1. INFLACJA
Proces wzrostu poziomu cen, powodujący niekontrolowane i nie akceptowane społecznie
zmiany proporcji podziału dochodu narodowego. We współczesnej gospodarce światowej
występuje ona powszechnie, choć z różnym nasileniem w poszczególnych krajach. Stopień
nasilenia inflacji określa stopa inflacji, wyrażająca w procentach wzrost poziomu cen w
okresie badanym w stosunku do okresu przyjętego przez ustawę. W zależności od poziomu
stopy inflacji rozróżniamy:
a) inflację pełzającą (od kilku procent w skali rocznej), nie powodującą zakłóceń w
przebiegu procesów gospodarczych, poddająca się kontroli.
b) Inflację kroczącą (z reguły do kilkunastu procent rocznie), gdy oczekiwania inflacyjne
wywołują określone zachowania podmiotów gospodarczych wzmagające ten proces,
przy czym zaczyna się ona wymykać kontroli.
c) Inflację galopującą (powyżej 20%), powodującą narastające zakłócenia w przebiegu
procesów gospodarczych, osłabienie systemów motywacyjnych, a w rezultacie
zahamowanie wzrostu gospodarczego.
d) Hiperinflację, gdy natężenie procesów inflacyjnych uniemożliwia racjonalne
gospodarowanie z powodu niemożności prowadzenia rachunku ekonomicznego,
planowania działań gospodarczych, nieskuteczności systemów motywacyjnych, co
prowadzi do anarchizacji życia społecznego.
Proces inflacji jest niezwykle złożony z względu na mnogość jej przyczyn, przejawów i
skutków. Z punktu widzenia przyczyn wyróżnia się inflację popytową (ciągnioną przez
popyt) i kosztowną (pchaną przez koszty).
Inflacja popytowa - jest wynikiem nadmiernej ilości pieniądza w obiegu. Nazywa się ją także
inflacją pieniężną. Jej źródłem mogą być nadmierne wydatki państwa, nie znajdujące
pokrycia w dochodach (inflacja budżetowa), nadmierna kreacja pieniądza kredytowego
(inflacja kredytowa) lub nadmierny w stosunku do wzrostu produkcji wzrost płac (inflacja
płacowa).
Inflacja kosztowa – związana jest ze wzrostem kosztów produkcji.
Zazwyczaj obydwa rodzaje inflacji występują równocześnie. Mechanizm inflacji przejawia
się w występowaniu tzw. spirali inflacyjnej, polegającej na wzajemnym wspomaganiu się
ruchów cen, dochodów i kosztów, z których jedne są raz przyczyna, a innym razem skutkiem
zmian pozostałych. Wśród wielu płaszczyzn spirali inflacyjnej wymienia się konkurencyjne
ceny – płace, płace – płace (wzrost płac w jednych dziedzinach gospodarki staje się przyczyną
nacisków na wzrost płac w innych dziedzinach), płace – świadczenia społeczne (żądania
waloryzacji świadczeń społecznych w ślad za wzrostem płac), ceny – ceny (wzrost jednych
towarów skłania producentów innych towarów do podwyżek cen w celu zachowania
ukształtowanych wcześniej proporcji cenowych), ceny – stopa procentowa itp. Początkowo
procesy inflacyjne występowały tylko w okresach ożywienia koniunktury gospodarczej.
Współcześnie towarzyszą one każdej fazie cyklu gospodarczego. Pojawiły się w związku z
tym nowe pojęcia: stagflacja i slumpflacja. Ograniczenie inflacji lub przeciwdziałanie jej
wystąpieniu wymaga odpowiedniej polityki państwa w zakresie kształtowania dochodów
społeczeństwa, ograniczenia deficytu budżetowego (polityka fiskalna), kontroli emisji
pieniądza prze bank centralny i kreacji pieniądza kredytowego przez banki komercyjne
(polityka monetarna).
2. DEFLACJA
Zjawisko przeciwstawne do inflacji, polegające na obniżaniu się ogólnego poziomu cen dóbr i
usług, a także produkcji i zatrudnienia w wyniku ograniczenia dopływu pieniądza do
gospodarki. Występowało w fazie kryzysu w cyklu gospodarczym i związane było z
nadwyżką globalnej podaży nad globalnym popytem (luka deflacyjna). Współcześnie prawie
nie występuje.
3. DEPRECJACJA PIENIĄDZA
Obniżenie siły nabywczej (wartości) pieniądza. Na rynku krajowym przejawia się ona
zmniejszeniem ilości dóbr i usług, które można kupić za określoną kwotę. Z reguły jest
rezultatem inflacji.
Na rynku międzynarodowym w warunkach płynnego kursu walutowego deprecjacja
przejawia się obniżeniem kursu danej waluty w stosunku do innych walut. Jest rezultatem
zmniejszenia popytu na rynku międzynarodowym na towary lub papiery wartościowe danego
kraju, a zatem i na jego walutę ze strony innych krajów. Zjawiskiem przeciwstawnym do
deprecjacji jest aprecjacja pieniądza.
4. PARYTET WALUTOWY, PARYTET ZŁOTA
Sposób określania wartości jednostki walutowej danego kraju. W przeszłości w warunkach
pełnej wymienialności waluty na złoto, a później w systemie stałego kursu walutowego
(system walutowy), stosowany był do tego celu parytet złota, wyrażający ilość czystego złota
( w g) „zawartą” w jednostce monetarnej danego kraju. Obowiązywał on z mocy ustawy
ogłaszanej przez władze państwowe, po II wojnie światowej – w uzgodnieniu z
Międzynarodowym Funduszem Walutowym (MFW). Obniżenie parytetu złota oznaczało
dewaluację, a jego podwyższenie rewaluację waluty. Z czasem kolejne kraje rezygnowały z
ustalania wartości swej waluty w oparciu o parytet złota, prawna jego likwidacja nastąpiła w
wyniku ratyfikacji w dniu 1 IV 1978 zmienionego statutu MFW.
Obecnie poszczególne kraje mają pełną, gwarantowaną prawem międzynarodowym swobodę
w ustalaniu zasad kursowych swych walut. Ich wartość mogą ustalać w stosunku do waluty
międzynarodowej, koszyka walutowego, europejskiej jednostki walutowej (ECU) lub
specjalnych praw ciągnienia (SDR).
W niektórych krajach, nie będących członkami MFW, utrzymano parytety złota, jednakże nie
mają one związku z wzajemnymi kursami ich walut i walut innych państw.
5. TEZAURYZACJA
Gromadzenie i przechowywanie wartości, skarbu, majątku. Środkami tezauryzacji mogą być
dobra materialne, zazwyczaj o dużej wartości (nieruchomości, dzieła sztuki, antyki, złoto,
biżuteria itp.) lub pieniądz kruszcowy. Pieniądz papierowy nie spełnia warunków
dobregośrodka tezauryzacji z uwagi na zależność jego wartości nominalnej od decyzji
(ustawy) państwa, podatność na inflację i łatwość zniszczenia.
