Przedmowa

 

Boczne  skrzywienia  kręgosłupa  (scoliosis)  znane  są  od  dawna  i  ze  względu  na  czę-

stość  występowania  (2—3%  ogółu  dzieci  i  młodzieŜy)  stanowią  powaŜny  problem  spo-
łeczny. Zniekształcenie to jest cięŜką wadą postawy, której towarzyszą wtórne zmiany 
w  układzie  krąŜeniowo-oddechowym  ograniczające  w  znacznym  stopniu  ogólną  spraw-
ność chorego. 

Liczne  badania  zmierzające  do  wyjaśnienia  przyczyn  powstawania  bocznych  skrzy-

wień kręgosłupa pozwoliły  wysnuć pewne koncepcje etiopatogenetyczne, ale nie rozwią-
zują problemu. 

Zagadnienie  skolioz  od  wielu  lat  stanowi  jeden  z  wiodących  tematów  Warszawskiej 

Kliniki  Ortopedycznej.  ZałoŜyciel  i  wieloletni  Kierownik  Kliniki  Prof.  dr  med.  Adam 
Gruca  zainteresował  tym  trudnym  problemem  zespół  swych  uczniów  i  wytyczył  kie-
runki  badań.  Powstało  szereg  oryginalnych  prac  teoretycznych,  klinicznych  i  doświad-
czalnych. 

Celem  niniejszego  opracowania  jest  przedstawienie  —  na  podstawie  najwaŜniejszych 

danych  z  piśmiennictwa  i  wyników  badań  przeprowadzonych  w  Warszawskiej  Klinice 
Ortopedycznej  —  ogólnej  koncepcji  patomechaniki  bocznych  skrzywień  kręgosłupa. 
Pracę  tę  podjęto  ze  względu  na  brak  w  rodzimym  piśmiennictwie  wyczerpującego  omó-
wienia tego tematu. 

W  monografii,  która  zdaniem  autora,  powinna  być  dostępna  nie  tylko  dla  wąskiego 

grona  specjalistów  z  zakresu  ortopedii  i  rehabilitacji,  ale  równieŜ  dla  lekarzy  szkolnych, 
magistrów  wychowania  fizycznego  i  wszystkich,  którzy  biorą  udział  w  leczeniu  skolioz, 
przedstawiono  podstawowe  wiadomości  z  embriologii,  anatomii  kręgosłupa,  sposobów 
badania  i  oceny  postawy.  Po  dosyć  obszernym  wprowadzeniu  omówiono  patomecha-
nikę  skolioz  o  znanej  i  nie  znanej  etiologii,  zagadnienia  kompensacji  i  uwagi  na  temat 
etiopatogenezy. Zakończeniem kaŜdego rozdziału jest krótkie streszczenie przedstawione 
w punktach. 

Ujęcie  tego  zagadnienia  jest  trudne  i  dyskusyjne,  ale  ujednolicenie  poglądów  na  pato-

mechanikę  bocznych  skrzywień  kręgosłupa  moŜe  przyczynić  się  do  podjęcia  dalszych 
badań w tym kierunku i ułatwić wybór właściwych sposobów leczenia. 

A utor 

 

 

 

 

1

 

Osobniczy i rodowy rozwój kręgosłupa

 

Rozwój kręgów i krąŜków międzykręgowych

 

Kręgosłup  stanowi  najbardziej  pierwotny  i  istotny  składnik  układu  kostnego  wszysi-

kich  kręgowców.  U  człowieka  kręgosłup  chroni rdzeń  kręgowy,  utrzymuje  cięŜar  głowy, 
kończyn  górnych  oraz  trzew  klatki  piersiowej  i  jamy  brzusznej  oraz  jest  centralnym 
elementem wiąŜącym kościec w jedną całość. 

W  rozwoju  osobniczym  i  rodowym  kręgosłup  jest  narządem  wtórnym,  gdyŜ  jego 

powstanie  poprzedza  zawsze  twór  zwany  struną  grzbietową  (chorda  dorsalis).  Struna 
grzbietowa  powstaje  z  grzbietowej  części  jelita  pierwotnego  i  jest  pochodzenia  entoder-
malnego. Po wydzieleniu się z jelita pierwotnego struna grzbietowa przesuwa się w stro-
nę  tworzącej  się  cewy  rdzeniowej.  Struna  grzbietowa  jest  tworem  jednolitym  i  ciągłym, 
zbudowanym  z  duŜych,  pęcherzykowatych  komórek  spojonych  ze  sobą  osłonką  włók-
nistą.  WzdłuŜ  struny  po  obu  jej  bokach  ułoŜone  są  odcinkowo  somity.  Somity  zbudo-
wane są z trzech zasadniczych części: z dermatomu, z którego powstanie skóra właści-
wa;  z  miotomu,  stanowiącego  zaczątek  mięśni  szkieletowych;  ze  sklerotomu,  z  którego 
wytworzy się tkanka łączna, a zwłaszcza układ kostny. Komórki sklerotomu układają 
się przede wszystkim wokół struny grzbietowej i cewy rdzeniowej (ryc.  1) 

 

Z  części  sklerotomu  otaczającej  strunę  grzbietową  powstaje  trzon  kręgowy  (corpus 

vertebrae),  natomiast  z  części  okrywającej  cewę  rdzeniową  wytwarza  się  łuk  kręgowy 
(arcus vertebrae). 

Sklerotom  —  jak  wszystkie  elementy  somitu  —  posiada  budowę  odcinkową.  KaŜdy 

odcinek sklerotomu zbudowany jest z dwóch części ułoŜonych jedna nad drugą. Części 
te róŜnią się między sobą strukturą zagęszczenia komórek. Część ogonowa sklerotomu 
jest bardziej zagęszczona od części dogłowowej (ryc. 2a), którą stanowią komórki luźno 

9 

ze  sobą  powiązane.  Początkowy  podział  odcinkowy  sklerotomu  i  miotomu  jest  zgodny. 
Wkrótce  jednak  w  przestrzenie  pomiędzy  pierwotnymi  odcinkami  sklerotomu  zaczyna 
wnikać  mezenchyma,  która  łączy  ogonową  część  wyŜszego  sklerotomu  z  dogłowową 
częścią  niŜszego.  Pomiędzy  róŜnymi  strukturalnie  częściami  pierwotnego  odcinka  skle-
rotomu  zaczyna  się  tworzyć  szczelinowata  przestrzeń  (ryc.  2  b).  Powstaje  w  ten  sposób 
wtórne  rozczłonowanie  sklerotomu.  Ogonowa  część  pierwotnego  odcinka  po  wtórnym 
rozczłonowaniu staje się dogłowową częścią nowo wytworzonego odcinka sklerotomu. 

 

Miotom  nie  ulega  wtórnemu  rozczłonowaniu  i  w  związku  z  tym  powstające  z  niego 

włókna  mięśniowe  łączą  dwa  sąsiednie  kręgi  (ryc.  2  c).  Zjawisko  wtórnego  rozczłono-
wania sklerotomu posiada  więc bardzo istotne znaczenie, gdyŜ stwarza warunki do pracy 
mięśni  i  zapewnia  im  dynamiczny  wpływ  na  sąsiadujące  ze  sobą  kręgi.  Przy  pierwot-
nym  rozczłonowaniu  sklerotomów  obydwa  końce  mięśnia  przyczepiałyby  się  tylko  na 
jednym kręgu, a jego praca nie mogłaby powodować ruchów poszczególnych kręgów. 
Z  komórek  wchodzących  w  skład bardziej zagęszczonej części  sklerotomu  wytwarzać 
się zaczyna krąŜek międzykręgowy  (discus intervertebralis). KrąŜek ten powstaje począt-
kowo  w  części  grzbietowej,  a  więc  najbardziej  oddalonej  od  aorty,  a  bliŜszej  cewy  rdze-
niowej.  Struna  grzbietowa  w  obrębie  trzonów  kręgowych  stopniowo  zanika.  W  prze-
strzeniach  oddzielających  poszczególne  kręgi,  a  odpowiadających  tworzącym  się  krąŜ-
kom  międzykręgowym,  struna  grzbietowa  pozostaje,  ulega  jednak  znacznym  przekształ-
ceniom tworząc ostatecznie jądro miaŜdŜyste (nucleus pulposus). 

Tkanka  sklerotomalna  nie  tylko  tworzy  otoczkę  wokół  cewy  rdzeniowej  oraz  struny 

grzbietowej,  ale  wnika  wypustkami  w  głąb  miotomu  układając  się  tam  w  tzw.  przegrody 
międzymięśniowe  i  przegrody  poziome.  W  okresie  wtórnego  rozczłonowania  skleroto-
mów  tkanka  tworząca  przegrody  równieŜ  ulega  podziałom,  dając  początek  zawiązkom 
Ŝ

eber  (costae).  KaŜde  Ŝebro  powstaje  z  części  przegrody  poziomej  i  dolnego  odcinka 

przegrody  międzymięśniowej.  śebra  zachowują  więc  układ  zgodny  z  pierwotnym  roz-
członowaniem  sklerotomu  i  dlatego  kaŜde  z  nich  łączy  się  z  dwoma  sąsiednimi  kręgami. 
Zaczątki Ŝeber powstają wzdłuŜ całego kręgosłupa, jednak  w okolicy szyjnej, lędźwio-
wej i krzyŜowej oraz ogonowej bardzo wcześnie ulegają one uwstecznieniu i zespalają 
się  całkowicie  z  poszczególnymi  kręgami.  śebra  w  miarę  wzrostu  płodu  ulrgają  stopnio-
wemu  wydłuŜeniu,  dąŜąc  do  połączenia  się  z  Ŝebrami  strony  przeciwnej.  Wytwarzanie 
mostka  polega  najpierw  na  połączeniu  końców  wszystkich  Ŝeber  jednej  strony  w  tzw. 
listewkę mostkową. W tworzeniu listewki biorą udział tylko Ŝebra mostkowe. Początko-
wo  obie  listewki  mostkowe,  lewa  i  prawa,  oddzielone  są  szczeliną,  która  stopniowo 
zanika i ostatecznie wytwarza się mostek (sternum). 

Mezenchymatyczne  kręgi  zostają  powoli  przekształcone  w  twory  chrzestne.  Ogni-

ska chrzestne pojawiają się w kaŜdym trzonie po obu stronach zanikającej struny grzbie-
towej  oraz  jako  parzyste  ogniska  ułoŜone  symetrycznie  w  bocznych  częściach  łuków. 
Proces chrzęstnienia kręgu rozpoczyna się  w drugim  miesiącu Ŝycia płodowego i postę-
puje  stosunkowo  szybko,  gdyŜ  w  czwartym  miesiącu  chrzęstnieją  juŜ  obie  połowy  łuków, 
zamykając światło kanału kręgowego. W trzecim miesiącu Ŝycia płodowego rozpoczyna 

10 

się następna zmiana struktury kręgów, elementy chrzestne zaczynają się stopniowo prze-
kształcać  w  elementy  kostne.  Powstają  trzy  pierwotne  ogniska  kostnienia:  jedno  umiej-
scowione centralnie w trzonie oraz dwa dalsze ułoŜone symetrycznie w bocznych masach 
łuków  kręgowych  u  podstawy  wyraźnie  juŜ  zaznaczonych  wyrostków  poprzecznych 
(ryc. 3). 

W trzonie kręgowym powstają początkowo jakoby dwa punkty kostnienia (Epstein): 

jeden w przedniej, a drugi w tylnej części trzonu, oddzielone grubą przegrodą chrzestną. 

 

Kostnienie  postępuje  jednak  zazwyczaj  szybko  i  przegroda  chrzestna  zanika,  a  oba 
punkty  kostnienia  łączą  się  w  jeden.  Są  jednak  autorzy,  którzy  uwaŜają,  Ŝe  punktów 
kostnienia jest więcej, maksymalna ilość tych punktów ma wynosić sześć (Gołub, Bolton, 
Mamojko). 

Pierwsze  punkty  kostnienia  trzonów  kręgowych  pojawiają  się  w  9  tygodniu  Ŝycia  pło-

dowego  (Epstein)  lub  10  (Caffey,  Bochenek,  Mowszowicz).  Kostnienie  rozpoczyna  się 
początkowo  w  odcinku  piersiowo-lędźwiowym,  a  następnie  stopniowo  obejmuje  kręgi 
leŜące dogłowowo i doogonowo. 

Kostnienie łuków kręgowych występuje nieco wcześniej i głównie w kręgach odcin-

ka szyjnego, pojawiając się następnie stopniowo w odcinkach niŜej leŜących. 

Proces kostnienia kręgów pozostaje w ścisłym związku z rozwojem i wnikaniem 

w  głąb  chrząstki  naczyń  krwionośnych  (Kólliker,  Bohmig,  Mowszowicz).  Tworząca  się 
tkanka kostna nie jest początkowo ściśle ze sobą połączona, lecz tworzy szereg drobnych 
punktowanych  ognisk,  które  mogły  być  oceniane  przez  autorów  jako  oddzielne  punkty 
kostnienia. 

W piątym miesiącu Ŝycia płodowego proces kostnienia jest juŜ tak daleko posunięty 

we wszystkich kręgach, Ŝe obejmuje 

1

/a środkową trzonu. W siódmym miesiącu Ŝycia 

płodowego na górnych i dolnych powierzchniach trzonów komórki chrzestne przybie 
rają charakterystyczny warstwowy układ, występujący w chrząstkach nasadowych. 

U  noworodka  mimo  daleko  posuniętego  skostnienia  kręgu  wyróŜnia  się  jednak  wy-

raźnie  trzy  oddzielne  punkty,  rozgraniczone  warstwą  chrząstki.  W  końcu  pierwszego 
roku  Ŝycia  punkty  kostnienia  obu  łuków  łączą  się  ze  sobą  u  nasady  wyrostka  kolczy-
stego.  Kanał  kręgowy  zostaje  więc  zamknięty  od  strony  grzbietowej  płaszczem  kost-
nym. Pomiędzy trzonem kręgowym a łukiem pozostają jednak przegrody chrzestne zwane 
synchondrozami neurocentralnymi (ryc. 4). 

Proces  kostnienia  synchondroz  neurocentralnych  rozpoczyna  się  w  odcinku  szyjnym 

kręgosłupa  dopiero  w  trzecim  roku  Ŝycia  i  stopniowo  obejmuje  kręgi  leŜące  bardziej 
obwodowo.  Kostne  połączenie  w  jedną  całość  trzonów  i  łuków  w  lędźwiowym  odcinku 
kręgosłupa występuje dopiero w szóstym lub siódmym roku Ŝycia. 

Wyrostki poprzeczne oraz wyrostek kolczysty mimo skostnienia ich części nasado- 

wych  są  aŜ  do  okresu  pokwitania  w  duŜej  mierze  zbudowane  z  chrząstki.  W  okresie 
pokwitania  pojawiają  się  dopiero  wtórne  punkty  kostnienia,  umiejscowione  w  wierz-
chołkowej  części  wyrostków  kolczystego  i  poprzecznego  oraz  na  górnych  i  dolnych  kra-
wędziach wszystkich trzonów — apophysis (Zawidzka). Te dwa ostatnie trzonowe punkty 
kostnienia, oglądane z góry, przybierają kształt półpierścieni, obejmujących od przodu i 
boków  górne  i  dolne  krawędzie  trzonów.  Punkty  te  nie  odgrywają  roli  we  wzroście 
trzonów kręgowych, a znaczenie ich nie jest dotychczas ostatecznie wyjaśnione. Prawdo- 

 

podobnie  tworzą  one  przyczepy  d!a  więzadła  podłuŜnego  przedniego,  więzadeł  między-
kręgowych i włókien Sharpeya (Bick, Epstein). Omawiane punkty kostnienia łączą się 
z pozostałą masą kostną trzonu kręgowego dopiero w wieku 17—22 lat. Punkty kostnie-
nia  wyrostków  kolczystego  i  poprzecznych równieŜ dosyć  długo zachowują  swą odręb-
ność i łączą się z całością łuku w okresie od 16 do 20 lat. 

