1 

 

ANTROPOLOGIA KULTUROROWA 

NOTATKI NA PODSTAWIE PODRĘCZNIKA 

 

Rozdział V – Geneza kultury 

Człowiek jest nie tylko zoon politicon (zwierzę społeczne), gdyż występuje wiele gatunków społecznych. Człowiek jest zoon 
culturalis. Kultura u człowieka rozwinęła się bardzo intensywnie. Kultura splata się zarówno z cechami biologicznymi, jak i z 
życiem  społecznym.  Arystoteles  u  swojego  zoon  politicon  znalazł  wyróżnik  w  mowie,  a  więc  specyficznym  sposobie 
porozumiewania się międzyludzkiego. 
 

Systematyka Carl von Linne (Linneusza) 

 

Za podstawę swej systematyki (klasyfikacji) przyjął następujące kryteria: 



 

budowę ciała; 



 

funkcję ciała; 



 

sekwens wzrostu ciała (następstwo zamian przed osiągnieciem postaci dorosłej). 

Współczesna taksonomia bierze jeszcze pod uwagę: 



 

skład chemiczny; 



 

strukturę białek; 



 

materiał genetyczny. 

Można  wywnioskować,  że  w  klasyfikacji  tej  nie  odróżnia  się  podobieństw  zewnętrznych,  powierzchniowych  (analogii  czy 
konwergencji) od podobieństw głębszych, o charakterze funkcjonalnym genetycznym (homologii). 
Najmniejszą jednostką taksonomiczną jest gatunek. 
Gatunek to grupa organizmów żywych, w obrębie której może zachodzić krzyżowanie się dające płodne potomstwo. 
Człowiek i jego miejsce w świecie zwierząt 
Jednostka taksonomiczna 

Nazwa 

taksonomiczna 

obejmująca 

Człowieka 

współczesnego (w nawiasie nazwa zwyczajowa) 

Gromada 

Mamalia (Ssaki) 

Podgromada 

Placentalia (Łożyskowce) 

Rząd 

Primates (Naczelne) 

Nadrodzina 

Hominaidea 

Rodzina 

Hominidae (Hominidy, Człowiekowate) 

Rodzaj 

Homo (Człowiek) 

Gatunek 

Homo sapiens (Człowiek rozumny) 

 Podgatunek 

Homo sapiens sapiens (Człowiek współczesny) 

 
W gatunkach kopalnianych ograniczamy się do trzech kryteriów Linneusza. Jednak ostatnimi czasy w genetyce pojawiły się 
możliwości badania trzech pozostałych kryteriów dla organizmów żywych. 
 
Tradycyjna  klasyfikacja  kładzie  ona  nacisk  na  adaptację.  Opiera  się  na  badaniu  morfologii.  Rozróżnia  dwie  rodziny: 
Hominidae, do której należy rodzaj Homo, oraz Pongidae, czyli rodzina małp człekokształtnych. Nowsza klasyfikacja oparta 
na głównie na świadectwie genetycznym do rodziny Hominidae zalicza również szympansa i goryla oraz wyodrębnia w jej 
ramach podrodzinę Homininae (której należy się określenie Człowiekowate). Do niej należy również rodzaj homo. 
 

Cechy typowo ludzkie 

 

Do cech typowo ludzkich zaliczamy: 

1.  Cechy anatomiczne 
2.  Cechy fizjologiczne 
3.  Cechy behawioru 
4.  Cechy intelektualne 

2 

 

 

Cechy anatomiczne 

 

Do cech anatomicznych zaliczamy: 

1.  Pionową postawę ciała 

Tendencje do tej postawy zobaczymy u wszystkich naczelni. Pojawia się ona w różnych okolicznościach i różnych etapach 
życia. Występuje  umiejętność  siedzenia (kręgosłup  przyjmuje  kierunek  pionowy,  a  czaszka  znajduje  się  na  jego  szczycie). 
Wszystkie  jedzą  w  pozycji  siedzącej.  Należy  również  wspomnieć  o  brachiacji,  czyli  przenoszeniu  się  z  gałęzi  na  gałąź  na 
rękach w pozycji zwisu. 
Warunkiem spionizowania postawy i dwunożnego chodu jest usytuowanie otworu potylicznego bardziej ku przodowi czaski, 
co umożliwia zachowanie równowagi. 

 

2.  Dwunożny chód 

Dwunożny chód polega na kroczeniu, czyli przenoszeniu stopniowym ciężaru ciała z jednej nogi na drugą. Przenoszenie się 
na  dolnych  czy  raczej  tylnych  kończynach  utrudniają  naczelnym  proporcje  ciała,  gdyż  w  górnej  części  są  zbyt  masywne  i 
ciężkie, a w dolnej wątłe i słabe.  
W porównaniu z innymi naczelnymi u człowieka rozwinęła się szczególnie : 



 

masywna miednica; 



 

zmniejszona klatka piersiowa i pas barkowy (umożliwia poruszanie na dwóch nogach); 

Warunkiem dwunożnego chodu jest wsklepienie stopy, które u człowieka jest zarówno poprzeczne, jak i podłużne. Dzięki 
takiej budowie stopa człowieka posiada amortyzację wstrząsów powstających przy stąpaniu.  
Małpy przyjmują pionową postawę ciała w różnych okolicznościach np. by dostrzec drapieżnika. 

3.  Manipulacyjna dłoń 

Inną charakterystyczną cechą przypisywaną tylko człowiekowi  jest chwytność rąk. Jeżeli chodzi o chwytność stóp, dłoni lub 
wszystkich  kończyn  jest  powszechna  u  wszystkich  naczelnych.  U  wielu  gatunków  naczelnych  kciuk  lub  paluch  u  stopy  są 
przeciwstawne do innych palców lub pełnią inną ważną funkcję w chwycie. 
Wyróżniamy wśród naczelnych następujące rodzaje chwytu: 



 

chwyt siłowy – polegający na równoległym zaciskaniu palców na przedmiocie; 



 

chwyt papierosowy – polega na chwytaniu małego przedmiotu między palce; 



 

chwyt  precyzyjny  –  polega  na  łapaniu  czubkami  palców  wzajemnie  przeciwstawnych  (kciuk  lub  paluch  jest 

przeciwstawny do reszty palców) 

4.  Duży mózg 
5.  Swoiste proporcje twarzoczaszki i mózgoczaszki 
6.  Specyficzny kształt głowy 

Naczelni  w  porównaniu z  innymi ssakami  mają  mniejszą  twarzoczaszkę,  skróconą  żuchwę  i wyższą mózgoczaszkę. Kształt 
czaszki charakteryzuje się na nasuwaniem się części mózgowej na twarzową, tak że puszka mózgowa jest raczej powyżej niż 
z  tyłu  twarzoczaszki.  Szczególną  cechą  naczelnych  jest  tzw.  wysokie  czoło.  Wskazuje  się  również  na  proporcję  kory 
mózgowej, która jest odpowiedzialna za kojarzenie i przetwarzanie różnego typu bodźców z otoczenia. 
 

Cechy fizjologiczne 

 



 

specyficzne funkcjonowanie mózgu; 



 

słaby  węch  –  wiąże  się  to  z  redukcją  twarzoczaszki,  ze  skróceniem  partii  czaszki  odpowiedzialnej  za 

funkcjonowanie powonienia; 



 

dobrze rozwinięty zmysły wzroku i dotyku 

Wzrok 
U naczelnych oczy są umieszczone z przodu czaski, co umożliwia widzenie stereoskopowe, zapewniające koordynację dwóch 
obrazów równocześnie powstających na siatkówkach obojga oczu. 
Zalety takiego widzenia to: 



 

widzenie głębi; 



 

pozwala ocenić odległość; 



 

pozwala postrzegać perspektywę; 



 

stymulować wyobraźnię; 

3 

 



 

ostry wzrok; 



 

rozróżniający kolory; 



 

dobry i precyzyjny wzrok pomaga w poznawaniu otaczającego świata. 

 
Dotyk 
Tak samo jak u wzrok jest jednym z najlepiej rozwiniętych zmysłów. Pozwala na poznawanie przedmiotów niedostępnych 
dla  oka  oraz  rozróżnić  przedmioty  w  ciemności.  U  człowieka  występuje  wiele  zakończeń  nerwowych,  które  pozwalają 
palcami (rękoma) wyczuwać kształty przedmiotu, a także ich cechy nierozpoznawalne w inny sposób np. temperatura. 
 
Sekwens wzrostu 
 
Mamy tutaj do czynienia z długim okresem bezradnego dzieciństwa i dochodzenia osobnika do dojrzałości oraz związany z 
nim długi okres braku samowystarczalności. U wyższych naczelnych związek matki z dzieckiem trwa bardzo długo. 
Wyprostowana pozycja ciała u człowieka skutkuje zmianami w budowie miednicy, co powoduje zwężenie kanału rodnego 
kobiety. Poród w związku z tym jest szybszy niż u szympansów. Późniejszy poród u szympansów  wskazuje na to, że mały 
szympans jest bardziej samodzielny niż mały człowiek. 
 

Cechy behawioru 

 

Mówiąc  o  behawiorze  mamy  na  myśli  zachowanie  motoryczne. Behawior  człowieka  jest  bardzo  zróżnicowany.  Elementy 
takie jak np. czynności rzucania stanowi pierwotny behawior człowieka, prowadzący do rozwoju kultury. 



 

Cechą charakterystyczną człowieka jest życie społeczne.  

Mogą występować rożne pozycje społeczne.  



 

Posiadanie przez człowieka stałego obozowiska 



 

Podział ról społecznych na męskie i żeńskie 

np. mężczyzna dba o byt rodziny 
 

Cechy intelektualne 

 

a) 

mowa 

artykułowana 

– 

operowanie 

symbolami, 

związane  

z  cechami  anatomicznymi  (aparat  głosowy,  budowa  krtani,  wysklepienie  się  rezonującego  podniebienia,  lżejsza  żuchwa, 
muskulatura języka, warg, twarzy). Język ludzki ma charakter symboliczny, jego brzmienie jest konwencjonalne, uczymy się 
go pozabiologicznie brzmienie może być odmienne w innych językach. 
b.  posiadanie  kultury  –  tworzenie,  wchłanianie  i  przekazywanie  kultury  oraz  życie  w  kulturze  –  odnosi  się  to  do  sfery 
umiejętności, wiadomości, wyobrażeń przekazywanych na drodze społecznej.  
c.  zdolność  do  myślenia  o  przeszłości  i  przyszłości  –  w  tym  zdolność  przewidywania  własnych  czynów,  umiejętności 
uogólniania,  zapamiętywania,  kojarzenia,  myślenia  pojęciowego  (abstrakcyjnego).  Badacze  twierdza,  że  uczucia 
altruistyczne  –  również  typowo  ludzkie  były  niezbędne  do  osiągnięcia  wysokiego  poziomu  techniki  i  złożonej  struktury 
społecznej.  
 
John  Napier  określił  człowiek  jako  hipermorficznego  naczelnego.  Oznacza  to,  że  człowiek  gromadzi  w  sobie  i  rozwija 
niektóre cechy powszechne u naczelnych i charakterystyczne dla nich.  
 

 

Rodzina Hominidae (Człowiekowatych) 

 

Proces  wyodrębnienia  rozpoczął  się  około  8  mln  lat  temu,  tak  samo  jak  u  Ponigidae  (Człekokształtne)  <należą  do  nich 
szympans,  goryl,  orangutan  i  gibbon>.  Ważne  jest,  aby  powiedzieć  tutaj  o  procesie  hominizacji  (uczłowieczenia),  który 
polegał na natężeniu się, zaostrzaniu się i kolejnym rozkwicie poszczególnych cech typowo ludzkich. 
 
 
 
 
 

4 

 

Australopithecus (Australopitek) <oznacza to małpa południowa> 

 



 

Istota ta została odkryta w 1925 roku przez Raymonda Darta 



 

Żyły w środowisku sawannowych w obszarze Afryki Południowej, Środkowej i Wschodniej, około 5 lub 3 mln lat 

temu do około 1,5 mln lat temu. 
Można również wymienić następujące ogniwa: 



 

Ardipithecus ramidus – z okresu 4,4-3,9 mln lat temu o cechach szympansa (kształt i wielkość czaszki i szkliwo na 

zębach) i cechach ludzkich – przesunięty ku przodowi otwór potyliczny, co umożliwia pionową postawę ciała; 



 

Australopithecus  amamenis  –  (4,2-3,9  mln  lat  temu)  poruszał  się  też  pionowo,  o  czym  świadczy  kształt  kości 

goleniowej; 



 

Australopithecus afarensis – (ok. ponad 3 mln lat temu) najstarsze szczątki – 3,8 mln 



 

Paranthropus  – forma  wczesnych  Człowiekowatych,  bardziej  masywna  o  wielkich  szczękach  i  potężnych  zębach 

trzonowych służących do rozgryzania i miażdżenia; odzywał się zapewne roślinami. 

 

Warte do wspomnienia jest odkrycie słynnego szkieletu Lucy, który jest zachowany w 40%. Szkielet miał względnie krótkie 
nogi,  dłuższe  ręce,  długie  i  nieco  zakrzywione  dłonie,  stopy  zdolne  do  silnego  chwytu  i  wąskie  ramiona  oraz  czaszkę  o 
kształcie i wielkości charakterystycznych dla małp. 
Do cech ludzkich zaliczamy: 



 

budowa miednicy; 



 

budowa kończyn dolnych; 



 

budowa klatki piersiowej; 



 

przesunięty ku przodowi otwór potyliczny. 

Gatunek wykazywał silny dymorfizm płciowy (samce były znacznie większe od samic). 
Australopiteka charakteryzowała: 



 

pionowa postawa ciała dzięki czemu mógł łatwo się poruszać na terenach bezdrzewnych; 



 

dwunożny  chód  spowodował  zwężenie  kanału  rodnego,  co  miała  z  kolei  wpływ  na  wzmocnienie  zachowań 

społecznych, gdyż poród wymagał pomocy drugiej osoby 
  Australopitheus africanus żył między 3 a 2 mln lat temu. Zauważa się, że nie tylko żywił się roślinami, ale też 

padliną. 



 

ciało od pasa w dół przypomina człowieka, natomiast od pasa w górę ciało małpy; 



 

budowa tułowia, miednicy oraz długiej kości świadczy o tym, że przyjmował pozycję pionową; 



 

dwunożny chód był: chwiejny i przypominał truchcik człowieka poruszającego się po lodzie, tzn. na rozstawionych 

nogach, z pochylonym do przodu tułowiem; 



 

masywna  szczęka  dawała  możliwość  poziomego  ruchu  trącego,  co  świadczy  o  przewadze  twardego  pokarmu 

roślinnego; 



 

silnie rozwinięty wały nadczołowe; 



 

otwór potyliczny przesunięty ku przodowi, co ułatwiało dłuższe przytrzymanie postawy pionowej; 



 

dłoń nie jest bardziej chwytna w stosunku do dłoni małp; 



 

pojemność jego mózgoczaszki nie przekraczała pojemności dzisiejszego szympansa; 



 

wielkość ciała: około 120-130 cm wzrostu i około 40kg wagi; 



 

wyżynanie zębów tym samym czasie co Homo Sapiens; 



 

społeczny, gromadny styl życia; 



 

używał kamieni, gałęzi, patyków, muszli, skorup liści.  



 

był raczej padlinożercą; 



 

był całkowicie bezbronny, bronił się albo ucieczką albo rzucając kijami, kamieniami; 



 

uważa się, że spionizowana postawa, wyostrzenie wzroku, redukcja węchu i dwunożny chód, a także wykonywanie 

czynności  związanych  z  polowanie  złożyły  się  na  rzecz  rozwoju  systemu  nerwowego:  wzrost  objętości  mózgu, 
wysubtelnienie 

 
 
 
 
 

5 

 

Rodzaj HOMO (Człowiek) 

 

Homo Habilis 



 

w  1964  r.  w  wąwozie  Olduvai  w  Tanzanii  Louis Leakey  odkrył Homo  Habilis (człowiek  umiejętny). Żył  w gorącej 

strefie klimatycznej, w Afryce w okresie od 1,9 do 1,7 mln lat temu. 



