityce opiekuńczej przyjęto zasadę, aby formy opieki zakładowej stosować tylko w 
ostateczności i dotyczy to dzieci bez względu na wiek.  

 
 
 
 
 
 
 

 

12 

6. Reintegracja rodziny. Założenia i profilaktyka 

 

Ad. 1) Współczesne spojrzenie na rodzinę. 

Badacze zakładają, że w większości rodzin można przywrócić ich prawidłowe funkcjonowanie. Współcześnie 
zmienia się podejście do rodziny. Wcześniej polityka społeczna zdominowana była przez wizję ratowania dziecka 
przed jego rodziną i środowiskiem. Dzieci umieszczano poza rodziną i całkowicie zrywano lub ograniczano kontakty 
z nią. Rozwój praw człowieka, praw obywatelskich, konwencja o prawach dziecka spowodowały zmianę w polityce 
społecznej.  
W 1992 roku powstaje Międzynarodowe Forum, które formułuje zasady nowej praktyki takie jak:  



 

praca z rodziną w środowisku lokalnym, a nie tylko praca z dzieckiem 



  aktywna rola rodziców i dzieci w ustalaniu celów interwencji 



 

aktywna rola profesjonalistów polegająca na wspieraniu rodziny, skupianie się na osiąganiu realistycznych celów 



 

praca za pomocą metod, które rodzina jest w stanie zrozumieć i zaakceptować 



 

odwoływanie się do mocnych stron, a nie do deficytów 



 

uznanie odrębności kulturowej rodziny 

 
Współczesne podejście do rodziny uwzględnia 4 wymiary: Zofia Stelmaszuk 
 

1.  perspektywę ekologiczną 

Perspektywa ekologiczna odwołuje się do ogólnej teorii systemów oraz do orientacji transakcyjnej i ekologicznej 
rozwiniętych w psychiatrii społecznej i pracy socjalnej. 

Akcentuje ona równowagę adaptacyjną pomiędzy żywymi 

organizmami a środowiskiem.  

B. Bronfenbrenner wyodrębnia określone środowiska rozwoju człowieka. Rozwój ten przebiega głównie w 
mikrosystemie, na który składają się bezpośrednie interakcje z osobami w różnych siedliskach życia np. w 
środowisku rodzinnym, rówieśniczym, szkolnym czy też sąsiedzkim. Mikrosystem to także interakcje jednostki z 
osobami dla niej znaczącymi. Twierdzi on, że mikrosystemy wchodzą ze sobą w relacje i wtedy człowiek zaczyna 
funkcjonować w mezosystemie.  

Egzosystemy wiążą się z funkcjonowaniem człowieka w określonym 
środowisku lokalnym. Egzosystem wiąże się z określonym systemem 
wpływów społecznych i historycznych.  
Makrosystem to wpływy kultury i cywilizacyjne. Wiąże się ze zmianami 
ekonomicznymi, politycznymi, społeczno – kulturowymi. 

 

Płaszczyzna ekologiczna zwraca uwagę na transakcje zachodzące między 
jednostką, a środowiskiem, gdzie 

znaczenie mają zarówno możliwości 

adaptacyjne jednostek, jak też środowisko modyfikowane dla jej dobra

. W 

perspektywie tej ważne jest organizowanie wsparcia społecznego, a aspekt 
transakcyjny podkreśla rozwijanie umiejętności jednostek umożliwiających 
im radzenie sobie z barierami w środowisku. Profesjonalne wsparcie powinno 
koncentrować się na poprawie interakcji między rodziną a środowiskiem, ale 
także na środowisku czyniąc je bardziej przyjaznym, otwartym dla jednostki. 

2.  perspektywę kompetencji 

zakłada ona, że 

człowieka i jego rodzinę należy wzmacniać eksponując ich możliwości

. Wyróżnia ona kompetencje: 

Kompetencje intrapersonalne

 wiążą się z działaniami wewnątrzsterownymi, czyli z pracą jednostki nad sobą. 

Dotyczą samokontroli, samooceny i odpowiedzialności za siebie, za podejmowane działania. Jednostka musi być 
zorientowana podmiotowo. 

Kompetencje interpersonalne

 wiążą się z wchodzeniem w relacje z innymi ludźmi, kompetencje międzyludzkie. 

Kompetencje środowiskowe

 wiążą się z funkcjonowaniem człowieka w szerszych układach społecznych, z 

pełnieniem określonych ról społecznych 

Kompetencje transakcyjne

 to kompetencje określane przez wzajemny układ zdolności, umiejętności, możliwości i 

ograniczeń, zainteresowań, nadziei, aspiracji, a także cech i jakości otaczającego środowiska  
Biorąc pod uwagę perspektywę kompetencji możemy stwierdzić, że ważne jest: 



 

Dostrzeganie, że rodzice i dzieci to aktywni uczestnicy dynamicznych transakcji ze środowiskiem oraz procesów 
adaptacyjnych i rozwojowych. 



 Traktowanie ich jako otwarte systemy, motywowanie do nabywania kompetencji i podejmowania wyzwań. 



 

Zmiana kierunku działania od decydowania za rodzinę do wyposażenia jej bądź umożliwiania jej zdobycia, bądź 
doskonalenia określonych umiejętności. 



 

Uwzględnienie możliwości oferowanych przez środowisko w tym wsparcia społecznego. 



 

Dostosowanie podejmowanych działań wspierających do zmieniających się potrzeb i właściwości jednostki i 
rodziny. 

Rozwój człowieka 

 

Mikrosystem 

 

Mezosystem 

Egzosystem 

Makrosystem 

 

13 

3. perspektywę rozwoju 

Kładzie ona akcent na fakt, że osoba ludzka rozwija się i funkcjonuje w kontekście rodziny i transakcjach rodziny ze 
środowiskiem. 

Podkreśla zróżnicowane stadia w cyklu życia, indywidualne, biopsychiczne uwarunkowania rozwoju 

oraz potrzeby, aspiracje poszczególnych osób i rodzin

. Podkreśla, że rozwój to ciągły proces, który nie kończy się z 

chwilą osiągnięcia dorosłości, każdy człowiek, każda rodzina mogą się zmienić. Uwarunkowań zmiany należy szukać 
w interakcjach rodziny z otoczeniem i czynnikami genetycznymi. 

 
4. orientację planowania całości 

Wiąże się ona z zapewnieniem dzieciom życia opartego na stabilności więzi uczuciowych

. Chodzi o to, aby dziecko, 

które trafiło do systemu opieki miało zagwarantowaną stałość opieki. Aby w możliwie jak najkrótszym czasie podjęto 
decyzje dotyczące jego przyszłości. Chodzi także o to, aby jeśli jest na to szansa, aby dziecko wróciło do rodziny, 
była podtrzymywana więź z nią. 
 

Ad. 2) Reintegracja rodziny. 

Współcześnie reintegracja rodziny opiera się na pracy z nią, a nie nad rodziną. Przyjmuje się w niej więc 
następujące założenia: 



  Pracownik socjalny, pedagog, psycholog muszą koncentrować się na traumatogennym wpływie utraty i 

separacji zarówno na dzieci, rodziców jak i pozostałych członków rodziny. 



 

W niektórych rodzinach zanim więzi rodzinne zostaną umocnione trzeba w pierwszej kolejności nawiązać 
kontakty pomiędzy rodzicami a dziećmi. 



 

Kiedy dzieci przebywają poza domem specjaliści pracujący z rodziną i rodzina napotykają na trudności w 
nauczaniu i uczeniu się umiejętności rodzicielskich z tego względu, że nie ma możliwości bezpośrednich 
obserwacji i ingerencji w relacje rodzice-dzieci. Z tego względu wszystkie spotkania rodziców z dziećmi 
muszą być odpowiednio zaplanowane i aranżowane. 



 

Reintegracja najczęściej nie powoduje bezpośredniego kryzysu, przeciwnie, pozwala uzyskać równowagę. 



 

Rodzina, która doświadczyła umieszczenia dzieci poza domem może być spostrzegana przez siebie, ale także 
przez innych jako nieudolna. Dlatego też odzyskanie nadziei, wiary we własne możliwości i szansy na sukces 
to podstawowy cel pracy z rodziną. 