Odmienny  przebieg  kostnienia  wykazują  krąg  szczytowy  i  krąg  obrotowy.  W  kręgu 

szczytowym wprawdzie wyróŜnia się trzy punkty kostnienia, ale czas ich łączenia się 
ze sobą oraz umiejscowienie są inne niŜ w pozostałych kręgach. Krąg obrotowy posiada 
aŜ  pięć  punktów  kostnienia.  Kręgi  te  mają  budowę  anatomiczną  tak  dalece  róŜną,  od 
pozostałych  kręgów,  Ŝe  ich  odmienny  proces  kostnienia  jest  zupełnie  zrozumiały.  Kręgi 
odcinka  lędźwiowego  wykazują  równieŜ  nieco  odmienny  przebieg  kostnienia,  gdyŜ  po-
wstają  w  nich  dodatkowe  punkty  przy  dolnych  i  rzadziej  przy  górnych  wyrostkach  sta-
wowych, które są odpowiednikami punktów kostnienia Ŝeber. 

Kość krzyŜowa w okresie Ŝycia płodowego składa się z oddzielnych zupełnie kręgów. 

W kaŜdym z tych kręgów powstają po trzy punkty kostnienia z tym, Ŝe uwidaczniają się 
one  znacznie  później  niŜ  w  kręgach  wyŜszych  odcinków.  Trzy  pierwsze  kręgi  krzyŜowe 
wykazują  u  płodów  6-,  8-miesięcznych  jeszcze  po  dwa  symetryczne  punkty,  ułoŜone 
bocznie  od  punktów  kostnienia  łuków.  Punkty  te  odpowiadają  szczątkowym  zawiązkom 
Ŝ

eber, a tworzą boczne części kości krzyŜowej. Te punkty kostnienia łączą się ostatecz-

nie z resztą kręgu między drugim a piątym rokiem Ŝycia (ryc. 6). W kręgach tworzą-
cych  kość  krzyŜową  występuje  w  okresie  nieco  późniejszym  jeszcze  szereg  innych  dodat-
kowych punktów kostnienia, których omawianie zostanie tu pominięte. 

W  dzieciństwie  kość  krzyŜowa  tylko  pozornie  tworzy  jednolitą  całość.  Poszczególne 

kręgi  są  połączone  ze  sobą  chrząstkami  międzykręgowymi.  Zrastanie  kręgów  krzyŜo-
wych  rozpoczyna  się  w  wieku  dojrzewania,  poczynając  od  obwodu  i  kończy  dopiero 
około 25 roku Ŝycia. 

KaŜdy krąg kości guzicznej posiada tylko jeden punkt kostnienia. Kostnienie rozpo- 

12

 

czyna się od kręgu dogłowowego, w drugim do czwartego roku Ŝycia i posuwa ku obwo-
dowi.  Zakończenie  kostnienia  kości  ogonowej  obserwowane  jest  dopiero  około  20  roku 
Ŝ

ycia. 

Rozwój Ŝeber

 

Kostnienie  Ŝeber  zbiega  się  w  czasie  z  kostnieniem  łuków.  W  okresie  tworzenia  się 

punktów  kostnienia  w  bocznych  częściach  łuków  kręgowych  ujawniają  się  równie/, 
punkty  kostnienia  Ŝeber.  Pierwotny  punkt  kostnienia  Ŝebra  po  rozszerzeniu  się  tworzy 
trzon  Ŝebra.  Wtórne  punkty  kostnienia  Ŝebra,  umiejscowione  w  jego  głowie  i  guzku, 
powstają znacznie później. W okresie wzrostu wtórne punkty kostnienia są oddzielone 
od  trzonu  Ŝebra  płytką  chrzestną  podobną  w  swej  warstwowej  budowie  do  chrząstki 
nasadowej. 

Unaczynienie kręgosłupa

 

Przebieg  kostnienia  kręgów  związany  jest  z  wnikaniem  do  tkanki  chrzestnej  naczyń 

krwionośnych.  Wnikanie  do  chrząstki  naczyń  zapowiada  jej  ostateczny  rozpad  i  two-
rzenie kości (Patten). 

Unaczynienie  kręgosłupa  u  płodów  i  niemowląt  nie  zostało  dotychczas  ostatecznie 

poznane,  a  wyniki  badań  róŜnych  autorów  nie  są  zupełnie  ze  sobą  zgodne.  Fergusson 
uwaŜa,  Ŝe  kręgosłup  jest  unaczyniony  przez  dwie  parzyste  tętnice  okalające  od 
przodu  i  boków  trzon  kręgowy.  Tętnice  okalające  poszczególne  kręgi  mają  układ 
segmentalny  i  biegną  na  obwód,  odŜywiając  wyrostki  poprzeczne,  stawowe,  kolczyste, 
mięśnie grzbietu, Ŝebra i inne twory anatomiczne, zaleŜnie od odcinka kręgosłupa. W 
tych  tętnicach  ze  względu  na  bliskość  aorty  panuje  wysokie  ciśnienie  krwi.  Tętnice 
okalające oddają 

 

małe  gałązki,  które  przebijają  przednio-boczne  powierzchnie  trzonów  i  kończą  się  w  ich 
wnętrzu  na  głębokości  ok.  1  mm.  Istnieje  jednak  jedna  większa  tętniczka  przednio--
ś

rodkowa  trzonu,  która  wnika  głęboko  w  poziomą  szczelinę  w  tkance  chrzestnej  i  do-

chodzi prawdopodobnie do punktu kostnienia trzonu (ryc. 7). 

Tętnica  okalająca  w  okolicy  otworu  międzykręgowego  wytwarza  dość  duŜą  gałąź, 

która przez  wyŜej  wymieniony  otwór  wnika  do  wnętrza kanału  kręgowego.  Gałąź  ta 
dzieli się następnie na trzy części: 

a)

 

tętnicę tylną wnikającą w tylną część łuku i więzadło Ŝółte, 

b)

 

tętnicę rdzeniową odŜywiającą rdzeń i opony, 

c)

 

tętnicę trzonową tylną, która łączy się z analogiczną tętniczką  strony przeciwnej. 

Ostatnia  z  wymienionych  tętnic  leŜy  pod  więzadłem  podłuŜnym  tylnym  i  po  połą-

czeniu  z  tętnicą  strony  przeciwnej  oraz  z  jednoimiennymi  tętnicami  kręgów  wyŜej  i  niŜej 
połoŜonych  tworzy  śródkanałowy  splot  tętniczy.  Od  tego  splotu  odchodzi  pojedynczo 
tętniczką przebijająca od tyłu ścianę trzonu kręgowego i wnikająca w jego głąb. Tęt-
nica ta  nosi  nazwę tętnicy tylno-środkowej trzonu i dochodzi do punktu  kostnienia. Tęt-
nica  tylno-środkowa  w  obrębie  jądra  kostnienia  posiada  szereg  drobnych  rozgałęzień, 
które kończą się zatokami krwionośnymi. 

Bardziej  wnikliwy  opis  ukrwienia  tylnej  części  trzonu  kręgowego  podał  Portych. 

Gałąź tętnicy okalającej po wejściu do kanału kręgowego dzieli się — jego zdaniem — 
na  przednią  i  tylną  gałązkę  kanału  kręgowego.  Gałązka  przednia  dzieli  się  na  część 
wstępującą  i  zstępującą,  które  w  połowie  wysokości  trzonu  kręgowego  łączą  się  z  ana-
logicznymi gałązkami  wychodzącymi z  wyŜszych i  niŜszych otworów  między kręgowych. 
Połączenia  poprzeczne  występują  w  połowie  wysokości  kaŜdego  trzonu,  a  tętniczką  łą-
cząca  leŜy  pod  więzadłem  podłuŜnym  tylnym  (ryc.  8).  Zdaniem  Portycha  i  Mowszo-
wicza od poprzecznego zespolenia tętniczego odchodzą  w  głąb trzonu  kręgowego jedna 
lub  nawet  dwie  tętniczki  tylno-środkowe,  które  dzielą  się  następnie  na  szereg  drobnych 
gałązek,  kończących  siq  zatokami  krwionośnymi.  W  piersiowym  odcinku  kręgosłupa 
tętniczki  pionowe  często  odchodzą  bezpośrednio  od  tętnic  podstawowych,  a  nie  od 
zespolenia poprzecznego. 

Ukrwienie kanału kręgowego oraz łuków i środkowej części trzonu jest bardzo dobre. 

Natomiast ukrwienie obwodowych części trzonu jest znacznie gorsze, a strefy chrzestne 
i  krąŜek  międzykręgowy  są  praktycznie  pozbawione  ukrwienia.  Te  obwodowe  części 
kręgu  oraz  krąŜek  międzykręgowy  odŜywiają  się  głównie  na  drodze  dyfuzji.  Ukrwienie 
krąŜków  międzykręgowych i jądra miaŜdŜystego istnieje prawdopodobnie tylko w okre-
sie  Ŝycia  płodowego  i  pochodzi  z  nielicznych  tętniczek  wnikających  od  strony  trzonu, 
wzdłuŜ  struny  grzbietowej  oraz  od  obwodu  krąŜka.  Po  ukończeniu  wzrostu  kręgosłupa 
krąŜek międzykręgowy jest pozbawiony naczyń krwionośnych. 

W trzonie kręgu wnikające od przodu i tyłu tzw. tętniczki przednio- i tylno-środko-

we  ulegają  licznym  rozgałęzieniom  i  kończą  się  zatokami  krwionośnymi.  Bezpośrednich 
połączeń  pomiędzy  tętniczką  przednio-  a  tylno-środkową  nie  ma,  kaŜda  z  nich  jest  na-
czyniem  końcowym.  PowyŜsze  spostrzeŜenie  wskazuje  na  niebezpieczeństwo  zatorów 
tych  końcowych  tętnic.  W  wyniku  zatorów  tętniczek  przednio-  i  tylno-środkowych  mogą 
powstawać  rozliczne  rozwojowe  zaburzenia  kręgów,  jak  np.  półkręgi,  kręgi  klinowe, 
rozszczepy łuków kręgowych itp. 

Układ Ŝylny kręgosłupa dzieli się na dwie zasadnicze części: przednią i tylną. 

Z  części  przedniej  kręgów  krew  odpływa  przez  parę  Ŝył  przednio-bocznych  do  splotów 
zewnątrzkręgowych  przednich.  Część  tylna  układu  Ŝylnego  składa  się  z  dwóch  par  Ŝył 
biegnących po  tylnej powierzchni trzonów  kręgowych oraz dwóch par Ŝył biegnących 
tuŜ  przed  więzadłami  Ŝółtymi  przedniej  powierzchni  łuku.  Przednie  Ŝyły  kanału  kręgo-
wego  mają  szereg  połączeń  poziomych  i  poprzecznych  oraz  są  mało  ruchome  w  przeci-
wieństwie  do  Ŝył  tylnych,  które  nie  są  ściśle  połączone  z  częściami  łuków  i  tworzą  splot 
ruchomy. śyły  wewnątrzkanałowe łączą się z Ŝyłami  międzykręgowymi. Na przestrzeni 
Th

3

—Tli5  po  stronie  prawej  odpływ  krwi  następuje  wprost  do  Ŝyły  nieparzystej  (v.  azy-

gos).  Wynika  stąd  niebezpieczeństwo  zatorów  powietrznych  przy  uszkodzeniach  opera-
cyjnych tej części układu Ŝylnego. śyły kręgowe nie mają zastawek. 

14

 

Rozwój mięśni grzbietu

 

Istotnym czynnikiem wpływającym na kształt kręgosłupa i jego czynność statyczną 

i dynamiczną są mięśnie. Powstają one w Ŝyciu płodowym z miotomów. Rozwijające się 
w  miotomach  włókna  mięśniowe  przebiegają  początkowo  w  kierunku  głowowo-ogono-
wym.  Następnie  pierwotne  masy  mięśniowe  częściowo  zmieniają  kierunek  przebiegu 
włókien i przesuwają się z miejsca swego powstania na dosyć znaczne odległości. Mię-
ś

nie  kręgosłupa  i  mięśnie  międzyŜebrowe  oraz  szereg  mięśni  tułowia  zachowują  jednak 

pierwotny  układ  odcinkowy.  Przesunięcia  mięśni  z  miejsca  pierwotnego  ich  powstania 
moŜna śledzić na podstawie unerwienia. Zawiązki  mięśni bardzo wcześnie zostają odcin-
kowo  unerwione.  Wrośnięty  w  zawiązek  mięśnia  nerw  pozostaje  w  nim  na  stałe  i  po 
znacznym  nawet  przesunięciu  mięśnia  wskazuje  wysokość  odcinka,  z  którego  zawiązek 
powstał.  Na  podstawie  przebiegu  nerwu  moŜna  więc  śledzić  drogę,  jaką  przebył  w  Ŝyciu 
płodowym mięsień, zanim osiągnął swe ostateczne połoŜenie. 

Mięśnie  grzbietu  i  tułowia  zachowują  z  niewielkimi  tylko  zmianami  swój  odcinkowy 

układ.  Układ  odcinkowy  jest  szczególnie  typowy  dla  krótkich  mięśni  grzbietu,  które  po-
wstają  z  głębszych  warstw  miotomów.  Powierzchowne  warstwy  miotomów  wykazują 
większe  zmiany,  które  polegają  głównie  na  łączeniu  się  ze  sobą  końców  poszczególnych 
miotomów.  Dzięki  tym  połączeniom  powstają  mięśnie  długie,  jak  np.  mięsień  biodrowo  -
Ŝ

ebrowy (m. iliocostalis), mięsień najdłuŜszy (m. łongissimus) i inne. 

Pozapłodowy rozwój kręgosłupa

 

W  Ŝyciu  płodowym  człowieka  tworzy  i  kształtuje  się  narząd  ruchu,  który  nie  jest 

jeszcze  przystosowany  do  podjęcia  czynności,  a  szczególnie  do  postawy  wyprostnej. 
Noworodek  człowieka,  w  przeciwieństwie  do  większości  ssaków,  jest  całkowicie  bez-
radny  i  wymaga  szczególnie  troskliwej  opieki.  W  okresie  pierwszych  miesięcy  po  uro-
dzeniu  moŜe on przebywać  tylko  w pozycji leŜącej. Pierwszy rok Ŝycia to przystosowy-
wanie się narządu ruchu do postawy wyprostnej. 

Postawa  wyprostna  stwarza  dla  kręgosłupa  szczególnie  waŜne  zadanie  i  wymaga  jego 

specyficznego ukształtowania. U czworonoga kręgosłup stanowi wieloodcinkową sprę- 

 

Ŝ

ystą belkę kostną. Poszczególne odcinki tej belki (kręgi) połączone są ze sobą za po-

mocą krąŜków międzykręgowych z półpłynnym jądrem miaŜdŜystym oraz więzadeł 
i  mięśni.  KrąŜki  międzykręgowe  oraz  więzadła  zapewniają  spręŜystość  kręgosłupa. 
Mięśnie natomiast są elementami czynnymi, które mogą wpływać na jego kształt. 

Kręgosłup w płaszczyźnie horyzontalnej u czworonoŜnych ssaków, a czołowej u czło- 

15 

 

wieka,  stanowi  linię  prostą.  Istotne  róŜnice  kształtu  występują  w  płaszczyźnie  strzałko-
wej.  U  czworonogów  kręgosłup  ustawiony  jest  długą  osią  prawie  równolegle  do  pod-
łoŜa i zawieszony na czterech kończynach (ryc. 9). Kręgosłup czworonoga jest więc bel-
ką,  która  łączy  poszczególne  części  ciała,  a  równocześnie  stanowi  element  dźwigający 
podwieszone  do  niej  narządy  wewnętrzne  klatki  piersiowej  i  jamy  brzusznej.  Środek  cięŜ 
kości  ciała  zwierzęcia  znajduje  się  nad  długą  i  szeroką  czworoboczną  podstawą,  utwo-
rzoną przez  cztery  kończyny.  Kończyny  większości  ssaków  są  ustawione  w zgięciu  w du-
Ŝ

ych  stawach,  co  zapewnia  moŜliwość  tłumienia  i  niedopuszczania  do  przeniesienia  na 

kręgosłup  wszelkich  wstrząsów  związanych  z  chodem,  a  szczególnie  biegiem  i  skokami. 
Zdolność  wytłumiania  wstrząsów  posiada  równieŜ  kręgosłup,  który  jest  belką  spręŜystą 
wygiętą  w  płaszczyźnie  strzałkowej  łukowato  ku  grzbietowi.  Wolne  końce  belki  kręgo-
słupowej  (odcinek  szyjny  i  ogonowy)  wykraczają  daleko  poza  podpory  utworzone  przez 
kończyny,  przyczyniając  się  do  zwiększenia  spręŜystości  kręgosłupa.  Lekko  zgięte  koń-
czyny  i  spręŜysty  kręgosłup  zapewniają  centralnemu  układowi  nerwowemu  zwierzęcia 
dostateczną  ochronę  przeciwwstrząsową.  Ciekawą  konstrukcję  architektoniczną  stanowią 
wyrostki kolczyste, które u niektórych czworonoŜnych ssaków są szczególnie długie 
w  odcinku  szyjno-piersiowym  oraz  w  odcinku  krzyŜowym.  Długie  wyrostki  kolczyste 
tworzą tzw. kłęby karkowy i krzyŜowy (torus nuchalis et torus sacralis — Poplewski). 