6. MANUFAKTURA
Jedna z form funkcjonowania jednostek gospodarczych (przedsiębiorstw) we wcześniejszych
stadiach rozwoju produkcji przemysłowej, powstała na przełomie XVIII i XIX w. z
przekształcenia warsztatów rzemieślniczych. Przedsiębiorca (właściciel manufaktury)
gromadził niezależnych dotąd rzemieślników, którzy z jego surowców, w określonym miejscu
wytwarzali wyroby, podobnie jak to robili w swoich warsztatach rzemieślniczych – na
prostych urządzeniach, z reguły dzięki pracy rąk (stąd nazwa), bez technicznego podziału
pracy między robotnikami. Z czasem, w miarę rozwoju, manufaktury nabierały takich cech
jak: większe wyposażenie w maszyny i urządzenia techniczne, rozwinięty techniczny podział
pracy i duża skala produkcji, co w konsekwencji doprowadziło do przekształcenia się
manufaktur w fabryki (przedsiębiorstwa przemysłowe) i dało bodziec rewolucji przemysłowej
oraz zapoczątkowało dynamiczny rozwój gospodarczy.
7. UPRZEMYSŁOWIENIE
Proces szybkiego rozwoju przemysłu przejawiający się wzrostem wolumenu produkcji oraz
ilości pracowników zatrudnionych w przemyśle.
Industrializacja zapoczątkowana została w Wielkiej Brytanii pod koniec XVIII w. (Rewolucja
przemysłowa).
8.URBANIZACJA
Zespół przemian społeczno-ekonomicznych, kulturowych i przestrzennych prowadzących do
rozwoju miast, wzrostu ich liczby, powiększania się odsetka ludności miejskiej w ogólnej
liczbie ludności państwa, rozszerzania się obszarów miejskich.
Urbanizacja przebiega w płaszczyźnie: demograficznej (przemieszczenie się ludności
wiejskiej do miast, co prowadzi do wzrostu liczby i odsetka ludności miejskiej), przestrzennej
(powiększenie się powierzchni miast, powstawanie nowych miast i tworzenie się rozległych
obszarów zurbanizowanych), ekonomicznej (wzrost liczby ludności pracującej w zawodach
pozarolniczych, przemyśle i usługach) i społecznej (przenikanie miejskich wzorów życia,
miejskiego stylu życia również na obszary wiejskie).
Zjawisko urbanizacji, związane z procesem industrializacji, pojawiło się pod koniec XVIII w.,
najpierw w Anglii, potem w krajach Europy Zachodniej, USA i Japonii, a na początku XX w.
w Europie Środkowej i Wschodniej.
9. REKONWERSJA
Proces przestawiania gospodarki po zakończeniu wojny na tory gospodarowania pokojowego.
Rekonwersja jest procesem niezwykle trudnym i skomplikowanym. Jej istotą jest szybka i
głęboka restrukturyzacja gospodarki, podporządkowanej dotychczas w całości potrzebom
wojennym, aby stała się gospodarką nakierowaną na zaspokojenie bieżących i przyszłych
potrzeb społecznych.
Rekonwersja wymaga intensywnej działalności inwestycyjnej, która natrafia na poważne
trudności spowodowane brakiem źródeł jej finansowania (niski poziom dochodu
narodowego), a także niskim poziomem zaspokojenia bieżących potrzeb ludności (wzrost
konsumpcji staje się celem o znacznie silniejszej niż w normalnych warunkach
konkurencyjności w stosunku do inwestycji).
Problem rekonwersji pojawił się w Europie po I wojnie światowej, szczególnie ostro
zaznaczył się po II wojnie światowej, której skutki ekonomiczne były znacznie głębsze.
10. DEMOGRAFIA
Nauka o prawidłowościach rozwoju ludności w konkretnych warunkach gospodarczych i
społecznych badanego terytorium. Badania demograficzne oparte są na materiałach
ilościowych dostarczanych przez statystykę ludności, obejmują one zjawiska przeszłe,
współczesne i przyszłe i dotyczą zbiorowości ludzi tj. zespołu jednostek, które stanowią
logiczną całość z punktu widzenia potrzeb analizy, np. dzieci w wieku szkolnym, ludność w
wieku produkcyjnym itp.
Podstawowymi jednostkami w demografii są: człowiek, rodzina, gospodarstwo domowe. Z
demografii wydzieliły się następujące działy: demografia opisowa – badająca stan i strukturę
populacji ludzkich oraz ich ruch; demografia porównawcza – badająca różnicę w stanie,
strukturze i ruchach populacji ludzkich w zależności od różniących je czynników; demografia
historyczna – zajmująca się rozwojem ludności w przebiegu historycznym; demografia
analityczna – ustalająca prawidłowości procesów demograficznych i umożliwiająca prognozy
demograficzne; demografia potencjalna – rozpatrująca zjawiska demograficzne, przyjmyjąca
za jednostkę liczenia nie osobę lecz osoborok.
W węższym ujęciu demografia jest gałęzią ekologii i zajmuje się tworzeniem tabel
przeżywalności oraz modelowaniem zjawisk demograficznych dla populacji roślin i zwierząt.
11. MIGRACJA, WĘDRÓWKA
Przesiedlanie lub przenoszenie się ludności z jednego miejsca do drugiego, zarówno
wewnątrz jednego kraju (migracja wewnętrzna), jak i do innego kraju (emigracja) lub z
innego kraju (imigracja). Ze względu na kryterium czasu rozróżnia się migracje: trwałą ( na
stałe), okresową (na pobyt czasowy) i sezonową.
Migracje najczęściej zachodzą z przyczyn: ekonomicznych (zarobkowych), politycznych,
religijnych i osobistych (np. małżeństwo). Ze względu na czynnik decydujący o migracji
dzielimy je na dobrowolne i przymusowe.
12. EMIGRACJA
Termin z języka łacińskiego (emigratio – wyprowadzić się) – termin prawa
międzynarodowego na oznaczenie zjawisk opuszczania przez ludzi ich terenów ojczystych
celem osiedlania się w innym regionie świata lub kraju (migracja).
Umotywowana jest najczęściej względami ekonomicznymi lub politycznymi, stanowi
przedmiot konwencji międzynarodowych oraz międzynarodowej współpracy organizacji
międzyrządowych i pozarządowych w szczególności ONZ.
13.KONURBACJA
Zespół leżących blisko siebie miast lub osiedli, powiązanych ze sobą gospodarczo i
komunikacyjnie. Konurbacja składa się z kilku równorzędnych ośrodków, stymulujących
rozwój innych, mniejszych miast. Przykładem konurbacji w Polsce jest Górnośląski Okręg
Przemysłowy.
14. MONOPOL
Forma rynku na którym działa jeden sprzedawca przy nieograniczonej liczbie nabywców.
Może przybierać formę związków producentów (kartel, trust, koncern) dających przewagę
ekonomiczną nad konkurentami poprzez osiąganie wyższych zysków, dzięki korzystnemu
kształtowaniu cen sprzedaży, jak i wobec możliwości narzucania niskich cen dostawcom.
Przesłanką istnienia monopolu może być posiadanie patentu, praw autorskich lub prawo
wyłączności na sprzedaż danego produktu na danym rynku, co może być wzmocnione
posiadaniem znaku firmowego o marce światowej. Państwo może inspirować konkurentów do
zredukowania ujemnego działania monopolistów (prawo antymonopolowe), może również
nakładać nadmierne opłaty działając jako monopolista. Monopole regulowane przez rząd czy
monopole prywatne mogą stanowić barierę w rozwoju efektywnej konkurencji.
15. SYNDYKAT
1) Typ monopolistycznego porozumienia producentów w warunkach rynku
oligopolowego, stanowiący wyższą formę umowy kartelowej (kartel). W syndykacie
następuje centralizacja zbytu produktów skartelizowanych przedsiębiorstw (wspólne
biuro zbytu), co likwiduje możliwe w kartelu odstępstwa od umów dotyczących
limitów produkcyjnych i polityki cenowej, zwiększając stopień regulowania podaży.