 

dziś sądzi się, że mógł żyć od 2,4 mln lat temu; 

Charakterystyka: 



 

w stosunku do Australopiteka Homo Habilis ma: 

1.  zupełnie wyprostowaną postawę; 
2.  podwójnie  wysklepioną  stopę  umożliwiającą  długi  chód,  co  pozwalało  na  długotrwałe  utrzymanie  pionowej 

pozycji i kroczenie podobne do chodu Człowieka współczesnego; 

3.  bardziej chwytną dłoń; 
4.  większy mózg (600cm

3

), liczba neuronów osiągnęła 4,5 mld 

5.  znacznie bogatsze zachowania narzędziowe; 
6.  miał lżejszą żuchwę 



 

wzór zębowy jest wyraźnie zbliżony do wzory zębowego Człowieka współczesnego; 



 

ma pełną świadomość wyboru surowca do obróbki; 



 

używał narzędzi kamiennych; 



 

palce nóg nie były chwytne: paluch mógł poruszać się tylko w płaszczyźnie pionowej; 



 

jest wszystkożerny, polował na mniejsze zwierzęta, resztę pokarmu stanowiła padlina, dzielił padłą lub upolowaną 

zwierzynę i do obozu przynosił szczególnie przydatne jej części; 



 

warto  też  wspomnieć  o  przemyśle  odlduwajskim  –  narzędzia  dość  nieregularnie  roztłoczone  otoczki  z  ostrymi 

krawędziami 

 

Homo ergaster (afrykański Homo erectus) 

 



 

forma odkryta w Kenii, która żyła około 1,9 – 1,4 mln lat temu; 



 

duża czaszka (850cm

3

); 



 

słynny  chłopiec  znad  jeziora  Turkana  był  wysoki  i  dysponował  przystosowaniami  budowy  nosa  do  suchego  i 

gorącego klimatu; 



 

po raz pierwszy wykorzystał ogień na obszarze Afryki Południowej (ok 1,5 mln lat temu) 

 

Homo erectus 

 



 

wcześniej nazywany Pithecanthropus (nazwę nadał 1895 r. Eugene Dubois); 



 

Żył w okresie od około 1mln do 200 tys. lat temu. 

Charakteryzował się: 



 

jego wzrost wahał się od 165 do 175cm; 



 

waga mogła przekraczać 70kg; 



 

całkowicie spionizowaną postawą ciała; 



 

poruszał się wyłącznie na dwóch nogach; 



 

całkowicie przeciwstawny kciuk umożliwiający chwyt precyzyjny; 



 

duży mózg, dolna granica przekraczała pojemność mózgu Człowieka współczesnego (pojemność mózgoczaszki od 

750 do 1250cm

3

); 



 

bardzo pochylone czoło i większe doły nadoczodołowe; 



 

czaszka  widziana  od  tyłu  była  niska,  szeroka  u  podstawy,  zwężająca  się  ku  górze,  szerokość  była  większa  niż 

wysokość, czaszka gruba, masywna; 



 

mocno rozwinięte mięśnie szyi i karku, charakterystyczne grzebienie stanowiące zaczepy mięśni; 



 

tworzył wiele typów narzędzi; 



 

miał złożony sposób komunikowania się w gromadzie; 



 

umiał radzić sobie w rozmaitych klimatach; 



 

żuchwa ciężka, wyposażona w diastemę, czyli przerwę między zębami w dolnej szczęce; 

6 

 



 

istnieją dwie formy: forma starsza podobna o mniej rozwiniętych cechach ludzkich, oraz formę młodszą bardziej 

rozwiniętą; 



 

żył w gromadach kilkudziesięcioosobowych i zbiorowo polował na duże zwierzęta,  



 

był dobrym łowcą, co miało wpływ na powiększenie się jego populację i ekspansję  terytorialną; 



 

zamieszkiwał  jaskinie,  schrony  kamiennie,  ale  sam  też  budował  osłony  od  wiatru  i  deszczu  na  kamiennych 

postawach; 



 

obozowiska miały charakter stały i były zakładane zawsze nad wodami; 



 

mięso pochodziło z upolowanych sztuk; 



 

znał  ogień,  który  pełnił  nie  tylko  funkcję  sposoby  ogrzewania,  ale  też  służył  do  pieczenia  mięsa  oraz  do 

odstraszania zwierząt; 



 

wraz ze wzrostem roli pożywienia wzrosło znaczenie mężczyzny i ojca; 



 

warto wspomnieć też o dwóch przemysłach: szelski, czyli abwilski, i aszelski. Mamy tutaj dwie techniki rdzeniowa 

(otrzymano  narzędzie  z  części  środkowej)  oraz  techniki  odłupkowej  (uzyskanie  narzędzi  z  zewnętrznych, 
odłupanych od rdzenia, płaskich i dość długich kawałków; 



 

technika lewaluaska  polega na  wstępnej  i wtórnej  obróbce narzędzia,  a  w  tym na  tzw.  retuszu  krawędziowym, 

który pozwał na uzyskaniu ostrego, regularnego i w miarę precyzyjnego ostrza; 



 

metoda  obróbki  kamienia  od  tzw.  perkusyjnej,  polegającej  na  uderzeniu  samego  materiału  poddawanego 

obróbce, do tzw. naciskowej, polegającej na uderzeniu narzędzia przykładanego do tego materiału; 
 

HOMO SAPIENS 

 

Poważne  zmiany  kulturowe  ok.  200  tys.  lat  temu,  nowa  generacja  narzędzi,  nowe  formy  sapientne,  czyli  związane  z 
gatunkiem  Homo  sapiens.  Ostatnio  wyróżnia  się  gatunek  Homo  antecesor,  żyjący  ok.  800  tys.  lat  temu,  znaleziony  w 
Hiszpanii – jako przodek Homo sapiens sapiens i Neandertalczyka. 
 

Homo sapiens neandertalensis (Neandertalczyk) 

 

Charakterystyka: 
 



 

mieszkał  na wielkim obszarze od zachodniej Europy po zachodnią Azję, od Atlantyku po Uzbekistan i od Walii po 

wybrzeża Morza Śródziemnomorskiego; 



 

schyłek datujemy na 30-20 tys. lat temu; 



 

był doskonałym łowcom; 



 

zaawansowana kultura co świadczyło o wysokim poziomie jego intelektu; 



 

związany jest z przemysłem mustierskim (stałe wzory narzędzi); 



 

intencjonalne pochówki o charakterze obrzędowym, na zwłokach układane były płyty skalne, grób był okładany 

kręgiem z kamieni, czasem zwłoki kładziono do grobu, a na nim sadzono rośliny ozdobne; 



 

życie Neandertalczyka było ceremonialne; 



 

czaszka była dłuższa, bardziej prognatyczna z niewykształconą bródką i ogromnym otworem nosowym, średnia 

pojemność czaszki wynosiła 1700cm

3

,  



 

płaty mózgowe odpowiedzialne za myślenie abstrakcyjne musiały być spłaszczone i mniej rozwinięte; 



 

był masywny, dobrze umięśniony, miał duże stawy; 



 

miał wzrost od 165 do 175 cm wzrostu; 



 

nogi krótsze niż Człowiek współczesny; 



 

wygięta kość udowa; 



 

środowisko przyrodnicze różnorodne i zmienne; 



 

był elastyczny i adaptatywny; 



 

często ulegał urazom, rzadko dożywali 40lat, na kościach widoczne były ślady niedożywienia; 



 

żyli gromadnie, polowali, używali ognia na stałe i oświetlali domostwa; 



 

mobilność cyrkularna oraz radialna 

 

 
 

7 

 

Homo sapiens sapiens – człowiek z  Cro-Magnon (Homo sapiens recens, Człowiek współczesny) 

 
Charakterystyka: 
 



 

szczątki datowane są od 40 do 35 tys. lat temu; 



 

nazywany człowiekiem górnopaleolitycznym lub człowiekiem z Cro-Magnon; 



 

wąski nos; 



 

szerokie i wysokie czoło; 



 

duży mózg; 



 

małe łuki brwiowe i niskie oczodoły; 



 

skróceniu  szczęki  można  przypisać  zmniejszeniu  jej  funkcji  trąco-miażdżącej,  co  bywa  wiązane  ze  starannie 

przygotowanym pożywieniem: pieczenie mięsa i rozdrabnianie innych twardych pokarmów za pomocą narzędzi; 



 

dobrze adaptował do rozmaitych środowisk  

 

Punkty zwrotne procesu hominizacji 

W  rodzinie  Hominidae  najwcześniej  rozwinęła  się  pionowa  postawa  ciała,  wkrótce  chód  dwunożny,  te  działały  na: 
wyrabianie zmysłu wzroku, manipulacyjności dłoni, później stóp, to pobudzało rozwój mózgu, liczby neuronów itd. Doszło 
do rozwoju sposobów komunikowania, mowa, to miało wpływ na polowania, to na altruizm itd.  

Ostatnią  cecha,  jaka  dopiero  wykształciła  się  u  człowieka  współczesnego  było  regionalne  zróżnicowanie  kultury.  Rozwój 
kultury  nabierała  coraz  szybszego  tempa  –rewolucja  neolityczna,  powstanie  cywilizacji.  Materiałem  do  rozważań  nad 
rozwojem kultury są kamienie jako te, które dotrwały do naszych czasów.  

Pierwszym kryterium kulturyzacji jest sposób posługiwania narzędziami;  

Drugim kryterium kulturyzacji: a szerzej wytworów, zachowań jest ich powtarzalność, regularność; 

Trzecim kryterium kulturyzacji – sposób przekazywania umiejętności, wiedzy i wyobrażeń.  

Ważną  cechą  kultury  ludzkiej  jest  jej  rozwój  przestrzennego  zróżnicowania  kulturowego,  obecność  norm  etycznych, 
nakazujących opiekę nad słabszymi, chorymi. 

Procesy hominizacji biologicznej i kulturyzacji ma charakter kumulatywny – tzn. obok form dawnych pojawiają się nowe.  

Ewolucja to proce stały, zachodzący w sposób ciągły. Ważne jest pojęcie ludzkości, zależy od kryteriów, jakie użyte zostaną 
do jego wyjaśnienia. Ludzkość można rozumieć szeroko i włączyć do niego wszystkich przedstawicieli rodziny Hominidea, 
jednak  z  punktu  widzenia  hominizacji  i  kulturyzacji  początki  Człowiekowatych  to  dopiero  zapowiedź  tych  procesów. 
Ludzkość może być ujmowana jako wyłącznie przedstawicieli rodzaju Homo. Brane są pod uwagę cechy anatomiczne i społ. 
– behawioralne. Jeszcze węższe rozumienie może definiować wyłącznie jako przedstawicieli gat. Homo sapiens.  

Człowiek to istota biologiczna. Żyje w określonej kulturze. Zbiorowości posiadają normy, reguły, wartości, zasady, to także 
cechy biologiczne wyznaczają poszczególne cechy kulturowe.  

Pojęcie rasy związane jest z odmiennością cech biolog., np. anatomicznych, z biolog. Punktu widzenia nie istnieją czyste rasy 
ludzkie, ze względu na płciowe i egzogamiczne rozmnażanie się człowieka. Należy pamiętać, że różnice w budowie pomiędzy 
jednostkami w obrębie jednej populacji są większe niż między średnimi dla całej populacji. Brak zgodności, co do ilości ras, 
jaką  można  wyróżnić.  Najpowszechniejsze:  białą  (w  literaturze  anglosaskiej  kaukaska),  żółta  (mongoidalna),  czarna 
(negroidalna).  W  ich  obrębie  występują  liczne  typy  idealne  i  populacje.  Dla  współczesnej  antropologii  kulturowej 
problematyka ras nie ma żadnego znaczenia.  

Ważne jest, że kultura nie jest przekazywana biologicznie, ale społecznie, zatem kwestia biologicznych różnic, jakie dzielą 
ludzkość na populacje i typy rasowe nie ma znaczenia w rozważaniach nad istotą kultury. 

 

8 

 

Rozdział VI – Najwcześniejsze okresy rozwoju kultury ludzkiej 
Podgatunek Homo sapiens sapiens  powstał  około 40 tys. Lat temu. To od tego czasu rozpoczął się rozwój kultury. 
Kultura Myśliwych Górnego Paleolitu 



 

Faza trwała od 35 – 8 tys. lat temu – powstanie współczesnej formy człowieka do epoki lodowcowej 



 

Powstała większość instytucji społ., form organizacji życia zbiorowego 



 

Ludy  zajmowały  się  prowadzeniem  gospodarki  łowiecko  –  zbierackiej,  polowali  na  ssaki  plejstoceńskie,  polowania 
wymagały zorganizowania grupy 



 

Kromaniończycy używali narzędzi z poprzednich epok, ale doszły do tego dzidy, oszczepy itp.  



 

Stosowane surowce: kamienie, drewno, skóry, kości, muszle 



 

Ludzie  mieszkali  przeważnie  w  klimacie  chłodnym,  potrzebowali  ciepłych  ubrań,  schronienia.  Czasem  mieszkali  w 
jaskiniach, ale i budowali domostwa na pow. Ziemi, ziemianki, półziemianki; zgrupowania domów tworzyły obozowiska 



 

Grzebano  zmarłych,  do  grobu  wkładano przedmioty  codziennego  użytku,  ciała  posypywano  często  ochrą (czerwonym 
barwnikiem mineralnym symbolizującym zapewne krew i życie). 



 

Pojawia się sztuka – wytwory ozdób z muszli, kości, sierści itd., paciorki, bransolety, naszyjniki, narzędzia pokryte rytami 



 

Figurki z kości, kamieni, wypalane z gliny: zwierzęta, kobiety, najczęściej brzemienne (schematyczne, skoncentrowane 
na płci) 



 

Malarstwo  naskalne:  kultura  magdaleńska  (teren  Francji  i  Hiszpanii:  Lascaux,  Niaux,  Trois  Freres,  Altamira), 
odzwierciedlenie łowieckiego charakteru zbiorowości) 



 

Malowidła  umieszczane  w  najdalszych,  niezamieszkanych  częściach  jaskini.  Przypuszcza  się,  że  odbywały  się  tam 
obrzędy, np. inicjacyjne, możne więc je traktować jako sanktuaria. 



 

Malowidła  realistyczne,  skoncentrowane  na  tuszach,  karkach,  rogach.  Zwierzęta  w  pozycji  kopulacyjnej,  kobiety 
ciężarne, ma to związek z kultem płodności. 



 

Do malowania używano wielu specjalistycznych przedmiotów, wg niektórych sztuka była formą zaspokojenia potrzeby 
zabawy (poza funkcjami magiczno – religijnymi) 



 

W okresie górnego paleolitu istniały kultury: oryniacka, solutrejska, perigordzka, magdaleńska. 

 
Rozprzestrzenianie się kultur górnego paleolitu oraz migracje współczesnego człowieka 



 

Już ok. 8 tys. lat p.n.e  ludzie zasiedlili cały świat 



 

Ok.  25  –  27  w Nowym  Świecie  pojawili  się  pierwsi  ludzie.  Dostali  się tam  z  Azji  przez  Beringiem.  Migrację  zapewniły 
wynalazki umożliwiające p[przetrwanie w klimacie północy 



 

Do Ameryki ludność napływała  w kilku falach, ostatnia 4500 lat p.n.e. (ludność protoeskimoska) 



 

Pierwsi  ludzie  Ameryki  to  paleoindianie,  w  Ameryce  PN  powstały  3  kultury,  zwane  tradycjami:  polowań  na  wielką 
zwierzynę, stara tradycja Kordylierów, tradycja pustynna) 



 

Analizuje się współczesne społ. myśliwsko – zbierackie, próbując wyciągać wnioski na temat dawnych społeczeństw 



 

Podobne narzędzia wykorzystywano w ten sam sposób, ale wniosków tych nie można przenieść na sferę instytucji i form 
organizacji społecznej. 



 

Współczesne ludy myśliwskie funkcjonują w innych warunkach niż dawne, zostały zepchnięte na margines, część z nich 
wróciła do dawnych zajęć po wiekach rolnictwa. 

Rewolucja Neolityczna 



 

Przełom nie wynikający z przemian biologicznych człowieka – efekt adaptacyjnej reakcji kultury na zmiany klimatyczne 



 

Przejście od gospodarki nieproduktywnej do produktywnej 



 

Od naturalnej do interweniującej, od symbiotycznej do narzucającej wolę człowieka i aktywnej 



 

Zmiana instytucji społecznych.  



 

Rolnictwo wymagało osiadłego trybu życia 



 

Poczucie własności, bo gospodarowanie wymagało nakładów pracy 



 

Gałęzie wytwórczości: tkactwo, garncarstwo, metalurgia 



 

Zmalałą śmiertelność niemowląt 



 

Wzrost liczby ludności i wzmożona ekspansja, gęstsze zaludnianie terenów, częstość interakcji, wymiana idei, wiedzy, 
powstanie systemów intelektualnych 



 

Specjalizacje zawodowe, rozkwit rzemiosł, życia obrzędowego przez nadwyżki żywnościowe 



 

Powstanie pierwszych miast i państw 
W  rewolucji  neolitycznej  ważne  jest to,  że  cały  rozwój tej  kultury  spowodowany  jest  głównie osiadłym  trybem  życia. 
Zmienił się klimat, ludzie nie musieli już tak poszukiwać jedzenia. W związku ze zmianą klimatu, zaczęły rosnąć rośliny, 
zioła, zaczęto tkać i wyplatać. Rozwinęła się funkcja przetrwania. Ludzie zaczęli bardziej wszystko planować (ponieważ 
prowadzili osiadły tryb życia), zaczęto myśleć perspektywicznie. Gwałtowny wzrost wiedzy, umiejętności spowodował, 
że zaczęto rozgraniczać swoje obowiązki. 