16 

Więzadła  karkowe,  nadkolcowe  i  między  kolcowe,  łączące  wyrostki  kolczyste,  upoda-
bniają  zbudowany  w  ten  sposób  kręgosłup  do  konstrukcji  wiszącego  mostu  (ryc  10). 
Przyczepiające się do długich  wyrostków kolczystych  mięśnie  mają dłuŜsze ramię dźwi-
gni, co wybitnie zwiększa ich moment działania. Jest to szczególnie waŜne dla długich 
i ruchomych odcinków szyjnych i guzicznych kręgosłupa. 

Kręgosłup  człowieka  jest  równieŜ  belką  wieloodcinkową,  spręŜystą  i  podatną  na  od-

kształcenia.  Belka  ta  jest  jednak  ustawiona  w  przedłuŜeniu  wyprostowanych  kończyn 
dolnych. Posiada on  szereg  krzywizn  w płaszczyźnie strzałkowej, róŜnych swym  kształ-
tem i umiejscowieniem od występujących u ssaków czworonoŜnych (ryc. 11). 

Krzywizny  s t r z a ł k o w e   k r ę g o s ł u p a   c z ł o w i e k a :   przodowygięcie 

w  odcinku  szyjnym  (lordosis  cewicalis),  tyłowygięcie  w  odcinku  piersiowym  (kyphosis 
thoracalis),  przodowygięcie  lędźwiowe  (lordosis  lumbalis)  i  tyłowygięcie  krzyŜowe  (ky-
phosis  sacralis).  Znaczenie  krzywizn  strzałkowych  dla  utrzymania  postawy  pionowej 
uwidacznia  się  szczególnie  po  przeanalizowaniu  postawy  nagle  spionizowanego  czworo-
noŜnego  ssaka.  Postawę  spionizowanego  czworonoga  zgodnie  z  prawami  fizyki  cechuje 
rzutowanie  środka  cięŜkości  ciała  na  podstawę  utworzoną  przez  kończyny  tylne,  speł-
niające  w tym  ustawieniu rolę podporowych  kończyn dolnych. Podstawa posiada bar-
dzo  małą  powierzchnię,  a  w  związku  z  tym  cały  układ  znajduje  się  w  stanie  równowagi 
chwiejnej (ryc. 12). 

U  spionizowanego  czworonoga  środek  cięŜkości  ciała  znajduje  się daleko  ku  przo-

dowi  od  kręgosłupa  i  jest  wysoko  uniesiony  ponad  podstawę.  Krótkotrwałe  nawet  utrzy-
manie  postawy  pionowej  wymaga  w  wytworzonej  sytuacji  duŜego  wysiłku  ze  strony 
mięśni grzbietu i mięśni kończyn tylnych. 

 

Stopniowe przystosowywanie się kręgosłupa i innych części ciała do pozycji wyprost-

nej moŜna prześledzić porównując układ kostny spionizowanej małpy człekokształtnej 
i  człowieka  (ryc.  13).  Małpy  człekokształtne  mogą  znacznie  dłuŜej  od  innych  ssaków 
przebywać w pozycji zbliŜonej do wyprostnej i w związku z tym budowa ich układu 

17 

kostnego  posiada  szereg  cech  przejściowych.  Małpy  człekokształtne  nie  posiadają  przo-
dowygięcia  w  odcinku  lędźwiowym,  a  środek  cięŜkości jest  w  związku  z  tym  wysunięty 
daleko  do  przodu  od  długiej  osi  kręgosłupa.  Przodowygięcie  lędźwiowe  ustawia  w  od-
cinku lędźwiowym kręgosłup człowieka w linii rzutu środka cięŜkości ciała. 

Istotne zmiany dotyczą równieŜ u k s z t a ł t o w a n i a  c z a s z k i .  U człowieka — 

w  porównaniu  z  innymi  ssakami  —  dochodzi  do  zmian  w  stosunku  wielkości  czaszki 
trzewnej  do  mózgowej.  Zmiany  kształtu  i  wielkości  poszczególnych  części  czaszki  powo-
dują  równieŜ  zmiany  warunków  statycznych.  U  małp  człekokształtnych  środek  cięŜkości 
czaszki  leŜy  ku  przodowi  od  punktów  podporu,  którymi  są  kłykcie  potyliczne.  U  czło-
wieka kłykcie potyliczne przesunęły się znacznie do przodu, a tym samym kręgosłup 
w odcinku szyjnym znalazł się w rzucie środka cięŜkości czaszki. 

Zmiany kształtu k l a t k i  p i e r s i o w e j  ssaków czworonoŜnych i człowieka doty-

czą  głównie  przekroju  poprzecznego.  U  ssaków  czworonoŜnych  klatka  piersiowa  ma 
kształt czółenkowaty, natomiast u człowieka beczkowaty (Juszko, Poplewski) — ryc. 14. 

W typie czółenkowatym klatka piersiowa posiada dłuŜszy wymiar strzałkowy, a krót-

szy  wymiar  poprzeczny,  w  typie  beczkowatym  jest  odwrotnie.  Przy  beczkowatym  typie 
klatki  piersiowej  Ŝebra  w  odcinkach  przykręgosłupowych  wykazują  łukowate  tyłowy-
gięcie. Przekrój poprzeczny przybiera wtedy kształt nerkowaty, a kręgosłup jest wpuklo-
ny do środka jamy klatki piersiowej. 

Z  punktu  widzenia  mechaniki  spionizowanego  człowieka  beczkowata  budowa  klatki 

piersiowej jest korzystna,  gdyŜ punkt stanowiący środek cięŜkości  klatki piersiowej i jej 
trzew  zbliŜa  się  do  kręgosłupa.  Korzystne  zmiany  zachodzą  równieŜ  w  obrębie  obręczy 
kończyny górnej wolnej. U czworonoŜnych ssaków kończyny przednie są nośne, oboj- 

 

czyk jest nierozwinięty, a łopatki znajdują się po bokach czółenkowatej klatki piersio-
wej. U człowieka łopatki znajdują się  na tylnej, grzbietowej powierzchni  klatki piersio-
wej  i  są  utrzymywane  przez  silnie  zbudowany  obojczyk.  Obojczyk  stanowi  belkę  kostną 
pomiędzy mostkiem a wyrostkiem barkowym łopatki. Chwytne kończyny górne nie zwi- 

18 

sają ku przodowi jak u małpy człekokształtnej, lecz układają się w płaszczyźnie czołowej 
równolegle do tułowia. 

Zmiany  w  o b r ę b i e   miednicy.  U  czworonoŜnych  ssakó w  kości  biodrowe 

są  wąskie,  o  kształcie  wydłuŜonym,  natomiast  u  człowieka  kości  biodrowe  są  znacznie 
szersze i ustawione tak, aby przy pionowej pozycji ciała mogły podtrzymywać opadające 
trzewia jamy brzusznej. Płaszczyzna wchodu miednicy u czworonoŜnych   ssaków ma 

 

kształt owalu o nieco dłuŜszej osi strzałkowej. U człowieka kształt płaszczyzny wchodu 
jest równieŜ owalny, lecz posiada  większy  wymiar poprzeczny. Przekształcenie to spowo-
dowane zostało pionizacją (Poplewski) ryc. 15. 

W  o b r ę b i e   k o ń c z y n   d o l n y c h   występuje  równieŜ  szereg  istotnych  zmian 

związanych z postawą pionową. Omawianie tych zmian zostanie celowo pominięte, gdyŜ 
nie  wiąŜą  się one  z  tematyką.  Ogólnie  naleŜy  jednak  stwierdzić,  Ŝe  wyprostowane  w  sta-
wach biodrowych i  kolanowych  kończyny dolne  nie  mogą  tak  skutecznie tłumić  wstrzą-
sów,  jak  czynią  to  kończyny  większości  czworonoŜnych  ssaków.  Rolę  amortyzatora 
wstrząsów  u  człowieka  spełnia  częściowo  stopa,  która  zapewnia  elastyczność  i  sprę-
Ŝ

ystość  chodu.  Przy  wszelkiego  rodzaju  większych  wstrząsach  wywołanych  np.  biegiem 

lub skokiem człowiek — podobnie jak czworonogi — ustawia kończyny dolne w lekkim 
zgięciu w stawach i przez kontrolowane napięcie mięśni wytłumia siłę działającego urazu. 
Kręgosłup w związku z odcinkową budową moŜe równieŜ wytłumić działający w jego 
osi  wstrząs  i  chroni  w  ten  sposób  ośrodkowy  układ  nerwowy  przed  uszkodzeniem. 
Amortyzacyjna  rola  kręgosłupa  jest  szczególnie  istotna  przy  wstrząsach  w  pozycji  sie-
dzącej. 

Noworodek  nie  jest  przygotowany  do  przyjęcia  postawy  wyprostnej.  Kręgosłup  po-

siada tylko jedną krzywiznę tylną grzbietową, obejmującą wszystkie jego odcinki (ryc. 
16). Kręgosłup noworodka jest w swym kształcie zbliŜony do kręgosłupa czworonoŜnych 
ssaków. Dalsze krzywizny kręgosłupa wykształcają się w ciągu pierwszych miesięcy i lat 

19 

Ŝ

ycia. Krzywizna szyjna (przodowygięcie — lordosis) zaczyna się kształtować  wówczas, 

gdy dziecko leŜąc na brzuszku unosi  głowę. Pogłębienie  tej krzywizny  następuje  wtedy, 
gdy  dziecko  zaczyna  siadać  i  utrzymuje  głowę  w  pionie,  wiąŜe  się  to  z  potrzebą  swo-
bodnego  i  szerokiego  pola  widzenia.  Tworzenie  przodowygięcia  w  odcinku  lędźwiowym 
(lordosis)  rozpoczyna  się  w  momencie  prób  utrzymania  postawy  pionowej,  a  więc  około 
pierwszego  roku  Ŝycia  lub  później.  Dalsze  kształtowanie  się  tej  krzywizny  następuje  po 
opanowaniu przez dziecko umiejętności chodzenia (ryc. 17). 

Kształtowanie krzywizn kręgosłupa człowieka w płaszczyźnie strzałkowej jest wy-

razem jego przystosowania do postawy pionowej. 

Podsumowanie

 

1.

 

Kręgosłup jest najbardziej istotnym składnikiem układu kostnego wszystkich krę 

gowców.  Powstanie kręgosłupa poprzedza twór zwany struną grzbietową.  Kręgosłup 
powstaje z części somitu nazywanego sklerotomem, a mięśnie z części zwanej mioto- 
mem. 

2.

 

Somity posiadają  pierwotną budowę odcinkową.  Sklerotom w odróŜnieniu  od 

miotomu   ulega   wtórnym   podziałom,   które   odpowiadają   poszczególnym   kręgom. 
W   miejscach   szczelin   wtórnych   podziałów   wytwarzają   się   krąŜki   międzykręgowe. 
Wtórny podział sklerotomu umoŜliwia dynamiczne oddziaływanie mięśni  na poszcze 
gólne kręgi. 

3.

 

Chrzestne elementy kręgosłupa dzięki wnikającym naczyniom krwionośnym ule 

gają  stopniowemu przekształceniu w tkankę  kostną.  W  trzonie  kręgowym  powstaje 
pojedynczy, centralnie połoŜony punkt kostnienia oraz dwa symetryczne punkty kostnie 
nia w obrębie łuku. 

4.

 

Wrodzone wady kręgów powstają prawdopodobnie w wyniku zaburzeń w una- 

czynieniu chrzestnych elementów płodowego kręgosłupa. 

5.

 

Mięśnie grzbietu posiadają budowę odcinkową odpowiadającą pierwotnemu po 

działowi miotomu. 

6.

 

Kręgosłup   noworodka   człowieka   posiada   tylko   jedną   krzywiznę   grzbietową. 

Przednie i tylne krzywizny strzałkowe tworzą się w Ŝyciu pozapłodowym i są przeja 
wem przystosowywania się kręgosłupa do postawy pionowej. 

7.

 

Zmiany przystosowawcze  do  postawy pionowej  występują  w całym  narządzie 

ruchu i polegają na dąŜeniu ustroju do przesunięcia rzutu środka cięŜkości ciała nad 
podstawę utworzoną przez stopy. 

8.

 

Spionizowany   kręgosłup   człowieka   spełnia   główną   rolę   podporową,   wiąŜe 

w jedną całość wszystkie elementy kośćca oraz spełnia rolę amortyzatora chroniące 
go ośrodkowy układ nerwowy przed wstrząsami, wynikającymi z motorycznej roli na 
rządu ruchu. 

Piśmiennictwo

 

1.  Bick  E.,  Copel J.: The ring apophysis of the human vertebra.  JBJS   1951,  33-A,  3, 

783. — 2. Bochenek A., Reicher M.: Anatomia człowieka, t.  1. PZWL, Warszawa  1952. —

 

3.

 

Bolton B.: The blood supply of the human spinał cord. J. Neuro psychiat. 1932, 2, 137. — 

4.

 

Bóhmig R.: cyt. wg 12. Mowszowicz I. A. — 5. Caffey L: cyt. wg  17. Zawidzka W. — 

6. Epstein B.: cyt. wg 17. Zawidzka W. — 7. Fergusson W.: cyt. wg 17. Zawidzka W. — 8. 
Golub D.: cyt. wg 12. Mowszowicz I. A. — 9. Juszko J.: Filogeneza kręgosłupa a skoliozy 

20

 

 

 

 

2

 

Anatomia i biomechanika kręgosłupa

 

Kręgosłup  w płaszczyźnie czołowej połoŜony jest w linii  środkowej ciała i stanowi 

jego  główną  oś  mechaniczną.  W  związku  z  tym  spełnia  on  rolę  podporową,  a  jego 
obciąŜenie  narasta  stopniowo  od  góry  ku  dołowi.  Pod  wpływem  narastających  obciąŜeń 
kręgi  stają  się  coraz  większe  i  mocniej  zbudowane.  Kręgosłup  dzielimy  na  odcinki: 
szyjny,  piersiowy,  lędźwiowy,  krzyŜowy  i  guziczny.  W  odcinku  krzyŜowym  obciąŜenia 
przenoszone  są  z  kręgosłupa  poprzez  obie  kości  miednicy  na  kończyny  dolne.  Przy 
wyprostnej  postawie  człowieka  odcinek  guziczny  kręgosłupa  nie  spełnia  roli  motorycz-
nej i podporowej, a w związku z tym ulega uwstecznieniu i zanikowi. 

W  rozdziale  tym  zostaną  omówione  dane  anatomiczne  tylko  tych  odcinków  kręgo-

słupa, w których tworzą się boczne skrzywienia. 