Syndykat, podobnie jak kartel, jest nietrwałą formą monopolizacji, z uwagi na
zachowanie przez jego członków odrębności prawnej ( w tym własnościowej)
pozwalającej na wycofanie się z zawartej umowy.
2) Termin używany w niektórych krajach (m.in. we Francji) na określenie związku
zawodowego.
16. KARTEL, POROZUMIENIE MONOPOLISTYCZNE
Rodzaj grupowej praktyki monopolistycznej, której celem jest eliminowanie lub ograniczanie
konkurencji. Porozumienia monopolistyczne dochodzą do skutku wówczas, gdy konkurenci
bądź partnerzy nie mają możliwości swoimi jednostronnymi zachowaniami narzucić cen lub
zasad współpracy.
Czynnikiem wpływającym na powstawanie karteli jest istnienie rynku oligopolowego, na
którym istnieje niewielka liczba podmiotów gospodarczych. Następuje wówczas łatwa
możliwość komunikowania się konkurentów i minimalizowanie ryzyka nieprzewidzianych
zachowań klienta, odmiennie niż jest to w warunkach naturalnej rywalizacji.
W konsekwencji zawierania karteli obniża się zainteresowanie podnoszeniem efektywności
gospodarowania. Negatywne cechy karteli można ująć następująco:
1) nie sprzyjają obniżaniu cen,
2) ograniczają konkurencję,
3) ograniczają samodzielność uczestników rynku,
4) wprowadzają restrykcje w stosunku do podmiotów nie będących partnerami
porozumień monopolistycznych,
5) stanowią zagrożenie interesu publicznego.
Wśród podziałów porozumień antymonopolowych najbardziej ogólny rozróżnia dwa rodzaje
porozumień ograniczających konkurencję:
1) porozumienie poziome(kartele horyzontalne) – charakteryzują się tym, że są
zawierane pomiędzy konkurentami, a więc podmiotami funkcjonującymi na tym
samym stopniu produkcji lub obrotu. Jako przykłady takich porozumień można
wskazać uzgodnienia między konkurentami cen, zasad ich ustalania w stosunkach z
osobami trzecimi, podział rynku wg kryteriów terytorialnych, asortymentowych,
podmiotowych, a także ustalanie lub ograniczanie wielkości produkcji, sprzedaży lub
skupu towarów.
2) porozumienia pionowe (kartele wertykalne) – do tych porozumień należą
porozumienia polegające na ustalaniu cen odsprzedaży, porozumienia dyskryminujące
niektóre kategorie podmiotów, porozumienia służące wymuszaniu transakcji
wiązanych.
Do typowych karteli należy zaliczyć: kartele podziałowe (dzielące rynek zbytu lub
zaopatrzenia), kartele kontyngentowe, kartele ograniczające dostęp do rynku lub zmierzające
co eliminacji konkurentów.
17. TRUST
Forma monopolistycznego związku przedsiębiorstw w ramach oligopolu, powstająca na
drodze łączenia się samodzielnych dotąd przedsiębiorstw tej samej branży, w celu uzyskania
większego wpływu (dominacji) na rynku określonego towaru i zwiększenia zysków.
Przedsiębiorstwa tworzące trust nieodwracalnie tracą swą dotychczasową samodzielność
ekonomiczną i prawną, podlegają wspólnemu zarządowi, a ich aktywa stają się udziałami w
truście. Ich wartość stanowi podstawę podziału zysków.
18. HOLDING
Grupa spółek, z których jedna (spółka dominująca) posiada udziały w innych spółkach
(spółkach zależnych), samodzielnych pod względem organizacyjno – prawnym, ale
finansowo uzależnionych od spółki dominującej, która zapewnia sobie tę dominację poprzez
posiadanie odpowiednich udziałów w spółkach zależnych, pozwalających kontrolować skład
organów zarządzających i działalność tych spółek.
Zgodnie z tą tendencją grupa spółek uznawana za formę związku przedsiębiorstw typu
holdingowego wyróżnia się następującymi cechami: powiązania kapitałowe między spółkami
polegające na posiadaniu przez jedne spółki udziałów (akcji) innych spółek, relacja zależności
polegająca na dominacji jednej spółki wobec spółek pozostałych, podmiotowość prawna
polegająca na zachowaniu przez każdą ze spółek pełnej niezależności prawnej (każda spółka
jest odrębnym, z punktu widzenia prawa, podmiotem gospodarczym). W zależności od celu
funkcjonowania, zakresu i rodzaju działalności, stopnia centralizacji zarządzania oraz siły
uzależnienia spółek zależnych od spółki dominującej wyróżnia się następujące typu
holdingów: finansowe i zarządzające, te ostatnie dzieli się na strategiczne i operacyjne.
19. KONCERN
Grupa przedsiębiorstw należących do tego samego właściciela, mających jednak odrębną
osobowość prawną. Koncern posiada wspólny zarząd, jego struktura polega na istnieniu
przedsiębiorstwa dominującego oraz grupy przedsiębiorstw zależnych, poddanych
jednolitemu kierownictwu, jeśli idzie o rozstrzyganie najważniejszych kwestii, niezależnych
jednak często w swej bieżącej, operatywnej działalności oraz nie tracących swej odrębności
organizacyjnej i prawnej.
Do jego utworzenia dochodzi przez fuzję lub przez wykup kontrolnego pakietu udziałów, ale
również przez zgodę na korzystanie przez przedsiębiorstwo dominujące z patentów, licencji
itp. Innych członków koncernu. Najczęściej jest to związek spółek.
Koncern może mieć charakter struktury pionowej, obejmującej przedsiębiorstwa działające w
kolejnych fazach jednego, dużego procesu technologicznego, bądź poziomej, obejmującej
jednostki wykorzystujące te same technologie, wspólną bazę surowcową itp. Może mieć
również strukturę bardziej luźną, zbliżoną do konglomeratu. Jako uczestnik koncernu
występuje często bank, który obsługuje w pierwszym rzędzie przedsiębiorstwa koncernu.
Głównym celem koncernu jest zlikwidowanie konkurencji między przedsiębiorstwami oraz
utworzenie wspólnoty kapitałowej wzmacniającej podstawy funkcjonowania, co daje
możliwości rozszerzenia zakresu działalności gospodarczej, opanowania rynków zbytu oraz
poprawy efektywności gospodarowania.
20. CŁO
Forma podatku, nakładanego przez państwo na towary przywożone z zagranicy (cło
importowe), wywożone za granicę (cło eksportowe) lub (do 1921, kiedy zostało zabronione
przez Konwencję Brukselską) przewożone przez terytorium danego kraju (cło przewozowe).
Stosowane już w starożytności, było początkowo wyłącznie elementem polityki fiskalnej
państwa (zwiększenie dochodów skarbowych). Od XVII w. zaczyna wzrastać jego rola jako
instrumentu gospodarczego, pozwalającego poprzez ograniczenie wymiany z zagranicą
realizować określone cele gospodarcze.
W zależności od celów polityki handlowej wyróżnia się cła:
1) prohibicyjne – zahamowanie importu określonych towarów,
2) protekcyjne – ochrona interesów rodzimych producentów,
3) reglamentacyjne – regulujące kierunki i strukturę handlu zagranicznego.
Wykaz grup towarowych objętych cłem i wysokość stawek celnych zawiera taryfa celna.