 
Proces neolityzacji i jego mechanizmy 



 

Cofanie  lodowca  wywołało  zmiany  klimatyczne,  zwierzyna  przeniosła  się  na  północ,  za  niż  ludzie  (część  pozostałą 
przystosowując do nowego klimatu) 

9 

 



 

Mezolit – okres między paleolitem a neolitem 



 

Zanik sztuki naskalnej, mikrolityzacja – zmniejszenie rozmiarów narzędzi łowieckich 



 

Osuszenie klimatu w czasie przesuwania lodowca 



 

Ludność tego regionu przechodzi na gospodarkę zbieracką – gł. Nasiona dzikich traw 



 

Pierwszy etap uprawy to antropochoria – przypadkowe rozsiewanie nasion 



 

Później ingerencje, ale w niewielkim stopniu 



 

Wypalanie ziem pod uprawę, w celu wyższej produktywności roślin. 



 

Ziemia jałowiała z braku nawożenia, społeczności zaczęły się przemieszczać w poszukiwaniu żywności.  



 

Początkowo ręczna uprawa, potem kopaczka kilowata (ostry kij) 



 

Uprawa roślin poprzedzała hodowlę zwierząt 



 

Hodowla rozwinęła się na terenach, gdzie liczebność stad nie pozwalała na intensywne myślistwo 



 

Początkowo hodowano kozy, owce, potem bydło 
Neolityzacja w Starym i Nowym Świecie 



 

9 tys.lat p.ne. – rewolucja rozpoczęła się w Starym Świecie (Bliski Wschód) 



 

7  tys. Lat p.ne – pierwsze stałe osady świadczące o osiadłym trybie życia – Dżarmo i Jerycho 



 

4 tys. lat p.ne. – rolnictwo dociera do Afryki (przez Synaj); sorgo, proso 



 

Europa Płd. – neolityzacja zaczęła się 6000 lat. p.n.e.. W Europie nadal dominowali myśliwi i rybacy  



 

Prymitywne narzędzia -  stąd rozwój rolnictwa na żyznych i lekkich glebach. 



 

Wykorzystanie siły zwierząt pociągowych i pługa – zwiększenie efektywności rolnictwa 



 

Początkowo  społeczności  miały  charakter  egalitarny,  oparte  na  więzach  pokrewieństwa  i  kontaktach  osobistych. 
Wszyscy się znali i możliwe, że byli powiązani więzami pokrewieństwa. 



 

Pomału rozpoczęła się rozwijać specjalizacja ról i podział pracy 



 

Myśliwi niechętni wobec rolnictwa 



 

5 tys. lat p.n.e. – przeniesienie rolnictwa z wyżyn do dolin rzek aluwialnych (Nil, Eufrat, Tygrys)  – nadwyżki żywności – 
rozkwit kultur i organizacji społecznych 



 

W Nowym Świecie pierwsze zmiany zaszły w Meksyku – stany Puebla, Oaxaca 



 

Stopniowe zwiększanie płodów rolnych, uprawa kukurydzy, fasoli, dyni 



 

2,5 tys. lat p.n.e. klimat Meksyku staje się bardziej wilgotny – gwałtowny rozwój rolnictwa 



 

Rolnictwem zajmowały się tylko ludy ubogie, było to nieopłacalne dla bogatych myśliwych 



 

W Ameryce nie było hodowli (poza nielicznymi wyjątkami) 



 

Nie doszło do gwałtownego przejścia w stronę rolnictwa, wciąż utrzymywały się zbieractwo i myślistwo 



 

Brak zwierząt hodowlanych także miała wpływa na słabszy rozwój rolnictwa. 

 

Pierwsze cywilizacje  



 

Pojęcie cywilizacji utożsamiane jest z kulturą lub jej materialnym aspektem. Wg. Lewisa H. Morgana cywilizacja jest 
pewnym etapem rozwoju społeczeństwa i kultury ludzkiej, która najpierw była dzika i barbarzyńska. Za cechy cywilizacji 
według autorki książki uważać można: znaczną liczebność, złożoną strukturę hierarchiczną, specjalizację ról i funkcji, 
wysokie natężenie styczności międzyludzkich, organizację państwową. Na cywilizację składa się określona populacja, 
powiązana wieloma złożonymi więziami społecznymi, oraz wartości, wyobrażenia, normy zachowania i same 
zachowania tejże zbiorowości. Cywilizacje to odrębne, zarówno geograficznie, jak i społecznie i kulturowo całości. 
Jednym z ważnych elementów cywilizacji są stanowiące centra życia społecznego i kulturowego – miasta. 
Narodziny i rozwój cywilizacji  



 

powstanie cywilizacji wiąże się z osiedleniem się ludności neolitycznej nad wielkimi rzekami, regularnie wylewającymi i 
regularnie nawadniającymi i namulającymi ziemię aluwialnymi, wysokowartościowymi osadami. Powodowało to 
ogromne nadwyżki żywności. Ludzie oddawali się rozmaitym zajęciom, nastąpił rozkwit rzemiosł, a także zajęć 
specjalizacyjnych i sposobów zaspokajania potrzeb luksusowych.  Organizacja życia społecznego i religijnego uległa 
zmianie. Wyodrębniła się warstwa specjalistów w dziedzinie kultu zwana kapłanami. Kapłan był pośrednikiem między 
ludźmi a światem sił nadprzyrodzonych. Miał również władzę nad członkami zbiorowości (można mówić o teokracji w 
zbiorowościach wczesnych cywilizacji). Rozwinęły się obrzędy publiczne i wzbogacił się kalendarz ceremonii, na których 
straży stał kapłan.  



 

hierarchiczna, klasowa, struktura społeczna. Pierwsza organizacja państwowa – administracja centralna. Jako wskaźnik 
rozwoju cywilizacji można traktować rozwój pierwszych ośrodków miejskich w Mezopotamii około 4600 lat temu, 
Egipcie 5 tyś lat temu, w Chinach 4,5 tysiąca lat temu, w Ameryce Pn. i Peru od 3-2tyś lat temu. Bogactwo pochówków 
świadczyło o stanie majątkowym, były bowiem grobowce skromne,ubogie jak i bogato wyposażone. Można uznać to za 
dowód podziału społeczeństwa na: arystokrację i pospólstwo. Również zamieszczone w grobach szkielety oznaczały 
lepsze wyżywienie i dłuższe życie tych bogatszych. Pospólstwo zamieszkiwało domy z sitowia, malutkie pokryte strzechą 
i położone na peryferiach miasta. Arystokracja zamieszkiwała murowane, duże domy w centrum miasta.  

 

Innymi z dowodów zróżnicowania klasowego są królewskie rejestry obowiązków podatkowych oraz zapisy 

 

handlowe. Babilońskie dokumenty z wczesnego okresu rozwoju tej cywilizacji wymieniają trzy klasy: 

 

arystokrację, pospólstwo, oraz niewolników. Każda z nich miała odmienne prawa i przywileje. U Azteków można 

10 

 

wymienić klasy: szlachta, ludzie zwykli i służba. Służba – najczęściej jeńcy wojenni służyli szlachetnie urodzonym. Wśród nich 
byli zarówno ludzi wolni jak i niewolnicy. Służba była przywiązana albo do ziemi, albo do swoich właścicieli. Lineaż – zasada 
pokrewieństwa, według której uzależniony był status jednostki(związane z własnością ziemi). Wraz z powstaniem 
hierarchicznej struktury społecznej pojawiło się zróżnicowanie kulturowe. Zbiorowość podzielona była na grupy, które 
różniły się stopniem zamożności, udziałem we władzy i liczbą przywilejów, a także cechami kulturowymi: odmiennymi 
wartościami, normami postępowania i wyobrażeniami o świecie. Więzi społeczne były tworzone przez obrzędy publiczne, 
uroczystości państwowe i regionalne, święta o charakterze religijnym. To właśnie obrzędy tworzyły symbole określające 
wspólnotę.  



 

administracja i pismo. Powstanie pierwszych zapisów(pisma wg C. Levi - Straussa) miało związek z administracją, która 
potrzebowała notować rozmaite sprawy.  Cywilizacja Inków miała bardzo prymitywną formę pisma – mnemotechniczny 
system sznurków i węzłów, w innych cywilizacjach najpierw pojawiło się pismo piktograficzne, prostsze logicznie, 
posługujące się wyobrażeniami konkretnych przedmiotów, a potem ideograficzne ukazujące ideę przedmiotu.  



 

urbanizacja – Jako wielkie skupisko ludzi, miasto stwarzało wiele problemów natury biologicznej, gospodarczej, 
społecznej i kulturowej. W ciasnych, skupionych na małym obszarze zbiorowościach rodziły się problemy sanitarne 
związane z usuwaniem odpadków. choroby epidemiczne, które rozwijały się w niehigienicznych warunkach, 
dziesiątkowały ludność. Cywilizacje miejskie prowadziły wojny, z koczownikami którzy nękali ludność rolniczą i z 
podobnymi cywilizowanymi państwami o tereny rolnicze. Miasto było wiec nie tylko centrum władzy świeckiej i 
religijnej oraz ośrodkiem handlu, ale również punktem oparcia dla ludności wiejskiej podczas wojen. 
 

Tworzone były prawne kodeksy pisane, jednym z najwcześniejszych – kodeks Hammurabiego. Jego treść opierała 

się na łagodzeniu konfliktów na różnych poziomach organizacji społecznej wielkiego organizmu politycznego, 
wprowadzał element równości.  

Teorie powstania cywilizacji – są różne. Autorka podaje: 



 

koncepcję podboju – państwa i cywilizacje postneolityczne powstały w wyniku podboju egalitarnych i demokratycznych 
zbiorowości rolniczych, przez koczownicze plemiona pasterski, wojownicze i zorganizowane w zwarte jednostki 
polityczne. Klasę arystokratów mieli stanowić podbijający, a klasy niższe podbici. Można tym też tłumaczyć wewnętrzne 
zróżnicowanie kulturowe społeczeństw najwcześniejszych cywilizacji. 



 

koncepcję zarządzania systemem irygacyjnym (Carl Wittfogel -1957) – związana jest z powstaniem systemu irygacji 
czyli sieci kanałów doprowadzających wodę z rzeki do sztucznych zbiorników, a także na pola. Kierujący pracą systemu 
stali się wg autora tej koncepcji ciałem zarządzającym w społeczeństwie (centralną władzą państwową) epoki neolitu 
które w ten sposób wkroczyło w epokę cywilizacji miejskiej.  



 

koncepcja konfliktu społecznego (C. Levi-Strauss) – Wg autora tej koncepcji cywilizacja jest społeczeństwem gorącym, 
które przyrównuje on do maszyny parowej. Jego cechą jest ciągły rozwój i zmiana, a wewnętrzną zasadą 
funkcjonowania – podstawowe różnice klasowe. To społeczeństwo w którym stale wzrasta zasób informacji, wiedzy 
norm i treści będących w społecznym obiegu, a maleje „ład społeczny” czyli pojawiają się konflikty, pomiędzy 
poszczególnymi warstwami i klasami społecznymi. Jedni rozwijają się kosztem innych. Tak więc od przełomu 
cywilizacyjnego społeczeństwo rozwija się dzięki zmniejszonemu ładowi społecznemu. 



 

koncepcja dystrybucji i redystrybucji – ta koncepcja głosi, że jeśli miała rozwijać się gospodarka, a w szczególności 
wymiana towarowa musiała powstać jakaś organizacja ponadlokalna która zorganizowałaby dystrybucję i  redystrybucję 
produktów. 



 

koncepcja roli religii – powstanie systemu irygacji, dzięki któremu, rozwinęło się rolnictwo pozwoliło na wyżywienie 
dużych zbiorowości. Zgodnie z tą koncepcją było to możliwe tylko dzięki centralizacji opartej na wspólnocie ideowej jaką 
dawała organizacja teokratyczna. Religa miała być bowiem elementem walki z niepewnością gospodarowania na roli: 
mobilizowała ludzką energię by utrzymać odpowiedni stopień zaangażowania w prace rolnicze. (przykład: cywilizacja 
Majów). 

Typowe cechy społeczeństwa pierwotnego (Społeczeństwo „prymitywne” jako przeciwstawienie „cywilizowanego” i 
„rozwiniętego”.) Cechy: 



 

mała liczebność, rozproszenie, izolacja – zbiorowości te żyły w małych skupiskach, z ograniczoną liczbą codziennych 
kontaktów i bez świadomości wspólnoty. Nieduża gęstość zaludnienia, słaba więź społeczna, słaba wymiana idei i 
doświadczeń kulturowych. Zatem przemiany w tego rodzaju społeczeństwach były powolne.  



 

prostota technik i systemu gospodarczego –„ z ręki do ust”-Produkt od jego wytworzenia lub zdobycia i konsumpcji 
odbywa krótką drogę. Brak specjalizacji zawodowej -  każda z jednostek zna sposoby produkowania narzędzi i sprzętów 
codziennego użytku, a także sposoby zdobywania dla siebie i najbliższych środków do życia oraz zasady podziału dóbr w 
zbiorowości. Wysoki stopień egalitaryzmu systemu dystrybucji dóbr - jednostka nie zdobywa ich jedynie dla siebie, ale 
również dla całej zbiorowości, lub większej grupy. Właściwie nie ma własności w tych społeczeństwach, bo wszyscy 
członkowie się znają i wiedzą co kto ma i czego używa. 



 

bezklasowy charakter struktury społecznej – egalitaryzm w dziedzinie władzy i prestiżu. Wszystkie role – poza 
związanymi z cechami biologicznymi jak płeć i wiek – są dostępne dla każdego. W większych społeczeństwach 
pierwotnych władza i przywództwo mają zbliżony charakter do władzy i przywództwa naturalnego. 



 

typ więzi i kontroli społecznej – Durkheim – solidarność mechaniczna, Tönnies – społeczeństwo Gemeinschaft. Liczba 
kręgów i grup społecznych, do których należy jednostka, jest mała, tak więc członkowie zbiorowości pierwotnej mają 
mniej powodów do konfliktów ról, motywacji i lojalności. Kontrola społeczna w małej zbiorowości opartej na 

11 

 

bezpośredniej i osobistej więzi uzależniona jest od opinii publicznej, przejawia się w niezadowoleniu, plotce, 
dezaprobacie. Najgorszymi z kar są ostracyzm i banicja. Można spotkać także sankcje sakralne które są związane ze 
światopoglądem opartym na zasadach myślenia mitycznego.  



 

brak pisma – ustny charakter przekazu treści – społeczeństwo zorientowane na tradycję. Zjawisko apiśmienności. 
Jednym z jego ważnych efektów jest tradycjonalizm społeczeństwa plemiennego. Jedyną gwarancją wiernego przekazu 
może być przywiązanie do tradycji, głębokie zinfernalizowanie treści kulturowych. Wrycie się w psychikę treści 
kulturowych zapewniają obrzędy przejścia, zwłaszcza inicjacyjne. Skostnienie obyczajów i kurczowe trzymanie się 
ustalonych wzorów działania i myślenia jest funkcjonalne gdyż zapewnia ciągłość kulturową, chroniąc zbiorowość od 
utraty dorobku pokoleń. Skutkiem braku pisma powolna kumulacja kultury.  



 

stabilność – statyczność, skostnienia i niezmienność. Zmiany w społeczeństwach pierwotnych zachodziły powoli i mały 
ograniczony charakter. Levi-Strauss wymienia dwa rodzaje zmian: kumulatywne charakterystyczne dla społeczeństw 
dynamicznych, prowadzące do przekroczenia pewnego sposoby gospodarowania i życia w sensie ewolucji ogólnej – 
polega na przejściu na nowy etap. Stacjonarne – dokonujące się w granicach pewnego ogólnego typu systemu socjo – 
kulturowego. 



 

społeczeństwa bez historii – ahistoryczność – Levi – Strauss wiąże tę cechę przede wszystkim z brakiem pisma. Myślenie 
człowieka prymitywnego opiera się na wizji niezmienności tradycji, a nie własnej historii. 

 

7. Gospodarka i sposoby adaptacji do środowiska naturalnego 

1.1 Pojęcie środowiska przyrodniczego. 

 

Środowisko przyrodnicze: 

 

-wąskie znaczenie: wszystkie zjawiska zewnętrzne do człowieka jako organizmu  

biologicznego i jako istoty 

kulturowej. 

 

-szerokie znaczenie: wszystko co nie należy do kultury. 



 

Z jednej strony organizm ludzki 



 

z drugiej strony pozasomatyczna rzeczywistość niekulturowa 

 

Organizm ludzki: to anatomia i fizjonomia człowieka, mają wpływ na kształt ludzkiej kultury w jej aspekcie gospodarczym. 
Organizm ludzki wyznacza kulturę ponieważ warunkuje ludzki sen, pragnienie, głód, czy potrzeby seksualne, wyznacza 
elementy kultury, zwłaszcza ekonomie. To wszystko kształtuję wspólnotę biologiczną (zbiorowość ludzi) i ich wspólny rytm 
gatunkowy.  Są to wspolne cechy nie tylko dla danej grupy społecznej ale dla całej ludzkości niezależnie od zaawansowania 
technologii czy struktury społecznej. Wspólne cechy biologiczne ludzi spowodowały powstanie kultury- czasem podobnych 
czasem identycznych- leżących w różnych strefach geograficznych. 

