plik

I i II katedra na Wawelu pw. św. Wacława i św. Stanisława

Katedra   na  Wzgórzu   Wawelskim   powstała   po   erygowaniu   na   mocy   postanowień   Zjazdu
Gnieźnieńskiego w 1000 r. Pierwsza kamienna katedra wybudowana za rządów Bolesława I
Chrobrego otrzymała za patrona św. Wacława Premyślidę, po matce krewnego pierwszego
króla polskiego. Świątynia uległa zniszczeniu podczas najazdu księcia czeskiego Brzetysława
(1038). Kolejny kościół postawił u schyłku XI w. książę Władysław Herman. Strawił ją pożar
w   1305   r.,   a   ocalałe   fragmenty   wykorzystano   przy   budowie   III,   obecnej   z   lat   1320-64,
fundacji   ostatnich   dwóch   Piastów   –  Władysława   I   Łokietka   i   Kazimierza   III  Wielkiego.
Zachowała się romańska krypta św. Leonarda w grobach królewskich i dolne kondygnacje
Wieży Srebrnych Dzwonów.

Przeszłość   katedry   krakowskiej   stanowiła   temat   zainteresowań   historyków   i   historyków
architektury   już   w   XIX   w.   Okazje   dla   pierwszych   obserwacji   stworzyły   prace
konserwatorskie   w   podziemiach   kościoła,   przeprowadzone   w   roku   1874   przez   Teofila
Żebrowskiego. Całościowego rozpoznania XIX i XX w. podczas kompleksowej konserwacji
katedry.   Nieograniczony   dostęp   do   substancji   zabytkowej   zaowocował   sporządzeniem
analitycznego   planu   z   rozwarstwieniem   murów   świątyni   na   okres   romański,   gotycki   i
nowożytny.

W okresie międzywojennym Adolf Szyszko-Bohusz kontynuował obserwacje romańskich
murów katedry, pozyskując kolejne dane podczas prac w podziemiach kościoła. Efektem jego
studiów była rekonstrukcja katedry romańskiej jako czterowieżowej bazyliki transeptowej.

Dalsze badania prowadzone   były w latach 70/XX w. przez Jerzego Pietrusińskiego, którą
zrekonstruował   on   w   postaci   dwuchórowej,   beztranseptowej   bazyliki   z   dwiema   wieżami
zachodnimi   i   dwiema   okrągłymi   klatkami   schodowymi   przy   zamknięciu   wschodnim.
Równoczesne badania przeprowadzone przez Klementynę Żurowska wskazują na analogie
nadreńskie i datując rozpoczęcie budowy nie wcześniej, niż w latach dziewięćdziesiątych XI
w.

Wobec znacznych postępów w poznaniu kolejnych okresów w dziejach katedry, tym bardziej
dotkliwą   lukę   stanowił   nikły   stan   wiedzy   na   temat   najstarszych   faz   architektonicznych
obiektu.   Do   niedawna   dominował   pogląd   ,   oparty   na   ustaleniach   Szyszko-Bohusza,   iż
pierwszą   katedrę   romańską   stanowiła   bazylika   św   Gereona,   odkryta   pod   zachodnim
skrzydłem pałacu. Wzniesienie drugiej katedry, tzw. Hermanowskiej , miało być możliwe
dopiero   po   likwidacji   zachodniej   części   jej   poprzedniczki.   Niewielki   fragment   muru
przedromańskiego odkryto w roku 1970 na dziedzińcu Batorego uznano za ślad najstarszej
katedry- Chrobrowskiej lub nawet kościoła św. Wacława, wzniesionego w okresie rządów
czeskich w Krakowie. Olbrzymie zniszczenia pozostałości najstarszych budowli sakralnych
na   obszarze   katedry,   dokonane   głównie   przez   późniejsze   przebudowy   oraz   liczne   krypty
grobowe,   a   także   niedostępność   znacznych   obszarów,   sprawiły,   iż   odsłoniono   na   ogół
niewielkie, izolowane fragmenty murów i obiektów, które w chwili obecnej, po przebadaniu

niemal wszystkich krypt, tworzą obraz kilku akcji budowlach, poprzedzających wzniesienie
XI wiecznej katedry gotyckiej, zwanej Nankerowska.