Integracja gospodarcza i polityczna państw zrzeszonych w różnych organizacjach
międzynarodowych sprzyja obniżaniu, a nawet całkowitej eliminacji ceł (Unia celna, Układ
Ogólny w Sprawie Taryf Celnych i Handlowych GATT, Światowa Organizacja Handlu).
21. OBLIGACJA
Papier wartościowy, najczęściej na okaziciela, będący dowodem udzielenia pożyczki przez
nabywcę obligacji jej emitentowi.
Emitentami obligacji mogą być: skarb państwa (obligacje skarbowe), związki samorządowe
(obligacje gminne, municypalne, komunalne) lub duże przedsiębiorstwa (obligacje
przedsiębiorstw).
Obligacja ma wartość nominalną, równą zazwyczaj kwocie pożyczki (kurs), jeżeli jest
przedmiotem obrotu giełdowego lub pozagiełdowego w okresie pomiędzy datą emisji a datą
wykupu. Ta druga uzależniona jest od stopy oprocentowania oraz aktualnego popytu i
podaży.
Posiadaczowi obligacji przysługuje z tytułu udzielonej pożyczki wynagrodzenie w postaci
oprocentowania. W zależności od sposobu jego ustalania wyróżnia się:
1) obligacje o stałej stopie procentowania, emitowane najczęściej w warunkach braku
inflacji, przy niskim i ustabilizowanym jej poziomie lub spadkowej tendencji,
2) obligacje o zmiennej stopie oprocentowania, emitowane w warunkach wzrostu stopy
inflacji lub nieregularnych jej wahań,
3) obligacje o kuponie zerowym (odmiana obligacji o stałej stopie oprocentowania),
emitowane po cenie niższej niż nominalna, a wykupywane po cenie nominalnej,
4) obligacje zamienne, emitowane przez spółki akcyjne, które zamiast lub równolegle z
oprocentowaniem dają posiadaczowi prawo do zamiany ich na akcje tej spółki wraz z
upływem terminu wykupu (w Polsce obligacje tego typu emitowane były przez
państwo z prawem zamiany na akcje prywatyzowanych przedsiębiorstw
państwowych).
Oprocentowanie może być wypłacane posiadaczowi obligacji jednorazowo w momencie ich
wykupu lub sukcesywnie np. co kwartał lub co pół roku ( wprzypadku obligacji wieloletnich
lub bezterminowych).
22. AKCJE
W ekonomii – papiery wartościowe stanowiące dowód udziału jego właściciel w kapitale
spółki akcyjnej, upoważniające do otrzymywania części zysku spółki (dywidenda) oraz do
głosowania na zebraniach akcjonariuszy.
23. UNIFIKACJA PRAWA
Ujednolicenie obowiązującego prawa przez wprowadzenie jednakowych przepisów na terenie
danego państwa lub kilku państw (np. dotyczących ceł). Unifikacja prawa nastąpiła w Polsce
po 1918 (na terenach byłych zaborów obowiązywały prawa państw zaborczych). Unifikacja
prawa cywilnego została przeprowadzona dopiero w latach 1945-1950.
24. POPYT
Ilość towaru, którą nabywcy są skłonni kupić w określonym czasie przy ustalonej cenie. Przy
niezmienności innych warunków rynkowych wzrost ceny powoduje zmniejszenie wielkości
popytu, a obniżka ceny wywołuje wzrost wielkości popytu.
Dla danego towaru rozróżnia się popyt indywidualny ( ze strony określonego nabywcy) i
popyt rynkowy (ze strony wszystkich jego nabywców). Popyt wszystkich nabywców na
wszystkie towary to popyt globalny (zagregowany).
Poziom i zmiany popytu na dany towar wyznaczane są przez czynniki rynkowe – zmiany
poziomu dochodów nabywców, cen innych towarów oraz oczekiwania nabywców co do
zmian cen w przyszłości, a także czynniki pozarynkowe: demograficzne (takie jak liczba
ludności, przyrost naturalny, struktura ludności pod względem płci, poziomu wykształcenia,
rodzaju wykonywanej pracy, miejsca zamieszkania itp.), naturalne (klimatyczno-
atmosferyczne, środowiskowe), preferencje nabywców (gusty, upodobania, zwyczaje,
tradycje, moda), polityczne (zagrożenia wewnętrzne i zewnętrzne, wojny).
Elastyczność Popytu – stopień reakcji wielkości popytu na zmiany ceny towaru określa
wskaźnik cenowej elastyczności popytu €, będący relacją procentowej zmiany wielkości
popytu do procentowej zmiany ceny. W zależności od jego poziomu wyróżnia się popyty:
- sztywny (E = 0),
-
- proporcjonalny (E = 1),
-
Wielkość wpływu zmian popytu, wynikającego z oddziaływania czynników pozacenowych,
na zmianę ceny określa wskaźnik fleksybilności (giętkości) cen.
Wzrost popytu – przy innych warunkach rynkowych niezmiennych – powoduje podwyżkę
ceny, zmniejszenie popytu jest przyczyną obniżki ceny. Wpływ zmian dochodów na popyt
mierzy się wskaźnikiem dochodowej elastyczności popytu, będącym relacją procentowej
zmiany popytu do procentowej zmiany dochodów.
25. DUMPING
Sprzedaż towarów eksportowych za granicę po cenach niższych niż w kraju. Przesłankami
jego stosowania może być: dążenie do opanowania nowych rynków lub utrzymania pozycji
na dotychczasowych poprzez wyeliminowanie lub ograniczenie konkurencji, zdobycie
dodatkowych dewiz, zmniejszenie lub likwidacja nadwyżki podaży na rynku krajowym.
Dumping może być stosowany przez monopole, ewentualnie oligopole czasowo lub stale.
Sprzyja mu protekcyjna polityka handlowa państwa. Wywołuje niekorzystne skutki: w kraju
eksportera – konsumenci płacą wyższe ceny, pokrywając straty związane z niskimi cenami w
eksporcie, w kraju importera – ograniczenie produkcji własnej wobec konkurencji tanich
towarów importowych. Po opanowaniu rynku eksporter podnosi ceny często do poziomu
wyższego niż poprzednio.
Istniej etakże dumping walutowy, polegający na świadomym zaniżaniu przez państwo kursu
waluty krajowej w stosunku do walut obcych w celu zwiększenia konkurencyjności towarów
własnych na rynkach międzynarodowych (ich ceny wyrażone w walutach obcych obniżają
się) i zmniejsza konkurencyjność towarów importowanych na własnym rynku (ich ceny
wyrażone w walucie krajowej są wyższe). Prowadzi to do zwiększenia eksportu i
ograniczenia importu, a zatem poprawy salda bilansu handlowego.
26. EMBARGO
Narzędzie polityki handlu zagranicznego i represji ekonomicznej, a pośrednio i politycznej,
mogącej polegać na całkowitym lub częściowym zakazie eksportu towarów z tego obszaru,
zakazie wyjazdu obywateli, odpływania statków lub lotów samolotów w określonym
kierunku, zatrzymaniu statków obcego państwa z ładunkiem, a w czasie wojny – zatrzymaniu
statków państwa neutralnego (może być za odszkodowaniem) w celu wykorzystania ich dla
potrzeb wojennych.
Embargo może dotyczyć także przepływu informacji (np. w trakcie negocjacji
międzynarodowych) lub nowoczesnej techniki i technologii (zwłaszcza wojskowej) do
określonych państw. Jest ono niezgodne z prawem międzynarodowym, jeśli nie wynika z
konieczności ochrony przed skutkami postępowania obcego państwa.