 

Otoczenie przyrodnicze: jest to kompleks powiązanych ze sobą zjawisk. Składają się na nie: cechy geomorfologiczne 
(ukształtowanie terenu i zasoby mineralne),  klimat (wilgotność, nasłonecznienie, tęperatura, opady w rozkładzie dobowym 
i rocznym), zasoby organizmów żywych (fauna i flora). Wszystko to wpływa na kulture człowieka. Człowiek wchodzi w 
relacje ze środowiskiem nie jako jednostka ale jako uczestnik zbiorowości, tak więc środowsko ma wpływ na formy  życia 
zbiorowego we wszystkich jego przejawach. 

 

1.2 Podstawowe problemy ekologii 

 

Oddziaływanie środowiska na kulturę był zauważony dość wcześnie. Uczeni tacy jak Jean Bodin i Charles Louis de 
Montesquieu absolutyzowali środowisko i czynili go jedynym determinantem kultury.  Bodin szukał zależności między 

12 

 

ustrojem politycznym a klimatem. Montesquieu badał wpływ temperatury na fizjologie człowieka a co za tym idzie efekty 
psychologiczne które miały swoje następstwa w obyczajach i wierzeniach oraz prawa w danej kulturze. 

 

Później we wszystkich kierunkach antropologii czynnik przyrodniczy w jakiejś mierze był brany pod uwagę. Teraz 

zajmuje się tą sprawą antropologia ekologiczna. Bada on reakcje społeczeństwa na środowisko, tworzenie się określonych 
form adaptacji, traktując je jako zmianę twórczych możliwości społeczeństw ludzkich. Kultura jest tu przede wszystkim 
systemem adaptacyjnym. 

 

Julian J. Steward jest prekursorem tego kierunku. Twierdzi on, że zmiany  kulturowe, zwłaszcza w społeczeństwie 

pierwotnym  może się dokonać tylko za sprawą zmian w środowisku naturalnym – następują one albo  gdy zmienia 
środowisko, albo gdy pozostaje na miejscu. (przykład migracja  Indian z regionu rzeki Mackenzie na suche tereny 
Południowego Zachodu. Ich kultura w ciągu stuleci uległa zmianie . Wiele cech przejęli od Indian Pueblo nie koniecznie na 
drodze pokojowej) Migracje mają rzadko charakter dobrowolny.  (presja innej grupy,  kataklizmy przyrodnicze, 

 

 

Ważnym aspektem antropologii ekologicznej jest poszukiwanie związków między typami środowiska a 

typami gospodarki i organizacji społecznej.  

Najważniejsze pytania antropologii ekologicznej: 

 

-stopień zdeterminowania zjawisk kulturowych przez środowisko 

 

-pośredniość lub bezpośredniość związków kultury i środowiska 

-typy i siły związków w rozmaitych dziedzinach kultury 

-przyczyny uporczywego trzymania się określonego środowiska przez poszczególne społeczeństwa. 

 

1.3 Środowisk ubogie i bogate. 

 

Im uboższe środowisko tym bardziej determinuje system gospodarczy społeczeństwa. Gospodarka zaś determinuje formy 
skupisk społecznych, czyli ich wielkość i rozmieszczenie. Gospodarka i kultura muszą być nastawione na  możliwie  
najbardziej wielostronne eksploatację środowiska. Przetrwanie w środowisku wymaga  znacznej wiedzy o jego 
możliwościach  i odbywa się na zasadzie catch as you can ctch. Są to środowiska ubogie. Jego cechy to: 

 

-rozproszenie grup ludzkich czasem na bardzo dużych obszarach co narzuca typ luźnej   organizacji społecznej. 

 

-zmusza do koczowania co ma wpływ na rożne cechy społeczne. ciągła pogoń uniemożliwia  

intensywny 

rozwój wielu dziedzin kultury, które wymagają osiadłości 

 

-nie ma wielkich różnic  w pozycji mężczyzny i kobiety nie ma różnic statusów 

 

-ograniczenie ruchliwości grup może spowodować  nieprzetrwanie gatunku 

 

Środowisko ma już mniejszy wpływ na społeczeństwa wysokorozwinięte. Muszą one się liczyć ze środowiskiem, ale są tak 
elastyczne, że mogą rozwijać się w różnorodnych kierunkach. 

 

Pewne środowiska bardziej umożliwiają rozwój jednych typów gospodarki. Na pustyni nie mogło by powstać rolnictwo . 
Dlaczego tak się dzieje, że niedogodne im środowiska są stale zamieszkiwane? Często społeczności nie mają innego wyboru. 
Spychane są przez inne silniejsze grupy. Kultura wymagałaby nowej przebudowy. Środowisko niedogodne zamieszkiwane  
jest  często nieświadomie przez wybierane społeczeństwo  a często jest to wybór konieczny. 

13 

 

 

1.4 Środowisko a różne dziedziny kultury 

 

Różne dziedziny kultury są w rożnym stopniu uzależnione od środowiska. 

Wśród zjawisk kulturowych wyróżniamy trzy strefy: 



 

strefa technologiczno gospodarcza – umiejętności i wiedza  związana z konstruowaniem narzędzi i sposoby 
zdobywania pożywienia 



 

struktura społeczna – to wewnętrzne zróżnicowanie społeczne , regulowanie norm działania i system przekonań 
dotyczące prestiżu, pozycji i ról społecznych, a także władza, system autorytetów, organizacje polityczna,  zasady 
kształtowania się morfologi społeczeństwa, 



 

wizja świata – to naczelne wartości  związane ze stosunkami międzyludzkimi, stosunek człowieka do świata, 
wyobrażenie o rożnych zjawiskach  świata zewnętrznego. 

 

Ten podział ma na celu trafniejsze  uchwycenie zależności między środowiskiem przyrodniczym a kulturą. Związki te są 
najbardziej bezpośrednie. To środowisko warunkuje rozmieszczenie ludzi, środowisko dostarcza materiału z którego 
człowiek buduje wizje świata.. 

 

 

Stopień i rodzaj zależności kultury od środowiska przyrodniczego. 

 

Cechy kultury; 

 

 

-funkcjonalna związane ściśle z przetrwaniem biologicznym i działaniem podstawowych instytucji 

społecznych  

 

 

-stylistyczne – mają na celu wyodrębnienie cech które różnią społeczeństwa pod względem 

archeologicznym. 

 

Typy zjawisk kulltury według Stewarda 

a) rdzeń kulturowy: zbiór zjawisk kultury związany z adaptacja do środowiska przyrodniczego i walką o biologiczne 
przetrwnie zbiorowości (instytucje gospodarcze, polityczne, religijne, zjawiska istotne dla istnienia zbiorowości) 

b) cechy preferencyjne: wszelkie inne zjawiska kulturowe (są to cechy wtórne  obejmujące te elementy kultury których 
kształt jest zdeterminowany  czynnikami czysto kulturowymi zwianymi ze sobą historycznie 

 

Podział kultury według  White'a 



 

sektor zjawisk technologicznych 



 

sektor zjawisk społecznych 



 

sektor zjawisk ideowych (duchowych) 



 

sektor zjawisk związanych z postawami. 

 

1.5 Bezpośrednie i pośrednie wpływy środowiska na kulturę. 

 

14 

 

Środowisko ma  bezpośredni wpływ n technologie i na podstawy ekonomiczne społeczeństwa. Pośrednio wpływa na 
strukturę społeczną ponieważ powoduje formowanie się określonych grup produkcyjnych  i konsumpcyjnych.  

 Strefa religii ma duże powiązanie ze środowiskiem przyrodniczym (przyczyna bezpośrednia np. dżungla jako siedlisko 
duchów).  Jednym słowem środowisko przyrodnicze kształtuje – przez gospodarkę (wiedza związana ze zdobywaniem 
pożywienia,  formy organizacji spoleczeństwa)- kształtuje pośrednio najbardziej wyrafinowane duchowe elementy kultury 
ludzkiej. 

 

1.6 Dyktat środowiska i margines swobody kulturowej 

 

Największy dyktat środowiska jest w społeczeństwach najuboższych które są w pełni zależne od  otaczającej przyrody. 
Środowisko przyrodnicze ma wpływ na liczebność dzieci (w ubogich jest mało dzieci ponieważ wędruje się w nich dużo i 
matka może nieść tylko jedno, w społeczności rolniczej może ich być więcej ponieważ jest wiele dóbr na miejscu i nie trzeba 
nigdzie wędrować). Julian Steward twierdzi, że w każdym  środowisku istnieje „wybór” określonego typu struktury rodziny. 

 

Raymond Firth analizował wpływ środowiska przyrodniczego na kulturę i pewnego zakresu jej swobody. Robił to 

analizując budowę łodzi  na różnych wyspach Oceanii. Chodzi o to, że środowisko ściśle nie narzuca „pomysłów” i 
wariantów jak ludzie mają budować łodzie, jakich technik i jak rozwiązują problemy by uelastycznić sobie życie. Nawet 
narzędzia do pomocy w hodowli. Mimo że budowane do określonego typu roślin, nie są takie same w różnych kulturach. 

 

Osobnym problemem jest wpływ gospodarki pierwotnej na środowisko, Człowiek pierwotny musiał utrzymać 

swoje źródła pożywienia.  

 

2. Gospodarka a środowisko. 

 

 

2.1 Definicje gospodarki 

 

Jan Rutkowski dzieli problematykę historii gospodarczej dzieli na następujące działy 



 

prac gospodarcza w sensie materialno-technicznym oraz technika produkcji. 



 

Sołeczna organizacja produkcji, 



 

normy prawne, moralne i zwyczajowe (w domyśle dotyczące produkcji) 



 

literatura techniczna  



 

idee społeczno-gospodarcze 



 

polityka gospodarcza 



 

ruchy społeczne 

 

Witold Kula widzi problem w takim podziale i zadają pytanie: jakie stosunki między ludzkie uważamy za związane z tym 
celami i czy na przykład stosunki prawne i idee społeczne wchodzą w zakres historii gospodarczej. Ten problem znacznie 
rozszerzył by zainteresowanie i przedmiot historii gospodarczej.  

 

Andrzej Grodek twierdzi że historia gospodarcza ma przedmiot taki sam jak ekonomia i jest nim społeczne gospodarowanie 
człowieka (te stanowisko podziela Witold Kula). Historie gospodarczą odróżnia od ekonomii dostrzeżenie 

15 

 

pozagospodarczych uwarunkowań zjawisk ekonomicznych. Z tych powodów antropologia jest bliżej historii gospodarczej niż 
ekonomii.  

 

Najbardziej użyteczna definicja gospodarki dla antropologa to:  

 Gospodarka obejmuje te zjawiska, przedmioty i procesy, które bezpośredni wiążą się z wytwarzaniem (zdobywaniem). 
Podziałem, a w pewnym stopniu także z konsumpcją dóbr materialnych stanowiących podstawę zaspokojenia potrzeb 
biologicznych człowieka. 

 

Potrzeby którym służy gospodarka mają charakter elementarny, Czasami są określane jako pierwotne, (ze względu na to, że 
pewne potrzeby ludzkie i ich zaspokojenie też jest pierwotne i elementarne). Gospodarka zaspokaja takie potrzeby jak: 
potrzeba pożywienia, ochrona przed warunkami atmosferycznymi 

 

Do strefy gospodarczej nie wchodzą elementy kulturalne, które mają bezpośredni wpływ na zaspokajanie potrzeb 

seksualnych, snu czy wydalania.  

 

Do kultury zaliczamy całą gospodarkę. Często niesłuszne są do niej (do gospodarki) cechy materialne kultury. Do 

zjawisk gospodarczych zaliczamy takie same cechy jak do kultury -behawioralne, materialne, psychologiczne, i 
aksjonormatywne.  

 

2.2 Specyfika gospodarki pierwotnej i sposoby jej badania 

 

XIX w. zebrano wiele danych o technikach produkcji, technologiach i sposobach rozwiązywania problemów natury 
ekonomicznej w społeczeństwach archaicznych.  

Karol Marks i Fryderyk Engels uznali że społeczeństwo pierwotne ma specyficzne  i odmienne przypadki ekonomiczne niż w 
społeczeństwach rozwiniętych. Była to specyficzna cecha społeczeństwa pierwotnego i dlatego ją wyróżniali.  

 

W roku 1922 Bronisław Malinowski opublikował książkę Argonauci Zachodniego Pacyfiku i wprowadził problematykę 
gospodarcza do antropologii. Opisał zjawiska produkcji i dystrybucji dóbr na Wyspach Trobrianda. Malinowski używał pojęć  
bankier i  kapitał w odniesieniu do pierwotnego systemu gospodarczego. David M. Goodfellow uważa e to nie jest 
odpowiednie. 

 

Richard Thurnwald twierdzi, ze gospodarka pierwotna różni się od kapitalistycznej inny, zasięgiem zjawisk, bezpośrednim 
sposobem produkcji, brakiem pieniądza i bliskim związkiem ze strukturą społeczną i polityczną.   

Z podobnych założeń wychodził Raymond Firth i twierdził że gospodarki pierwotnej nie należy analizować według 
gospodarki współczesnej. Ale podkreśla że pewne pojęcia są podobne (rzadkość, maksymalizacja, wybór oraz wartość).  

 

Obecnie uważa się że stosowanie teorii ekonomicznej w badaniach gospodarki pierwotnej jest bezpłodne i nieprecyzyjne. 
Szuka się natomiast odpowiedzi na pytanie bardziej szczegółowe np. jakich sfer gospodarki pierwotnej można stosować 
pewne ukryte  pojęcia i sposoby wyjaśniania. 

16 

 

Claude Le(z kreseczką)vi-Strauss uważa, że gospodarka pierwotna jest nierynkowa, bo nie posługuje się kategorią ceny i 
pieniądza (nazywa się to podejściem prywatnym). 

 

W opisywaniu gospodarki pierwotnej należy zawsze odnieść się do struktury społecznej  oraz do systemu 

wyobrażeń o świecie. W gospodarce pierwotnej jednostkami produkcyjnymi i konsumpcyjnymi są grupy oparte na 
pokrewieństwie i powinowactwie. Gospodarkę pierwotną od przemysłowej różni stosunek ludzi  do czasu. Podział jego na 
odcinki nieabstrakcyjne jak nasze godziny ale społecznie istotne.  

 

Gospodarka pierwotna jest specyficzna ze względu na zależność gospodarczą od środowiska naturalnego i ich 

wzajemnemu oddziaływaniu. 

 

2.3 Środowisko a gospodarka – aspekt technologiczny. 

 

Narzędzi odgrywały dużą rolę. Były rożnie konstruowane i z różnych materiałów zawsze dostępnych w określonym 
środowisku i przystosowane do jego eksploatacji. Oba te czynniki wyznaczały technologiczny i społeczny aspekt 
gospodarczy.  

 

Mimo że społeczeństwa dostosowują się do środowiska przyrodniczego nigdy w pełni go nie wykorzystują dlatego 

mogą być jeszcze odkryte lub wykorzystane przez inne społeczeństwa które przybędą na to środowisko. Niektóre 
możliwości i zasoby środowiska są pomijane  by wybrać i wskazać inne.  

 

BUDOWNICTWO 

 

Konstruowanie pewnych form schronień przed warunkami atmosferycznymi są znane wszystkim społeczeństwom, J, 
Desmond Clark twierdził że posiadanie domu-schronienia to cecha typowo ludzkiego życia. )Badał je od najwcześniejszych 
form środowiska rodziny Hominidae do czasów najnowszych).  

 

Pierwotne społeczeństwa o słabo zróżnicowanej strukturze społecznej i prostej technologii budowały proste 

schronienia, najczęściej tymczasowe łatwe do skonstruowania w kilka minut (szałasy). Były one funkcjonalne.  

 

Domostwa różnicowały się w zależności od warunków środowiska i dostępnych surowców.  

Wszyscy koczownicy musieli mieć domy lekkie, łatwo przenoszone o konstrukcji która można łatwo złożyć  lub proste 
domostwa budowane na poczekaniu.  

 

Społeczności osiadłe takie jak rolnicze miały domostwa stałe o bardziej złożonej konstrukcji. Używano do ich 

budowy rożnych surowców dostępnych w środowisku. 

 

Typ budownictwa jest zależny od środowiska jak i od struktury społecznej i organizacji politycznej.  

Domy mieszkalne służą ochronie ciała ludzkiego przed wpływami zjawisk atmosferycznych i pełnia tez funkcje czysto 
społeczne nie związanych bezpośredni z biologicznymi potrzebami człowieka.  

 

W społeczeństwach bogatych domy piękne, ozdobione malowidła i elementami czysto niefunkcjonalnymi.  

 

Sezonowa zmienność budownictwa zależy od temperatury i warunków pogodowych. Najprostsze domostwa 

porzuca się po jednokrotnym użyciu gdyż nie przedstawiają żadnych wartości . Nigdy nie są traktowane jako przedmiot 
własnościowy.  

17 

 

 

Trzeba podkreślić że wszystkie pierwotne domostwa były budowane z wielka wprawą i pomysłowością. Chroniły 

nie tylko przed warunkami atmosferycznymi ale także przed drapieżnikami czy robactwem. 

 

UBIORY 

 

Podobnie jak budownictwo ubiory to cecha uniwersalna. Może być skąpy w klimacie gorącym  lub skomplikowany i 
wieloczęściowy w klimacie arktycznym. We wszystkich społeczeństwach występują jakieś elementy ubioru.  