 

W okresie przebywania poza domem rodzinnym dziecko wiąże się uczuciowo z opiekunami. Musi to być 
właściwie rozpoznane i uświadomione rodzicom naturalnym. 

Proces reintegracji nie może trwać długo. Pomoc specjalistów powinna być intensywna i ograniczać się w czasie od 4 
do 6 tygodni.  
 
Reintegracja wiąże się z następującymi założeniami: 
1.  Rodzina biologiczna jest najlepszym środowiskiem wychowawczym dla dziecka. 
2.  Większość rodzin jest w stanie wychowywać swoje dzieci, jeśli jest właściwie wspierana. 
3.  Separacja dzieci od rodziców ma negatywny wpływ na dzieci i rodziców. 
4.  W proces reintegracji trzeba zaangażować wszystkich członków rodziny, a także osoby z poza rodziny bliskie jej. 
5.  Praktyka reintegracyjna jest realizowana w perspektywie ekologicznej i uwzględnia kompetencje rodziny. Wiąże 

się z upełnomocnieniem rodziny, włączeniem jej w akcje społeczne z uwzględnieniem sił, potencjału rodziców i 
zapewnieniem podstaw materialnych. 

6.  Ważną kwestią jest respektowanie różnic kulturowych oraz stylów życia i metod wychowawczych. 
 

Ad. 3) Metody i strategie reintegracji rodziny: 

W procesie reintegracji wyróżnia się głównie programy prewencyjne i interwencyjne. 

Celem programów prewencyjnych

 jest zapobieganie przemocy wobec dzieci, zaniedbywaniu ich oraz izolacji 

społecznej. Tworzone są one z myślą o rodzinach ryzyka i kierowane głównie do rodzin spodziewających się dzieci 
lub już je wychowujących. Podstawowy cel tych programów to edukacja rodziców przy współudziale wolontariuszy.  
Programy interwencyjne obejmują 2 rodzaje działań: 
- Zapobiegają umieszczeniu dzieci poza domem 
- Przywracają dzieci rodzinom.  

Wśród programów interwencyjnych

 możemy spotkać:  

-programy z rodzicami dzieci umieszczonych w ośrodkach opieki całkowitej lub różnych formach opieki dziennej 
- programy intensywnej interwencji - krótkoterminowe, oparte na teorii kryzysu 
- programy długoterminowej pracy z rodziną odwołujące się do teorii systemów 
- programy terapeutyczne odnoszące się do wybranych zaburzeń życia rodzinnego 
 
 
 
 

 

14 

Badacze amerykańscy i angielscy proponują następującą klasyfikację programów reintegracji rodziny: 

1) Programy wspierania i edukacji rodziny

 mają na celu wzmocnić stabilność rodziny, podnieść poczucie własnej 

wartości rodziców i zapewnić dzieciom stabilne środowisko wychowawcze.  
Najczęściej są to programy: informacyjne, edukacyjne, poradnicze, opieki dziennej, inicjujące działania 
samopomocowe.  
Jej główne cele to: podnoszenie kompetencji, samooceny i poczucia sprawczości, stymulowanie krytycznego 
myślenia oraz motywacji do zmiany.  
Przykładem tego typu programów jest amerykański program 

Head Start

 wspierający rodziny o niskim statusie 

ekonomicznym mający dzieci w wieku przedszkolnym. Program zapewnia dostęp do edukacji, opieki zdrowotnej, 
pomocy społecznej. Powstał w 1965 roku. 
 Z kolei w Wielkiej Brytanii jest program 

Home Start

, który wspiera rodziny posiadające dzieci do 5 roku życia, 

zapewnia rodzicom dostęp do świadczeń społecznych, wspiera ich w rolach rodzicielskich oraz kształtuje 
umiejętności samopomocowe. 

2) Programy działań w rodzinie

 skierowane są głównie do rodzin posiadających dzieci z różnymi zaburzeniami w 

rozwoju, z dysfunkcjami zarówno fizycznymi jak i psychicznymi. Rozwijają się one od lat 70 – tych. Rodzinom tym 
udzielana jest wszechstronna pomoc zarówno o charakterze informacyjnym, ale także psychologicznym, 
terapeutycznym. W USA funkcjonuje od lat 70-tych program Portage.  

3) Programy intensywnej interwencji

 uruchamiane są w sytuacjach kryzysu rodziny. Ich charakterystyczne 

właściwości to:  
* szybkie podjęcie interwencji – nie później niż 24 godziny od zgłoszenia  
* dostępność specjalistów przez 7 dni w tygodniu,  
* intensywna praca z rodziną od 7 do 20 godzin w tygodniu,  
* ograniczenie czasowe od 4 do 6 tygodni, 
* ciągła dostępność doradcy,  
* doradca może pracować tylko z 2 rodzinami,  
* doradca musi mieć bardzo rozbudowane kwalifikacje, kompetencje i podlega superwizji,  
Jest to np. program 

Homebuilders

 

 
Z. Stelmaszuk jako pierwsza zaczęła diagnozować przebieg procesu reintegracji w Polsce w latach 90- tych. 
Prowadząc badania nad reintegracją wyodrębniła 2 strategie reintegracji: 
 

I. Strategia podporządkowująca

 obejmuje następujące elementy: 

- paternalizm placówki 
- sprawowanie nadzoru nad rodziną i podporządkowanie jej wymogom placówki 
- udowadnianie rodzicom niewydolności, niezdolności do radzenia sobie z sytuacją 
- oczekiwanie aprobaty a nawet wdzięczności ze strony rodziców 
- podejmowanie decyzji dotyczących rodziny, informowanie rodziny 
- podporządkowanie dziecka do wymogów i oczekiwań placówki 
- bierne przyjmowanie przez rodziców wszelkich ofert pomocy kierowanych przez placówkę 
Ta strategia według Z. Stelmaszuk pozwalała zachować więź z rodziną i prawo do własnej historii rodziny. 
Gwarantowała także określone świadczenia rzeczowe i aprobatę placówki. Niestety osłabiała poczucie własnej 
wartości, sprawczości i ograniczała aktywność rodziców w przyszłości. 
 

II. Strategia upełnomocniająca: 

uruchamiała aktywność rodziców, motywację do zmiany. Gotowość do zmiany 

przejawiali rodzice, którzy:

 

1. nie doświadczyli w przeszłości opieki państwowej,  
2. interwencja w ich rodzinie nastąpiła wcześnie, a okres zaniedbywania dziecka był bardzo krótki, 
3.interwencja była bardzo szybka, zdecydowana, konsekwentna.  
4. zaangażowane służby prezentowały takie samo stanowisko. 
5. były jasno określone oczekiwania, czyli warunki, jakie rodzina musi spełnić, aby dzieci do niej wróciły. 
Ta strategia uruchamia siły drzemiące w rodzinie, buduje jej poczucie własnej wartości i sprawia, że będzie ona sobie 
radziła z problemami w przyszłości. 
 
Z. Stelmaszuk stwierdziła, że szanse na reintegrację zwiększają się wtedy, gdy:  
- wszystkie dzieci w rodzinie umieszczone są w placówce  
- ma miejsce natychmiastowa interwencja sądu 
- przyczyny i kryteria umieszczenia dziecka poza domem są jasno określone 
- stanowisko sądu jest wnikliwie i dobrze uzasadnione 
- występuje natychmiastowa współpraca z rodziną 
- rodzina jest włączana w proces reintegracji 

 

15 

7. Reforma systemu opieki nad dzieckiem i rodziną w Polsce 

 

Ad. 1. Główne założenia wdrażanej reformy 

W 1999 roku rozpoczęto wdrażanie reformy systemu opieki. Rozpoczęto proces tworzenia nowego typu 
odpowiedzialności w systemie opieki nad dzieckiem. Wykonawcą publicznych zobowiązań na rzecz pomocy dziecku 
stał się samorząd terytorialny. Administracja rządowa zajmuje się jedynie konstrukcją prawa i nadzorem nad jego 
stosowaniem. Zadania opieki nad dzieckiem i rodziną włączono do systemu polityki społecznej. 
 