27. EKSPORT, EKSPORTER, EKSPANSJA EKSPORTOWA
Zorganizowana działalność polegająca na wywozie za granicę danego kraju towarów, usług
oraz kapitałów. Trudni się nią zwykle zorganizowany specjalnie w tym celu podmiot
gospodarczy – eksporter albo jako bezpośredni wytwórca albo jako podmiot pośredniczący w
obrocie z zagranicą.
Ekspansja eksportowa na rynki zagraniczne posiada podstawowe znaczenie dla gospodarki z
tytułu pozyskania dewiz, poprawy bilansu płatniczego oraz stanowi o miejscu i udziale
danego kraju w międzynarodowym podziale pracy.
28. IMPORT
Kupno towarów lub usług z zagranicy. Jest wynikiem międzynarodowego podziału pracy.
Zaopatruje gospodarkę w towary (usługi), których wytworzenie w kraju uważa się w danych
warunkach za niemożliwe lub mniej korzystne niż wykorzystanie dóbr realizowanych za
granicą.
29. NACJONALIZACJA
Przyjmowanie na własność państwa prywatnych przedsiębiorstw lub ziemi – przeciwieństwo
prywatyzacji.
W gospodarce planowej, w okresie jej powstawania, nacjonalizacja jest podstawowym
instrumentem tworzenia społecznej (państwowej) formy własności, stanowiącej podstawę
istnienia tej gospodarki. Przyjmuje postać aktu prawnego, z mocy którego dokonuje się
wywłaszczenia bez odszkodowania (rzadziej za odszkodowaniem – z reguły symbolicznym)
określonych przedsiębiorstw lub całych dziedzin wytwarzania (w skrajnych przypadkach -
wszystkich).
W gospodarce rynkowej odbywa się ona drogą wykupu lub wywłaszczenia za
odszkodowaniem ( gdy negocjacje z dotychczasowym właścicielem, dotyczące wykupu, nie
przynoszą rezultatu).
Przyczynami nacjonalizacji mogą być:
1) przeciwdziałanie niekorzystnym skutkom monopolizacji (monopol),
2) konieczność utrzymania i rozwoju tych dziedzin działalności gospodarczej, które stają
się mniej atrakcyjne dla właścicieli prywatnych ze względu na obniżające się zyski, a
przynoszą społeczeństwu określone korzyści i wpływają na poziom jego dobrobytu.
3) Konieczność restrukturyzacji i unowocześnienia pewnych gałęzi produkcji, jeśli
przekracza to możliwości prywatnych przedsiębiorstw, a jest korzystne ze
społecznego punktu widzenia (w tym przypadku po pewnym czasie następuje
ponownie reprywatyzacja).
30. NACJONALIZACJA W POLSCE
Po zakończeniu II wojny światowej, dekretem z 3 stycznia 1946 znacjonalizowano
(nacjonalizacja) bez odszkodowania przedsiębiorstwa i instytucje należące do Rzeszy
Niemieckiej i Wolnego Miasta Gdańska oraz ich obywateli (z wyjątkiem polskich i innych
narodowości prześladowanych w czasie wojny), a także do obywateli polskich i innych
krajów, którym udowodniono współpracę z okupantem.
Za odszkodowaniem znacjonalizowano pozostałe przedsiębiorstwa, jeśli na jednej zmianie
mogły zatrudnić więcej niż 50 pracowników. Dekretem z 6 listopada 1944 upaństwowiono
część dużych majątków ziemskich (większość rozparcelowano w ramach reformy rolnej), a
dekretem z 12 grudnia 1944 – obszary leśne o powierzchni powyżej 25 ha.
31. BANK
Instytucja finansowa, której zadaniem jest obsługa obiegu pieniądza oraz skupianie wolnych
kapitałów finansowych i oszczędności (przyjmowanie depozytów) i przekształcanie ich w
kapitały funkcjonujące (udzielanie kredytów).
Bank jest samodzielnym i samofinansującym się przedsiębiorstwem, działającym w oparciu o
prawo bankowe i własny statut. Dochodem banku jest różnica między wpływami z odsetek od
udzielonych kredytów i pobieranych prowizji i opłat za wykonywane usługi a odsetkami
płaconymi depozytariuszom.
Mnogość i różnorodność operacji dokonywanych przez bank oraz wielość klientów i
zróżnicowanie ich potrzeb stały się podstawą daleko posuniętej specjalizacji banków we
współczesnej gospodarce (system bankowy).
Wyróżnia się trzy rodzaje operacji bankowych:
1) operacje bierne – ich celem jest gromadzenie przez bank środków pieniężnych
poprzez zaciąganie zobowiązań, to: przyjmowanie wkładów, emisja papierów
wartościowych oraz zaciąganie kredytów w innych bankach, w tym w banku
centralnym.
2) operacje czynne – mają na celu wykorzystanie środków zgromadzonych w wyniku
operacji biernych oraz kapitałów własnych dla osiągnięcia dochodu. Polegają na
udzielaniu kredytów oraz dokonywaniu lokat (np. zakup papierów wartościowych,
dyskonta weksli itp.)
3) operacje usługowe (komisowe, pośredniczące) – są to czynności wykonywane przez
bank na rachunek i zlecenie klientów. Zaliczyć tu można m.in.. dokonywanie
rozliczeń gotówkowych i bezgotówkowych, operacje kupna i sprzedaży papierów
wartościowych, realizację zleceń płatniczych w obrocie zagranicznym i inne.
32. BANK CENTRALNY
Bank emisyjny – jedyny mający prawo do emisji biletów bankowych, jest bankiem
państwowym – gromadzi dochody i dokonuje wypłat z budżetu państwa, udziela mu
kredytów i obsługuje dług publiczny, reguluje obieg pieniądza wewnątrz kraju i czuwa nad
zachowaniem równowagi bilansu płatniczego, gromadzi rezerwy złota i dewiz, aktywnie
oddziałuje na gospodarkę wspomagając rząd w realizacji celów polityki gospodarczej.
Jest bankiem banków – reguluje potencjał kredytowy banków poprzez kształtowanie stóp
rezerw obowiązkowych i kredytu refinansowego, poprzez nadzór i kontrolę banków zapewnia
spójność i stabilność systemu bankowego w kraju. W Polsce bankiem centralnym jest
Narodowy Bank Polski.
33. KAPITAŁ, FUNDUSZ
Majątek, który może przynosić jego właścicielowi dochód w postaci wartości dodatniej.
Kapitał w przedsiębiorstwie występuje w postaci kapitału własnego i kapitału obcego.
Do kapitału własnego zalicza się środki będące własnością przedsiębiorstwa, np. wkłady
właścicieli (wspólników, udziałowców, akcjonariuszy), rezerwy z zysków itp.
Kapitał obcy to środki będące czasowo w dyspozycji przedsiębiorstwa, np. pożyczki, kredyty,
zobowiązania wobec dostawców, pracowników itp.
34. RING
Krótkoterminowe porozumienie o monopolistycznym charakterze, zawierane przez
przedsiębiorców głównie w celu ustalenia wspólnej polityki cen.
35.PROTEKCJONIZM
Polityka mająca na celu ochronę rynku krajowego przed konkurencją zagraniczną poprzez
ograniczenie importu oraz pobudzenie eksportu.