Podobnie jak domostwa mają charakter wielofunkcyjny. Pełni zarówno funkcje estetyczne jak i praktyczne. . W każdym 
społeczeństwie  rzeczą najbardziej wstydliwa jest brak odpowiedniego stroju ścisłe ustalonego kulturowo. To nie koniecznie 
jest element ubioru odsłaniający genitalia, może to być np. brak jakiejś biżuterii. Ta wstydliwość bierze się stąd, że człowiek 
pozbawiony jakiejkolwiek części garderoby staje się nagi ze względu na to, że ubiór jest stosunkowo blisko z ciałem. 

 

Ubiór jest ścisle uwarunkowany przez zasoby środowiska naturalnego i jego cechy klimatyczne. Różnorodność 

strojów wiąże się z pomysłowością , 

 

Różne zabiegi deformacji ciała (pierścienie na szyjach, spłaszczanie mechaniczne głów, przebijanie ciała) to cechy 

symboliczne  przedstawiania statusu społecznego jak i upiększenia. Substytutem stroju może bć również namaszczenie się 
tłuszczem zwierzęcym, glina nawozem zwierzecym. Takie zabiegi chronia przed insektami jak i przed zimnem. 

 

2.4 Typy gospodarki pierwotnej.  

 

Podstawowe typy gospodarki  w XVIII w. wyróżniano według postępu Condorceta, a w XIX w. wyróżniano zgodnie z teoriami 
ewolucjonistycznymi. 

Ludzkość zaczęła od myślistwa, następnie przeszła do pasterstwa i rolnictwa, by później stworzyć rzemiosło. 

 

Morgan dokonał bardziej szczegółowego podziału w ramach trzech kolejnych epok, wyodrębnionych na podstawie  

typu gospodarki dominującej.   

Podział Morgana: epoka dzikości: myślistwo niższe, środkowe i wyższe. 

 

W pierwszej połowie XX wieku typami gospodarki pierwotnej zajmowali się: Hobhouse, Wheeler, Ginsberg. Rozróżniali 
myślistwo niższe i wyższe.  

Według współczesnych kryteriów gospodarkę pierwotną dzieli się na: przyswajająca(niewyspecjalizowane myślistwo , 
zbieractwo roślin, rybołówstwo, zbieractwo mięczaków i innych rodzajów pożywienia) i produkcyjną (pasterstwo i rolnictwo 
proste i zaawansowane) 

 

Zgodnie z Marshallem Sahlinsa wymienione typy mogą być ujmowane w terminach ewolucji ogólnej czyli jako 

kolejne etapy ewolucyjne, lub też w terminach ewolucji konkretnej czyli jako różne formy adaptacji do określonego 
środowiska przyrodniczego. 

 

W Europie przeważało rolnictwo zaawansowane  a pasterstwo było rzadko , a zbieractwa i myślistwa nie spotykało 

się wcale. W Afryce przeważało pasterstwo i i rolnictwo i gospodarka zbieracko – myśliwska . W Azji Północnej  przeważało 
pasterstwo, a w Południowej rolnictwo wszystkich rodzajów. W Ameryce Południowej przeważało zbieractwo, myślistwo 
oraz najprostsze rolnictwo. Podobnie w Ameryce Północnej. W Oceanii dominowało kopieniactwo i odmiana gospodarki  

18 

 

zbierctwo – myśliwskiej w postaci rybołówstwa. W Australii natomiast występowało wyłącznie wyspecjalizowane 
zbieractwo i łowiectwo. 

 

NIEWYSPECJALIZOWANE ZBIERACTWO I MYŚLISTWO 

 

Ten typ gospodarki występował w społeczeństwach strukturalnie i technologicznie  najprostszych. Ludzie musieli posiąść 
wiedzę na temat środowiska  Sposoby zdobywania pokarmu były bardzo złożone,  pracochłonne wymagały dużej zręczności 
rąk i bystrości umysłu. 

 

Polowano na duże zwierzęta, jeśli nadarzyła się okazja, ale nie odrzucano okazji pożywienia się owadami czy 

małżami. Okresowe łączenie się grup umożliwiło budowanie struktury społecznej i politycznej. Koczowniczy tryb życia 
zmuszał do ograniczenia dobytku 

 

WYSPECJALIZOWANE ZBIERACTWO I  MYSLISTWO  

 

Rozwijał się dzięki bogatym zasobom środowiska. Struktura społeczna i polityczna była bardziej rozwinięta. Większe było 
zróżnicowanie społeczne i organizacja. Wykształcił się tryb życia plemiennego.  Polowanie w grupie rozwinęło 
współdziałanie a także umiejętności gospodarcze.  Wyspecjalizowane myślistwo wymagało sprawności fizycznej, myślenia 
grupowego  koncentracji wysiłku ale dawały znakomite efekty: zapewniały pożywienie dużej grupie .  Czynności związane z 
myślistwem były uznawane z a przyjemne i niewyczerpujące.  Dbano o różnorodność pokarmów mimo że wymagało to 
wzmożonego wysiłku i pracy.  

 

 

Duże zróżnicowanie narzędzi. Częściowa osiadłość  sprawiała że dobytek społeczności był bogatszy i bardziej 

złożony. 

 

KOPIENIACTWO 

 

Najprostsze rolnictwo oparte na uprawie ręcznej przy użyciu kopaczki kijowatej lub motyki jest historycznie najstarsza 
forma rolnictwa spotykana przeważnie na terenach leśnych w strefach klimatu gorącego i umiarkowanego.  Kopieniactwo  
nigdzie nie stworzyło dużych zbiorowości . Organizacja struktury społecznej i politycznej była prosta i ograniczała się do 
demokracji wioskowej. . Brak możliwości i potrzeby komunikowania się małych grup powodowała ich izolację i nie 
prowadziła do uformowania się bardziej złożonych struktur społecznych. System wyobrażeń o świcie był związany ze 
światem przyrody dzikiej i hodowanymi roślinami. Grupy społeczne wykazywały pewna ruchliwość  (pozostawanie na kilka 
miesięcy) . Z tymi grupami koczowniczymi wiązał się niezbyt zaawansowany rozwój form własności i niewielka liczba dóbr 
stałych. 

 

ROLNICTWO ZAAWANSOWANE  

 

Ten termin odnosi się do społeczności które posługiwały się pługiem i radłem. Efektywność takich upraw jest o wiele 
większa niż kopieniactwa. . Umożliwiało to rozwój rzemiosła  i wykształcenie się hierarchicznej struktury społeczeństwa. 
Związane to było z wykształceniem się elit społecznych, własności ziemskich i struktury politycznej. Powstanie państw wiąże 
się właśnie z tego rodzaju społeczeństwami. 

19 

 

 

PASTERSTWO 

 

Hodowla zwierząt przeważnie towarzyszyła rolnictwu. Pasterstwo to wyspecjalizowana hodowla ogromnych stad zwierząt. 
Wymagał wielkich przestrzenie trawiasty, bezleśnych; przystosowane do środowiska stepowego.  Wymagało ono 
przemieszczenia stad z miejsca na miejsce i poszukiwanie świeżej trawy.  

 

Ze względu na typ koczowania pasterstwo dzielimy na klasyczne, czyli nomadyczne i sezonowe polegające na 

przepędzaniu bydła z dolin na hale.  Dzięki używaniu takich zwierząt jak  koń dobytek mógł być bogaty ale tez dostosowany 
do trybu życia. Hodowane zwierzęta był cenione co tez pasterze byli do nich bardzo przywiązani. Z tej to przyczyny nastąpiło 
duże zróżnicowanie majątkowe i strukturalne. Społeczeństwa pasterskie rozwinęły szybko struktury polityczne z 
organizacjami państwowymi włącznie.  

 



 

Dystrybucja dóbr 

Dystrybucja dóbr jest ściśle związana ze strukturami społecznymi. Zasdy stanowiace  podstawe wyodrebnienia tych struktur 
okreslaja także reguły podzilu tych dóbr. Wyraż się to w powszechnej w połeczeństwach przedpaństwowych obecności 
zasay podziału dóbr zdobytych lub wyprodukowancyh zgodnie ze struturą pokrewieństwa i powinowactwa. Reguły podziału 
były bardzo ścisłe.  Podstawą podziału dóbr były reguły własności, reguły dziedziczenia, normy określajace wzajemne 
zobowiązanie materialne członków zbiorowości róznych kategorii a także różne formy wymiany, łącznie z handlem  

 

3.1 Własność 

 

W każdym społeczeństwie spotykamy pewne formy własności dóbr przy czym mogą to być dobra materialne o charakterze 
użytkowym , dobra niematerialne o charakterze symbolicznym. Własność może być indywidualna bądź zbiorowa. Niektórzy 
badacze (Hobel) rozróżniają pojęcie własności i posiadania. Inni autorzy wyróżniają trzy stopnie własności: pierwszy to 
użytkowanie przedmiotu, drugi to możliwość przekazania komuś innemu, trzeci to możliwość  zniszczenia posiadanego 
przedmiotu czyli pełni władzy nad przedmiotem. Z posiadaniem niektórych przedmiotów może wiązać się prestiż lub władza 

 

Ziemia  Jedynym z najważniejszych przedmiotów własności. Chodzi tu nie tylko o sama ziemie ale także co się na niej 
znajduje i o to co należy do środowiska naturalnego. Terytorium jest warunkiem niezbędnym do istnienia grup ludzkich. 
Granice terytoriów przebiegały najczęściej według granic środowiska naturalnego takich jak łańcuchy górskie czy rzeki.. 
Korzystanie z ziemi było regulowane przez obyczaj i prawo , Najczęściej terytorium stanowiło własność  wspólna dużych 
grup: plemion grup lokalnych. W prostych strukturach społecznych pojawiła się z czasem własność indywidualna lub 
ograniczona do małych grup. 

 

Żywność. Innym ważnym przedmiotem  jest żywność. Wszystkie grupy respektują indywidualna własność pożywienia ale 
reguluje to wiele praw i instytucji które ograniczają tą indywidualność. . Dzielenie się żywnością było wśród grup pewna 
powszechnością. Hojność stanowiła źródło prestiżu. Wśród ludów pasterski własność indywidualna stanowiły zwierzęta 
hodowlane. Miały one niezwykłą wartość a ich posiadanie decydowało o miejscu w strukturze społecznej. 

 

Środki utrzymania:  Zaliczamy tu miejsca dogodne do polowania akweny wodne, a także sposby ich zagospodarowania. 
Zazwyczaj ich własność ograniczała się w czasie do jednego sezonu. 

20 

 

 

Przedmioty niematerialne: zaklęcia, pieśni umiejętności praktyczne i wiedza ezoteryczna. Czasem jakiś przedmiot materialny 
mógł symbolizować pewne własności np. moc nadprzyrodzoną, lub być ich nosicielem. W tym przypadku przedmiot był 
własnością zbiorowości i był kultem wierzeń i obyczajów. Dobra niematerialne mogły być przedmiotem wymiany i handlu. 
Jeśli ktoś wszedł w posiadanie takich przedmiotów nielegalnie mógł się narazić na kare np. od nadprzyrodzonych sił natury. 

 

Uprawnienie do własności: we wszystkich społeczeństwach pierwotnych funkcjonowały reguły własności dotyczące i 
przedmiotów materialnych i niematerialnych. Zwykle obwiązywała zasada pierwszeństwa i użytkowania. O własności mogło 
decydować również to, ze ktoś wykonał przedmiot własnoręcznie.  (broń, przedmioty do codziennego użytku) 

 

 

3.2 Dziedziczenie 

 

Obejmowało ono zasady przechodzenia rzeczy nie tylko po śmierć  właściciela ale także za jego życia.  Istotnym podziałem 
było to, że pewne rzeczy używały tylko mężczyźni a inne tylko kobiety.  Dlatego niektóre przedmioty były dziedziczone z 
matki na córce, lub z ojca na syna.   

 

Umierający zawsze przekazywał swoja wiedzę techniczna i nadprzyrodzoną, i medyczną Byl to rodzaj daru dla syna 

czy córki  lub innej bliskiej osoby. 

 

3.3 Dar, wzajemność, wymiana 

 

 Wokół instytucji która zajmowała się wymiana darów narosła obszerna literatura antropologiczna. Stały a się ona 
podstawowym przedmiotem wielu teorii socjologicznych  i antropologicznych upatrujących w wymianie  podstawy 
społecznej egzystencji człowieka. Malinowski kład nacisk na zasadę wzajemności zwaną „do ut de”  czyli daję abyś ty dał. 

 

Marcel Mauss również akcentuje wymianę, jako ważny aspekt życia społecznego.  

 

Wzajemność w obdarowywaniu się uniemożliwiała gromadzenie dóbr w rekach niewielu. Hojność była traktowana 

jako wielka cnota, która bezwzględnie obowiązywała wodza  

Potlacz – czyli wielka uczta  do której zapraszał gospodarz domu, zwykle wódz szczepu lub przywódca klanu,. Do takiej uczty 
przygotowywano się wiele lat. Wiąże się ona z gromadzeniem nadwyżek żywności która miała być spożyta podczas posiłku 
lub tez rozdana. W trakcie przyjęcia. Gromadzono nie tylko żywność ale i dobra materialne wszelkiego rodzaju. . 

Elementy potlaczu były obecne w większości społeczeństw pierwotnych. Nie zawsze przybierały one ogromy charakter. W 
najuboższych społeczeństwach było to symboliczne.  

 

Niektóre formy wymiany bardziej przypominają handel wymienny niż wzajemne obdarowywanie się. Dar zawsze był 
symbolem więzi związanej między dającym a biorącym. Było to emocjonalne wydarzenie, a nie charakter materialny. 

 

3.4 Handel 

21 

 

 

 

Handel nie zakłada stosunków osobistych, a w każdym razie ich nie akcentuje. O handlu w społecznościach pierwotnych 
możemy mówić wtedy gdy dotyczył on wymiany dóbr między zbiorowościami. Mało było prawdziwego handlu w grupach 
pierwotnych. Co więcej każdej wymianie towarzyszyły określone zasady i reguły.  

Handel dotyczył wymiany rzeczy materialnych szczególnie pożądanych. Były to przede wszystkim narzędzia, surowce do ich 
produkcji,  także ozdoby. 

 

Czasem był to handel niemy ze względu na to, że odbywał się na dystans. Polegał ona na pozostawieniu przedmiotów w 
danym miejscu a odbiorca odbierał  go w innym czasie. Czasem towarzyszył kontakt osobisty. Spotkania były w danym 
miejscu, umówione. Ustalone miejsca  targów istniały w społeczeństwach o dobrze rozwiniętych strukturach 
gospodarczych. 

Handel odbywał się bez pieniądza. Czyli był czysto wymienny. Mimo braku tego pieniądza były za to przedmioty 
symboliczne posiadająca pewna wartość. Wartości te były zazwyczaj ustalenie względem innych przedmiotów.  

 

Mówiąc ogólnie brak pieniądza, system wymiany dóbr, system wzajemnych zobowiązań, podział żywności wedle reguł 
zgodnych ze strukturą pokrewieństwa i powinowactwa  tworzyły społeczeństwo o systemie gospodarczym znacznie 
różniącym się od systemu obowiązującego w społeczeństwie państwowym o hierarchicznej i złożonej strukturze społecznej 

 

Rozdział 8- struktura społeczna: pokrewieństwo i powinowactwo 

Największy rozkwit dziedziny zwanej antropologią społeczną przypada na XX w. Najważniejsi przedstawiciele z tego okresu: 
Bronisław Malinowski, Alfred R. Radcliffe- Brown i inni brytyjscy funkcjonaliści, ale także przedstawiciele francuskiej szkoły 
antropologiczno- socjologicznej, której twórcą był Emile Durkheim. Ważne były badania Marcela Maussa dotyczące 
instytucji społecznych i morfologii społecznej. 

 

1. Koncepcja struktury społecznej 

1.1.  Tradycja marksizująca 

Opiera się ona na kategoriach ekonomicznych, czyli na kryterium zróżnicowanego stosunku do własności środków 

produkcji, podziału dóbr konsumpcyjnych oraz majątku stałego i ruchomego. Chcąc jednak odnieść te pojęcia wypracowane 
w oparciu o badania społeczeństw rozwiniętych do społeczeństw pierwotnych, należy poddać je korekcie.  

 

Część uczonych uważa, że marksowskie kategorie badania struktury społecznej można stosować jedynie do 

społeczeństw zróżnicowanych klasowo: złożonych i hierarchicznych. Inni zaś są zdania, że kategorie takie jak środki 
produkcji, ich własność, zróżnicowanie społeczeństwa pod względem stosunku do środków produkcji lub jego brak są 
ważnymi wyróżnikami umożliwiającymi określenie typu społeczeństwa i mają walor uniwersalny. Jeśli przyjąć za Marksem, 
że społeczeństwo pierwotne to wspólnota pierwotna, to owe kategorie nie mają zastosowania. 

 

1.2.  Tradycja socjologiczna (częściej wykorzystywana) 

Zgodnie z tą teorią organizacja społeczna to zróżnicowanie ról i pozycji społecznych- może być hierarchiczne, ale 

częściej bywa niehierarchiczne (poziome). 