Budowa anatomiczna kręgów

 

U  noworodka  kręgi  róŜnych  odcinków  kręgosłupa  posiadają  niezróŜnicowaną  bu-

dowę  anatomiczną.  ZróŜnicowanie  morfologiczne  kręgów  następuje  wraz  z  ich  wzro-
stem  i  podjęciem  zadań,  typowych  dla  kaŜdego  odcinka.  Krąg  składa  się  z  dwóch  za-
sadniczych  części:  mocnego  walcowatego  trzonu  (corpus  vertebrae)  oraz  znacznie 
cieńszego,  ale  bardziej  zróŜnicowanego  w  budowie  łuku  (arcus  vertebrae)  —  ryc.  18. 
Trzon  kręgowy  i  łuk  ograniczają  przestrzeń  nazywaną  otworem  kręgowym  (foramen 
vertebrae).  UłoŜone  jeden  na  drugim  kręgi  tworzą  kolumnę  kręgosłupa,  a  otwory  krę 
gowe tworzą kanał kręgowy (canalis  vertebralis).  W kanale kręgowym znajduje się 

 

rdzeń kręgowy  (medulla spinalis). Z łuku typowego kręgu  wyrasta  siedem  wyrostków. 
Ku  tyłowi  odchodzi  od  łuku  nieparzysty  wyrostek  kolczysty  (processus  spinosus),  ku 
bokom  parzyste  wyrostki  poprzeczne  (processus  transversi),  ku  górze  i  ku  dołowi 
równieŜ  parzyste  wyrostki  stawowe  górne  i  dolne  (processus  articulares  superiores  et 
inferiores). 

22

 

Trzony  kręgowe,  które  spełniają  rolę  podporową  i  dźwigają  cięŜar  odcinków  ciała 

połoŜonych  powyŜej,  mają  kształt  walców.  Powierzchnie  trzonu  górna  i  dolna  są  poro-
wate,  jedynie  na  obwodzie  ulegają  wygładzeniu.  Powierzchnie  te  łączą  się  z  chrząstką 
tworzącą  krąŜek  międzykręgowy.  Powierzchnie  boczne  trzonu  oraz  powierzchnia 
przednia są nieco wklęsłe, a tylna zupełnie płaska. 

Łuki  kręgów  spełniają  inną  rolę  niŜ  trzony.  Łuki  otaczają  z  trzech  stron  rdzeń 

kręgowy  i  stanowią  jego  mechaniczną  osłonę.  Odchodzące  od  łuków  wyrostki  stawowe 
łączą  poszczególne  kręgi  ze  sobą.  Wyrostki  kolczysty  i  poprzeczne  są  miejscami  przy-
czepu  więzadeł  i  mają  zasadnicze  znaczenie  w  tworzeniu  połączeń  międzykręgowych. 
Wyrostki  poprzeczne  i  kolczysty  są  ramionami  dźwigni  dla  przyczepiających  się  mięśni, 
zwiększając  ich  moment  siły.  Łuk  kręgu  rozpoczyna  się  w  górnej  części  powierzchni 
tylnej  trzonu  symetrycznymi  nasadami  (pediculus  arcus  vertebrae).  Na  górnej  części 
nasady  łuku  istnieje  płytkie  wcięcie  kręgowe  górne  (incisura  vertebralis  superior),  a  na 
dolnej głębsze wcięcie kręgowe dolne (incisura vertebralis injerior). Oba wcięcia wraz 
z  chrząstką  krąŜka  międzykręgowego  i  wyrostkami  stawowymi  ograniczają  otwór  mię-
dzykręgowy  (foramen  intervertebrale).  Po  obu  stronach  sąsiadujących  ze  sobą  kręgów 
istnieją  parzyste  otwory  międzykręgowe,  przez  które  przechodzą  nerwy  i  naczynia 
rdzeniowe.  PołoŜona  ku  tyłowi  od  nasady  część  łuku  tworzy  tzw.  blaszkę  łuku  kręgo-
wego  (lamina  arcus  vertebrae).  Obie  symetryczne  blaszki  łuku,  prawa  i  lewa,  ograni-
czają od tyłu otwór kręgowy. 

Budowa  strukturalna  kręgu.  Trzon  kręgowy  zbudowany  jest  z  tkanki  kostnej  gąb-

czastej,  pokrytej  warstwą  tkanki  kostnej  zbitej.  Tkanka  kostna  zbita  ma  przebieg  po-
dłuŜny, podobnie jak to występuje w trzonach kości długich. W tkance kostnej gąbczas-
tej  zajmującej  wewnętrzną  część  trzonu  znajdują  się  poziomo  i  promieniście  ułoŜone 
kanały  dla  Ŝył  trzonów  kręgowych.  Blaszki  kostne  istoty  gąbczastej  są  ułoŜone  pro-
stopadle  do  górnej  i  dolnej  powierzchni  trzonu,  odpowiednio  do  kierunku  największego 
obciąŜenia  (ryc.  19).  Przestrzenie  pomiędzy  blaszkami  wypełnione  są  czerwonym  szpi-
kiem.  W  odróŜnieniu  od  trzonu  kręgowego  łuk  i  wyrostki  mają  grubą  warstwę  tkanki 
kostnej zbitej. 

 

Wzrost trzonu kręgowego odbywa się podobnie jak wzrost kaŜdej z kości długich. 

Na górnej i dolnej powierzchni trzonu występuje warstwa chrząstki nasadowej — ryc. 
20 (Schmorl, Coventry, Ghomley i Kernohan, Bick, Roaf). 

W  odróŜnieniu  od  kości  długich  w  rosnącym  trzonie  kręgowym  człowieka  nic 

wytwarzają  się  nasady.  Rolę  nasad  spełnia  blaszka  hialinowa.  U  czworonoŜnych  ssa-
ków  w rosnącym trzonie kręgowym  wytwarzają się cienkie nasady, które po ukończe-
niu wzrostu łączą się z trzonem w jedną całość (ryc. 21). Obecność nasad stanowi jedną 

23

 

 

z charakterystycznych cech ssaków, gdyŜ u wszystkich innych kręgowców trzony są 
beznasadowe (Poplewski). Wzrost łuków kręgowych przebiega jak w kościach płaskich. 
Kręgi w zaleŜności od odcinka kręgosłupa wykazują pewne charakterystyczne cechy 
budowy morfologicznej. 

Odcinek szyjny kręgosłupa 

Pierwsze  dwa  kręgi  posiadają  zupełnie  odmienną  budowę  od  pozostałych  wcho-

dzących  w  skład  tego  odcinka.  Omawianie  budowy  tych  kręgów  zostanie  celowo  po-
minięte, gdyŜ nie odgrywają one istotnego znaczenia w patomechanice bocznych skrzy- 

24

 

wień kręgosłupa. Trzony pozostałych kręgów szyjnych są niskie (ryc. 22). 
Górna po wierzchnia trzonu jest siodełkowato wklęsła, natomiast dolna 
wypukła, odpowiadająca krzywizną  wklęsłości  górnej   powierzchni  trzonu  
leŜącego  poniŜej.   To   siodełkowate ukształto wanie powierzchni trzonó w 
zapewnia większą ruchomość kręgosłupa w odcinku szyjnym. Łuki kręgów 
szyjnych są cienkie  i  pochylone lekko  w dół.  Otwory 

 

kręgowe  duŜe,  o  kształcie  zbliŜonym  do  trójkątów.  Wyrostki  kolczyste  w 
górnych kręgach  krótkie,  w dolnych  ulegają  wyraźnemu  wydłuŜeniu i pochyleniu 
do  dołu,  końce  wyrostków  z  wyjątkiem  kręgu  siódmego  dwudzielne.  Wyrostki 
stawowe  górne  i  dolne  posiadają  okrągłe  powierzchnie  stawowe.  Płaszczyzna 
powierzchni  stawowej  wyrostków  przebiega  'skośnie  od  góry  do  dołu  i  od 
przodu  do  tyłu,  pod  kątem  ok.  45°.  Powierzchnie  sta wo we  wyro stkó w 
górnych są z wróco ne ku górze i do tyłu, a dolnych do dołu i do przodu. 

Wyrostki  poprzeczne  są  krótkie,  skierowane  do  boku  i  nieznacznie  w  dół.  W 

odróŜnieniu  od  innych  o dcinkó w  kręgosłupa  ut worzone  są  o ne  przez  d wi e 
liste wki,  kostne,  przednią  i  tylną,  które  łączą  się  na  wolnym,  bocznym 
końcu,  tworząc  d wa  guzki — przedni i tylny  (tuberculum anterius et posterius). 
Listewki  przednia  i  tylna  ograniczają  otwór  wyrostka  poprzecznego  (foramen 
transversarium).  Przez  ten  otwór,  poczynając  od  szóstego  kręgu  szyjnego, 
biegną  tętnica  i  Ŝyła  kręgowa,  a  takŜe  splot  nerwów  współczulnych.  Pomiędzy 
guzkami,  przednim  i  tylnym,  na  górnej  powierzchni  wyrostka  poprzecznego 
znajduje  się  rowek  dla  przedniej  gałęzi  nerwów  rdzeniowych  (sulcus  nervi 
spinalis).  W  wyrostku  poprzecznym  kręgu  szyjnego  tylko  listewka  tylna 
odpowiada zarodkowej części właściwego wyrostka, pozostałe elementy powstają 
z za-wiązka Ŝebra. 

Krąg siódmy, tzw. wystający (vertebra prominens), posiada nieco odmienną 

budowę, zbliŜoną do budowy kręgów piersiowych. 

Odcinek piersiowy kręgosłupa 

Utworzony  jest  on  przez  dwanaście  kręgów.  Trzony  tych  kręgów  zwiększają 

się,  poczynając  od  najbardziej  dogłowowego  ku  obwodowi.  Trzon  pierwszego 
kręgu  ma  wymiary  poprzeczny  i  podłuŜny  w  przybliŜeniu  ró wne,  nato miast 
trzony  kręgó w  niŜej  leŜących  mają  zwiększony  wymiar  poprzeczny.  Kształt 
trzonów  odpowiednio  do  istniejącego  tyłowygięcia  kręgosłupa  (kyphosis)  jest 
lekko  klinowy  i  dlatego  wysokość  ich  jest  w  części  przedniej  nieco  mniejsza  niŜ 
w części tylnej (ryc. 23). 

Począwszy  od  trzeciego  kręgu  piersiowego  na  lewej  bocznej  powierzchni 

trzonów  kręgowych  wyŜej leŜących, a na przedniej powierzchni trzonów  kręgów 
niŜszych występuje wyraźne spłaszczenie spowodowane przez aortę i nazywane 
wyciskiem aorto-wym (impressio aortica). Powierzchnie trzonów górne i dolne 
są  zupełnie  płaskie.  Dziewięć  górnych  kręgów  piersiowych  ma  lekko  wklęsłe, 
połoŜone bocznie po obu stronach trzonów powierzchnie stawowe, tworzące tzw. 
dołki Ŝebrowe (foveae costales) słuŜące do połączeń z głowami Ŝeber. Pierwszy 
krąg  posiada  dołek  Ŝebrowy  leŜący  poniŜej  górnej  krawędzi  trzonu  i  zwykle 
sam tworzy połączenie z głową pierwszego 

25 

Ŝ

ebra. Kręgi jedenasty i dwunasty, a niekiedy równieŜ dziesiąty, posiadają pojedyncze 

dołki dla połączeń stawowych z głowami Ŝeber. 

Łuki  kręgów  mają  wąskie,  na  przekroju  okrągłe  lub  lekko  owalne  nasady,  które 

przechodzą w płaskie szerokie blaszki ustawione pionowo. Otwory kręgowe posiadają 
kształt okrągły i w stosunku do odcinka szyjnego mają mniejszą średnicę. 

 

Wyrostki  stawowe  ustawione  są  w  płaszczyźnie  zbliŜonej  do  płaszczyzny  czołowej. 

Powierzchnie  stawowe  wyrostków  są  lekko  łukowate,  stanowiąc  wycinek  kuli  lub 
walca. 

Wyrostki  poprzeczne  odchodzą  od  łuku  kręgowego  pomiędzy  wyrostkami  stawo-

wymi  górnymi  a  dolnymi  i  skierowane  są  bocznie  z  lekkim  odchyleniem  do  tyłu.  Wy-
rostki poprzeczne  w piersiowym odcinku  kręgosłupa  są  mocne, zgrubiałe  na  końcach. 
Na  przednich  powierzchniach  wyrostków  poprzecznych  znajdują  się  pokryte  chrząstką 
dołki  Ŝebrowe  (foveae  costales  transversariae).  Dołki  Ŝebrowe  słuŜą  do  połączenia 
wyrostków  poprzecznych  z  guzkami  Ŝeber.  Na  wyrostkach  poprzecznych  kręgów  jede-
nastego i dwunastego dołki Ŝebrowe nie występują. 

Wyrostki  kolczyste  od  pierwszego  do  ósmego  okręgu  piersiowego  stają  się  coraz 

dłuŜsze,  mają  przekrój  trójkątny  i  są  silnie  pochylone  ku  dołowi,  dachówkowato  za-
chodząc  na  siebie.  Od  dziewiątego  kręgu  do  dwunastego  wyrostki  kolczyste  są  znów 
krótsze,  a  ich  przebieg  staje się  bardziej poziomy,  upodabniając  się  do  wyrostków  od-
cinka lędźwiowego. 

W  odcinku  piersiowym  kręgi  są  ściśle  połączone  z  Ŝebrami  za  pomocą  stawów  Ŝe-

browo-kręgowych  (articulationes  costovertebrales).  KaŜde  Ŝebro  łączy  się  w  dwóch 
punktach  z  kręgami.  Głowa  Ŝebra  porusza  się  w  dołkach  Ŝebrowych  trzonu,  a  równo-
cześnie  guzek  Ŝebra  obraca  się  na  powierzchni  Ŝebrowej  wyrostków  poprzecznych.  Me-
chaniczne połączenie głowy Ŝebra i guzka Ŝebra z kręgiem stanowi jeden staw. 

ś

ebra  są  częściowo  zbudowane  z  kości,  a  częściowo  z  chrząstki.  Są  to  spręŜyste 

listewki,  które  odchodząc  od  kręgosłupa,  tworzą  po  połączeniu  z  mostkiem  zamkniętą 
przestrzeń  klatki  piersiowej.  Klatka  piersiowa  ochrania  znajdujące  się  w  jej  wnętrzu 
narządy  oddechowe  i  krąŜenia.  U  człowieka  występuje  dwanaście  par  Ŝeber.  Siedem 
górnych par Ŝeber łączy się z przodu z mostkiem  — są to  tzw. Ŝebra prawdziwe  (costae 
verae). Pozostałe Ŝebra to tzw. Ŝebra rzekome (costae spuriae). śebra, ósme, dziewiąte 
i dziesiąte łączą się swą przednią chrzestną częścią z połoŜonym wyŜej Ŝebrem i tworzą 
łuk  Ŝebrowy  (arcus  costarum),  a  jedenaste  i  dwunaste  kończą  się  swobodnie  pomiędzy 
mięśniami brzucha i noszą nazwę Ŝeber wolnych (costae fluctuantes). 

Ś

cisłe  połączenie  kręgów  w  odcinku  piersiowym  z  Ŝebrami  wpływa  na  wybitne 

ograniczenie ruchomości tego odcinka.   Budowa   kręgów,   a   szczególnie   płaskie  po- 

26 

wierzchnie  trzonów,  ustawienie  wyrostków  stawowych  w  płaszczyźnie  czołowej,  da-
chówkowate  ułoŜenie  wyrostków  kolczystych  —  to  wszystko  równieŜ  ogranicza  rucho-
mość tego odcinka. 

Odcinek lędźwiowy kręgosłupa 

Ma  on  u  człowieka  z  reguły  pięć  kręgów.  Mocno  zbudowane  trzony  kręgów  lędź-

wiowych  mają płaskie powierzchnie  górną i dolną, o kształcie nerkowatym lub owal-
nym  (ryc.  24).  Pierwsze  cztery  kręgi  lędźwiowe  mają  równą  przednią  i  tylną  wysokość 
trzonów.  Trzon  piątego  kręgu  jest  w  części  przedniej  znacznie  wyŜszy  i  przybiera 
kształt klina zwróconego ku tyłowi. 