Narzędziami ograniczającymi import są: cła, ograniczenia ilościowe (kontyngenty, embargo) i
bariery pozataryfowe (utrudnienie importu np. poprzez długotrwałość i drobiazgowość
odpraw celnych, stawianie bardzo wysokich wymagań jakościowych importowanym
towarom, zakazy wykorzystywania w przedsiębiorstwach i instytucjach państwowych
surowców, materiałów i innych towarów pochodzenia zagranicznego itp.). Pobudzeniu
eksportu służą dotacje dla przedsiębiorstw podejmujących produkcję eksportową.
Polityka protekcjonizmu powoduje natomiast wzrost cen, ograniczenie dostępności towarów,
obniżenie efektywności ogólnogospodarczej, zmniejszenie realnych dochodów gospodarki.
Jest ona jednak często stosowana pod presją tych grup podmiotów gospodarczych, którym
przynosi korzyści. Jest przy tym prosta w zastosowaniu i zapewnia dochody budżetowi
państwa.
Argumentami najczęściej wysuwanymi na jej rzecz są: zapewnienie obronności państwa
poprzez ochronę celną lub administracyjne zakazy importu towarów uznanych za strategiczne
(produkcja zbrojeniowa, także żywności, leków i innych), ochrona nowych, rozwijających się
dziedzin wytwarzania przed konkurencją towarów zagranicznych, przeciwdziałanie
bezrobociu, zapobieganie odpływowi pieniędzy z kraju. Z wyjątkiem pierwszego, pozostałe
argumenty mają charakter pozorny – pozytywne efekty protekcjonizmu występują tylko w
krótkich okresach, w długich natomiast ujawniają się efekty negatywne (postulowane cele
można osiągnąć innymi sposobami).
36. INTERWENCJONIZM PAŃSTWOWY
Polityka aktywnego oddziaływania państwa na przebieg procesów gospodarczych.
Przeciwieństwo liberalizmu gospodarczego. Zwolennicy interwencjonizmu wskazują na trzy
główne jego cele: ograniczenie bezrobocia do poziomu uznanego za niezbędny, a nawet
korzystny dla gospodarki, pobudzenie popytu globalnego, którego niedostateczny poziom
uznaje się za jedną z przyczyn wahań koniunkturalnych oraz podniesienie tempa wzrostu
gospodarczego. Do głównych narzędzi pozwalających realizować politykę interwencjonizmu
należą:
1) Podejmowanie przez państwo przedsięwzięć inwestycyjnych pozwalających
zwiększyć zatrudnienie bez wzrostu podaży dóbr i usług (np. roboty publiczne).
2) Dotacje do nierentownych przedsiębiorstw lub ich nacjonalizacja,
3) Protekcjonizm w zakresie handlu zagranicznego,
4) Polityka monetarna,
5) Polityka fiskalna.
Zakres i wykorzystanie tych narzędzi zależy od potrzeb gospodarki, wynikających przede
wszystkim ze stopnia jej rozwoju oraz aktualnego stanu koniunktury. Polityka
interwencjonizmu państwowego stwarza zagrożenie inflacją, wynikające ze zwiększonych
wydatków budżetu państwa (Deficyt budżetowy). Źródłem jej finansowania jest najczęściej
dług publiczny.
37. PODAŻ
Ilość towaru, którą dostawcy są skłonni dostarczyć na rynek w określonym czasie. Przy
niezmienności innych warunków rynkowych wzrostowi ceny towaru towarzyszy wzrost
podaży, a obniżaniu się ceny – spadek wielkości podaży.
Dla danego towaru rozróżnia się podaż indywidualną (ze strony pojedynczego dostawcy) i
podaż rynkową (ze strony wszystkich dostawców). Podaż wszystkich towarów ze strony
wszystkich dostawców to podaż globalna (zagregowana).
Zmiany podaży dokonują się m.in. pod wpływem zmian poziomu kosztów produkcji,
wynikających bądź to ze zmian cen czynników produkcji, bądź z postępu technicznego, pod
wpływem inwestycji, handlu zagranicznego, warunków naturalnych związanych z procesami
wytwórczymi.
Elastyczność podaży – stopień reakcji wielkości podaży na zmianę ceny określa wskaźnik
cenowej elastyczności podaży (E), będący relacją procentowej zmiany wielkości podaży
towaru do procentowej zmiany jego ceny. Podaje on procentową zmianę wielkości podaży
pod wpływem 1-procentowej zmiany ceny. W zależności od poziomu tego wskaźnika
wyróżnia się podaże:
- sztywną (E = 0),
-
- proporcjonalną (E = 1),
-
-
Zmiany podaży pod wpływem czynników pozacenowych wpływają na zmianę ceny: wzrost
podaży powoduje obniżkę ceny, zmniejszenie podaży jest przyczyną wzrostu ceny (przy
założeniu niezmienności innych warunków rynkowych).
Stopień reakcji ceny na zmiany podaży określa wskaźnik ekspansybilności cen, będący
relacją procentowej zmiany ceny do procentowej zmiany podaży.
38. RYNEK
Ogół transakcji kupna-sprzedaży (stosunków wymiennych) oraz warunków umożliwiających
ich realizację.
Rynek jest formą nawiązania kontaktów między kupującymi i sprzedającymi, która pozwala
im ujawnić, co chcą kupić lub sprzedać i na jakich warunkach, oraz, po ewentualnym
skorygowaniu oczekiwań, ustalić zasady transakcji (cenę, ilość, sposób, miejsce i czas
realizacji) możliwe do zaakceptowania przez obie strony.
39. RYNEK FINANSOWY
Rynek, na którym przedmiotem wymiany jest kapitał w formie finansowej. Na rynku
finansowym podmioty gospodarcze posiadające wolne środki pieniężne, zwane inwestorami
finansowymi, udostępniają je innym podmiotom gospodarczym w zamian za papiery
wartościowe zapewniające im uzyskanie w przyszłości określonego dochodu.
Podmioty gospodarcze, które potrzebują kapitału w formie pieniężnej (inwestorzy rzeczowi
lub pośrednicy finansowi), uzyskują go na rynku finansowym, emitując papiery wartościowe
mogące stać się przedmiotem dalszej wymiany na tym rynku. Na rynku finansowym dokonuje
się zatem wymiana kapitału w formie pieniężnej na kapitał w postaci papierów
wartościowych.
Uczestnikami rynku finansowego są: reprezentujący podaż kapitału w formie pieniężnej
inwestorzy finansowi, reprezentujący popyt na ten kapitał inwestorzy rzeczowi (np.
gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa, państwo i instytucje samorządowe) oraz pośrednicy
finansowi – banki, fundusze inwestycyjne, towarzystwa ubezpieczeniowe, fundusze
emerytalne, biura maklerskie.
Z uwagi na zróżnicowanie terminu zwrotu kapitału w ramach rynku finansowego rozróżnia
się rynek kredytowy i rynek kapitałowy, pozostające w ścisłej zależności. Wynika ona z
faktu, że kształtowanie się cen kapitału (stóp procentowych kursów papierów wartościowych)
determinuje sposób lokowania rezerw pieniężnych – na rynku kredytowym bądź na rynku
kapitałowym. Zmiany tych cen powodują, że uczestnicy rtynku finansowego zmieniają swoje
zachowania i przenoszą swój popyt i podaż z jednego rynku na drugi.