22 

 

 

E. Adamson Hoebel w następujący sposób definiuje strukturę społeczną: „ przez strukturę społeczną rozumiemy 

sposoby zorganizowania i wzajemnego powiązania ze sobą jednostek i grup ludzkich w funkcjonalną całość, którą jest 
społeczeństwo”. W strukturze społecznej wyróżnia się statusy i role społeczne, za którymi kryją się wartości określające ich 
zadanie i sens. Owe wartości, czy zasady mogą być mogą być mniej lub bardziej uświadomione; większość po prostu istnieje 
w obyczaju i nie mają formy zwerbalizowanej. Niektóre jednak zostają sformułowane w postaci norm prawnych, dogmatów, 
mitów, rytuałów i folkloru. Antropolog powinien dotrzeć do jednych i drugich. 

 

Nowicka nazywa to podejście mikrosocjologicznym: za pomocą stosowanych w nim pojęć bada się zbiorowości 

ludzkie, w których więź społeczna, niezależnie od rozmiarów zbiorowości, jest oparta na kontaktach osobistych (rozmiary 
zbiorowości nie mogą uniemożliwiać owych osobistych kontaktów). 

 

W antropologii przeważa pogląd, że organizacje i struktury zbiorowości pierwotnych należy przedstawiać w 

terminach ról społecznych, wzajemnych zobowiązań czy pozycji (bo to pojęcia uniwersalne) niż w kategoriach 
hierarchicznych klas, kast czy warstw, bo takiego charakteru nie posiadają. 

 

W ukształtowaniu się antropologicznego pojęcia „struktura społeczna” znaczenie miały poglądy Radcliffa- 

Browna. Używał go do „oznaczenia faktycznie istniejącej sieci stosunków społecznych”. Pojęcie to określało wszelką 
regularność stosunków międzyludzkich i zdarzeń życia społecznego, czyli jest czymś bezpośrednio obserwowalnym i 
uchwytnym w badaniach, a stałość wewnętrznych zasad daje możliwość formułowania ogólnych reguł tworzenia się i 
działania struktur społecznych. 

 

Edward E. Evans- Pritchard był zdania, że struktura organizuje się wokół pewnych podstawowych instytucji jak 

rynek, wodzostwo, małżeństwo czy rodzina, a ich funkcją jest podtrzymywanie integralności całego systemu społecznego. 
Owa struktura jest tylko w niewielkim stopniu uświadomiona przez jej członków. 

 

Tradycja ujmowania struktury społecznej w kategoriach świadomościowych i pozaświadomościowych ma swoje 

korzenie w XIX w.: badania Morgana, Westermarcka, Riversa. W XX w. rozwinął ją Claude Levi- Strauss, dla którego jedynym 
istotnym aspektem struktury społecznej był aspekt intelektualny. Przejawy struktury społecznej na poziomie na przykład 
struktur pokrewieństwa uważał on za manifestację ukrytych struktur myślowych, które są przez badanych 
nieuświadomione, a badacz musi je odkryć na podstawie analiz instytucji, norm i reguł życia. 

 

Analiza zróżnicowania strukturalnego społeczeństw ludzkich wymaga odwołania się do historycznego i logicznego 

podziału społeczeństw na: 

a)  te, które nie przeszły rewolucji neolitycznej (najbardziej pierwotne, wyrosłe z rolnictwa) 
b)  te, które rewolucję przeszły (u Gellnera: agrarne, te które dokonały rewolucji przemysłowej) 

Pierwszy typ społeczeństwa opiera się na statusach przypisanych, związanych z miejscem w rodzinie, płcią, 

wiekiem, ale także na osiąganych: powodzenie na polowaniu, zdolności przywódcze, artystyczne. (struktura stabilna) 

Drugi typ społeczeństwa opiera swoją strukturę w większości na statusach przypisanych, przejawiając cechy 

społeczeństwa hierarchicznego. 

Trzeci typ- społeczeństwo przemysłowe- buduje ideologię równości szans, statusów wyłącznie osiąganych, braku 

determinacji i wolnego wyboru niezależnej jednostki. (struktura mobilna) 

 

2. 

Elementarne formy zróżnicowania społecznego 
Płeć i wiek są tymi elementami, które różnicują wszystkie zbiorowości ludzkie, zwłaszcza w trudnych warunkach 

przyrodniczych, w jakich żyje znaczna część społeczeństw pierwotnych. 

 

2.1. Różnice związane z wiekiem 

 

Masajowie i Zulusi do kategorii wieku przywiązują ogromną wagę, porządkując społeczeństwo wg klas wieku, inne: 

znacznie mniejszą. 

23 

 

 

We wszystkich społeczeństwach istnieją co najmniej 3 kategorie wieku i związane z nimi 3 różne pozycje 

społeczne: 

a)  dzieci- jeszcze nie uczestniczą w pełni życia społecznego (są większością np. u Romów słowackich), 
b)  osoby dorosłe- uczestniczą w nim w pełni (np. najwięcej zbieraczy i myśliwych), 
c)  starcy- już nie podejmują podstawowych zajęć i odpowiedzialności (we współczesnych społeczeństwach 

przemysłowych czy postprzemysłowe znajdują się w większości). 

U Komanczów istnieje 5 pozycji społecznych związanych z wiekiem: pozycja dziecka, osoby niedojrzałej, osoby 

niezamężnej lub nieżonatej, osoby dorosłej i zarazem zamężnej lub żonatej, osoby starej. Każdej pozycji przypisane są inne 
cechy charakteru i rożne wymagania. 

 

Obrzędy przejścia 

Poszczególne okresy w życiu człowieka bywają oddzielone od siebie serią obrzędów, które Arnold Van Gennep nazwał 

obrzędami przejścia (rites de pasage). Składają się one z 3 faz: separacji, marginalizacji (inaczej faza liminalna), włączenia. 

W fazie separacji dochodzi do zerwania związkow jednostki ze stanem, który opuszcza. 

W fazie liminalnej jednostka znajduje się w stanie zawieszenia, nie ma żadnych cech, nie ma miejsca w społeczeństwie, 

jest izolowana, musi stosować różne umartwienia, zwłaszcza musi zachować wstrzemięźliwość seksualną. Faza ta często jest 
porownywana do stanu przed urodzeniem, w łonie matki, do śmierci, niewidzialności, ciemności, zaćmienia słońca lub 
księżyca, biseksualności, odludzia. Jednostka znajduje się poza porządkiem społecznym i poza czasem, jest bezimienna i 
bezwartościowa, poniżana, czasem upokarzana przez dosadne gesty symboliczne, uświadamiające, że stać się kimś może 
tylko dzięki społeczności. 

W fazie włączenia jednostka znajduje swoje nowe miejsce. 

Obrzędy przejścia, choć w różnych formach, ale z zachowaniem tych faz, spotykamy we wszystkich kulturach. 

Niektóre społeczeństwa wiek człowieka obliczają od chwili jego poczęcia, a nie urodzin (np. Mongołowie Chałcha). We 

wszystkich okres prenatalny związany jest z wieloma tabu obowiązującymi ciężarną kobietę. 

Kuwada- to różne tabu i czynności obrzędowe, które musi przestrzegać ojciec, aby poród przebiegał pomyślnie i aby 

dziecko urodziło się zdrowe. Kuwada była także traktowana jako naśladowanie zachowania rodzącej kobiety przez 
mężczyznę, który leży w hamaku z wypchanym brzuchem i wydaje z siebie jęki i krzyki. Miało to na celu odciąganie złych 
duchów od noworodka i położnicy. Jednak kuwadę należy interpretować jako podkreślanie roli ojca w prokreacji. 

 

Dzieciństwo 

Prezentacja dziecka całej zbiorowości i nadanie mu imienia sprawia, że staje się ono  

członkiem tej zbiorowości. Okres dzieciństwa trwa do wieku dojrzewania, czasem jest podzielony na podokresy. U 
Mongołów Chałcha od dziecka do ukończenia 3 lat (liczonych od momentu poczęcia) nie wymaga się rygoru, dziecko nie ma 
do tej pory płci. W większości społeczeństw wiek ok. 8 lat stanowi cezurę między prawdziwy dzieciństwem (swoboda, 
radość), a okresem dzieciństwa późnego czy wiekiem młodzieńczym (wymaga się sprawności fizycznej, daje obowiązki i 
karze za ich niewypełnianie). Niektóre dzieci mają ustalony status społeczny (z powodu domniemanych sił 
nadprzyrodzonych, jak u bliźniąt, czy z powodu bycia następcą wodza i urodzenia się w jego rodzinie). 

 

U Komanczów dzieci są traktowane jak wartościowe przedmioty, nie jak ludzie. W Nowej Gwinei wśród ludu 

Manus dzieci to najważniejsze istoty w społeczeństwie. W Dahomeju najważniejsze są bliźnięta, bo mają moce 
nadprzyrodzone. 

24 

 

 

W wielu społeczeństwach okres poprzedzający inicjację, czyli wejście w dorosłe życiu nie wiąże się z żadnym 

prestiżem. Dziecko nie jest oceniane w kategoriach wartości dorosłych, choć jest obserwowane pod kątem możliwości 
pełnienia w przyszłości ról dorosłych.  

 

Okres dojrzewania, który u dziewcząt jest wyznaczony biologicznie przez pierwszą menstruację, u chłopca jest 

bardziej nieuchwytny, co do zdolności pełnienia fizycznych obowiązków dorosłego mężczyzny. Najistotniejszy jest moment 
pełnego, kulturowego wprowadzenia jednostki w życie społeczne (obrzędy przejścia). „Przejścia” chłopców mają charakter 
bardziej publiczny. Bywa, że obrzędy przejścia mają charakter dramatyczny i pozostawiają traumę na całe życie (u Indian ze 
Wschodniego Wybrzeża oraz Wielkich Równin, niektóre kultury Afryki Zachodniej), np. trzymanie chłopca w głębi buszu 
przez kilka tygodni, miesięcy i przekazywanie mu tam wiedzy plemiennej, dotyczącej uprawy roli, wprowadzanie go w życie 
seksualne, zastraszanie. Na ogół w związku z inicjacją chłopiec lub dziewczynka dostają nowe imię, dlatego wydarzeniu 
temu towarzyszą obrzędy przedstawiające śmierć i zmartwychwstanie. 

 

Społeczna definicja dojrzałości nie musi pokrywać się z biologiczną. Jest to moment, w którym dziewczynę lub 

chłopca uznaje się za zdolnych do podjęcia ciężaru dorosłego człowieka i zyskania niezależnej pozycji. Cohen wyróżnia wiele 
typów edukacji związanej z obrzędami inicjacyjnymi. Pierwszy typ to nauki, które mają zakotwiczyć jednostkę w życiu 
rodzinnym; drugi wiąże jednostkę w szerszą grupą społeczną, zazwyczaj z klanem (bardzo ważny w społeczeństwach 
pierwotnych, w których większość struktur opiera się na więzach pokrewieństwa). 

 

Starość 

 

W jednych społeczeństwach wejście w ten okres wiąże się z utratą statusu, w innych z jego wzrostem. Wśród 

Indian z Wielkich Równin wraz z wiekiem i spadkiem sprawności fizycznej prestiż i pozycja społeczna mężczyzn obniża się, 
choć może on być równocześnie ceniony na walory umysłowe, znajomość tradycji itp. Kobiety natomiast wraz wiekiem 
zyskują wysoką pozycję, stając się znachorkami i szamankami. Kobieta w okresie od pokwitania do menopauzy jest w wielu 
kulturach traktowana jako skalana, rytualnie nieczysta z powodu swych biologicznych funkcji- menstruacji i rodzenia. 

 

W większości społeczeństw wiek starczy wiąże się z prestiżem i przywilejami obu płci. W społeczeństwach o 

strukturze gerontokratycznej wyłącznie starzy mężczyźni mają prawo do władzy i przywilejów (np. australijskie plemię 
Aborygenów Kurnai, w którym najstarsi mężczyźni mają monopol na małżeństwo z najmłodszymi i najpiękniejszymi 
dziewczętami). 

 

Starsze pokolenie z uwagi na ich doświadczenie życiowe jest szczególnie poważane w społeczeństwach stabilnych 

kulturowo i strukturalnie, o niewielkim tempie przemian. Tam gdzie tempo przemian jest szybkie, wiedza dawno zdobyta 
starzeje się wraz z ludźmi. 

 

Tradycja bez pisma, oparta na przekazie ustnym, predystynuje ludzi starszych do roli osób utrzymujących i 

przekazujących tę tradycję i całą kulturę plemienną. Zabija lub porzucanie na pastwę losu ludzi starszych zdarza się rzadko i 
to tylko w społeczeństwach o trudnych warunkach przetrwania, np. wśród Innuitów od osób starszych oczekuje się 
oddalenia od obozu i cichej śmierci. 

 

Odkrycie organizacji gerontokratycznej w jej najbardziej rozwiniętej postaci wśród Aborygenów i Andamańczyków 

(społeczeństwa najprostsze gospodarczo i strukturalnie) stało się podstawą domniemania, że jest to typ strukturalny 
najbardziej pierwotny. Jednak badania innych prostych społeczeństw jak Buszmeni dowodzą, że ten typ organizacji nie musi 
wcale wiązać się z prostotą i jest w pewnym sensie przypadkowy. 

 

Śmierć 

 

Śmierć, której we wszystkich społeczeństwach towarzyszy wiele obrzędów i praktyk, jest zakończeniem życia 

biologicznego jednostki, ale nie jest jej definitywnym zakończeniem związków ze światem żywych. Zmarły przez jakiś czas 
uczestniczy w ich życiu, a przynajmniej towarzyszy im. Jest to forma życia duchowego. Po pewnym czasie dusza oddala się w 
coraz odleglejsze światy. 

25 

 

 

Słowo „pogrzeb” w zastosowaniu do czynności związanych ze zwłokami, jest silnie obciążone europocentryzmem. 

Rozwój obrzędowości pogrzebowej i żałobnej zależy w prosty sposób od możliwości ekonomicznych, bezpieczeństwa 
biologicznego grupy i ilości wolnego od zajęć gospodarczego czasu. Rytuały związane ze śmiercią przygotowują kolejne 
etapy życia człowieka, zapewniają np. definitywne oddzielenie duszy od ciała, często pełnią też dodatkowe funkcje: okazja 
do uroczystości: niekiedy rozdzielenie dóbr i pozycji społecznych. 

 

 

2.2. Płeć jako podstawa podziałów międzyludzkich 

Problem podziału ludzkości na płcie w antropologii dawnej i współczesnej 

Warto wspomnieć o antropologii feministycznej. Stawia ona w centrum zainteresowania problem specyfiki 

kobiety, a przede wszystkim kwestię powszechności niższej pozycji kobiet w stosunku do mężczyzn i podporządkowania 
pierwszych drugim. Płeć jest tutaj postrzegana jako konstrukcja kulturowa, a relacje między płciami są niesłusznie 
modelowane na kontaktach seksualnych. 

 

Płeć kulturowa: sens pojęcia 

 

W dyskusjach na temat roli kultury i biologii w kształtowaniu się wzorów męskości i kobiecości pojawiają się 

następujące rozróżnienia pojęciowe: „płeć biologiczna”, „rodzaj” (gender), „płeć kulturowa”. Pleć biologiczna w pewien 
sposób jest również kształtowana kulturowo; kultura stawia kobiecości i męskości pewne wymagania. Ponadto rozróżniamy 
cechy pierwszo-, drugo- i trzeciorzędowe. Na co dzień dostrzegamy trzeciorzędowe cechy (głos, owłosienie twarzy, 
muskulatura, proporcje ciała). Przy bliższych kontaktach możemy dowiedzieć się o drugorzędowych cechach danego 
osobnika: budowie zewnętrznych organów płciowych. Dostępu do pierwszorzędowych cech płciowych nie ma, czyli do 
układu hormonalnego. Praktycznie można twierdzić, że kobiety mogą rodzić dzieci, a mężczyźni zapładniać kobietę. Problem 
jawi się w przypadku bezpłodności, a homoseksualizm w pewien sposób burzy ten porządek. Sens kulturowy ma zatem 
raczej wyobrażenie cech płciowych niż biologiczne cechy płciowe. 

 

Płeć kulturowa jako konstrukcja 

Kulturowym aspektem podziału płci zajmowali się m.in. Bronisław Malinowski i Margaret Mead. Mead uważała, że 

skoro między kulturami istnieją różnice w zakresie charakterologicznych i tempera mentalnych cech kobiet i mężczyzn, to te 
cechy nie mogą mieć charakteru wrodzonego. Tak więc uważana jest za prekursorkę koncepcji płci kulturowej. Uważała, że 
to ludzka wyobraźnia jest, a nie biologiczna podstawa jest tym, co różnicuje płcie w różnych kulturach (obyczaje, zalecenia, 
zakazy). 