Za najważniejsze cele reformy uznano: 

1.  Zmianę strategii zastępowania rodziny przez instytucje oświatowe na rzecz jej wspierania przez system 

profilaktyki i opieki o cechach ponadresortowych. 

2.  Odtworzenie naturalnej odpowiedzialności za los dziecka, którą powinny ponosić osoby bliższe, czyli 

rodzice, bliższa i dalsza rodzina, instytucje lokalne, a dopiero w ostatniej kolejności (w razie konieczności) 
administracja rządowa najniższego szczebla. 

3.  Poszerzenie najtańszych form profilaktyki, czyli zajęć pozalekcyjnych, pozaszkolnych oraz poradnictwa 

rodzinnego i młodzieżowego. 

4.  Podniesienie jakości usług profilaktycznych i opiekuńczych w tym rozszerzenie i prowadzenie rodzinnych 

form opieki oraz formy wychowania integracyjnego. 

5.  Ograniczenie dysproporcji w rozwoju sieci form profilaktycznych i opiekuńczych. 

 
Założenia: 



 

opieka powinna być bliżej dziecka 



 

powinna być wdrażana taniej 



 

powinna być bardziej realizowana profilaktyka niż opieka 



  powinna być realizowana profilaktyka i opieka wcześniej niż do tej pory 

 
Zasady: 

Podstawowym dokumentem regulującym zasady pomocy rodzinie jest Ustawa o Pomocy Społecznej

. W niej 

uwypuklono zasadę pomocniczości, która będzie sprzyjała usamodzielnieniu się rodziny.  
W ustawie uwypuklono także zasadę własnej aktywności w poszukiwaniu dróg wyjścia z trudnych sytuacji 
życiowych ze zobowiązaniem ich do konieczności współpracy z instytucjami udzielającymi poparcia pod rygorem 
odebrania bądź czasowego wstrzymania świadczeń.  
Akcentuje także zasadę planowania stałości opieki, chodzi tu o to, aby decyzje wiążące dotyczące przyszłości 
dziecka i rodziny zapadały w możliwie najkrótszym czasie. Ustawa stara się zapobiegać umieszczaniu dziecka poza 
rodziną oraz stara się skrócić czas pobytu w opiece zastępczej.  
Jeszcze jedna zasada jest uwypuklona w ustawie, a mianowicie zasada personalizmu, z której wynika obowiązek 
opracowywania przy współudziale dziecka indywidualnego planu usamodzielniania się wychowanka.  
Ustawa akcentuje zasadę poszanowania prawa do życia w rodzinie z uwzględnieniem prymatu rodziców oraz z 
nałożeniem zobowiązania wszystkich uczestników pieczy zastępczej nad dzieckiem, do podejmowania wszelkich 
starań na rzecz powrotu dziecka do rodziny.  
Rodzina w systemie opieki może skorzystać z poradnictwa rodzinnego, z terapii rodziny oraz z pomocy socjalnej. 
Pomoc ta powinna być świadczona przez specjalistów przygotowanych do pracy z rodziną w środowisku lokalnym. 
Wsparciem dla rodziny powinno być rozwinięcie placówek wsparcia dziennego oraz innych form pomocy np. sieci 
placówek kulturalnych oferujących zajęcia opiekuńczo – edukacyjne. W sytuacjach koniecznych umieszczenia 
dziecka poza rodziną ustawa akcentuje podmiotowość dziecka i rodziny oraz prawo dziecka do wychowania w 
rodzinie bądź w rodzinnych formach opieki.  
 
Ustawodawca konsekwentnie omawia kolejne aspekty określonych porządków formalnych: 
1. od wspierania funkcji opiekuńczych rodziny przez specjalistyczne formy pomocy na bazie środowiskowych 
placówek opiekuńczo-wychowawczych wsparcia dziennego. 
2. zapewnienie dziecku opieki i wychowania w rodzinie zastępczej. 
3. do umieszczenia dziecka w placówce opiekuńczo – wychowawczej. 
Pierwsze zadania dotyczą pomocy profilaktycznej i wsparcia. Dopiero, gdy te formy pomocy zawiodą, wymieniane są 
formy opieki zastępczej typu rodzinnego lub instytucjonalnego. Jeśli one nie będą możliwe dziecko trafi do systemu 
instytucjonalnego placówek opiekuńczo- wychowawczych. 
 

Ad. 2. Instytucjonalne formy opieki zastępczej 

Problematykę instytucjonalnych form opieki zastępczej szczegółowo reguluje Rozporządzenie Ministra Polityki 
Społecznej z dnia 14. 02. 2005 roku w sprawie placówek opiekuńczo – wychowawczych. 
 

 

16 

Obejmuje ono: 



 

placówki wielofunkcyjne

 - Rozporządzenie w miejsce tworzonych dotychczas zespołów placówek 

wprowadza nowy typ placówki łączącej działania interwencyjne, socjalizacyjne oraz inne działania na rzecz 
pomocy dziecku i rodzinie, przyjmując formę placówki wielofunkcyjnej. 



  placówki socjalizacyjne 



  placówki interwencyjne 



  placówki wsparcia dziennego - 

kiedyś określane jako świetlice środowiskowe bądź ogniska. Placówki te 

kiedyś zajmowały się tylko i wyłącznie opieką nad dziećmi, a dziś w myśl ustawy mogą świadczyć działania 
pomocowe rodzinom. Orientują się one głównie na edukację i poradnictwo.

 



  rodzinne domy dziecka - 

nastawione na opiekę długoterminową. Na placówki te nałożono obowiązek 

współpracy z rodziną naturalną na rzecz powrotu dziecka do rodziny oraz możliwość umieszczenia dzieci w 
rodzinach zastępczych bądź adopcyjnych.

 

 
Wśród zasad działania placówek zgodnie z personalistycznym podejściem do wychowania dominuje idea 
indywidualizacji. Dla każdego dziecka opracowuje się indywidualny plan pracy, a zasadność pobytu wychowanka w 
placówce weryfikowana jest poprzez okresowe oceny dokonywane przez zespół specjalistów. Także działania 
zmierzające do usamodzielnienia wychowanka realizowane są ze wskazaniem osób odpowiedzialnych wybranych 
przez dziecko (wychowanka). 
Placówki mają następujące obowiązki: 

1.  Poszanowanie i podtrzymywanie emocjonalnych więzi łączących dziecko z rodziną. 
2.  Praca na rzecz reintegracji rodziny. 
3.  Współpraca ze środowiskiem lokalnym na rzecz reintegracji rodziny. 
4.  Uzgadnianie istotnych decyzji o dziecku z nim samym oraz rodzicami. 

 

Ad. 3. Rodzinne formy opieki zastępczej 

Ustawa wprowadziła początkowo 3 rodzaje rodzin zastępczych: 

1)  Rodziny spokrewnione z dzieckiem zobowiązane do alimentacji 
 
2)  Rodzina zastępcza niespokrewniona, czyli obca nie może być zobowiązana do utrzymywania dziecka 

są to rodziny, które uzyskują wsparcie finansowe. Muszą one utrzymywać kontakt z rodziną biologiczną. Każda z 
tych rodzin otrzymuje częściowy zwrot utrzymania dziecka od 700 do 1000 złotych.(jest to forma najszersza).  

 
3)  Rodziny niespokrewnione wypełniające zadania pogotowia opiekuńczego 

Taką rodzinę tworzą odpowiednio przeszkolone osoby, z których jedna otrzymuje pieniądze za opiekę nad 
powierzonymi dziećmi. Taka rodzina jest gotowa przyjąć w trybie interwencyjnym każde dziecko do lat 10. Sprawuje 
opiekę czasową aż do chwili wyjaśnienia sytuacji dziecka. W rodzinie tego typu dziecko może przebywać nie dłużej 
niż 12 miesięcy. Czas ten w uzasadnionych okolicznościach może być przedłużony jeszcze o 3 miesiące. 
 
Kolejna nowelizacja Ustawy wprowadziła nowe typy rodzin zastępczych: 

4)  Rodziny specjalistyczne niespokrewnione 

Tworzą ją również osoby odpowiednio przeszkolone. Jedna z osób otrzymuje wynagrodzenie. Rodziny 
specjalistyczne opiekują się dziećmi niepełnosprawnymi, ale także tymi, które wymagają resocjalizacji i terapii. 
Rodzice tworzący tę formę opieki muszą cały czas podnosić swoje kompetencje i uzyskują wsparcie ze strony 
Centrum Pomocy Rodzinie i Dziecku oraz Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie. 