Wyrostki  poprzeczne  odchodzą  od  trzonu  kręgu  i  podstawy  łuku.  To  odmienne 

umiejscowienie wyrostków poprzecznych w porównaniu z innymi odcinkami kręgosłu-
pa uzaleŜnione jest od szczątkowych Ŝeber lędźwiowych, które stanowią główną masę 

 

opisywanych  wyrostków.  Wyrostki  poprzeczne,  nazywane  niekiedy  wyrostkami  Ŝebro-
wymi,  wzrastają  od  pierwszego  kręgu  do  trzeciego,  a  następnie  znów  ulegają  zmniej-
szeniu.  Wyrostki  poprzeczne  są  najczęściej  wąskie  i  płaskie  oraz  nieco  odgięte  ku  ty-
łowi.  Właściwy  rozwojowo  wyrostek  poprzeczny  tworzy  w  kręgach  lędźwiowych  mały 
guzek zwany wyrostkiem dodatkowym (processus accessorius). 

Łuki kręgów lędźwiowych są mocne, zwęŜone i okrągłe lub lekko owalne na prze-

kroju  nasad,  rozszerzają  się  ku  tyłowi  w  płaskie,  prawie  pionowe  blaszki.  Otwory  krę-
gowe  dosyć  duŜe,  o  kształcie  trójkątnym  lub  owalnym  są  szersze  w  wymiarze  czoło-
wym niŜ strzałkowym. 

Wyrostki  stawowe  są  ustawione  pionowo,  a  płaszczyzna  stawu  międzykręgowego 

przebiega  w  płaszczyźnie  strzałkowej.  Górne  wyrostki  mają  powierzchnie  stawowe 
wklęsłe,  skierowane  ku  tyłowi  i  przyśrodkowo.  Dolne  wyrostki  posiadają  powierzchnie 
lekko  wypukłe,  zwrócone  do  przodu  i  boku.  Wyrostki  stawowe  górne  obejmują  od 
zewnątrz  dolne  wyrostki  kręgu  wyŜej  leŜącego.  Budowa  wyrostków  stawowych  ogra-
nicza  moŜliwości  ruchów  obrotowych  poszczególnych  kręgów,  natomiast  pozwala  na 
znaczne ruchy  w płaszczyźnie strzałkowej. Ruchy obrotowe, które obserwuje się 
w  przejściowym  odcinku  piersiowo-Iędźwiowym,  związane  są  ze  specyficzną  budową 
wyrostków  stawowych  kręgów  piersiowych,  jedenastego  i  dwunastego  oraz  pierwszego 
lędźwiowego.  W  tych  trzech  kręgach  wyrostki  stawowe  stopniowo  zmieniają  swą 
płaszczyznę przechodząc z ustawienia czołowego, typowego dla odcinka piersiowego, 
w ustawienie strzałkowe, charakterystyczne dla odcinka lędźwiowego. 

Wyrostki kolczyste odchodzą od łuku wprost do tyłu i mają kształt płytek pio- 

27

 

nowych, lekko wygiętych w dół. W tylnej części wyrostki kolczyste wykazują zgrubie-
nie. 

Piąty kręg lędźwiowy często posiada szereg cech przejściowych. Typowy, omówio-

ny  juŜ  powyŜej,  klinowy  kształt  trzonu  róŜni  go  od  pozostałych  kręgów  lędźwiowych. 
Wyrostki poprzeczne tego kręgu są krótkie, silne, szerokie u podstawy, skierowane 
w  stronę  boczno-tylną  i  niekiedy  lekko  ku  górze.  W  tym  kręgu  dość  często  obserwu-
jemy niespojenie łuku (spina bifida). 

Kość krzyŜowa (os sacrum) 

Powstaje  ona  ze  zrośnięcia  się  ze  sobą  pięciu  kręgów  krzyŜowych.  Całkowite 

zrośnięcie  się  tych  kręgów  występuje  dopiero  u  ludzi  dorosłych  między  20  a  25  ro-
kiem Ŝycia. Kość ta ma w całości kształt klina, którego górna część nazywa się podsta-
wą  (basis),  a  dolna  wierzchołkiem  (apex  ossis  sacri).  Kość  krzyŜowa  wraz  z  dwiema 
kośćmi  miednicznymi tworzy pierścień kostny zwany  miednicą. Najmocniej zbudowa-
ne są trzy pierwsze kręgi krzyŜowe, które przenoszą główne obciąŜenie kręgosłupa 
na  kości  miedniczne,  a  następnie  poprzez  stawy  biodrowe  na  kończyny  dolne.  Kość 
krzyŜowa  widziana  z  boku  wykazuje  znaczne  tyłowygięcie  (kyphosis  sacralis).  Przy 
pionowej postawie kość krzyŜowa widziana z boku jest pochylona od góry i przodu 
ku  tyłowi  i  w  dół.  Kąt  utworzony  między  lędźwiowym  odcinkiem  kręgosłupa  a  kością 

krzyŜową waha się w granicach  130 — 170°.  Wierzchołek tego  kąta znajduje się  na 

 

 

kość  krzyŜowa  jest  połoŜona  bardziej  poziomo  niŜ  u  męŜczyzn.  Powierzchnia  ucho-
wata  Ŝeńskiej  kości  krzyŜowej jest  krótsza  i  znajduje  się  na  bocznych  częściach  tylko 
dwóch pierwszych kręgów krzyŜowych. 

Kość 

krzyŜowa 

w 

rozwoju 

rodowym 

jest 

wykładnikiem 

stanu 

anatomicznego  i  czynnościowego  kończyn  dolnych.  U  większości  ssaków 
czworonoŜnych  występuje  tzw.  długi  typ  kości  krzyŜowej  w  odróŜnieniu  od  typu 
szerokiego,  występującego  u  człowieka  (Poplewski).  Przyczyną  tego  zróŜnicowania 
kości krzyŜowej u ludzi jest nośna i podporowa rola kończyn dolnych. 

Połączenia kręgów

 

Istotne  znaczenie  dla  wyjaśnienia  patomechaniki  bocznych  skrzywień  kręgosłupa 

posiada  znajomość  budowy  anatomicznej  więzadłowych  połączeń  pomiędzy  kręgami, 
połączeń kręgów z Ŝebrami i połączeń kości krzyŜowej z kośćmi miednicznymi. 

Połączenia trzonów kręgowych 

Kręgi  łączą  się  ze  sobą  za  pośrednictwem  krąŜków  międzykręgowych  (disci  inter-

vertebrales).  KrąŜki  międzykręgowe  są  zbudowane  z  płaskich,  ułoŜonych  róŜnokie-
runkowo płytek chrząstki włóknistej, wypełniających przestrzeń między zwróconymi 
ku  sobie  powierzchniami  trzonów.  Połączenie  krąŜków  z  trzonami  następuje  za  po-
mocą  cienkiej  warstwy  chrząstki  szklistej.  Średnica  krąŜków  międzykręgowych  jest 
nieco  większa  od  powierzchni  trzonów  i  w  związku  z  tym  uwypuklają  się  one  poza  ich 
obrys.  Wysokość  krąŜków  jest  róŜna  i  wzrasta  od  odcinka  dogłowowego  ku  obwodowi. 
Wysokość  wszystkich krąŜków  międzykręgowych równa się ok. 

]

/4 długości kręgosłu-

pa. W zaleŜności od istniejących przodo- lub tyłowygięć kręgosłupa wysokość krąŜków 

jest wyŜsza lub niŜsza w części przedniej w porównaniu do tylnej części tych samych 

 

 

bliŜej  tylnej  części  trzonu.  W  obrębie  jądra  miaŜdŜystego  panuje  duŜe  ciśnienie,  które 
ujawnia  się  po  miejscowym  nacięciu  pierścienia  włóknistego  gwałtownym  wypłynię-
ciem  półpłynnej  jego  zawartości.  Wewnętrzne  ciśnienie  jąder  miaŜdŜystych  powoduje 
stałe spręŜenie kolumny trzonowo-krąŜkowej (ryc. 26). 

 

Pierścień włóknisty silnie łączy powierzchnie sąsiadujących trzonów kręgowych, 

a  tym  samym  utrudnia  ruchy  poszczególnych  kręgów.  Jądro  miaŜdŜyste  jest  natomiast 
kulistym  i  spręŜystym  przegubem,  który  sprawia,  Ŝe  trzon  kręgowy  leŜący  powyŜej 
znajduje  się  stale  w  równowadze  chwiejnej.  Jądro  miaŜdŜyste  ma  moŜliwość  drobnych 
przesunięć i przy ruchach  kręgosłupa przesuwa się zawsze  w  stronę  wypukłości powsta-
łego skrzywienia (ryc. 27). 

 

Wszystkie  trzony  kręgowe  połączone  są  między  sobą  przez  dwa  długie  więzadła: 

więzadło  podłuŜne  przednie  (ligamentum  longitudinale  anterius)  i  więzadło  podłuŜne 
tylne (ligamentum longitudinale posterius). 

Więzadło  podłuŜne  przednie  biegnie  na  przedniej  powierzchni  trzonów  kręgowych. 

Więzadło to rozpoczyna się na guzku gardłowym części podstawnej kości potylicznej, 
a kończy się na przedniej powierzchni kości krzyŜowej. W przebiegu swym od góry 

30

 

ku  dołowi  więzadło  ulega  rozszerzeniu,  przechodząc  stopniowo  z  przednich  równieŜ  na 
boczne  powierzchnie  trzonów,  przykrywając  częściowo  więzadła  głów  Ŝeber  (ryc.  28). 
Więzadło  podłuŜne  przednie  od  odcinka  dogłowowego  ku  kości  krzyŜowej  ulega  wy-
raźnemu  zgrubieniu  z  tym,  Ŝe  w  odcinku  lędźwiowym  jest  ono  wzmocnione  przez 
włókna  ścięgniste  przyczepów  przepony.  W  odcinku  lędźwiowym  więzadło  podłuŜne 
przednie  osiąga  grubość  2  mm.  W  skład  więzadła  wchodzi  kilka  warstw  włókien  róŜnej 
długości, jedne z nich łączą tylko dwa sąsiednie kręgi, a inne przebiegają przez cztery 
do  pięciu  kręgów.  Więzadło  podłuŜne  przednie  jest  szczególnie  mocno  powiązane  z 
pierścieniem włóknistym krąŜków międzykręgowych. 

Więzadło  podłuŜne  tylne  przebiega  we  wnętrzu  kanału  kręgowego  i  leŜy  na  tyl-

nych powierzchniach trzonów. Więzadło to rozpoczyna się na stoku kości potylicznej 
i  przednim  brzegu  otworu  potylicznego  wielkiego,  a  kończy  w  górnej  części  kanału 
krzyŜowego  (ryc.  29).  Więzadło  podłuŜne  tylne  rozszerza  się  na  wysokości  krąŜków 
międzykręgowych i ściśle się z nimi  wiąŜe, a zwęŜa  na trzonach, gdzie  wnikają pod 
nie sploty naczyniowe (rozdz. 1). 

Więzadło tylne podobnie jak przednie składa się z włókien o róŜnej długości. 

Połączenia łuków i wyrostków kręgów 

Wyrostki  stawowe poszczególnych  kręgów  tworzą  stawy  międzykręgowe,  natomiast 

łuki oraz wyrostki poprzeczne i kolczyste są połączone tylko więzadłami. 

Wyrostki  stawowe  górne  i  dolne  stykając  się  swymi  chrzestnymi  powierzchniami 

tworzą  stawy  międzykręgowe  (articulationes  intervertebrales).  Torebki  tych  stawów  są 
cienkie  i  przyczepiają  się  do  krawędzi  powierzchni  stawowych  wyrostków.  W  odcinku 
szyjnym kręgosłupa w związku z jego duŜą ruchomością torebki stawowe są luźne 
i dłuŜsze niŜ w odcinkach piersiowym i lędźwiowym. 

 

Łuki  kręgowe połączone są przez  więzadła Ŝółte (Ugamenta flava). Więzadła te gru-

bości ok. 2  mm  łączą zwrócone  ku sobie brzegi łuków  kręgowych (ryc. 30). Przebie-
gają  one  bezpośrednio  ku  tyłowi  od  torebek  stawów  międzykręgowych,  stanowiąc  ich 
dodatkowe  wzmocnienie.  Więzadła  te  mają  zabarwienie  Ŝółte  i  składają  się  z  piono-
wych  włókien.  Więzadła  Ŝółte  tworzą  dwie  warstwy,  przednią  i  tylną,  rozdzielone 
bardzo wąską szczeliną. 

31 

Wyrostki poprzeczne kręgów połączone są ze sobą przez więzadła międzypoprzecz-

ne  —  ligamenta  intertransversaria  (ryc.  31).  Więzadła  te,  zbudowane  z  tkanki  łącznej 
włóknistej, najmocniejsze są w odcinku piersiowym, a najsłabsze w odcinku szyjnym. 

Wyrostki  kolczyste  połączone  są  przez  więzadła  międzykolcowe  (ligamenta  interspi-

nalia)  oraz  przez  więzadło  nadkolcowe  (ligamentum  supraspinale),  a  w  odcinku  szyj-
nym przez więzadło karkowe (ligamentum nuchae). 

Więzadła  międzykolcowe  łączą  w  postaci  płaskich  pasm  zwrócone  ku  sobie  brzegi 

wyrostków kolczystych. Włókna tych więzadeł przebiegają skośnie od góry i przodu 
ku  dołowi  i  do  tyłu.  Więzadła  międzykolcowe  w  odcinku  szyjnym  łączą  się  z  w.ę-
zadłem karkowym, a w pozostałych odcinkach z więzadłem nadkolcowym (ryc. 32). 

Więzadło  karkowe  rozpięte  jest  pomiędzy  kością  potyliczną,  guzkiem  tylnym  kręgu 

szczytowego i wierzchołkami wyrostków kolczystych pozostałych kręgów szyjnych. 

Więzadło nadkolcowe przebiega  wzdłuŜ kręgosłupa od siódmego  kręgu szyjnego 

do  środkowego  grzebienia  kości  krzyŜowej,  przyczepiając  się  do  końców  wyrostków 
kolczystych.  Włókna  więzadła  mają  róŜną  długość  i  przebiegają  między  dwoma  są-
siednimi  wyrostkami  lub  łączą  trzy,  a  nawet  cztery  wyrostki  kolczyste.  Więzadło  nad-
kolcowe  stanowi  mocne  pasmo  łącznotkankowe,  które  napina  się  podczas  zginania 
kręgosłupa i ogranicza zakres tego ruchu. 

Połączenia kręgów z Ŝebrami

 

ś

ebra  połączone  są  z  kręgosłupem  stawami  Ŝebrowo-kręgowymi  (articulationes 

costovertebrales). śebro łączy się z trzonami kręgowymi głową Ŝebra umieszczoną 
w  dołku  Ŝebrowym.  Powierzchnie  stawowe  pokryte  są  chrząstką  włóknistą  lub  szklistą. 
Głowa  Ŝebra  połączona  jest  z  trzonami  kręgowymi   przez  dwa  więzadła:   więzadło 

 

głowy  Ŝebra  promieniste  (ligamentum  capitis  costae  radiatum),  które  wachlarzowato 
biegnie  na  przedniej  powierzchni  torebki  stawowej  i  łączy  głowę  Ŝebra  z  boczną  po-
wierzchnią  trzonów  kręgowych  i  krąŜka  międzykręgowego,  więzadło  głowy  Ŝebra  śród-
stawowe  (ligamentum  capitis  costae  intraarticulare)  przebiegające  śródstawowo  od 
grzebienia  głowy do  krąŜka  międzykręgowego  i dzielące  staw  na  komorę  górną i dolną 
(ryc. 33). śebra pierwsze, jedenaste i dwunaste nie posiadają tego więzadła. 

Stawy  Ŝebrowo-poprzeczne  występują  w  Ŝebrach  od  pierwszego  do  dziesiątego. 

'Letora.  jedenaste  i  dwunaste,  tzw.  wolne,  połączone  są  z  wyrostkami  kręgów  tylko  wię-
zadłami.  Powierzchnie  stawowe  są  pokryte  chrząstką  szklistą  i  otoczone  torebką  sta-
wową.   Stawy   te   wzmacniają   następujące   więzadła:   więzadło   Ŝebrowo-poprzeczne 

32

 

górne  (ligamentum  costotransversarium  superius),  więzadło  Ŝebrowo-poprzeczne  boczne 
{ligamentum  costotransversarium  laterale),  więzadło  szyjki  Ŝebra  (ligamentum  colli  co-
siae) przebiegające od tylnej powierzchni szyjki Ŝebra do przedniej powierzchni wyrost-
ka  poprzecznego,  więzadło  guzka  Ŝebra  (ligamentum  tuberculi  costae)  łączące  wierz-
chołek wyrostka poprzecznego z powierzchnią tylną guzka Ŝebra. 