Aby zrozumieć koncepcję płci kulturowej w różnych społeczeństwach należy spojrzeć na kulturowo zmienne cechy 

obu płci z perspektywy przekonań, wyobrażeń funkcjonujących w różnych społeczeństwach, a nie zobiektywizowanych 
obserwacji biologicznych. Do badań tej problematyki można podejść na 3 sposoby: 

1)  analiza kulturowo zmiennych i kulturowo uwarunkowanych skojarzeń dotyczących kobiecości i męskości (aspekt 

opisowy: wiedza w danej kulturze na temat charakteru, pragnień, zachowań obu płci) 

2)  analiza strony normatywnej, a więc właściwego zachowania i myślenia, a nawet wyglądu zewnętrznego kobiety i 

mężczyzny, w poszczególnych kulturach znacznie odmiennych (jaka powinna być kobieta, jaki mężczyzna w 
wyglądzie, dążeniach, zachowaniu) 

3)  analiza uwzględniająca rzeczywiste, zobiektywizowane stosunki między ludzkie, a  więc rzeczywisty dostęp do dóbr i 

ich podziału. 

Dwa pierwsze aspekty łączą się w chwili, gdy mężczyzna czy kobieta są chwaleni lub ganieni za wypełnianie bądź 
nie, wzorca. 

 

26 

 

Płeć i status 

 

Podział na płcie stanowi podstawę najprostszych podziałów ról społecznych i pozycji, których wartość jest różna i 

mają swoją hierarchię. Rozmaite składniki statusów kobiet i mężczyzn nie wynikają po prostu z determinantów 
biologicznych, lecz stanowią autonomiczny element rozwoju kulturowego, np. podział pracy w jednych społeczeństwach 
dane zajęcie jest typowo kobiece, w innych męskie. W społeczeństwach zbieracko- myśliwskich nieomal zawsze to 
mężczyźni polują, a kobiety zbierają rośliny i owady i łapią małe zwierzęta. W społeczeństwach o gospodarce mieszanej, 
łowiecko- rolniczej, kobiety uprawiają rolę, a mężczyźni polują. Jedynie w społeczeństwach rolniczych o wyspecjalizowanej, 
zaawansowanej i głęboko tkwiącej w tradycji uprawie roli, mężczyźni poświęcają uprawie roli tyle czasu co kobiety. Czynniki 
determinujące podział pracy to: siła fizyczna, konieczność przebywania kobiet w pobliżu domu lub obozowiska (ciąża, 
opieka nad dziećmi, starość – mniejsza ruchliwość), czynnik wtórny to obeznanie z pewnego typu narzędziami. Większe 
zaabsorbowanie mężczyzn sprawami religii, rytuałów, magii, filozofii ma związek z większą ilością wolnego czasu w 
porównaniu z kobietami. 

 

Różnice statusu kobiet i mężczyzn 

 

Jeśli w stosunku do różnych kultur zastosuje się trzy klasyczne weberowskie wymiary pozycji społecznej: bogactwo 

(posiadanie, dostęp do dóbr), władza (także nad rozdziałem dóbr) oraz prestiż to okaże się, że w wielu społeczeństwach nie 
ma zgodności między tymi wymiarami. 

 

Ekonomiczny aspekt pozycji kobiet i mężczyzn Status kobiet i mężczyzn nie wynika przede wszystkim z roli 

pełnionej w rodzinie, ale z 3 aspektów miejsca w strukturze ekonomicznej: w systemie produkcji (zdobywania środków 
przetrwania), dystrybucji (dostępu do zasobów i dóbr oraz z kontroli nad ich podziałem) oraz form ich konsumowania 
(jedzenie z mężczyznami, osobno, po nich).  

 

Ortner fakt niższego statusu kobiet tłumaczy ich fizjologią, macierzyństwem, podczas gdy mężczyźni nie mając 

takich możliwości, swej kreatywności szukają w kulturze. Ponieważ człowiek podporządkowuje sobie otoczenie, czyli naturę 
kulturze, analogicznie kobieta powinna być podporządkowana mężczyźnie. 

 

Macierzyństwo i pozycja w rodzinie Pozycje kobiet wiąże się w większości kultur z jej macierzyństwem. Jest to 

jednak aspekt zróżnicowany: matka może być ciepła, opiekuńcza, być w kontakcie fizycznym z dzieckiem, albo autorytarna i 
zdystansowana. 

 

Kompetencje kulturowe: wiedza męska i kobieca 

 

Zakres kompetencji kulturowej mężczyzn i kobiet w każdym społeczeństwie nie jest identyczny. Znane są 

przypadki odrębności kobiecego języka, gdyż pewien zakres wiedzy tajemnej jest przekazywany tylko kobietom inny zaś 
tylko mężczyznom. Pewne obrzędy są dostępne tylko dla mężczyzn (np. obrzęd dający siłę), inne tylko dla kobiet. 

 

Erotyka i seksualność 

Temat płci pojawił się w kontekście zainteresowania seksualnością, a także koncepcją ciała i cielesności w różnych 

kulturach. Arapeshowie rozróżniają dwa rodzaje aktywności seksualnej: zabawę (nie jest przyczyną poczęcia) oraz pracę 
(celowe działanie dążące do poczęcia konkretnego dziecka). We wszystkich kulturach rozróżnia się zjawiska związane z 
fizycznym pożądaniem, które często rozbija formy społeczne i obyczaje. Wszystkie społeczeństwa mają bardzo ścisłe reguły 
dotyczące współżycia seksualnego, które nigdy nie jest tylko aktem biologicznym (czasem wymaga się określonych pozycji 
ciała, układ ciał w kierunku świata, miejsca zakazane i dopuszczalne). 

Szczególne znaczenie mają natomiast obrzędy, w których zasadniczą część stanowią orgie seksualne lub 

hierogamia. Wywołują one płodność, pomagają kiełkować roślinom. Zachowania seksualne są tu podporządkowane 
rytuałowi płodności i wtórnie jedynie mogą wywołać rzeczywistą namiętność. Czynności seksualne bywają zastępowane 

27 

 

zrytualizowanymi gestami symbolicznymi. Zazwyczaj tylko szamani mogą przekraczać obowiązujące reguły seksualne w celu 
znalezienia się poza zwykłą, normalną rzeczywistością ludzką. 

Akt płciowy pełni także funkcję odnowienia więzi, która z różnych względów została zerwana. Stosunek płciowy 

staje się w ten sposób aktem społecznym, a nawet kosmicznym. Bastide twierdzi, że akt płciowy przełamuje barierę między 
kobietą, a mężczyzną. 

 

Homoseksualizm 

 

Dychotomia płci, którą akceptujemy bezwarunkowo w naszej kulturze ma charakter etnocentryczny. Płciowość nie 

musi się wyrażać w ten sposób; w różnych kulturach spotyka się przypadki i koncepcje androginii, homoseksualizmu 
(różnego typu) i transseksualizmu. W większości znanych kultur występuje homoseksualizm kobiet lub częściej mężczyzn 
albo w formie stałych instytucji, albo zachowań związanych ze stałymi obrzędami, albo jako sporadyczne zachowania 
indywidualne. 

 

W kulturach ludzkich poza homoseksualizmem rytualnym, który wiąże się z mitologią i sferą wierzeń religijnych, 

homoseksualizm bywa mniej lub bardziej tolerowany. Berdasz- mężczyzna, który w homoseksualnej parze przyjmuje rolę 
kobiety, jest wysoko ceniony. 

 

Zwykle istnienie homoseksualizmu męskiego zinstytucjonalizowanego lub nie, wyjaśnia się wysoką poprzeczką 

wymagań, jakie stawia się mężczyznom. Ci, którzy się są w stanie im podołać uciekają od męskości i czasem mieszczą się w 
wyznaczonej roli homoseksualnej. 

 

Stosunki homoseksualne stanowią czasem ważny element rytuału np. przekazania mocy seksualnej, siły 

zapładniającej, wytwarzania się nasienia, symbolizuje więź duchową między żyjącym a zmarłym w linii męskiej, obrazuje 
przekazanie mocy przodków. 

 

 

3. Elementarne instytucje społeczne- struktury związane z pokrewieństwem 

Najważniejszymi instytucjami społecznymi jest małżeństwo i rodzina. 

3.1. Koncepcje form pokrewieństwa, małżeństwa i rodziny 

 

 

Niezwykle ważna dla rozwoju badań nad społeczeństwem pierwotnym okazała się para pojęć: „matriarchat”, 

którym określono strukturę społeczną i polityczną opartą na władzy kobiet oraz analogiczne pojęcie „patriarchat”.  

 

Bachofen stwierdził, że ludzkość pierwotnie żyła w bezładzie płciowym (promiskuityzm) i że niezadowolone z tego 

kobiety założyły rodzinę, w której mężczyzna był zmuszony do spełniania obowiązków wobec żon i dzieci. Dopiero 
małżeństwo, jego zdaniem, usankcjonowało ojcostwo, które stało się pewniejsze i łatwiejsze do ustalenia. W ten sposób 
miało powstać tak zwane prawo ojcowskie do dziedziczenia w linii męskiej i władzą ojca. Tak pierwotny matriarchat został 
przekształcony w patriarchat.  

 

Henry Maine głosił, że to władza ojcowska i patriarchat charakteryzowany najwcześniejsze etapy rozwoju rodziny. 

McLennan dowodził, że małżeństwo i rodzina powstały już w najwcześniejszej hordzie. Pozycja mężczyzny była wówczas 
wyższa niż kobiety, co wyrażało się m.in. w częstszym zabijaniu niemowląt płci żeńskiej. Brak równowagi między płciami 
doprowadził do poliandrii (wielomęstwa). Urządzano więc napady i porywano kobiety z sąsiednich grup, co dało początek 
instytucji małżeństwa, gdyż kobieta była prawnie zagwarantowana mężczyźnie. Małżeństwo poligeniczne (wielożeństwo) 
miało się pojawić zdaniem McLennana, jako efekt porywania wielu kobiet. Podobne poglądy miał Westermarck, ale według 
niego na straży organizacji małżeństwa i rodziny stał instynkt zakazujący kazirodztwa. 

28 

 

 

3.2. Macierzyństwo i ojcostwo 

 

Niektórzy związek matka- dziecko uznają za pierwotny w relacjach społecznych również wśród kultur ludzkich. 

Stąd za pierwotna rodzinę uznawana jest grupa: matka i jej dzieci. Malinowski uważa, że to matka, ojciec i ich dzieci. 

 

Podkreślany jest nie biologiczny, a prawny związek dziecka z ojcem. Ojcostwo jest międzykulturowo dużo bardziej 

zróżnicowane niż macierzyństwo, które ma osobliwie naturalny charakter. Jest ono pojmowane przede wszystkim jako fakt 
społeczny.  

 

3.3. Rodzina 

 

Rodzina jest instytucją, której powszechność nie jest przez nikogo kwestionowana. Zasadniczo rodziny dzieli się na 

Male, pierwiastkowe, składające się z rodziców (Ew. jednego rodzica) i dzieci oraz duże, rozgałęzione. W skład rodziny dużej, 
poza rodzicami i dziećmi, mogą wchodzić dziadkowie, ciotki i ich mężowie, wujowie i stryjowie z rodzinami oraz inni krewni i 
powinowaci. Społeczeństwa różnią się między sobą pod względem ważności rodziny małej i dużej. W najuboższych 
społeczeństwach zbieraczy i łowców większe znaczenie ma rodzina mała, będąca podstawowym elementem organizacji 
społecznej i ekonomicznej (większa ruchliwość i sprawność działań w trudnych warunkach). Ich przynależność do grupy (tak 
zwanej hordy) jest zmienna. 

 

Znaczenie rodziny dużej wzrasta wraz z osiadłością i dostępnością do większej ilości dóbr. Rodziny duże sezonowo 

mogą rozpadać się na mniejsze (w zależności od pór roku i zasobów ekonomicznych). 

 

3.4. Definicje małżeństwa 

 

Najbardziej zgodna z intuicją europejskiego badacza definicja głosząca, że małżeństwo to względnie stały i 

społecznie usankcjonowany związek mężczyzny i kobiety, zazwyczaj związany z wydaniem na świat i wychowaniem 
potomstwa, nie wydaje się najtrafniejsza, gdyż zróżnicowanie form życia małżeńskiego i rodzinnego uniemożliwia przyjęcie 
takie formuły jako uniwersalnej. 

 

Z prac Levi- Straussa wywodzi się tak zwana wymiana małżeńska: wymiana kobiet, najcenniejszego dobra 

(przedmiot, nie partner wymiany), stanowi podstawę istnienia więzi społecznej w zbiorowości. Rozpoczęty przez 
małżeństwo cykl wzajemności między mężczyzną i kobietą stanowi jedynie wtórny przejaw szerszego cyklu wzajemności, 
który jest gwarancją związku kobiety z mężczyzną. 

Między mężczyznami a kobietami należącymi do dwóch grup w efekcie małżeństwa dwojga z nich zawiązuje się 

stosunek powinowactwa: tworzy się wiele wzajemnych zobowiązań i związków, będących zdanie Levi- Straussa, podstawą 
istnienia wszelkiej więzi społecznej. 

Rozważania Levi- Straussa można zastosować do społeczeństw, w których małżeństwo jest wyraźnie 

wyodrębnioną instytucją. Przyjmuje się, że musi ono wychowywać potomstwo, nie ma jednak jasności co do tego, czy 
koniecznie potomstwo powinno być zrodzone z tego związku (bezdzietność, adopcje itp.). W społeczeństwach pierwotnych 
adopcja jest rozpowszechniona i obejmuje zarówno niemowlęta, dzieci jak i osoby dorosłe. Statusy przedmałżeński, 
małżeński, wdowi itd. są w kulturach ściśle określone i rozróżniane (wygląd zewnętrzny: strój, uczesanie itp.). 

Monogamia to małżeństwo jednej kobiety i jednego mężczyzny, poligamia to małżeństwo jednej kobiety z więcej 

niż jednym mężczyzną (poliandria) lub jednego mężczyzny z więcej niż jedną kobietą (poliginia). 

Ważne są również pojęcia związane z miejscem zamieszkania po ślubie. Patrylokalizm- małżeństwo mieszka z 

rodziną męża lub w jej pobliżu. Matrylokalizm- zamieszkanie z rodziną żony lub w jej pobliżu. Bilokalizm- raz mieszka z 
rodziną męża, raz z żony. Ambilokalizm- miejsce zamieszkania małżeństwa nie jest określone. Neolokalizm- małżonkowie 
budują osobne domostwo i mieszkają sami. Awunkulokalizm- gdy mieszkają z rodziną wuja (brata matki). 

29 

 

Każde społeczeństwo ściśle określa, którym mężczyznom i kobietom wolno się połączyć węzłem małżeńskim, a 

nawet utrzymywać stosunki seksualne. Egzogamia- zakaz zawierania małżeństw wewnątrz określonej grupy. Endogamia- 
zakaz zawierania małżeństw z kimś spoza własnej grupy. 

Jedną z cech małżeństwa nowoczesnego jest bliskość kontaktów między małżonkami, bardzo duży zakres spraw, 

które ich łączą, w tym także wzór okazywaniu uczuć wzajemnych publicznie. 

 

3.5. Pokrewieństwo i powinowactwo 

Wszystkie związki, które tworzą rodzinę podzielić można na związki pokrewieństwa (blond kinship) i 

powinowactwa (inlaws/ kinship by marriage). 

Morgan rozpatruje więzi rodzinne w terminach stosunków pokrewieństwa - consanguinity (związek 

substancjonalny, biologiczny, oparty na wspólnocie przekazywanej biologicznie substancji- najczęściej krwi, nie może być 
rozerwany) i powinowactwa- affinity (opiera się na powinnościach, związku prawnym, mogącym być rozerwany). 

 

Kazirodztwo 

Zakaz zawierania związków małżeńskich i utrzymywania stosunków seksualnych między rodzicami a dziećmi i 

między rodzeństwem jest zakazem uniwersalnym. 

Teoretyczna próba wyjaśnienia owego zakazu sięga do czynników czysto biologicznych, ale są też takie które 

odwołują się do czynników społecznych i psychologicznych (obecnie to je bierze się pod uwagę). Przeciwko biologicznemu 
wyjaśnieniu przemawiają dwa fakty: w świecie zwierząt nie unika się kontaktów seksualnych z osobnikami spokrewnionymi 
oraz to, że w świecie ludzi związki między biologicznymi rodzicami, a ich dziećmi i między adopcyjnymi rodzicami oraz 
dziećmi adoptowanymi są tak samo nieakceptowane obyczajowo i prawnie. 

Malinowski zakaz kazirodztwa wyjaśnia w kategoriach psychologicznych: pociąg płciowy jest niebezpieczny dla 

trwałości rodziny, zwłaszcza pierwiastkowej, niszczy jej zwartość, uniemożliwiając identyfikację poszczególnych ról. Reguły 
postępowania składające się na poszczególne role nie mogą pozostawać ze sobą w konflikcie. 

Levi- Strauss odwołując się do czysto społecznych uwarunkowań, głosi, że zakaz kazirodztwa stanowi najstarsza 

normę kulturową, która poprzez działanie społeczne, przeprowadza człowieka ze sfery natury do kultury. Umożliwia ona 
integrację większych zbiorowości społecznych. Zakaz kazirodztwa tłumaczy w kontekście wymiany małżeńskiej kobiet 
między dwiema grupami egzogamicznymi. 