 
5)  Wielodzietne rodziny zastępcze niespokrewnione 

Rodzina ta to też rodzina zawodowa, w której przebywa od 3 do 6 dzieci 
 
Aby utworzyć rodzinę zastępczą trzeba spełnić następujące wymogi: 
- mieć obywatelstwo polskie 
- zaświadczenie o niekaralności 
- wykształcenie średnie lub wyższe  
- mieć mieszkanie 
- jedno z rodziców musi mieć stałą pracę 
- do 40 roku życia 
- nie może być rodzicem zastępczym osoba przewlekle chora lub śmiertelnie 
- nie musi być oboje rodziców (w adopcji jest to konieczne) 
 
 
 

 

17 

Ad. 4. Zadania PCPR- Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie 

PCPR-y działają na terenie powiatu, czyli podlegają pod samorządy lokalne. Ich zadaniem jest koordynowanie 
działalności systemu opieki nad dzieckiem, inicjowanie nowych rozwiązań na rzecz dzieci i rodzin, zwłaszcza rodzin 
ryzyka. Jednym z naczelnych zadań jest reintegracja rodzin.  
 
Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie – ogólne zadania: 

1.  Organizują szkolenia dla kandydatów na rodziców zastępczych. 
2.  Zapoznają się z sytuacją rodzinną i ekonomiczną rodzin zastępczych w celu oceny zasadności umieszczenia 

w nich dzieci oraz przygotowania tych rodzin do pełnienia opieki w odniesieniu do konkretnego dziecka. 

3.  Diagnozują stan zdrowia i rozwoju psychospołecznego oraz stopnia demoralizacji rodziny. 
4.  Pomoc rodzicom zastępczym w określaniu stopnia trudności opiekuńczo – wychowawczych. 
5.  Zaznajamianie się z sytuacją socjalno – bytową rodzin biologicznych. 
6.  Ewaluacja rodzaju dysfunkcji i podejmowanie działań na rzecz kontaktów pomiędzy rodziną naturalną, a 

rodziną zastępczą. 

7.  Informowanie sądu o zawieraniu umów z rodzinami zastępczymi i częściowe pokrywanie kosztów 

utrzymania dziecka, a także informowanie o okolicznościach zagrażających dobru dziecka. 

PCPR realizuje także zadania z zakresu pomocy społecznej, z zakresu administracji rządowej, rehabilitacji 
zawodowej, społecznej i zatrudnienia niepełnosprawnych. 
 
W skład Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie wchodzą 3 sekcje: 
1) Sekcja placówek stacjonarnych i rodzin zastępczych 
2) Sekcja pomocy rodzinie 
3) Sekcja rehabilitacji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych 
 
Tworzy się obecnie inne Centrum Pomocy Rodzinie, które jest tworzone przy kuratorium oświaty. Ta placówka to 

Centrum Pomocy Dziecku i Rodzinie

. W skład centrum wchodzi:  

- pogotowie opiekuńcze 
- ośrodek adopcyjno – opiekuńczy  
- poradnia psychologiczno – pedagogiczna 
- ośrodek interwencji kryzysowej 
 
Cele Centrum Pomocy Dziecku i Rodzinie to: 

1.  Inicjowanie i wspomaganie prorodzinnego systemu opieki w tym doradztwa psychologiczno – 

pedagogicznego, terapii psychologiczno – pedagogicznej dla dzieci i rodziców 

2.  Udzielanie pomocy specjalistycznej rodzinie w realizacji zadań wychowawczych 
3.  Inicjowanie i wspomaganie zastępczych form opieki i wychowania rodzinnego 

 
Zadania Centrum Pomocy Dziecku i Rodzinie: 
- diagnoza występujących zjawisk i problemów 
- sporządzanie diagnoz indywidualnych i społecznych 
- wyodrębnianie czynników mających wpływ na agresję i przemoc wśród młodzieży 
- systemowa terapia rodzin 
- terapia indywidualna przy współudziale poradni rodziny i poradni psychologiczno – pedagogicznej 
- rozwiązywanie problemów związanych z uzależnieniami 
- niesienie pomocy ofiarom przemocy w rodzinie 
- realizacja programów profilaktycznych w formie warsztatów dla uczniów szkół podstawowych i średnich 
- prowadzenie warsztatów dla pracowników pedagogicznych placówek opiekuńczo – wychowawczych 
- prowadzenie szkoleń dla nauczycieli, kuratorów sądowych oraz pielęgniarek szkolnych 
- współpraca z rodzinami dysfunkcyjnymi 
- udzielanie bezpośredniej pomocy dzieciom np. psychiatrycznej, pedagogicznej, psychologicznej, terapeutycznej 
 

Ad. 5. Ocena wdrożonych założeń 

Monitorowanie prowadzonych zmian pozwala na wyciągnięcie pewnych wniosków: 
1. nie wzrosła w stopniu znaczącym ilość powstających zawodowych rodzin zastępczych 
2. działające rodziny zastępcze nie uzyskują wystarczającego wsparcia ze strony powołanych do tego instytucji 
3. brak jest koordynacji działań podejmowanych na rzecz dziecka i rodziny (potrzeba utworzenia systemowych 
rozwiązań) 
 
 
 

 

18 

8. Wybrane elementy adopcji w Polsce 

 

Ad. 1) Rys historyczny adopcji w Polsce 

Polska – XIII wiek – adopcja. Miała ona głównie charakter polityczny, np. Bolesław Laskonogi adoptował Bolesława 
Wstydliwego. W Polsce do panowania króla Aleksandra Jagiellończyka przyjęte było prawo saskie, które stało w 
opozycji do prawa kanonicznego w kwestii niedopuszczania do adopcji dzieci nieślubnych.  
 
W Polsce wyróżniano trzy podstawowe pokrewieństwa sztuczne:  
a) 

adopcja pełna 

– jej potwierdzeniem był obrzęd postrzyżyn 

b)

 pobratymstwo 

– oznaczało stosunek pomiędzy rodzeństwem. Miało charakter formalny o różnym czasie trwania i 

było popierane przez kościół.  
c) 

piastowanie

 – dokonywało się ono poprzez przejęcie dziecka na wychowanie. Miało główne charakter nieformalny.  

  pokrewieństwo mleczne – dzieci miały te same karmiące mamki 
  pokrewieństwo duchowe – rodzice chrzestni 
W XVI wieku adopcja przestała istnieć jako instytucja prawa rodzinnego. Jeśli miała miejsce, to służyła głównie 
celom majątkowym.  
W wieku XVII została całkowicie zarzucona w praktyce prawnej.  
Na przełomie XVIII/XIX wieku przyjęto kodeks Napoleoński. W czasach zaborów prawo adopcyjne było 
uzależnione od prawa zaborcy, np. w zaborze rosyjskim obowiązywał Kodeks Królestwa Polskiego wzorowany na 
kodeksie Napoleona. Był on podstawą prawną do 1946 roku.  
W zaborach austriackim i niemieckim dopuszczano do adopcji osoby nieletnie, natomiast w zaborze rosyjskim osoby 
dorosłe. W zaborze austriackim i niemieckim nie dopuszczano do adopcji dzieci ze związku małżeńskiego. W zaborze 
rosyjskim wymagano od adoptującego 30 lat.  
Po odzyskaniu niepodległości próbowano ujednolicić Kodeks Rodzinny kierując się dobrem dziecka i ułatwienia 
przysposobienia.  
Ważnym dokumentem było Rozporządzenie Prezydenta Rzeczpospolitej z dnia 14X1927 roku, które zniosło 
odrębność stanów umożliwiając adopcję osób z różnych grup społecznych.  
Pierwszy projekt ujednolicenia praw dzielnicowych powstał w 1934 roku. Próbowano określić wiek 
przysposabiającego na ukończony 40 rok życia. Określono różnicę lat między przysposabiającym a przysposabianym 
na 18 lat.  
Kolejna ustawa pojawiła się 13VIII1939 roku. Zmiany dotyczyły:  
  obniżenia wieku starających się o adopcję do 35 lat 
  dopuszczenie do przysposobienia osób małoletnich 
  ułatwienie adopcji dzieci w wieku 7 – 12 lat zwłaszcza, jeśli są one na utrzymaniu przysposabiających 
  obniżenie różnicy wieku między adoptującym i adoptowanym na 15 lat 
  wyznaczenie limitu minimum 5 lat stażu małżeńskiego dla adoptujących 
Wady ustawy z 1939 roku:  

  adoptować dzieci mogły tylko bezdzietne małżeństwa 
  pojawiły się klauzule wyznaniowe 