Połączenie kręgosłupa z kością krzyŜową

 

Pomiędzy  piątym  kręgiem  lędźwiowym  a  kością  krzyŜową  istnieje  krąŜek  między-

kręgowy.  Ponadto  piąty  krąg  lędźwiowy  połączony  jest  z  kością  krzyŜową  przez  wię-
zadła: podłuŜne przednie i tylne, więzadło Ŝółte i więzadła między- i nadkolcowe. 

Połączenia kości krzyŜowej z kośćmi biodrowymi

 

Połączenie  kości  krzyŜowej  z  symetrycznymi  kośćmi  biodrowymi  następuje  stawami 

krzyŜowo-biodrowymi.  Staw  krzyŜowo-biodrowy  (articulatio  sacroiliaca)  utworzony 
jest  przez  powierzchnie  uchowate  kości  krzyŜowej  i  biodrowej.  Powierzchnie  stawowe 
pokryte sa najczęściej chrząstką włóknistą, a szpara stawowa jest wąska. Torebka sta- 

 

wowa  krótka,  silnie  napięta.  Jest  to  typowy  staw  półścisły  wykazujący  bardzo  ograni-
czoną  ruchomość.  Staw  krzyŜowo-biodrowy  wzmocniony  jest  przez  następujące  wię-
zadła: 

więzadła  krzyŜowo-biodrowe  brzuszne  (ligamenta  sacroiliaca  ventralia),  łączące 

licznymi  pasmami  przednią  powierzchnię  kości  krzyŜowej  z  powierzchnią  uchowatą 
kości biodrowej; 

więzadła krzyŜowo-biodrowe grzbietowe (ligamenta sacroiliaca dorsalia), które dzie-

lą się na krótkie i długie; 

więzadła  krzyŜowo-biodrowe  międzykostne  (ligamenta  sacroiliaca  interossea),  wy-

pełniające przestrzeń między guzowatością krzyŜową a biodrową; 

więzadła  lędźwiowo-biodrowe  (ligamenta  iliolumbalia),  które  w  postaci  mocnych 

pasm łączą wyrostki Ŝebrowe czwartego i piątego kręgów lędźwiowych z tylną częś- 

33

 

cią  grzebienia  biodrowego    oraz  z  powierzchnią  wewnętrzną    talerza    kości  
biodrowej i powierzchnią przednią podstawy kości krzyŜowej (ryc. 34). 

Kość krzyŜowa połączona jest ponadto z kością kulszową przez więzadło krzyŜo-wo-

guzowe  (ligamentum  sacrotuberale)  i  więzadło  krzyŜowo-kolcowe  (ligamentum 
sacrospinale). 

Mechanika kręgosłupa

 

Jak wynika z nazwy, kręgosłup moŜe być porównywany do słupa utworzonego 

z  kręgów  (ryc.  35).  W  odcinku  przedkrzyŜowym  kręgi  stanowią  oddzielne  elementy 
kostne,  silnie  ze  sobą  zespolone  za  pomocą  włóknisto-chrzęstnych  krąŜków  międzykrę-
gowych  oraz  stawów  międzykręgowych  i  więzadeł.  Znajdujące  się  wewnątrz  krąŜków 
międzykręgowych jądra miaŜdŜyste pozostają w stanie wewnętrznego napręŜenia, któ-
re  po  przecięciu  więzadeł  przejawia  się  wydłuŜeniem  kręgosłupa  o  długość  ok.  3,7  cm 
(Ruee, Pusch). 

 

Zakres  wychyleń  trzonów  połączonych  krąŜkiem  międzykręgowym  jest  wprost  pro-

porcjonalny  do  kwadratu  wysokości  krąŜka  i  odwrotnie  proporcjonalny  do  kwadratu 
powierzchni poprzecznego przekroju trzonu (Durchmesser). 

KrąŜki międzykręgowe w odcinkach szyjnym, piersiowym i lędźwiowym mają znacz-

ne  róŜnice  wysokości,  które  moŜna  przedstawić  następującym  stosunkiem  liczbowym: 
20,7  :  34,9  :  42,85.  Wysokość  krąŜków  jest  zmienna  i  zaleŜna  od  wielu  czynników.  Za-
sadniczym  elementem  warunkującym  wysokość  krąŜka  międzykręgowego  jest  jądro 
miaŜdŜyste, którego objętość zaleŜy od stopnia zawartości wody. W dzieciństwie i wie-
ku młodym zawartość wody jest duŜa. W okresie 25—30 lat Ŝycia zawartość wody 
w jądrze miaŜdŜystym zaczyna się stopniowo zmniejszać i obniŜa się tym samym wyso-
kość  krąŜka  międzykręgowego.  Wraz  z  wiekiem  zmniejsza  się  równieŜ  rozciągliwość 
krąŜka międzykręgowego (Galante, Hirsch). 

Powierzchnie poprzecznych przekrojów kręgów w odcinkach szyjnym, piersiowym 

i lędźwiowym mają następujący stosunek liczbowy: 225 : 640 : 784 (Weber). 

Dysponując  tymi  wskaźnikami  moŜna  na  podstawie  podanej  powyŜej  zasady  teore-

tycznie  obliczyć  zakres  ruchomości  poszczególnych  trzonów  kręgowych  w  stosunku  do 
siebie  w  odcinkach  szyjnym,  piersiowym  i  lędźwiowym.  Obliczenia  są  jednak  tylko 
teoretyczne  i  dotyczą  wyłącznie  kolumny  trzonowo-krąŜkowej,  gdyŜ  ruchomość  kręgo-
słupa  odbywa  się  przy  stałym  i  trwałym  połączeniu  kolumny  trzonów  i  krąŜków  mię-
dzykręgowych z kolumną łuków i wyrostków. 

W odcinku  szyjnym  kręgosłupa  wysokość  krąŜka  międzykręgowego jest dosyć duŜa 

przy  stosunkowo niewielkiej powierzchni poprzecznego przekroju trzonu.  Zgodnie z za-
sadą  Durchmessera  występuje  więc  moŜliwość  znacznych  wychyleń  bocznych  poszcze-
gólnych  kręgów  w  stosunku  do  siebie.  Zakres  tych  wychyleń  zwiększa  jeszcze  wypukło--
wklęsłe  ukształtowanie  powierzchni  trzonów  kręgowych.  Płaszczyzna  stawów  między-
kręgowych tego odcinka przebiega od góry ku dołowi i od przodu ku tyłowi pod ką-
tem ok. 45°. Połączenie powierzchni obu stawów między kręgowych tworzy więc  wyci-
nek  koła,  którego  środek  znajduje  się  na  trzonie  kręgowym  nieco  ku  przodowi  od  jądra 
miaŜdŜystego.  Taki  przestrzenny  układ  płaszczyzny  stawów  międzykręgowych  z  rów-
noczesnym  korzystnym  dla  zakresu  ruchów  stosunkiem  wysokości  krąŜka  międzykrę-
gowego do wielkości przekroju trzonu zapewnia  w tym odcinku duŜą ruchomość 
w płaszczyźnie strzałkowej, czołowej oraz poziomej (ruchy obrotowe). W odcinku szyj-
nym  kręgosłupa  kręgi  posiadają  duŜą  średnicę  otworów  kręgowych,  co  umoŜliwia 
znaczny  zakres  ruchów  przy  zachowanym  bezpieczeństwie  przebiegającego  przez  te 
otwory rdzenia kręgowego (Poplewski). 

W  piersiowym  odcinku  kręgosłupa  stosunek  wysokości  krąŜka  międzykręgowego  do 

powierzchni poprzecznego przekroju trzonu jest niekorzystny, górne i dolne powierzch-
nie trzonów są płaskie i  w związku z tym  wzajemna ruchomość poszczególnych trzo-
nów jest znacznie ograniczona. Wyrostki stawowe w tym odcinku kręgosłupa ustawione 
są prawie ściśle w płaszczyźnie czołowej, co rygluje moŜliwość większych przemieszczeń 
obrotowych.  W  odcinku  piersiowym  mogą  więc  praktycznie  występować  ruchy  tylko 
w  płaszczyźnie  strzałkowej.  Ruchy  w  płaszczyźnie  czołowej  i  ruchy  obrotowe  są 
blokowane  przez  układ  wyrostków  stawowych.  W  związku  z  ograniczoną  ruchomością 
piersiowego  odcinka  kręgosłupa  średnica  otworów  kręgowych  jest  mniejsza  niŜ  w  od-
cinku szyjnym. 

W  lędźwiowym  odcinku  kręgosłupa  stosunek  wysokości  krąŜka  międzykręgowego 

do  powierzchni  poprzecznego  przekroju  trzonu  jest  bardziej  korzystny  dla  zakresu  ru-
chów niŜ w odcinku piersiowym. Powierzchnie stawów międzykręgowych są ustawione 
w  płaszczyźnie  strzałkowej.  Całość  mechaniczna  tego  układu  zapewnia  znaczny  zakres 
ruchów  zginania  i  wyprostu  przy  ograniczeniu  ruchów  obrotowych  oraz  ruchów 
w płaszczyźnie czołowej. 

35 

W  przejściowym  odcinku  piersiowo-lędźwiowym  układ  wyrostków  stawowych 

zmienia  się  stopniowo  z  ustawienia  czołowego  w  strzałkowe  i  podobnie  jak  w  odcinku 
szyjnym  płaszczyzna  obu  stawów  międzykręgowych  stanowi  wycinek  koła  lub  nawet 
kuli.  Mechanicznie  korzystny  układ  zapewnia  w  odcinku  piersiowo-lędźwiowym  duŜy 
zakres ruchów w płaszczyznach strzałkowej, czołowej i poziomej (ruchy obrotowe). 

Ruchy  zginania  i  prostowania,  występujące  w  płaszczyźnie  strzałkowej,  zaleŜne  są 

głównie  od  stosunku  wysokości  krąŜka  międzykręgowego  do  powierzchni  poprzecznego 
przekroju trzonu. 

Ruchy w płaszczyźnie czołowej równieŜ zaleŜne są od krąŜka międzykręgowego 

i powierzchni przekroju trzonu, ponadto od płaszczyzny stawów międzykręgowych. 

 

Ruchy  obrotowe  zaleŜą  głównie  od  płaszczyzny  stawów  międzykręgowych.  Płasz-

czyzna  stanów  międzykręgowych,  stanowiąca  wycinek  koła  lub  kuli,  umoŜliwia  duŜy 
zakres ruchów. 

Kierunek  ruchów  zaleŜy  więc  od  ukształtowania  powierzchni  stawowych,  ale  zakres 

ograniczony jest przez torebki stawowe i więzadła. 

Zakres  zginania  ograniczają  więzadła  Ŝółte,  więzadła  międzykolcowe  i  nadkolcowe, 

więzadła międzypoprzeczne oraz tylna część pierścienia włóknistego. 

Zakres  prostowania  ograniczają:  więzadło  podłuŜne  przednie,  przednia  część  pier-

ś

cienia  włóknistego,  zaryglowanie  wyrostków  stawowych  oraz  ewentualne  zaryglowa-

nie łuków i wyrostków kolczystych. 

Wychylenia  boczne  ograniczają  boczne  części  pierścieni  włóknistych,  więzadło  po-

dłuŜne przednie i tylne, więzadło Ŝółte (po stronie wypukłej), torebki stawowe, więzadła 
międzypoprzeczne (po stronie wypukłej), a w odcinku piersiowym Ŝebra. 

Zakres  ruchów  obrotowych  ogranicza  pierścień  włóknisty  i  napięcie  torebek  sta-

wów międzykręgowych. 

Zakres ruchów we wszystkich płaszczyznach  ograniczają mięśnie. 
Ruchy kręgosłupa są zmienne i w duŜej mierze zaleŜą od wieku człowieka oraz od 

36 

jego sprawności fizycznej.  PrzeŜyciowo ruchy kręgosłupa są na ogół złoŜone i  odby-
wają się równocześnie we wszystkich płaszczyznach. 

Zakres ruchów zaleŜny jest równieŜ od krzywizn fizjologicznych i zwiększa się 

w odcinkach kręgosłupa ustawionych w przodowygięciu (Fick). 

Wielkość  poszczególnych  krzywizn  kręgosłupa  i  ich  ukształtowanie  są  zmienne, 

zaleŜne  od  płci,  wieku,  rasy  itp.  (ryc.  36).  W  sposób  najprostszy  krzywizny  moŜna  po 
równywać do  wycinków  koła, ale popełnia się  wtedy duŜy błąd. Wielkość  krzywizny 
jest  wzajemnie  uwarunkowana.  Krzywizny  strzałkowe  trzonów  kręgowych  i  wyrost-
ków  kolczystych  mają  róŜny  kształt,  co  wiąŜe  się  z  róŜną  długością  wyrostków  kolczy-
stych  w  poszczególnych  odcinkach  kręgosłupa.  Istnieje  jednak  między  krzywiznami 
linii trzonów kręgowych i wyrostków kolczystych ścisła współzaleŜność (Fick). 

Bardzo istotne znaczenie z punktu widzenia mechaniki ma wytrzymałość kręgosłupa 

na  ściskanie  osiowe.  Wytrzymałość  zaleŜy  od  wielkości  i  kształtu  kręgosłupa  w  prze-
kroju poziomym oraz od układu jego krzywizn. 

W  przekroju  poziomym  trzon  kręgowy  wraz  z  łukiem  i  wyrostkami  poprzecznymi 

przypomina literę T. Jest to układ znany w technice, gdzie przez prostopadłe połącze-
nie  elementów  uzyskuje  się  wzrost  ich  wytrzymałości  (ryc.  37).  Usunięcie  grzebienia 
wyrostków  kolczystych  powoduje  sześciokrotne  zmniejszenie  wytrzymałości  belki  krę-
gosłupowej (Zschakke). 

Krzywizny  strzałkowe  kręgosłupa  przyczyniają  się  równieŜ  do  zwiększenia  jego  wy-

trzymałości.  Wytrzymałość  esowato  powyginanej  belki  w  porównaniu  z  belką  prostą 
ustala się według wzoru: 

 

Stąd  wniosek,  Ŝe  dzięki  krzywiznom  strzałkowym  wytrzymałość  kręgosłupa  wzrasta 

siedemnastokrotnie.  Przeciętna  wytrzymałość  kręgosłupa  dorosłego  człowieka,  a  tym 
samym jego siła nośna, jest bliska 350 kg (Maclister). 

Wytrzymałość  na  obciąŜenie  osiowe  zmienia  się  w  zaleŜności  od  odcinka  kręgo-

słupa.  Najmniejszą  wytrzymałość  posiada  odcinek  szyjny  (ok.  113  kg),  większą  odcinek 
piersiowy (ok. 210 kg), a największą lędźwiowy (ok. 400 kg) — Fessler. 

Przeciętne  obciąŜenia  w  pozycji  wyprostnej  ciała  poszczególnych  odcinków  kręgo-

słupa są znacznie niŜsze od ich wytrzymałości i wynoszą: w odcinku szyjnym ok. 50 kg, 
w odcinku piersiowym ok. 75 kg, a w odcinku lędźwiowym ok. 125 kg (Maisonable). 

Przy  obciąŜeniu  osiowym  kręgosłupa  najpierw  ulegają  odkształceniom  krąŜki  mię-

dzykręgowe. Odkształcenie pojedynczego  krąŜka jest  niewielkie i polega  na zmniejsze-
niu  jego  wysokości  przy  równoczesnym  uwypukleniu  pierścienia  włóknistego.  Odkształ-
cenie  to  związane  jest  ze  zmianą  kształtu  półpłynnego  jądra  miaŜdŜystego,  znajdują-
cego się wewnątrz krąŜka międzykręgowego (ryc. 38). 

W  odcinku  piersiowym  dorosłego  męŜczyzny  wytrzymałość  na  osiowe  obciąŜanie 

krąŜka  wynosi  ok.  200  kg,  przy  większych  obciąŜeniach  pierścień  włóknisty  moŜe  ulec 
rozerwaniu, a jądro miaŜdŜyste wypływa. 