40. KREDYT
Stosunek ekonomiczny, wynikający ze świadczenia przez jedną ze stron (wierzyciela) na
rzecz drugiej strony (dłużnika) określonej wartości w towarze lub w pieniądzu na warunkach
zwrotu równowartości w późniejszym terminie. Termin ten może być ustalony wyraźnie,
zwyczajowo lub nie ustalony w ogóle.
Stosunki kredytowe w obrocie gospodarczym wiążą się z reguły z wynagrodzeniem
wierzyciela w postaci procentu. Ze względu na przedmiot kredytu rozróżnia się jego dwa
podstawowe rodzaje: kredyt towarowy (kupiecki, handlowy) i kredyt pieniężny (bankowy).
41. PRODUKT NARODOWY NETTO, DOCHÓD NARODOWY
Miernik efektów rocznej działalności gospodarki, obliczany poprzez odjęcie od produktu
narodowego brutto wartości amortyzacji.
PNN jest to ilość pieniędzy, jaką dysponuje gospodarka na wydatki na dobra i usługi, po
odłożeniu kwoty niezbędnej do odtworzenia zużytego w ciągu roku kapitału trwałego i
utrzymania na dotychczasowym poziomie zasobu kapitału i rozmiarów produkcji.
Z uwagi na trudności w ustaleniu rzeczywistej wielkości amortyzacji (odpisy amortyzacyjne
ustalane dla celów rachunku kosztów nie odzwierciedlają rzeczywistego zużycia kapitału, jest
to tylko szacunek) w praktyce częściowej wykorzystywany jest produkt narodowy brutto.
42. ROZWÓJ GOSPODARCZY
Długofalowy proces przemian dokonujących się w gospodarce. Obejmuje zarówno zmiany
ilościowe, dotyczące wzrostu produkcji, zatrudnienia, inwestycji, rozmiarów funkcjonującego
kapitału, dochodów, spożycia i innych wielkości ekonomicznych charakteryzujących
gospodarkę od strony ilościowej (wzrost gospodarczy), jak również towarzyszące im zmiany
o charakterze jakościowym.
Do tych drugich zaliczyć należy przede wszystkim postęp techniczny i technologiczny,
doskonalenie systemu powiązań wewnątrzgospodarczych i powiązań z gospodarką światową,
wzrost poziomu kwalifikacji siły roboczej, zmiany struktury gospodarki zmierzające do jej
unowocześnienia, wzrost poziomu efektywności w skali mikro- i makroekonomicznej,
pojawienie się nowych produktów i doskonalenie jakości już produkowanych. Możliwy jest
wzrost gospodarczy bez rozwoju, rozwój bez wzrostu nie jest możliwy.
43. PRODUKCJA
Pierwsza i najważniejsza faza procesu gospodarowania. Świadoma, celowa i zorganizowana
działalność ludzi, polegająca na wytwarzaniu dóbr materialnych i świadczeniu usług dla
zaspokojenia ich potrzeb.
Warunkiem prowadzenia produkcji jest połączenie w jednym miejscu i czasie trzech
tradycyjnych czynników produkcji: pracy(zatrudnienia), ziemi i kapitału oraz dwóch
nowoczesnych – techniki i technologii oraz przedsiębiorczości. Rozmiary produkcji
uzależnione są od: nakładów czynników produkcji, możliwości ich powiększania w czasie
oraz od możliwości substytucji jednych czynników przez inne (głównie pracy przez kapitał).
W przedsiębiorstwie w krótkim okresie (kilkunastu tygodni) istnieje możliwość powiększania
nakładów tylko niektórych czynników produkcji (zatrudnienia i obrotowej części kapitału), w
tych warunkach wielkość produkcji rośnie najpierw szybciej, a później wolniej od nakładów
tych czynników, po czym osiąga maksimum.
W długim okresie, gdy wszystkie czynniki mogą zostać powiększone, wielkość produkcji
rośnie proporcjonalnie (bez zmiany techniki i technologii) lub bardziej niż proporcjonalnie
(wraz z postępem technicznym) w stosunku do nakładów czynników produkcji.
44.GOSPODARKA, PROCES GOSPODAROWANIA
Zorganizowana działalność ludzi zmierzająca do zaspokajania potrzeb. Obejmuje cztery fazy:
produkcję, podział, wymianę (handel), konsumpcję. Proces gospodarowania charakteryzuje
się ciągłością oraz społecznym charakterem – wymaga wzajemnej współpracy ludzi w
realizacji każdej z tych faz. Przebieg procesu gospodarowania podlega regulacji przez
mechanizm rynkowy, pewien wpływ na niego ma także państwo (w gospodarce planowej jest
to wpływ decydujący).
W zależności od bezpośredniego celu działalności wytwórczej wyróżnia się gospodarkę
naturalna i towarową. Istotą tej pierwszej jest podporządkowanie procesu produkcji i podziału
zaspokojeniu własnych potrzeb producentów.
Wysoki stopień samowystarczalności producentów ograniczał w niej zakres wymiany.
Dominowała we wcześniejszych systemach ekonomiczno-społecznych: wspólnocie
pierwotnej, niewolnictwie, feudalizmie. W gospodarce towarowej bezpośrednim celem
działalności gospodarczej staje się produkcja na sprzedaż, z czym łączy się konieczność
rozwoju wymiany, początkowo bezpośredniej (towar za towar), a później za pośrednictwem
pieniądza (gospodarka towarowo- pieniężna).
Przesłankami istnienia gospodarki towarowej jest społeczny podział pracy oraz prywatna
własność czynników wytwórczych. Pojawiła się już w niewolnictwie, ale jej dominacja i
rozkwit rozpoczęły się dopiero od XVIII w. wraz z pojawieniem się kapitalizmu.
45. BIMETALIZM
System pieniężny, w którym prawnymi środkami płatniczymi są równocześnie dwa kruszce
(złoto i srebro). Określony między nimi stały kurs ustawowy powinien być równy relacji
rynkowej wartości (cen) obu kruszców.
Obydwa na równi uczestniczą wówczas w obiegu pieniężnym. Jeśli jednak relacja rynkowa
złota i srebra różni się od ustawowej relacji monet złotych i srebrnych, wówczas pieniądz
relatywnie droższy („lepszy”) jest tezauryzowany (oszczędzany, odkładany), a w obiegu
pozostaje pieniądz relatywnie tańszy („gorszy”).
Prawidłowość nazywa się prawem Greshama-Kopernika. Przeciwieństwem bimetalizmu jest
monometalizm.
46. MONETARYZM
System współczesnych poglądów ekonomicznych, stanowiący kontynuację kierunku
subiektywistycznego, związany przede wszystkim z dorobkiem naukowym M. Friedmana, a
także K. Brunnera, A. Meltzera, D. Laidlera i innych.
Stanowi współczesną, zmodyfikowaną wersję ilościowej teorii pieniądza, głoszącej, że
wartość pieniądza jest odwrotnie proporcjonalna, a poziom cen wprost proporcjonalny do
ilości pieniądza w obiegu. Jej początki sięgają merkantylizmu, kiedy J. Bodin sformułował
opisowo zależność między ilością kruszców a poziomem cen, a dowód istnienia tej zależności
w powiązaniu z wartością kruszcu przeprowadził B. Davanzatii
Elementy ilościowej teorii pieniądza widoczne są w wielu późniejszych systemach poglądów
ekonomicznych, najpełniejszego jej rozwinięcia dokonał I. Fisher, formułując pieniężne
równanie wymienne, z którego wynika, że suma cen sprzedawanych towarów równa się
iloczynowi ilości pieniądza (gotówkowego i bezgotówkowego) i szybkości jego obiegu.