Następna nowelizacja miała miejsce w 1947 roku. Zmiany dotyczyły:  

1.  odstąpienia od wymogu bezdzietności 
2.  określono wymagania dotyczące różnicy wieku jako 15 lat, ale istniała możliwość odstąpienia od tych 

wymogów, gdy adoptujący opiekowali się dzieckiem minimum 3 lata  

3.  dopuszczono adopcję osób pełnoletnich i całych rodzin 
4.  prawo adopcji dotyczyło zarówno dzieci cudzych jak i własnych pozamałżeńskich 

Kolejna modyfikacja – 1948 rok – nie wniosła ona nic w sensie właściwym, rzeczowym.  
1950 rok – istotnym elementem tej zmiany jest rezygnacja z umowy adopcyjnej na rzecz orzeczenia władzy 
opiekuńczej oraz odstąpienie przez sądy od pobierania opłat sądowych związanych z przysposobieniem.  
Porządkowała kwestie dotyczące dokumentów adopcyjnych. Zniosła sztywne granice różnicy wieku między 
adoptującym a adoptowanym.  
Po roku 1950-tym trwała przerwa.  
Ustawa z 1960 roku wprowadziła formę adopcji całkowitej oraz zasadę utajnienia dokumentów adopcji.  
Kolejna nowelizacja z 1962 roku. Nadal prowadzono utajnienie adopcji oraz zasady i ograniczenia w rozwiązywaniu 
adopcji w sytuacji małoletniości adoptowanego.  
1964 rok. Umożliwiono adopcję opierając się na zgodzie rodziców biologicznych bez wymogu wskazania osoby 
adoptującej (adopcja blankietowa).  
1975 rok. Wprowadzenie nowego Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego. Wprowadzono ograniczenie, że rodzice 
zgłaszający chęć adopcji blankietowej muszą stanowić rodzinę pełną.  
 
 

 

19 

Skutki adopcji blankietowej (całkowitej) nierozwiązywalnej były następujące:  

1)  sporządzenie nowego aktu urodzenia 
2)  niemożność uznania przysposobionego, ustalenia jego pochodzenia, oraz niemożność dochodzenia 

macierzyństwa 

3)  niemożność rozwiązania przysposobienia 
4)  brak możliwości zachowania nazwiska biologicznego 
5)  konieczność zgody rodziców przysposabianego na przysposobienie, ale bez wskazania osoby 

przysposabiającej 

6)  konieczność wyrażenia zgody na przysposobienie osoby, która ukończyła 13 lat.  

 
Adopcja całkowita (pełna) rozwiązywalna. Cechy:  

1.  jeśli nastąpi obopólna zgoda lub śmierć przysposabiającego czy przysposobionego adopcja ustaje 
2.  rodzice biologiczni mają możliwość wskazania osoby przysposabiającej 
3.  adopcja ustaje na mocy przyznania praw rodzicielskich innej osobie niż przysposabiający  

 

Ad. 2) Aktualne formy przysposobienia w prawie polskim 

Współcześnie obowiązują 3 rodzaje adopcji:  

  pełna całkowita nierozwiązywalna (blankietowa) - 

rodzice biologiczni wyrażają tu zgodę na anonimowe 

przysposobienie. Wydawany jest nowy pełen akt urodzenia, ale poprzedni akt zostaje zachowany. 
Adopcja ta dotyczy głównie małych dzieci.

 

  pełna rozwiązywalna - 

rodzice biologiczni wskazują tu osobę adoptującego. W pełnym akcie urodzenia 

zostają zachowane dane o rodzicach biologicznych, ale też możliwość sporządzenia nowego aktu. 
Adoptowane są tu dzieci starsze. 

 

  niepełna - 

rodzice biologiczni wyrażają zgodę na adopcję, podtrzymują kontakt z przysposabiającym. 

Adopcja ta nie wymaga sporządzenia nowego aktu urodzenia. Opiera się na umowie między stronami, 
dotyczy dzieci starszych. Prawa majątkowe związane z dziedziczeniem dotyczą tylko przysposabiającego, 
nie dotyczą jego rodziny. 

 

 

Ad. 3) Zadania ośrodków adopcyjnych 

Pierwszy ośrodek adopcyjny został powołany przez Towarzystwo Przyjaciół Dzieci przez Zarząd Główny w 
Warszawie. Do zadań ośrodka zaliczono: zapobieganie odrzuceniu przez rodzinę biologiczną w przypadku 
niepowodzenia, zagwarantowanie dziecku odpowiedniej formy opiekuńczo – wychowawczej i właściwy dobór 
kandydatów do pełnienia opieki nad dzieckiem.  
 
Główne zadania ośrodków opiekuńczo – adopcyjnych:  

1)  dobór kandydatów do pełnienia funkcji w zastępczych środowiskach rodzinnych 
2)  szkolenie kandydatów do pełnienia roli rodziców adopcyjnych i zastępczych 
3)  kwalifikacje dzieci do wyodrębnionych środowisk 
4)  praca z rodziną biologiczną w kierunku zapobiegania umieszczania dzieci w środowiskach zastępczych 
5)  przygotowywanie dokumentacji w sprawach zastępczych środowisk rodzinnych, w tym wyników badań 

psychologicznych, pedagogicznych, medycznych i innych zarówno dzieci jak i kandydatów na rodziców. 
Dokumentacja ta przekazywana jest do sądów, do urzędów administracji państwowej, m.in. w celu 
uregulowania sytuacji prawnej dzieci 

6)  organizowanie i prowadzenie poradnictwa specjalistycznego 
7)  współpraca z terenowymi instytucjami w celu prowadzenia działań profilaktycznych oraz rozwijania 

rodzinnych form opieki i wychowania.  

 
Urszula Kamińska wyodrębnia kroki procedury powierzania dziecka rodzinie:  
1.  określenie stanu zdrowia dzieci i sytuacji rodzinnej, w jakiej przebywa  
2.  proces przygotowania i kwalifikacji kandydatów do pełnienia obowiązków rodziny przysposabiającej 
3.  próba optymalizacji doboru rodziny i dziecka 
 
Obecnie w Polsce działa 18 ośrodków TPD. Ponad 40 ośrodków kuratoryjnych i około 17 pozarządowych głównie o 
charakterze wyznaniowym.  
Pierwszy ośrodek adopcyjno – opiekuńczy został powołany w 1960 roku przez A. Strzembosza i Krystynę 
Krzywaniec. Po nim zaczęły w dużych ośrodkach miejskich powstawać duże ośrodki adopcyjne TPD. W 1993 roku 
wprowadzono rozporządzenie MEN, które określiło podmioty prawne upoważnione do zakładania i prowadzenia 
ośrodków opiekuńczo - adopcyjnych. W zapisie wspomniano o możliwości powoływania niepublicznych ośrodków 
na wniosek kościołów i związków wyznaniowych oraz osób prawnych zarejestrowanych i działających na terenie 
Polski.  