Odkształcenia krąŜka przy zgniataniu osiowym są nieduŜe i wynoszą maksymalnie 

1—2  mm.  Przy  próbie  rozciągania  zmiana  wysokości  krąŜka  jest  większa  i  przy  sile 
rzędu  45—50  kg  wynosi  4—5  mm  (ryc.  39).  Przy  mimoosiowym  jednostronnym  roz-
ciąganiu krąŜka międzykręgowego odkształcenia wynoszą 6—8 mm przy sile równej 
45—50 kg. PowyŜsze badania pozwalają wnioskować, Ŝe przy bocznych skłonach krę- 

37

 

gosłupa jądro miaŜdŜyste przemieszcza się w kierunku strony wypukłej raczej na sku-
tek ssącego działania krąŜka po stronie rozciąganej niŜ ucisku po stronie wklęsłej (Tyl-
man, Ramotowski). 

Wytrzymałość na osiowe obciąŜanie poszczególnych kręgów jest znacznie wyŜsza i 

dla odcinka piersiowego wynosi ok. 800 kg, a dla odcinka lędźwiowego 900 kg (Tyl man, 
Ramotowski). 

Wytrzymałość łuków kręgowych i wyrostków poprzecznych była badana przy za-

stosowaniu sił rwących. Wytrzymałość na zrywanie wykazuje znaczne róŜnice w od- 

 

cinkach szyjnym, piersiowym i lędźwiowym. Siły potrzebne do złamania łuku w krę 
gach piersiowych wynoszą 80—100 kg, a w odcinku lędźwiowym  120—150 kg.  Siły 
łamiące wyrostki poprzeczne są rzędu 10—15 kg. 

Wytrzymałość  łuków  kręgowych  oraz  wyrostków  zaleŜy  w  duŜej  mierze  od  wytrzy-

małości więzadeł. 

Wytrzymałość  więzadeł  jest  duŜa  i  tak  najmocniejsze  z  więzadeł  kręgosłupa  —  wię-

zadło  podłuŜne  przednie  posiada  średnie  wytrzymałości  na  zrywanie  2.12  kg/mm-
przekroju. Więzadło podłuŜne tylne jest słabsze i jego wytrzymałość wynosi 1,98 kg/mm

1

' 

 

przekroju.  Więzadła  osób  młodych  (do  20  roku  Ŝycia)  wykazują  w  porównaniu  z  wię-
zadłami  osób  starszych  (po  50  roku  Ŝycia)  o  ok.  30%  większą  wytrzymałość  (Tkaczuk). 
Kręgosłup  posiada  trzy  zasadnicze  zadania:  podporowe,  ruchowe  oraz  ochronę 
rdzenia  kręgowego.  Podporowa  rola  kręgosłupa  i  charakterystyka  wytrzymałościowa 
zostały  omówione  powyŜej.  Omówiono  równieŜ  zakres  ruchów  kręgosłupa.  Ochrona 
rdzenia kręgowego związana jest z budową anatomiczną kręgosłupa. Części kostne 
i  krąŜki  międzykręgowe  szczelnie otaczają  kanał  kręgowy,  w  którym  umiejscowiony 
jest rdzeń. Wytłumienie wstrząsów urazowych odbywa się w kręgosłupie dzięki nie- 

38 

wielkim zmianom wielkości krzywizn i wysokości krąŜków między kręgowych z zawar-
tym w ich wnętrzu półpłynnym, a nieściśliwym jądrem miaŜdŜystym. 

Fizjologiczny  kształt  kręgosłupa  nie  ulega  zmianie  tylko  wtedy,  gdy  krąŜki  między-

kręgowe  i  więzadła  kręgosłupa,  czyli  cały  bierny  aparat  równowagi  oraz  czynny  aparat 
równowagi  utworzony  przez  mięśnie  grzbietu,  są  w  stanie  symetrycznego  napięcia.  Po-
między stanem czynnego napięcia mięśni  grzbietu a kształtem  kręgosłupa istnieje pro-
sta zaleŜność. JeŜeli zmienia się stan napięcia mięśni, ulega zmianie kształt kręgosłupa 
i odwrotnie,  kaŜda zmiana  kształtu  kręgosłupa pociąga  za  sobą  zmianę  napięcia  w apa-
racie równowagi biernej i czynnej (Wejsflog). 

Mięśnie głębokie grzbietu

 

W  czynnym  aparacie  równowagi  kręgosłupa  zasadniczą  rolę  odgrywają  głębokie 

mięśnie  grzbietu.  Mięśnie  te  przebiegają  po  obu  stronach  wyrostków  kolczystych  i  oto-
czone  są  powięzią  piersiowo-lędźwiową  (fascia  thoracolumbalis),  która  wraz  z  kręgo-
słupem  tworzy  rodzaj  kanału  kostno-włóknistego.  Powięź  piersiowo-lędźwiową  ma 
dwie  blaszki:  tylną  zwaną  powierzchowną,  która  leŜy  pod  mięśniami  powierzchownymi 
grzbietu (mm. czworobocznym, równoległobocznym i  najszerszym  grzbietu), i przed-
nią zwaną głęboką, która rozpięta jest od 12 Ŝebra do grzebienia biodrowego. 

Mięśnie  głębokie  grzbietu  w  całości  noszą  nazwę  prostownika  grzbietu  (erector 

spinae). U człowieka pierwotny odcinkowy układ włókien mięśniowych zachowany jest 
w  najgłębszych  warstwach,  natomiast  w  warstwach  bardziej  powierzchownych  pasma 
mięśniowe stają się dłuŜsze i w przebiegu swym obejmują większą liczbę kręgów. 

Ze  względu  na  przebieg  i  końcowe  przyczepy  włókien  mięśniowych  wyróŜnia  się 

następujące  układy:  poprzeczno-kolcowy,  międzykolcowy  i  międzypoprzeczny.  Układ 
poprzeczno-kolcowy i międzykolcowy tworzą tzw. pasmo przyśrodkowe. Pasmo bocz-
ne  utworzone  jest  przez  mięśnie  międzypoprzeczne  (mm.  intertransversarii)  oraz  mię-
sień  prostownik  grzbietu  (m.  erector  spinae).  Mięsień  prostownik  grzbietu  dzieli  się  na 
mięsień biodrowo-Ŝebrowy (m. iliocostalis) i mięsień najdłuŜszy (m. longissimus). 

Pasmo boczne mięśni głębokich grzbietu 

Mięsień  prostownik  grzbietu  rozpoczyna  się  na  grzebieniu  biodrowym,  więzadłach 

krzyŜowo-biodrowych  tylnych,  na  tylnej  powierzchni  kości  krzyŜowej  oraz  wyrostkach 
kolczystych  kręgów  lędźwiowych  i  2—3  kręgów  piersiowych  dolnych.  Mięsień  ten  prze-
biegając ku górze dzieli się na dwa pasma: m. biodrowo-Ŝebrowy i m. najdłuŜszy. 

Mięsień  biodrowo-Ŝebrowy  dzieli  się  na  część  lędźwiową,  grzbietową  i  szyjną.  Część 

lędźwiowa  przyczepia  się  do  kątów  dolnych  Ŝeber  od  9  do  6.  Część  grzbietowa  prze-
biega bardziej przyśrodkowo od części lędźwiowej i rozpoczyna się od kątów 12—7 Ŝe-
bra  tzw.  wiązkami  początkowymi,  a  kończy  na  kątach  5  lub  6  górnych  Ŝeber.  Część 
szyjna rozpoczyna się obwodowo  wiązkami początkowymi  na kątach Ŝeber od 6 do 3 
lub  nawet  od  7  do  2,  a  dogłowowo  przyczepia  się  do  guzków  tylnych  wyrostków  po-
przecznych od 6 do 3 kręgów szyjnych. 

Mięsień  najdłuŜszy  równieŜ  zaczyna  się  obwodowo  wspólną  masą  mięśnia  pro-

stownika grzbietu, przebiega bardziej przyśrodkowo od mięśnia biodrowo-Ŝebrowego 
i  dzieli  się  na  dwa  pasma:  przyśrodkowe  i  boczne.  Podział  ten  związany  jest  z  róŜnym 
umiejscowieniem  przyczepów  tych  pasm.  W  swym  wymiarze  długim  dzieli  się  on  na 
części: lędźwiową, grzbietową, szyjną i głowową, które częściowo zachodzą na siebie. 

Część lędźwiowa rozpoczyna się obwodowo we wspólnej masie mięśnia prostowni-

ka  grzbietu,  a  kończy  pasmem  bocznym  na  wyrostkach  poprzecznych  i  pasmem  przy-
ś

rodkowym na wyrostkach dodatkowych kręgów lędźwiowych. 

39 

Część grzbietowa mięśnia najdłuŜszego rozpoczyna się od powierzchownej masy 

m.  prostownika  grzbietu  na  wyrostkach  kolczystych  górnych  kręgów  krzyŜowych,  krę-
gów lędźwiowych i dolnych piersiowych, kończy pasmem bocznym na kątach Ŝeber od 
12  do  2,  a  pasmem  przyśrodkowym  na  wyrostkach  poprzecznych  wszystkich  kręgów 
piersiowych. 

Część  szyjna  przebiega  przyśrodkowo  od  mięśnia  biodrowo-Ŝebrowego,  a  bocznie 

od części  głowowej mięśnia najdłuŜszego.  Część szyjna mięśnia najdłuŜszego rozpo- 

 

czyna  się  na  wyrostkach  poprzecznych  górnych  4—6  kręgów  piersiowych  i  kończy  nx 
guzkach tylnych wyrostków poprzecznych kręgów szyjnych od 5 do 2. 

Część  głowowa  mięśnia  najdłuŜszego  rozpoczyna  się  na  wyrostkach  poprzecznych 

górnych kręgów piersiowych od 3 do 1 i dolnych kręgów szyjnych od 7 do 3, a koń-
czyn na wyrostku sutkowatym kości skroniowej. 

W skład pasma bocznego  mięśni  głębokich   grzbietu   wchodzą   równieŜ   mięśnie 

40

 

międzypoprzeczne  (mm.  intertransversarii).  Mięśnie  międzypoprzeczne  łączą  dwa  są-
siednie wyrostki poprzeczne. Mięśnie te występują w odcinku szyjnym i lędźwiowym 
w układzie podwójnym: przednim i tylnym lub bocznym i przyśrodkowym. 

W  kręgach  szyjnych  mięśnie  międzypoprzeczne  przednie  łączą  guzki  przednie  wy-

rostków  poprzecznych  sąsiednich  kręgów,  a  mięśnie  międzypoprzeczne  guzki  tylne 
tych samych wyrostków. 

W  kręgach  lędźwiowych  mięśnie  międzypoprzeczne  boczne  łączą  sąsiednie  wy-

rostki poprzeczne, a mięśnie międzypoprzeczne przyśrodkowe łączą wyrostki dodatko-
we z wyrostkami sutkowatymi. 

Pasmo przyśrodkowe mięśni głębokich grzbietu 

W skład tego pasma  wchodzą mięsień kolcowy, mięśnie poprzecznokolcowe, mię-

ś

nie międzykolcowe i dźwigacze Ŝeber. 

Mięsień  kolcowy  (m. spinalis) jest bardzo cienki  i przylega bezpośrednio do  wyrost-

ków  kolczystych.  Mięsień  ten  biegnie  od  wyrostków  kolczystych  kręgów  niŜej  połoŜo-
nych  do  wyrostków  kolczystych  kręgów  wyŜej  połoŜonych.  Początkowy  przyczep  tego 
mięśnia  łączy  się  z  mięśniem  najdłuŜszym,  a  przyczep  końcowy  z  mięśniem  półkol-
cowym i wielodzietnym. 

Mięsień ten dzieli się na trzy części: mięsień kolcowy grzbietu, szyi i głowy. 
Mięsień  kolcowy  grzbietu  rozpoczyna  się  na  wyrostkach  kolczystych  górnych  krę-

gów lędźwiowych od 3 do 1 oraz na wyrostkach kolczystych kręgów piersiowych od 12 
do 10, a kończy na wyrostkach kolczystych kręgów piersiowych od 8 do 2. 

Mięsień kolcowy szyi rozpoczyna się na wyrostkach kolczystych kręgów od 2 do 1 

w  odcinku  piersiowym  i  od  7  oraz  6  w  odcinku  szyjnym,  a  kończy  na  wyrostkach  koi-
czystych kręgów szyjnych od 4 do 2. 

Mięsień  kolcowy  głowy  rozpoczyna  się  na  wyrostkach  kolczystych  górnych  krę-

gów  piersiowych  i  dolnych  szyjnych,  a  kończy  na  kości  potylicznej  w  okolicy  guzo-
watości potylicznej zewnętrznej. 

Mięśnie  poprzeczno-kolcowe  tworzą  pasmo  ciągnące  się  od  miednicy  do  czaszki. 

Włókna tych mięśni biegną od wyrostków poprzecznych do wyrostków kolczystych. 
W  masie  tych  mięśni  wyróŜnia  się  trzy  warstwy:  warstwa  powierzchowna  utworzona 
przez mięsień półkolcowy, warstwa środkowa utworzona przez mięsień wielodzielny 
i warstwa głęboka, którą tworzą mięśnie skręcające. 

Mięsień półkolcowy (m. semispinalis) — jego włókna przebiegają przez odcinki 6, 

7  kręgów  i  w  związku  z  tym  mają  przebieg  stromy.  Mięsień  ten  dzieli  się  na  część 
grzbietowo-szyjną oraz głowową. 

Część  grzbietowo-szyjna  rozpoczyna  się  na  wyrostkach  kolczystych  5—6  kręgów 

piersiowych oraz od 7 do 2 kręgu szyjnego. 

Część  głowowa  rozpoczyna  się  na  wyrostkach  poprzecznych  od  6  do  1  kręgu  pier-

siowego oraz na wyrostkach poprzecznych i stawowych od 7 do 4 kręgu szyjnego, 
a kończy się na łusce kości potylicznej. 

Mięsień  wielodzielny  (m.  multifidus)  biegnie  od  kości  krzyŜowej  do  kręgu  obroto-

wego,  pokryty  jest  on  przez  mięsień  półkolcowy.  Włókna  mięśnia  wielodzietnego  mają 
przebieg  mniej  stromy,  gdyŜ  mijają  tylko  2—4  kręgi.  Mięsień  ten  jest  najsilniej  rozwi-
nięty  w  części  lędźwiowej.  Rozpoczyna  się  on  na  tylnej  powierzchni  kości  krzyŜowej, 
więzadłach  krzyŜowo-biodrowych  tylnych,  grzebieniu  biodrowym,  powięzi  lędźwiowo--
grzbietowej  oraz  na  wyrostkach  suteczkowatych  kręgów  lędźwiowych,  wyrostkach  po-
przecznych  wszystkich  kręgów  piersiowych  i  wyrostkach  stawowych  7—5  kręgu  szyj-
nego.  Koniec  mięśnia  znajduje  się  na  wyrostkach  kolczystych  kręgów  lędźwiowych, 
piersiowych i kręgach szyjnych od 7 do 2. 

Mięśnie skręcające kręgosłup (mm. rotatores) są najgłębiej połoŜoną warstwą ukła- 

41

 

du poprzeczno-kolcowego i w układzie tym posiadają najmniej stromy przebieg wią-
zek  mięśniowych.  Rozpoczynają  się  one  na  wyrostkach  poprzecznych  Jub  ich  odpo-
wiednikach  i  kończą  na  wyrostkach  kolczystych  kręgów  wyŜej  leŜących  lub  teŜ  mijają 
jeden krąg. 

Mięśnie  międzykolcowe (mm. interspinales) naleŜą do mięśni pasma przyśrodkowe-

go  i  występują  w  odcinku  szyjnym  i  lędźwiowym  kręgosłupa.  Mięśnie  te  łączą  ze  sobą 
wierzchołki  wyrostków  kolczystych sąsiadujących  kręgów. W odcinku szyjnym przebie-
gają one parzyście, łącząc guzki rozszczepionych wyrostków kolczystych. 