W chwili obecnej istnieją już dostateczne przesłanki dla lokalizacji kościoła katedralnego na
Wawelu w miejscu tradycyjnym, być może zajmowanym wcześniej przez świątynie
drewnianą . Odkryte ślady mogą sugerować że powstała jeszcze za panowania czeskiego. Był
to drewniany kościół złożony z prezbiterium (zapewne o prostym zamknięciu) o wymiarach
ok. 7*10 m oraz nawy szerokości ok. 14 m. i nie rozpoznanej jeszcze długości. Rozpoznanie
materiału ceramicznego pozwala wnioskować że likwidacja domniemanej budowli nastąpiła
w obrębie X lub na przełomie X i XI w. Mogła nosić wezwanie św. Wacława i stanowiła
materialne zaplecze dla działalności Prohora i Prokulfa.

  Budowlę   przed   –   lub   wczesno   romańskiej   bazyliki   transeptowej   łączyć   należy
najprawdopodobniej   z   założeniem   biskupstwa   krakowskiego   w   roku   1000.   Jej
architektoniczna forma powstać mogła bądź pod wpływem saskim (Gernrode, Merseburg,
Naumberg)   bądź   też   bardziej   zachodnim(św   Wojcecha   w   Akwizgranie,   kościół   w
Heiligenbergu, Hohst, Steinbach).

Rekonstrukcje   romańskiej   katedry   opracowali   już   Wojciechowski,   Szyszko-Bohusz,
Żurowska   i   Pietrusiński.   Obecne   badania   przyniosły   odkrycie   potwierdzające   lokalizację
apsydy głównej oraz potwierdziły istnienie krypty wschodniej. Odkryte fragmenty murów
okazały się fragmentami apsydy zamykającej od strony nawy północnej bazyliki wyraźnie
wyodrębnioną kaplicę, zaopatrzoną również w kryptę, połączoną niegdyś przejściem z kryptą
pod   chórem   wschodnim.   Po   stronie   przeciwległej   nie   obserwujemy   analogicznego
poszerzenia nawy nie można zatem stwierdzić iż bazylika romańska posiadała transept. W
pobliżu zakrępowania niezachowanej apsydy południowej dobudowano natomiast do muru
nawy   bardzo   masywną   wieże   schodową   z   kolistym   wnętrzem,   o   zarysie   zewnętrznym
podkowiastym lub wielobocznym. Istnienie kaplicy północno-wschodniej, wchodzącej w głąb
nawy północnej, sugeruje teoretyczny układ podpór międzynawowych jako przemienny (tj.
filar – kolumna –filar). ścisła lokalizacja głównego portalu na ścianie południowej nie jest
możliwa   bowiem   mur     nawy   na   odcinku   kaplicy   Zygmuntowskiej   został   wyburzony   do
poziomu fundamentu. Stwierdzony brak muru romańskiego po stronie zachodniej i odkrycie
w ścianach wieży lizenę wykonaną z dużych ciosów piaskowca, może świadczyć o istnieniu
w   tym   miejscu   dużego   arkadowego   prześwitu,   otwierającego   ku   zachodowi   przedsionek
świątyni.

Zarys wschodniej części świątyni można określić jako niesymetryczny, kaplica na
zakończeniu nawy północnej posiada analogię w rozplanowaniu kościoła św. Wacława Starej
Bolesławii. Pomimo tej asymetrii generalny plan kościoła wawelskiego – beztranseptowej
(Transept (inaczej nawa poprzeczna, nawa krzyżowa) - część

kościoła

nawa

prostopadła do

osi kościoła, położona pomiędzy

prezbiterium

, a resztą jego budynku) bazyliki dwuchórowej,

powstałej najpewniej pod wpływem nadreńskim (Moguncja, Spira, Maria Lach)) nie traci na
aktualności. Z braku możliwości ustalenia dokładnej daty rozpoczęcia budowy należy przyjąć
zgodnie ze źródłami historycznymi że fundatorem był Władysław Herman, kontynuował zaś