 

20 

Współcześnie do zadań ośrodków należy współpraca:  



 

ze służbą zdrowia

 w zakresie diagnostyki medycznej dziecka 



 

placówkami oświatowymi

 

i wychowawczymi

 

oraz opieki społecznej

 



 

z sądem

 w celu rozwiązania sytuacji prawnej dziecka 

 
Każdy ośrodek jest nadzorowany przez radę rodziny, do której zadań należy:  
- nadzorowanie zadań ośrodka 
- wspieranie fachową pomocą 
Do rady rodziny wchodzą specjaliści z zakresu psychologii, pedagogiki, medycyny, prawa, oraz osoby posiadające 
przygotowanie do pracy z dziećmi porzuconymi, osieroconymi – np. psychoterapeuci.  
W wyniku porozumienia z 29 VI 1990 roku zawartego pomiędzy Ministrem Zdrowia i Opieki Społecznej a Zarządem 
Głównym TPD został utworzony Centralny Bank Danych o Dzieciach Zakwalifikowanych Do Rodzin 
Przybranych. Celem banku jest koordynowanie poszukiwań rodziców dla dzieci z unormowaną sytuacją prawną i 
współpraca z terenowymi ośrodkami adopcyjnymi TPD i zakładami opieki zdrowotnej.  
Cykl poszukiwań trwa około pół roku, minimum 3 miesiące w ośrodku macierzystym i wojewódzkim oraz 3 kolejne 
przez Centralny Bank Danych.  
 

Ad. 4) Programy szkoleń zastępczych środowisk rodzinnych 

PRIDE

 – jest to program, na którego licencję ma Towarzystwo „Nasz Dom”. Funkcjonuje w Polsce od 1990 roku. 

Zakłada:  

1.  szkolenie umiejętności nabywania znajomości potrzeb dzieci przez kandydatów na rodziców 
2.  zapobieganie poprzez wzmacnianie środowiska zastępczego rodzinnego 
3.  organizowanie systemu, czyli prowadzenie szkoleń i warsztatów dla organizatorów pracowników systemu 

opieki nad dzieckiem i rodziną 

 
Został oparty na 5 kategoriach kompetencji. Wśród nich można wyróżnić:  

 

aspekt medyczny

 związany z opieką nad dziećmi 

 

aspekt psychopedagogiczny

 – wiąże się on z zaspokajaniem potrzeb rozwojowych, z zapobieganiem i 

kompensacją opóźnień rozwojowych 

 

aspekt emocjonalny

 – wiąże się ze wspieraniem więzi między dziećmi a ich rodzicami 

 

aspekt społeczny

 – wiąże się z ułatwieniem dzieciom nawiązywania bezpiecznych i pozytywnych związków z 

innymi ludźmi 

 

aspekt interakcji

 – dotyczy współpracy z innymi osobami, które mogą być pomocne dla rozwiązywania 

problemu dziecka 

 

DZIECKO CZEKA

 – powstał w oparciu o doświadczenia katolickich ośrodków opiekuńczych. Doświadczenia te 

zebrał archidiecezjalny ośrodek opiekuńczy w Łodzi i opracował program szkoleniowy oraz podręcznik dla trenera 
wraz z załącznikami.  
Realizowany od 2002 roku obejmuje 25 godzin – w tym jedną godzinę warsztatową i dodatkowe szkolenia dla 
trenerów. Jego cele:  

1.  zapoznanie uczestników z różnymi formami rodzinnej opieki zastępczej 
2.  zapoznanie z formami pracy psychologiczno – pedagogicznej na różnych etapach procesu adopcyjnego 
3.  wymiana doświadczeń w zakresie prowadzenia szkoleń dla rodzin.  

 
Ad. 5) Ocena funkcjonowania rodzin adopcyjnych  

Przegląd badań dotyczących funkcjonowania rodzin adopcyjnych pozwala na stwierdzenie, że 

u dzieci w rodzinach 

adopcyjnych nastąpił istotny rozwój

. Wykazano statystycznie istotny przyrost umiejętności, zaznaczył się w sferze 

mowy dziecka. Dzieci rozwijały się nieharmonijnie, ale powyżej norm rozwojowych, co może wskazywać na 
przyspieszony proces wyrównywania i rekompensowania zaniedbań z okresu przedadopcyjnego. Sami rodzice 
adopcyjni podkreślają, że problemy, na jakie natrafiają w opiece i wychowaniu dziecka nie różnią się znacząco od 
problemów w rodzinach biologicznych. Badania dotyczące postaw rodzicielskich pozwalają na stwierdzenie, że 
rodzice preferują, a zwłaszcza matki, nadmierną koncentrację na dziecku oraz nadmiernie chronią dziecko przed 
wszelkimi wpływami. Cechuje ich także wysoki poziom bezradności często związany z brakiem kompetencji 
pedagogiczno – psychologicznych i opiekuńczo – wychowawczych.  
Poziom bezradności jest zdecydowanie niższy u ojców, którzy często podejmują inicjatywę w zakresie wychowania. 

Badani rodzice wskazują na potrzebę zmian i przekształceń w procedurze adopcyjnej

. Mankamentem jest brak 

uznawania kwalifikacji wydanych przez jeden ośrodek.  
Istnieje potrzeba ujednolicenia procedur kwalifikacyjnych i zwrócenia większej uwagi na aspekt psychopedagogiczny 
szkoleń a także lepszą koordynację współpracy między ośrodkami adopcyjno – opiekuńczymi a sądownictwem.  

 

 

21 

9. Funkcjonowanie systemu lokalnej pomocy rodzinom oraz dzieciom w opinii ekspertów  

i środowisk zawodowych 

 

Ad. 1. System w opinii ekspertów 

Tadeusz Szlendak wyniki badań nad wpływem stylów wychowania stosowanych w odniesieniu do małych dzieci w 
rodzinie na ich szanse edukacyjne ujmuje w sposób metaforyczny i przyjmuje obraz „podzielonej piaskownicy”. 
Odwołuje się do książki „Zaniedbana piaskownica”. Dzieli piaskownice na 2 obszary: 

1. 

Część nasłoneczniona

- tu bawią się dzieci zamożnych i wykształconych rodziców, którzy pomagają dzieciom 

odnieść sukces. 

2. 

Część mroczna

- obfituje w błoto, tam bawią się dzieci z rodzin niezamożnych, o niskim poziomie 

wykształcenia; rodzice tych dzieci często nie są w stanie uchronić dzieci przed „staczaniem się”. Schody, po 
których chodzą te dzieci są bez poręczy i często prowadzą w przepaść. 

 
Szlendak stwierdza, że nierówność edukacyjna jest w sposób trwały wpisana w podzieloną piaskownicę; piaskownica 
też jest prywatną sprawą rodziców, a państwo w nią nie ingeruje, nie interweniuje, jeśli chodzi o wspieranie 
edukacyjne dzieci.  
Autor stwierdza, że polityka społeczna wobec rodzin nie jest w naszym kraju prowadzona na właściwym poziomie. 
Ulega znaczącym przeobrażeniom i zmierza w kierunku osiągnięcia standardów europejskich i światowych.  
Na świecie nastąpiła redukcja programów powszechnych i wzrost znaczenia programów selektywnych. 
W krajach europejskich dominują programy uniwersalne, jedynie w krajach anglosaskich programy selektywne.  
 
Polski system

 zmierza ku wzorcom anglosaskim, czyli ku wspieraniu przede wszystkim najuboższych rodzin

. 

Zdominowały go jednak świadczenia pieniężne bez refleksji, co ta pomoc przynosi, czy i jak zmienia zachowania 
świadczeniobiorcy. 
Drugi typ przekształceń w polskiej polityce rodzinnej wiąże się z 

decentralizacją

- opiera się ona głównie na zasadzie 

pomocniczości, a rodzina ma być głównym podmiotem inicjatyw podejmowanych przez władze publiczne. 
Powiat odpowiada za politykę społeczną w lokalnym wymiarze. 
Decentralizacja dokonała się przy braku spójnej koncepcji polityki rodzinnej jako całości. Zgodnie z rządowym 
programem polityki prorodzinnej państwa, polityka rodzinna rozumiana była jako wszystkie działania, które w 
jakikolwiek sposób wpływały na otoczenie zewnętrzne jednostek i rodzin. W jej skład weszły np. inicjatywy z 
zakresu gospodarki przestrzennej i gruntami, polityka gosp. rynku pracy, ochrony zdrowia, promocji, opieki i 
wychowania oraz pomocy społecznej. To mieściło się w raporcie lokalnej polityki rodzinnej. 