Mięśnie  dźwigacze  Ŝeber  (mm.  levatores  costarum)  połoŜone  są  do  tyłu  od  stawów 

Ŝ

ebrowo-poprzecznych. Początkowe przyczepy tych dwunastu  mięśni rozpoczynają się 

na wyrostkach poprzecznych 7 kręgu szyjnego i 11 górnych kręgów piersiowych, koń-
czą  na  Ŝebrze  niŜej  połoŜonym  z  tym,  Ŝe  w  3—4  najniŜszych  odcinkach  mijają  jedną 
przestrzeń międzyŜebrową i kończą się na następnym kolejnym Ŝebrze. 

Miomechanika głębokich mięśni grzbietu

 

Mięśnie głębokie grzbietu tworzą tzw. układ grzbietowy właściwy, w odróŜnieniu 

od  układu  grzbietowo-barkowego,  który  stanowią  mięśnie  powierzchowne  grzbietu  (Po-
plewski).  Głębokie  mięśnie  grzbietu  utrzymują  właściwy  kształt  kręgosłupa  w  płaszczy-
ź

nie  czołowej  oraz  w  płaszczyźnie  strzałkowej,  współpracując  głównie  z  mięśniami 

brzucha. 

Mięśnie  głębokie  poprzeczno-kolcowe  z  punktu  widzenia  miomechaniki  kręgosłupa 

zaliczone są do tzw. I układu odniesienia (Wejsflog). 11 układ odniesienia stanowią dłu-
gie  mięśnie  grzbietu,  tzn.  oddziaływające  na  elementy  szkieletowe  bezpośrednio  zwią-
zane  z  kręgosłupem,  a  111  układ  —  mięśnie  oddziaływające  na  kręgosłup  i  kończyny 
dolne. 

Czynność  poszczególnych  głębokich  mięśni  grzbietu  najłatwiej  rozpatrywać  w  po-

szczególnych pasmach: bocznym i przyśrodkowym. 

Pasmo  boczne  mięśni  głębokich  grzbietu  utworzone  jest  przez  mięśnie  biodrowo--

Ŝ

ebrowy  i  najdłuŜszy  oraz  mięśnie  międzypoprzeczne.  Mięsień  biodrowo-Ŝebrowy  dzia-

łając  jednostronnie  silnie  pochyla  kręgosłup  w  kierunku  bocznym.  Boczne  pochylanie 
kręgosłupa  jest  ułatwione  przez  długie  ramię  siły  mięśnia  biodrowo-Ŝebrowego.  Do-
głowowe  przyczepy  tego  mięśnia  znajdują  się  na  kątach  Ŝeber  i  są  oddalone  o  kilka 
centymetrów  od  kręgosłupa.  Mięsień  biodrowo-Ŝebrowy  wraz  z  mięśniem  najdłuŜszym 
działając  obustronnie  prostują  tułów.  Wspólne  symetryczne  napięcie  obu  mięśni  utrzy-
muje  kręgosłup  w  ustawieniu  pionowym.  Mięśnie  międzypoprzeczne  kurcząc  się  jedno 
stronnie pochylają kręgosłup do boku. Obustronny skurcz mięśni  wspomaga stabiliza-
cję  kręgosłupa  w  płaszczyźnie  czołowej.  Mięsień  najdłuŜszy  głowy  działając  jedno-
stronnie prostuje ją i pochyla ku bokowi. Mięsień prostownik grzbietu, a więc biodrowo-
Ŝ

ebrowy  i  najdłuŜszy  współdziałając  razem  biorą  zasadniczy  udział  w  procesie 

oddychania.  Obustronne  napięcie  mięśni  prostuje  tułów,  zmniejsza  tyłowygięcie  piersio-
we kręgosłupa i ustawia klatkę piersiową w pozycji wdechu. 

Pasmo  przyśrodkowe  mięśni  głębokich  grzbietu  jest  utworzone  przez:  mięsień  kol-

cowy,  mięsień  półkolcowy,  mięsień  wielodzietny,  mięśnie  skręcające  i  międzykolcowe. 
Mięsień  kolcowy  przy  jednostronnym  skurczu  pochyla  kręgosłup  do  boku,  obustronne 
działanie  mięśni  kolcowych  powoduje  prostowanie  kręgosłupa.  Mięsień  kolcowy  jest 
synergistą mięśnia krzyŜowo-grzbietowego. 

Mięśnie półkolcowe grzbietu i karku działając jednostronnie pochylają kręgosłup 

w  kierunku  bocznym.  Obustronne  działanie  powyŜszych  mięśni  powoduje  wyprost  krę-
gosłupa i jego stabilizację pionową. 

42

 

Mięsień wielodzielny przy skurczu obustronnym   prostuje i  stabilizuje   kręgosłup, 

przy działaniu jednostronnym pochyla kręgosłup  do  boku i  obraca wyŜszy  odcinek 
w stronę przeciwną. Analogiczne działanie posiadają mięśnie skręcające, których czyn-
ność obrotowa w związku z mniej stromym przebiegiem wiązek mięśniowych jest wiek 
sza od działania obrotowego mięśnia wielodzielnego. 

Mięśnie międzykolcowe prostują szyjny i lędźwiowy odcinek kręgosłupa. 

 

Mięśnie  dźwigacze  Ŝeber  współdziałają  w  ruchach  prostowania  kręgosłupa  oraz  przy 

bocznych skłonach i w ruchach obrotowych. Mięśnie te nie odgrywają istotnej roli 
w procesie oddychania i dlatego są zaliczone do mięśni grzbietu. 

Mięśnie  układu  poprzeczno-kolcowego,  a  szczególnie  mięsień  wielodzielny,  mięśnie 

skręcające, międzykolcowe i  dźwigacze Ŝeber, łącząc poszczególne kręgi ze sobą, odgry-
wają rolę krótkich stabilizatorów kręgosłupa. Działanie tych mięśni nie wywołuje duŜe-
go zakresu ruchów, a spełnia raczej działanie „czynnych więzadeł". 

Czynność  wszystkich  wyŜej  omówionych  mięśni  w  utrzymaniu  pionowego  ustawie-

nia  kręgosłupa  jest  skoordynowana,  co  upowaŜnia  do  określenia  ich  wspólną  nazwą 
prostownika grzbietu (m. erector trunci). 

NajwaŜniejszym  antagonistą  mięśnia  prostownika  grzbietu  jest  mięsień  prosty  brzu-

cha, zwany ze względu na swą czynność ,,zginaczem grzbietu" (Poplewski). Prostow-
nik  grzbietu i  mięsień prosty  brzucha działają  na przeciwne końce dźwigni dwuramien-
nej,  której  punktem  podparcia  jest  jądro  miaŜdŜyste  i  krąŜek  międzykręgowy.  Mięsień 
prosty  brzucha  i  mięśnie  z  nim  współdziałające  (mm.  skośne  brzucha  i  in.)  posiadają 
długie  ramię  siły  (Ŝebra),  natomiast  mięsień  prostownik  grzbietu  ma  bardzo  krótkie 
ramię  siły  (kąty  Ŝeber,  wyrostki  poprzeczne  i  kolczyste).  Na  korzyść  mięśnia  prostego 
brzucha działa ponadto cięŜar trzew klatki piersiowej i jamy brzusznej (ryc. 42). 

W  związku  z  koniecznością  zrównowaŜenia  momentów  działania  mięśnia  prostego 

brzucha mięsień prostownik grzbietu posiada olbrzymią siłę rzędu 350 kg (Bradford 
i Spurling). 

Na  krąŜki  międzykręgowe  działa  więc  olbrzymi  nacisk  osiowy,  który  w  odcinku 

lędźwiowym  moŜe  wynosić  ok. 400 kg (Tkaczuk). Jest to siła  wystarczająca do zgnie-
cenia  krąŜków  międzykręgowych.  Nadmiernemu  obciąŜeniu  i  zgnieceniu  krąŜków  prze-
ciwdziała  tłocznia  brzuszna,  która  podpiera  klatkę  piersiową  od  dołu  poprzez  przeponę, 
częściowo odciąŜając kręgosłup, szczególnie w odcinku lędźwiowym (Tkaczuk). 

Kręgosłup wbudowany jest w ściany dwóch komór zawierających powietrze, płyn 

i  elementy  półpłynne,  a  więc  mało  lub  całkowicie  nieściśliwe  (klatka  piersiowa  i  jama 
brzuszna).  Układ  ten  chroni  struktury  kręgosłupa  przed  mechanicznym  uszkodzeniem, 
przejmując część obciąŜenia osiowego (Morris, Lucas, Bresler). 

Wszystkie  mięśnie stabilizujące  kręgosłup, a  więc  mięśnie grzbietu,  klatki piersio-

wej  i  brzucha,  działają  na  kręgi  bezpośrednio  lub  pośrednio  poprzez  Ŝebra.  Mięśnie  te 
biorą udział w utrzymaniu równowagi poprzecznej (po obydwu stronach kręgosłupa) 

43

 

i równowagi osiowej, która polega na wyrównaniu momentów sił działających na Ŝebro 
ku górze i ku dołowi (ryc. 43). 

2  badań  przekrojów  fizjologicznych  wynika,  Ŝe  siła  mięśni  działających  na  Ŝebra 

maleje  od  Thi  do  Thg  i  wzrasta  od  Thij  do  Thj2-  Przekrój  fizjologiczny  mięśni  po-
przeczno-kolcowych i mięśnia kolcowego grzbietu w odcinku od Thi do Thj2 nie wy- 

 

kazuje  większych  wahań.  Przekrój  fizjologiczny  mięśnia  biodrowo-Ŝebrowego  oraz 
przekrój  mięśnia  najdłuŜszego  zmniejsza  się  od  Thi  do  Th

3

,  a  począwszy  od  Th

:j

  w  dół 

ponownie wzrasta. Wysokość trzeciego kręgu piersiowego jest punktem przejściowym, 
w  którym  stabilizacja  kręgosłupa  w  płaszczyźnie  czołowej  moŜe  być  trudniejsza  do 
utrzymania od pozostałych odcinków. 

Podział  kręgosłupa  na  odcinki  o  róŜnym  układzie  mięśniowym  tłumaczy  się  zróŜni-

cowaniem  działania  mięśni.  Mięsień  najdłuŜszy  w  odcinku  górnym  wykazuje  wzrost 
siły mięśniowej prawdopodobnie ze względu na konieczność stabilizacji kręgosłupa 
w odcinku szyjnym w stosunku do tułowia. 

Wzrost  siły  wszystkich  mięśni  grzbietu od  trzeciego  kręgu piersiowego  w dół zwią-

zany  jest  z  koniecznością  zrównowaŜenia  i  stabilizacji  niŜej  leŜących  i  coraz  bardziej 
obciąŜanych kręgów (W. Ramotowski, A.  Marynowski). 

Z  powyŜszych  badań  wynika,  Ŝe  najbliŜsza  okolica  trzeciego  kręgu  piersiowego 

posiada  najsłabszy  układ  mięśniowy  i  Ŝe  mogą  w  niej  stosunkowo  łatwo  powstawać 
zaburzenia równowagi kręgosłupa. 

Omówione  powyŜej  dane  miomechaniczne  ograniczają  się  tylko  do  głębokich  mięśni 

grzbietu  i  częściowo  mięśni  brzucha.  Mięśnie  te  bezpośrednio  biorą  udział  w  utrzymy-
waniu równowagi  kręgosłupa. Równowaga  kręgosłupa pośrednio zaleŜna jest jeszcze 
od  działania  wszystkich  mięśni  tułowia,  a  nawet  kończyn.  Są  to  jednak  zagadnienia 
bardzo złoŜone, niedostatecznie jeszcze przeanalizowane. 

Przypomnienie  w  powyŜszym  rozdziale  podstawowych  wiadomości  anatomicznych 

zawęŜonych do budowy części szyjnego, piersiowego i lędźwiowego odcinka kręgosłupa 
ma  ułatwić  czytelnikowi  zrozumienie  mechanizmów  powstawania  bocznych  skrzywień 
kręgosłupa. 

44

 

Podsumowanie

 

1.

 

Kręgosłup stanowi wieloodcinkowy słup kostny powiązany elementami chrzęst- 

no-więzadłowymi, wsparty na podstawie utworzonej przez kość krzyŜową. W związku 
z fizjologicznymi krzywiznami przednio-tylnymi wzrasta wytrzymałość kręgosłupa na 
obciąŜanie, a równocześnie zwiększa   się   jego   spręŜystość   i   zdolność   wytłumiania 
wstrząsów. 

2.

 

Ruch pomiędzy poszczególnymi kręgami odbywa się w tkankach międzykręgo- 

wych oraz w obrębie krąŜka międzykręgowego. Zakres ruchów jest wprost proporcjo 
nalny do kwadratu wysokości krąŜka i odwrotnie proporcjonalny   do   kwadratu po 
przecznego przekroju trzonu. Zakres i kierunek ruchów w stawach międzykręgowych 
zaleŜny jest równieŜ od płaszczyzny stawów międzykręgowych. 

3.

 

W szyjnym i lędźwiowym odcinku kręgosłupa na zwiększenie zakresu ruchów 

wpływa przodowygięcie w płaszczyźnie strzałkowej. 

4.

 

Wysokość krąŜków międzykręgowych zaleŜy od stopnia zawartości wody w ją 

drze miaŜdŜystym.  Jądro miaŜdŜyste przy bocznych wychyleniach   kręgosłupa   prze 
mieszcza się w wypukłą stronę skrzywienia. 

5.

 

Zakres ruchów kręgosłupa ograniczony jest przez opory więzadeł. Ruchy zgina 

nia ograniczają: więzadła Ŝółte, między- i nadkolcowe, więzadła międzypoprzeczne oraz 
tylna część pierścienia włóknistego. Ruchy prostowania ograniczają: więzadło podłuŜne 
przednie, przednia część pierścienia włóknistego oraz opory zaryglowanych wyrostków 
stawowych lub zaryglowanych łuków i wyrostków kolczystych. 

Ruchy  boczne  ograniczają:  boczne  części  pierścieni  włóknistych,  boczne  części 

więzadeł  podłuŜnych  przednich  i  tylnych,  więzadła  Ŝółte  (po  stronie  wypukłej),  torebki 
stawowe,  więzadła  międzypoprzeczne  (po  stronie  wypukłej),  a  w  odcinku  piersiowym 
Ŝ

ebra. 

Ruchy  obrotowe  ogranicza  pierścień  włóknisty  i  opory  napiętych  torebek  stawo-

wych. 

6.

 

Osiową równowagę kręgosłupa utrzymuje napięcie aparatu więzadłowo-torebko- 

wego oraz działanie mięśni. Zasadnicze znaczenie w utrzymaniu równowagi kręgosłupa 
odgrywają mięśnie tułowia, a szczególnie głębokie mięśnie grzbietu. 

7.

 

Głębokie mięśnie grzbietu dzielą się na dwa zasadnicze pasma:  boczne i przy- 

ś

rodkowe. Pasmo boczne   tworzą   mięśnie   międzypoprzeczne   i   mięsień   prostownik 

grzbietu.  Pasmo przyśrodkowe tworzą   mięśnie:    kolcowy,   poprzeczno-kolcowe  oraz 
dźwigacze Ŝeber. Głębokie mięśnie grzbietu ze względów miomechanicznych są wyod 
rębnione jako tzw. I układ odniesienia (Wejsflog). 

8.

 

Długie, głębokie mięśnie grzbietu utrzymują równowagę kręgosłupa w płaszczyź 

nie czołowej, a przy działaniu jednostronnym powodują jego boczne wychylenia. Krót 
kie głębokie mięśnie grzbietu w zasadniczej swej masie są stabilizatorami kręgosłupa, 
a główne ich działanie ruchowe polega na obracaniu poszczególnych kręgów lub od 
cinków kilkukręgowych. 

Równowagę  kręgosłupa  w  płaszczyźnie  strzałkowej  utrzymuje  współdziałanie  głę-

bokich mięśni grzbietu z mięśniami brzucha — głównie z mięśniami prostymi brzucha. 

9.  Głębokie mięśnie grzbietu  wykazują  najmniejszą  masę  na wysokości   3  kręgu 

piersiowego — Th

3

. NajbliŜsza okolica tego kręgu moŜe być szczególnie predyspono 

wana do występowania zaburzeń równowagi kręgosłupa. 

45