Monetaryzm zakładając względną stałość szybkości obiegu pieniądza, uznaje jego podaż za
podstawowy czynnik określający nominalną wartość produktu społecznego. Dla stabilizacji
gospodarki postuluje ścisłe powiązanie tej podaży ze wzrostem realnych rozmiarów produktu
społecznego, odrzucając równocześnie inne formy interwencjonizmu państwowego, jako
zakłócające naturalną grę sił rynkowych. Spełnienie powyższego postulatu ma przeciwdziałać
inflacji, z którą walkę monetaryzm uznaje za priorytetową w stosunku do bezrobocia.
47.REPARACJE
Świadczenia jednego państwa na rzecz innego państwa bądź organizacji międzynarodowej,
będącej wynagrodzeniem za wyrządzone szkody i straty. Reparacje mogą także polegać na
przywróceniu stanu poprzedniego. Najczęstsze są reparacje wojenne, płacone przez państwo
zwyciężone państwom zwycięskim.
48. PODATEK
Przymusowe, bezzwrotne i nieodpłatne świadczenie pieniężne o charakterze powszechnym,
nakładane z mocy prawa przez państwo lub inne organy władzy publicznej (np. samorządy
lokalne) na osoby fizyczne i prawne.
Historia:
Za pierwotne formy podatków uznaje się znane już w starożytności daniny (w naturze i
pieniądzu) od ludności na rzecz panującego oraz kontrybucje płacone przez ludność
okupowanego kraju na rzecz kraju zwycięskiego. Rozwojowi społeczeństw towarzyszyła
ewolucja podatków, zmieniająca ich charakter z doraźnego na regularny, z dobrowolnego na
przymusowy, z płaconego na rzecz panującego na płacony na rzecz państwa, ze świadczenia
w naturze na pieniężne. Dokonywało się także zróżnicowanie i zwiększanie liczby płaconych
podatków z punktu widzenia przedmiotów i podmiotów opodatkowania.
Podatki spełniają trzy główne funkcje:
1) fiskalną – są głównym źródłem dochodów budżetu państwa, gwarantują finansowanie
wydatków publicznych. Jest to pierwotna, najstarsza funkcja podatków,
2) redystrybucyjną – są instrumentem przesuwania dochodów pomiędzy różnymi
grupami społecznymi,
3) stymulacyjną – są wykorzystywane przez państwo jako instrument oddziaływania na
decyzje podmiotów gospodarczych w celu skorelowania ich z założeniami polityki
gospodarczej i społecznej państwa.
Rodzaje podatków:
Ogół podatków funkcjonujących w państwie w określonym czasie tworzy system podatkowy.
Mnogość i różnorodność stosowanych współcześnie podatków wymaga dokonania
klasyfikacji ich ogółu przy uwzględnieniu różnych kryteriów. Z punktu widzenia jedności
podmiotu opodatkowania wyróżnia się podatki bezpośrednie i podatki pośrednie.
Rodzaj przedmiotu opodatkowania jest podstawą podziału podatków na podatki dochodowe,
podatki od obrotu i konsumpcji (podatek VAT) oraz podatki majątkowe. W zależności od
organu pobierającego podatki można je podzielić na podatki centralne i podatki lokalne.
W zależności od sposobu opodatkowania dochodów pochodzących z różnych źródeł
rozróżnia się podatek globalny i podatek cedularny.
49. RECESJA
Termin stosowany do określenia pierwszej fazy cyklu gospodarczego, w której zmniejszenie
stopnia aktywności gospodarczej przejawia się tylko w obniżeniu tempa wzrostu produktu
krajowego brutto (PKB) w porównaniu z poprzednim okresem, nie następuje natomiast
bezwzględny spadek rozmiarów produkcji, a w konsekwencji produktu krajowego brutto,
określany mianem kryzysu.
Obniżaniu się tempa wzrostu PKB w fazie recesji towarzyszą zazwyczaj: niższy poziom
wydajności pracy, zahamowanie wzrostu lub nawet obniżenie realnych płac i, zysków i
innych dochodów społeczeństwa, zmniejszenie tempa wzrostu lub też spadek nakładów
inwestycyjnych, zahamowanie wzrostu cen, wzrost bezrobocia.
50. GIEŁDA
Regularnie odbywające się w określonym miejscu i czasie, podporządkowane określonym
regułom spotkanie osób pragnących zawrzeć transakcję kupna-sprzedaży i osób
pośredniczących w tych transakcjach. Giełda jest rynkiem przedmiotów zamiennych tego
samego rodzaju, określonych co do ilości, miary i wagi, a w przypadku towarów – także co do
norm jakościowych, dzięki czemu transakcje odbywają się bez konieczności fizycznej
obecności ich przedmiotu na giełdzie. Ceny transakcji kształtują się pod wpływem aktualnej
podaży i popytu i są podawane do wiadomości publicznej.
Poprzez olbrzymią koncentrację podaży i popytu giełdy odgrywają znaczą rolę w życiu
gospodarczym, wyznaczając ceny towarów nie tylko na rynku krajowym, ale i
międzynarodowym. Zakres działania pozwala wyróżnić giełdy międzynarodowe, krajowe i
regionalne. Z punktu widzenia norm prawnych, giełdy można podzielić na państwowe i
prywatnoprawne (spółki akcyjne lub stowarzyszenia). W zależności od rodzaju przedmiotu
transakcji wyróżnia się giełdy towarowe, giełdy papierów wartościowych i giełdy usług. Na
giełdach towarowych zawiera się natychmiastowe lub terminowe transakcje kupna-sprzedaży
w zakresie które poddają się standaryzacji: surowców spożywczych (roślinnych i zwierzęcych
np. kawa, herbata, cukier, zboża, ziarno kakaowe, skóry) oraz przemysłowych (metale np.
cynk, ołów, miedź, materiały pędne – np. benzyna, ropa naftowa, smary, chemikalia itp.).
Wśród giełd usługowych największe znaczenie mają giełdy frachtowe (ustalające ceny i
zasady zawierania kontraktów w zakresie transportu morskiego) oraz ubezpieczeniowe.
51. DEPOZYT
Umowa, na mocy której przechowawca zobowiązuje się zachować w stanie nie pogorszonym
rzecz ruchomą oddaną mu na przechowanie. Przyjmuje się, że przechowawcy należy się
wynagrodzenie, chyba że z umowy lub z okoliczności wynika, że zobowiązał się on
przechować rzecz bez wynagrodzenia.
Przechowawca zobowiązany jest wydać tę samą rzecz, którą otrzymał na przechowanie
(depozyt prawidłowy).
W nauce prawa wyróżniany jest również tzw. depozyt nieprawidłowy (depozyt nieregularny),
którego przedmiotem są pieniądze albo inne rzeczy oznaczone tylko co do gatunku. Do
depozytu nieprawidłowego mają zastosowanie przepisy o przechowaniu w zakresie czasu i
miejsca zwrotu. Do pozostałych kwestii stosuje się przepisy o pożyczce.
52. AUTARKIA
Samowystarczalność gospodarcza narodu, państwa, także polityka zmierzająca do osiągnięcia
samowystarczalności gospodarczej, pozostająca w sprzeczności z zasadami
międzynarodowego podziału pracy i prowadząca do sztucznej izolacji gospodarki.
53. DUALIZM
Unia dwóch państw na zasadzie równorzędności, np. monarchia austro-węgierska 1867-1918.