Nie określono trzonu lokalnej polityki rodzinnej

. Przyjęte rozwiązania, programy i organizacje nie stworzyły 

warunków do prawidłowego funkcjonowania systemu. 
Analiza dokumentów dotycząca inicjatyw podejmowanych w powiatach wskazuje na to, że polityka rodzinna nie była 
priorytetem działań podejmowanych przez nie.  
Eksperci twierdzą, że wzrost potrzeb opiekuńczych w środowiskach lokalnych utrudniał przekształcenie placówek w 
formy małe, bardziej przyjazne dziecku. 
Rozwój niespokrewnionych i profesjonalnych rodzin zastępczych spowodowała praktyka orzecznictwa sądów 
rodzinnych. Mimo to zmiany spowodowane reformami są widoczne w ujęciu ilościowym i jakościowym, chociaż są 
zróżnicowane terytorialnie. Zwrócono uwagę na 

brak programów profilaktycznych i pomocy społecznej rodzinom w 

wykonywaniu ich funkcji

, np. poważnym mankamentem jest brak przedszkoli, zwłaszcza na terenach wiejskich. 

Stwierdzono też 

brak wspierania rodzin problemowych

 zarówno przed jak i po umieszczeniu dziecka poza domem.  

Stwierdzono, że dzieci zbyt późno otrzymują pomoc, że brak jest planów opieki oraz, że nikt nie monitoruje 
wychowania.  
Wykazano, że 

rozwój rodzinnych form opieki nad dziećmi pozbawionych rodzin naturalnych powinien być elementem 

szerszej strategii w planowaniu opieki w środowisku lokalnym. 

 

Podkreślano 

niedoskonałość procedur umieszczania dzieci poza domem

, stwierdzając, że interwencja służb występuje 

głównie w sytuacji krytycznej, a pracownik socjalny jest rzadko obecny jako osoba koordynująca całość działań 
wobec dziecka i jego rodziny.  

Nie rozwiązano kwestii opieki medycznej

 nad podopiecznymi instytucji opiekuńczo-wychowawczych. Dostęp dzieci 

przebywających w placówkach socjalnych do lekarzy specjalistów jest ograniczony; coraz większa ilość dzieci 
wymaga pomocy resocjalizacyjnej. 
Zwrócono również uwagę na 

słabą współpracę między służbami

, np. wewn. pomocy społecznej oraz pomiędzy sądem 

i jego organami pomocniczymi a pracownikami socjalnymi. 
Podkreślano 

brak przygotowania merytorycznego kadr

 z różnych obszarów pracy z dziećmi i rodzinami, np. sędziów 

rodzinnych, pracowników socjalnych, i w kontekście funkcjonowania środowisk zastępczych. 

 
 
 

 

22 

Ad. 2. System w opinii pracowników socjalnych i pracowników placówek opiekuńczo-wychowawczych 

W opinii pracowników socjalnych system pomocy nad rodziną i dzieckiem podzielony jest na 2 filary: 

1.  administracyjny 
2.  sądowy 

 
W większości przypadków współpraca kończy się wykonywaniem orzeczeń sądu. Przedstawiciele PCPR wskazywali 
również na 

słabe zintegrowanie z gminnymi strukturami pomocy społecznej

. Nie uwzględnia się tu społecznych i 

ekonomicznych skutków zaniechanych działań na rzecz rodzin, które ponosi powiat, a w konsekwencji cały system. 
Zwracano też uwagę na 

brak przepływu informacji między PCPR a ośrodkami adopcyjno-opiekuńczymi

 w sprawie 

rodziców dzieci, którym odebrano władzę rodzicielską. 
 
W opinii pracowników socjalnych i pracowników placówek opiekuńczo – wychowawczych, tylko niewielka ilość 
dzieci ma szansę na udany powrót do domu. Przyczyny utrudniające go, to: 



 

postawy części rodziców, nie interesowanie się losem dzieci 



  mała ilość działań wspierających integrację rodzin naturalnych ze względu na ograniczoną ilość kadry 

 
Pracownicy socjalni stwierdzają, że często są odbierani społecznie jako: kontrolerzy systemu, funkcjonariusze, władni 
przydzielać lub odbierać świadczenia pieniężne. 
Pracownicy socjalni i pracownicy placówek opiekuńczo -wychowawczych akceptują rozwój rodzinnych form opieki 
zastępczej oraz programów profilaktyki społecznej. Stwierdzają, że 

w systemie brakuje specjalistów oraz 

wychowawców potrafiących pracować z różnymi kategoriami rodziców i dzieci, brak zespołów interdyscyplinarnych 
łączących doświadczenia różnych dyscyplin i instytucji w pracy z rodzinami. 

Według nich ubóstwo działań o 

charakterze pomocowym najbardziej odczuwają dzieci starsze, chore, niepełnosprawne, które nie mogą być 
umieszczone w rodzinnych środowiskach zastępczych.

 

 

Ad. 3. System w opinii sędziów rodzinnych 

Zgodnie z postanowieniem Konstytucji z 1997 roku tylko sędziowie są władni ingerować we władzę rodzicielską nad 
dziećmi. 

Orzeczenie wydawane jest po sprawdzeniu materiału dowodowego w sprawie, który gromadzą ośrodki diagnostyczne 
i kuratorzy sądowi. Materiały dostarczane przez pracowników socjalnych, zwłaszcza opinie o kandydatach na 
rodziców zastępczych budzą zastrzeżenia sądów. 
Z kolei praca kuratorów sądowych utrudniana jest ze względu na brak czasu infrastruktury społecznej w terenie 
potrzebnej dla organizowania wsparcia dla dziecka. 
W opinii sędziów sądy rodzinne nie stanowią elementu wsparcia rodzin i dzieci wiązanego z pomocą społeczną. 
System wsparcia według nich leży poza kompetencjami sądu. Jednak w ustawie o pomocy społecznej istnieje zapis 
obligujący i zobowiązujący pracowników PCPR do współpracy z sądem w sprawach opieki i wychowania. 
Sędziowie odczytują ten zapis jako jednostronny obowiązek organizacji pomocy społecznej na rzecz sądów. 
Tymczasem twórcy ustawy zakładali, że obowiązek ten obliguje sędziów do daleko idącej współpracy z 
pracownikami socjalnymi. 
Badania NIK wskazują na skutki braku lub niedostatecznej współpracy między tymi służbami. Skutkuje to 
kontrowersyjnymi decyzjami sądu, np. powierzano dzieci opiece osobom, które nie miały żadnego stałego dochodu. 
 

Ad. 4. Czy i jak zmienić system 

W trakcie seminarium zarysowano 2 koncepcje pomocy rodzinom i opieki nad dziećmi. 

Pierwsza koncepcja dotyczy „odjurdyczenia” spraw rodzinnych

, czyli związane to było ze zmniejszeniem sfery 

oddziaływań sądu na życie rodziny. Sprawy rodzinne powinny podlegać głównie pracownikom socjalnym, którzy 
mają mieć zwiększone kompetencje mediacyjne, profilaktyczne i edukacyjne. Powinni oni przejść liczne szkolenia, 
przygotować się merytorycznie do wspierania rodzin i zostać wyposażeni w określone instrumenty, np. odpowiednie 
środki finansowe a także dostęp do infrastruktury tzn. poradni zarówno medycznych jak i psychologicznych, dostęp 
do specjalistów z różnych dziedzin. O jakości systemu pomocy rodzinom i dzieciom decydowałyby nadal władze 
samorządowe, podejmując działania o charakterze lokalnym. 
 

Druga koncepcja wiąże się z nadaniem sędziom rodzinnym roli rzeczywistego koordynatora działań lokalnych i 
wypracowanie rzeczywistego modelu współpracy służb społecznych w środowisku lokalnym.

 Oznacza to, że 

sędziowie muszą zdefiniować siebie jako element szerszej całości i wyjść poza swoje relacje wewnątrzsądowe. 

 
 
 
 

 

23 

10. Pedagog, opiekun, wychowawca 

 
Ad. 1. Pojęcie opiekuna 

T. Kotarbiński twierdzi, że opiekunem będzie dla nas każdy, kto ma jako zadanie dbać o kogoś poszczególnego lub 
o taką czy inną gromadę istot, pilnując takiego lub innego ich dobra. 
Kotarbiński wprowadza pojęcie „opiekun spolegliwy”- to człowiek, na którym można zawsze polegać, który nigdy 
nie zawiedzie. Cechami go opisującymi są linie oscylacyjne naszych własnych ocen: 

1: męstwo - tchórzostwo 
2: dobre serce - zły człowiek 
3: prawość - nierzetelność 
4: panowanie nad sobą - brak woli 
5: szlachetność - niskie motywy 

 
Zasada bezinteresowności opiekuństwa odnosi się do sumienia człowieka. Idea ta wyraża się w zasadach: 

1.  Nieś pomoc w sposób konkretny i możliwie szybko. 
2.  Nieś pomoc w stopniu większym niż wynika to z Twoich obowiązków. 
3.  Pomagaj tak, aby twoi podopieczni mogli uniezależnić się od Twojej pomocy. 
4.  Wykorzystuj każdą okazję do wspierania i obrony idei opiekuństwa społecznego. 

 
Z. Dąbrowski zastanawia się czy podkreślane w wielu definicjach takie cechy opiekuna jak: dbałość o kogoś, 
pilnowanie kogoś są rzeczywiście konstruktywne dla tego pojęcia. Przywołuje definicję opieki z Kodeksu 
Rodzinnego i Opiekuńczego.  

Opiekun- to tylko ta osoba, a wyjątkowo instytucja, którą ustanowi sąd opiekuńczy dla sprawowania opieki nad 
małoletnim, jeżeli żadnemu z rodziców nie przysługuje władza rodzicielska, albo jeśli rodzice są nieznani. W 
prawodawstwie zatem opiekun to często kurator, a opieka to kuratela. 

Stefan Szer stwierdza, że gdy mowa o opiece, to chodzi tu zarówno o opiekę nad osobą, jak i nad majątkiem 
poddanego opiece. Gdy zaś mowa o kurateli nacisk spoczywa raczej na ochronie majątku. 
Z. Dąbrowski stwierdza, że opiekun to osoba lub instytucja, która z tytułu przyjętej odpowiedzialności za 
podopiecznego zaspokaja w sposób ciągły i bezinteresowny jego potrzeby ponadpodmiotowe w nawiązanym 
stosunku opiekuńczym. Dodaje, że opiekun jest czynnikiem generatywnym (ma pomysły na rozwiązanie sytuacji 
podopiecznego), zasobotwórczym (ma potencjał, kompetencje), dystrybutywnym (ma przedmioty których potrzebuje 
podopieczny) i rozstrzygającym o sytuacji podopiecznego. 
 
W procesie opieki mamy do czynienia ze zróżnicowanymi rolami opiekunów: 

* ze względu na spełniany zakres funkcji opiekuńczych wyodrębniamy: 



 

opiekunów pełnych

 zaspokajających bezpośrednio lub pośrednio wszystkie potrzeby podopiecznych w 

nieograniczonym czasie i ponoszących odpowiedzialność podmiotową za spełnianie tej funkcji 



 

opiekunów niepełnych

- spełniających tylko niektóre funkcje opiekuńcze w ograniczonym czasie i 

ponoszących ograniczoną zakresem tych funkcji odpowiedzialność 



 

opiekunów specjalistycznych

- spełniających 1 funkcję i zaspokajających 1 potrzebę i za to jedynie 

bierze odpowiedzialność (np. higienistka, logopeda, rehabilitant). 

* z punktu formalnego wyróżniamy: 

a.  opiekunów nieformalnych 
b.  opiekunów formalnych 
 

OPIEKUN 

 

 

NIEFORMALNY 

 

 

 

FORMALNY 

 

a)op. zawodowy (pracujący w placówce op.-wych., rodziny niespokrewnione 

  

 

 

 

 

 

 

 

zastępcze, opiekun PCK) 

Rodzice  

 

zastępczy    

b) opiekun prawny 

 

 

 

 

 

 

 

adopcyjni, spokrewnieni

   

 

 

 

 
 
 
Ad. 2. Postawy opiekuńcze jako dyspozycje opiekunów 

Janusz Reykowski: Postawa – to stałe ustosunkowanie się człowieka do różnych zjawisk, grup społecznych, do 
własnego kraju, wartości, a także do określonych osób. 
Postawa w szerszym znaczeniu wg J. Reykowskiego to pewna stała dyspozycja poznawcza, emocjonalna, 
działaniowa. (3 aspekty) 

 

24 

Postawy opiekunów 
W zakresie postaw opiekuńczych wyróżniamy propozycje uszczegóławiające dyspozycje osobowościowe opiekunów. 
 
H. Muszyński wymienia następujące dyspozycje związane z postawą opiekuńczości (cechy osobowościowe): 



  nastawienie spostrzeżeniowo – empatyczne 



  altruistycznie zabarwiona właściwość emocjonalna 



 

wiedza i doświadczenie w zakresie zaspokajania ludzkich potrzeb 



 

motywacje działaniowe 



  uczucia altruistyczne 

 
Grzegorz Piramowicz zwrócił uwagę na to, że opiekun powinien przejawiać: 



 

autentyczną troskę o wszelkie sprawy życiowe dzieci i ich dobro 



 

powinien być życzliwy i tkliwy wobec dzieci 



 

powinien sprawiedliwie ich traktować, kierując się zasadą „równej miary” 

 
Stefan Baley - określił dyspozycje składające się na postawę opiekuńczą wychowawcy: 

1.  życzliwość, in. przychylność dla dzieci 
2.  rozumienie dzieci – świadczy o zdatności do zawodu 
3.  nastawienie na systematyczne zajmowanie się dziećmi 
4.  poradnictwo duchowe - umiejętność zniżenia się do poziomu fazy rozwojowej dziecka 
5.  cierpliwość 
6.  taktowność 
7.  respektowanie indywidualności dziecka 

 
J. Korczak podkreślał następujące cechy opiekuna: 



 

zniżenie się do poziomu emocjonalnego dzieci 



 

skłonność do ciągłego, wszechstronnego poznawania dziecka 



 

ogólnie kochać i darzyć miłością bezinteresowną 



 

dawać dzieciom prawa i respektować je w praktyce 



 

wyrozumiałość i tolerancja 



 

życzliwość 



 

cierpliwość 

 
Postulowane cechy opiekuna, brane pod uwagę przy współczesnych teoriach opisujących postawę opiekunów, 
wychowawców: 

1.  Akceptacja każdego podopiecznego takim jakim on jest. 
2.  Życzliwość wobec niego i jego spraw. 
3.  Respektowanie osobowości i indywidualności. 
4.  Aktywne nastawienie do zaspokajania potrzeb podopiecznego. 
5.  Zachowanie pryncypialności i rozsądku w sprawowaniu opieki. 

 
Negatywne postawy opiekuńcze: 

1.  Unikanie sytuacji i czynności opiekuńczych → zaniedbanie, braki i niedostatki opiekuńcze. 
2.  Nadmierna opiekuńczość → ograniczenie samodzielności czł, czyni się go zewnątrzsterowalnym. 
3.  Ograniczanie zakresu i stopnia zaspokajania potrzeb. 
4.  Utrzymywanie dystansu psychicznego wobec podopiecznych→ opiekun jako urzędnik, administrator. 
5.  Jednostronność i skrajność wychowawcza. 
6.  Nadmierna surowość w stosunku do podopiecznych → nietolerancja, chłód uczuciowy. 
7.  Przenoszenie winy za wszelkie niepowodzenia w roli opiekuna na wychowanków. 

 

Ad. 3. Model opiekuna - wychowawcy 

1.  Kompetencje poznawcze: powinny dotyczyć pedagogiki op., metodyki pracy opiek., psychologii potrzeb. 
2.  Zdolności do pozyskiwania i generowania przedmiotów potrzeb podopiecznego i dostarczanie mu tych 

przedmiotów. 

3.  Dyspozycja do ponoszenia odpowiedzialności za podopiecznego 
4.  Rozbudowane, wielostronne umiejętności praktyczne, niezbędne do codziennego sprawowania opieki. 
5.  Pozytywne postawy opiekuńcze i wychowawcze 
6.  Opiekun ma być miłym i dobrym, kulturalnym człowiekiem.