Kazirodztwo w kulturach pierwotnych bywa bardzo często surowo karane. W strukturach matrylinearnych więcej 

uwagi poświęca się zakazowi stosunków brata z siostrą niż rodzica z dzieckiem. 

 

Egzogamia i endogamia 

Zakaz kazirodztwa jest zakazem uniwersalnym tylko w odniesieniu do rodziny pierwiastkowej. 

Rodzina duża, rozgałęziona, a nawet klan egzogamiczny to jednostki, które wyznaczają egzogamiczną strukturę 

społeczną. Tak zwaną siostrę klanową lub brata klanowego, czyli osobą odmiennej płci należącą do tego samego klanu, 
traktuje się dokładnie tak, jak w naszej kulturze rodzoną siostrę czy brata. Zatem zasady egzogamii wyznaczają grupę, poza 
obrębem której należy szukać współmałżonka. 

Istnieją również nakazy i zalecenia wskazujące pewne osoby, które powinno się lub które dobrze byłoby poślubić- 

małżeństwa preferencyjne. Homans i Schneider wiążą typ preferencyjnego małżeństwa kuzynów przeciwległych ze 

30 

 

strukturą pokrewieństwa. Małżeństwo preferencyjne z córką siostry ojca przeważa w społeczeństwach matrylinearnych, w 
których linia ojca nie jest traktowana w kategoriach pokrewieństwa. 

Istnieje też wiele innych typów małżeństw preferencyjnych z krewnymi lub powinowatymi, czyli krewnymi 

współmałżonka. Lewirat w małżeństwie monogamicznym polega na poślubieniu przez wdowę brata jej zmarłego męża. 
Kobieta, jako cenna wartość, pozostaje wówczas w rodzinie. W małżeństwie poliandrycznym o lewiracie mówi się, gdy 
jedna kobieta jest żoną dwóch braci. Sororat polega na poślubieniu siostry zmarłej żony w małżeństwie monogamicznym 
lub kolejno dwóch lub więcej sióstr żyjącej zony w małżeństwie poliginicznym.  

Endogamię można traktować behawioralnie jako ograniczenie się do własnej grupy w poszukiwaniu partnera 

małżeńskiego. Można też traktować ją normatywnie- jako regułę zabraniającą lub zniechęcającą do małżeństw poza własną 
grupą. Krewni zawsze dbają o to, by małżeństwo podnosiło, a nie obniżało pozycję i prestiż rodziny. Reguły endogamii 
pojawiają się czasem jako forma obrony przed utratą rodzimej kultury.  

Kasta to z definicji grupa ściśle endogamiczna.  

Najczęściej spotykaną egzogamiczną zbiorowością (jednostką społeczną) jest klan: mają często swoje totemy- 

fikcyjne lub symboliczne zwierzęta, osoby, przedmioty, który przypisuje się związek z pochodzeniem klanu. Jeśli w całym 
społeczeństwie istnieją tylko dwie jednostki egzogamiczne, które dzielą się na pół plemię lub inną całość społeczną, 
nazywane są mojotami, czy połowami egzogamicznymi. 

Istnienie reguł egzogamii można tłumaczyć względami praktycznymi: w izolowanej, małej grupie kilkanaście lub 

kilkadziesiąt osób łatwo może zdarzyć się zakłócenie proporcji płci. 

 

3.6. Zawiązywanie i rozwiązywanie małżeństwa 

Obrzędy małżeńskie 

Wszystkie społeczeństwa przewidują jakieś, choćby najprostsze, obrzędy związane z zawarciem małżeństwa. W 

niektórych są bardzo rozwinięte i wieloetapowe. W wielu występuje instytucja narzeczeństwa i zaręczyn. 

 

„Cena za narzeczoną” 

Dary bywają czasem wielostopniowe i ofiarowywane są zarówno przed zaślubinami, w ich trakcie, jak i nawet 

długo potem. Dary są wzajemne, ale te dla rodziny narzeczonej są bardziej obfite i niezbędne. Przez antropologów zostało 
to nazwane „ceną za narzeczoną”. Do pewnego stopnia obłata ta może być traktowana jako rekompensata kosztów i 
nakładów poniesionych przez rodzinę narzeczonej. Uszczegółowieniem reguł kierujących opłatami za narzeczoną jest 
zasada, że jeśli po upływie ustalonego czasu żona nie daje potomka (czasem męskiego) część darów musi być zwrócona 
rodzinie męża. 

 

Życie seksualne 

Do istoty małżeństwa należą stosunki seksualne, jednak nie tylko ono reguluje życie płciowe. W społeczeństwach 

party linearnych zwykle szczególny nacisk kładzie się na seksualną czystość dziewczyny przed ślubem i jej wierność 
małżeńską. W społeczeństwach matrylinearnych nie przywiązuje się do tego aż tak dużej wagi. 

 

Ojcostwo i macierzyństwo 

Ojcostwo może być kwestionowaną rzeczą, macierzyństwo nie. W wielu społeczeństwach zajście kobiety w ciążę 

bywa przypisywane nie tyle aktowi płciowemu kobiety i mężczyzny, ile istotniejszym odeń zdarzeniom nadprzyrodzonym, 

31 

 

takim jak zagnieżdżenie się w łonie kobiety ducha przodka. W takiej sytuacji, gdy struktura społeczna ma charakter 
matrylinearny, biologiczne ojcostwo ze społecznego punktu widzenia nie jest ważne. Więzi z ojcem tworzą się w toku 
wychowania. 

W wielu społeczeństwach o strukturze matrylinearnej bezpłodni mężczyźni, na ogół w wyniku procedur społeczno- 

prawnych mogą adoptować dziecko. 

 

Rozwód 

Wszystkie społeczeństwa znają jakieś mniej lub bardziej legalne formy rozwiązywania małżeństwa. W 

społeczeństwach matrylinearnych kobieta łatwo uzyskuje rozwód. 

 

Matrylinearyzm i patrylinearyzm 

Istnieją dwie podstawowe zasady ustalania pokrewieństwa i dziedziczenia: unilateralna i bilateralna. Wśród 

unilateralnych znane typy to:  

- matrylinearyzm (w linii żeńskiej- matki)  

- patrylinearyzm (w linii męskiej- ojca)  

Bilateralizm to zasada pokrewieństwa obustronnego, obejmującą zarazem linię męską i żeńską (społeczeństwa europejskie). 

 

Radcliffe- Brown stwierdził, że unilateralne, jednoliniowe czy inaczej lineażowe struktury społeczne są 

korzystniejsze z punktu widzenia spójności i zwartości organizacyjnej grupy niż struktury rodowe, bilateralne, oparte na 
dziedziczeniu dwustronnym. 

 

Przykładami matrylinearyzmu są Trobriandczycy i Indianie Pueblo. Chłopcy nie mogą dziedziczyć po matkach dóbr, 

których właścicielami mogą być tylko kobiety. Wtedy osobą niejako zastępującą matkę jest jej najbliższy męski krewny, czyli 
jej brat. To po nim chłopak dziedziczy to, czego nie może bezpośrednio po matce. Związek między wujem a siostrzeńcem 
implikuje pewien stopień władzy wujowskiej zwany awukulantem. To wuj jest jego przewodnikiem po społeczeństwie, 
przekazuje mu wiedzę rytualną, jest nakazodawcą, egzekwującym nakazy i zakazy. 

 

Małżeństwo preferencyjne i nakazowe w koncepcji Levi- Straussa 

 

Zgodnie z koncepcją Levi- Straussa małżeństwo jest jednym z podstawowych elementów wymiany społecznej, 

mającej na celu utrzymanie równowagi w zbiorowości. Wymiana jest regulowana przez cały system zasad i norm. Stopień 
nacisku na normę regulującą zawieranie określonych małżeństw w danej kulturze pozwala na wyodrębnienie małżeństw 
preferencyjnych, czyli takich, które są w niej dobrze widziane, oraz proskrypcyjnych, czyli nakazowych. 

W ramach jednego pokolenia do tej samej grupy należą bracia i siostry oraz kuzyni równolegli, czyli dzieci siostry 

matki lub brata ojca, a do drugiej kuzyni przeciwlegli, czyli dzieci brata matki lub siostry ojca. W zbiorowości o 
matrylinearnej strukturze pokrewieństwa kobieta przechodzi do grupy swojego męża, a więc jej grupa ponosi stratę, tak 
więcej jej córka powinna zasilić dawną grupę. 

Tam, gdzie zbiorowość jest podzielona na egzogamiczne połowy lub większą parzystą liczbę grup, zachodzi 

możliwość bilateralnych małżeństw między kuzynami przeciwległymi (małżeństwa z córką brata matki bądź z córką siostry 
ojca). Levi- Strauss ten system nazywa wymianą ograniczoną. 

Levi- Strauss dzieli społeczeństwa na harmoniczne i dysharmoniczne. W ustroju harmonicznym matrylokalizm 

towarzyszy matrylinearyzmowi, a patrylokalizm patrylinearyzmowi, występują tu unilateralne małżeństwa kuzynów 

32 

 

przeciwległych, opierają się na wymianie uogólnionej. Ustrój dysharmoniczny: matrylokalizm wiążę się z patrylinearyzmem 
lub patrylokalizm z matrylinearyzmem, występują małżeństwa bilateralne, wymiany ograniczone. 

Homans stwierdził, że czynnikiem decydującym o rodzaju małżeństwa preferencyjnego jest umiejscowienie 

władzy prawnej nad jednostką, a nie typ lineażu.  

 

3.7. Stosunki wzajemnego unikania się i stosunki żartobliwe 

W wielu społeczeństwach pojawia się reguła wzajemnego unikania się określonych par członków rodziny, a ściślej 

powinowatych. Zwykle obyczaj ten dotyczy wzajemnych stosunków teściowej i zięcia oraz teścia i synowej. W wypadku  
matrylokalizmu znacznie częściej obowiązuje unikanie się teściowej i zięcia, a w patrylokalizmie- teścia i synowej. M.in. ten 
obyczaj miał dowieść słuszności teorii Radcliffe- Browna na temat funkcjonalno- strukturalnej teorii kultury, zgodnie z którą 
życie społeczne stanowi sieć wzajemnie powiązanych, logicznie spojonych stosunków między jednostkami pełniącymi 
określone role i zajmującymi określone miejsce w zbiorowości. 

Innym typem stosunków między określonymi parami krewnych lub powinowatych są tzw. stosunki żartobliwe. To, 

kogo one dotyczą zależy od struktury społecznej. Charakteryzują się one dużą zażyłością i wzajemną śmiałością w 
dowcipkowaniu (np. między wujami i siostrzeńcami).  

Rozdział 9, struktura społeczna: hierarchia, organizacja polityczna, terytorium i etniczność 

1. STRUKTURY HIERARCHICZNE 



 

W  każdym  społeczeństwie  istnieją  pewne formy  hierarchicznego  zróżnicowania  społecznego,  co  przejawia  się  choćby  w 
wyższości i niższości statusów, nawet tych najbardziej elementarnych, związanych z płcią i różnymi kategoriami wieku.  
 

1.1. Pojęcia „status" i „ranga" 



 

Opis hierarchicznych struktur społecznych wymaga użycia wielu pojęć ogólnych. Wśród nich najważniejsze to: 

­ 

„status" (czasem utożsamiany z pojęciem roli i pozycji społecznej),  

­ 

„ranga społeczna",  

­ 

„klasa",  

­ 

„kasta".  



 

W  odniesieniu  do  społeczeństw  pierwotnych  pojęcie  „klasa"  jest  rzadko  stosowane  z  powodu  ich  niewielkiego 
zróżnicowania ekonomicznego. Użyteczne natomiast pozostają pojęcia: „status" (pozycja) i „ranga".  



 

STATUS - termin neutralny, nie zawierający treści ustalających niższość lub wyższość osób lub grup, 



 

RANGA  -  mamy  do  czynienia  z  taką  hierarchicznością.  Poszczególne  rangi  różnią  się  między  sobą  stopniem  prestiżu,  a 
także  liczbą  przywilejów  i  zasięgiem  władzy,  wynikającej  właśnie  z  posiadanego  prestiżu  i  przywilejów.  Prestiż  umożliwia 
wpływ na zachowania innych ludzi, co pozwala na sprawowanie władzy w społeczeństwach. 



 

Statusy dzielimy na indywidualne i uogólnione.  
  Statusy indywidualne (zindywidualizowane) - pozycja jednostki zależy od jej indywidualnych cech.  
  Statusy uogólnione to stałe pozycje, które mogą zajmować różne jednostki. W tym wypadku prestiż jednostki wynika 

z zajmowanej pozycji, podczas gdy w wypadku pozycji zindywidualizowanej jest odwrotnie.  

 

1.2. Statusy przypisane i osiągane 



 

Statusy  przypisane  jednostka  posiada  dzięki  cechom  wrodzonym  (takim  jak  np.  płeć  i  temperament),  a  także  dzięki 
miejscu,  jakie  zajmuje  w  strukturze  pokrewieństwa.  Do  rodu,  klanu,  plemienia  przynależy  się  nie  z  wyboru,  ale  z 
urodzenia. Jednostka w zasadzie nie jest w stanie zmienić tych pozycji społecznych.  



 

Pozycje  społeczne  osiągane  są  to  statusy  uzyskiwane  przez  jednostkę w ciągu jej życia, np. dzięki perfekcji w pełnieniu 
cenionych  ról  społecznych.  Czasem  osiągnięcie  określonego  statusu,  np.  politycznego,  jest  poprzedzone  uzyskaniem 
wysokiego prestiżu, kiedy indziej zaś poprzedza uzyskanie prestiżu. Inaczej mówiąc, raz zostaje się wodzem za zasługi, a 
dopiero potem pozycję,  



 

W pierwszym wypadku prestiż jest związany w gruncie rzeczy z konkretną jednostka, w drugim z pozycją społeczną czy 
instytucją. 

33 

 



 

Status  przypisany  i  status  osiągany  mogą  być  czasem  powiązane  ze  sobą.  Określoną  pozycję  można  odziedziczyć  bez 
uprzedniego  opanowania  umiejętności pełnienia ról, których ta  pozycja wymaga. Zazwyczaj jednak osoby przeznaczone 
do pełnienia pewnych ról i zajmowania określonych pozycji uczy się pełnić te role wcześniej, zanim daną pozycję zajmą 



 

Dziedziczone  bywają  najrozmaitsze  pozycje,  a  także  źródła  pozycji:  różnego  rodzaju  dobra  materialne,  przedmioty 
symboliczne, wiedza, umiejętności, siły nadprzyrodzone, pieśni, mity i inne dobra duchowe.  



 

Nie  ma  oczywiście  w  poszczególnych  zbiorowościach  jednostki,  która  mogłaby  zajmować  wszystkie  istniejące  w  niej  pozycje 
społeczne. Nie jest to możliwe, ponieważ wiele takich pozycji wzajemnie się wyklucza. Nie można być zarazem starcem i 
młodzieńcem, kobietą i mężczyzną, matką i ojcem. 
 



 

Można wyróżnić dwa typy struktur społecznych : struktury zamknięte i otwarte.  
  W strukturach zamkniętych pojawiają się tylko role społeczne przypisane z urodzenia 
  W strukturach otwartych zajmowane pozycje są efektem osiągnięć indywidualnych.  
 

1.3. Specjalne pozycje społeczne 



 

We wszystkich społeczeństwach pierwotnych istnieją pewne indywidualne pozycje społeczne o wysokim prestiżu, takie jak 
pozycje  związane  z  czynnościami  sakralnymi  czy,  szerzej,  z  kontaktem  ze  światem  nadprzyrodzonym.  Takie  pozycje 
zajmują na przykład szamani, wróżbici i kapłani. Istnieją tez pozycje związane z przynależnością do określonych grup, takich 
jak mniej lub bardziej tajne stowarzyszenia 



 

Pozycja sakralna może być związana zarówno z osobistymi cechami i uzdolnieniami, jak i z wiedzą zdobytą od mistrza, 
czyli nauczyciela, którym jest starszy czarownik. 



 

Określona pozycja społeczna może być przypisana pewnym zawodom.  U Masajów jest tak w wypadku zawodu kowala. 
Kowale stanowią kastę o bardzo niskiej pozycji, absolutnie podporządkowaną i pogardzaną, a zarazem otoczoną lękiem 
i szacunkiem. Przynależność do tej grupy jest dziedziczna  i dlatego można ją nazwać kastą. 



 

Inne specjalne pozycje w grupie mogą być osiągane dzięki przynależności do stowarzyszenia.  
 

1.4. Typ gospodarki a hierarchiczne zróżnicowanie społeczeństwa 



 

Stopień  zróżnicowania  i  rozwoju  organizacji  społecznej  pozostaje  w  związku  z  typem  gospodarki  oraz  z  bogactwem 
środowiska naturalnego i możliwościami jego eksploatacji. Ta zależność jest zarówno pośrednia, jak i bezpośrednia.  



 

Typ  gospodarki  i  stopień  zaawansowania  techniki,  a  także  same  zasoby  środowiska  wpływają  na  gęstość  zaludnienia  i 
możliwość skupienia się grup ludzkich w większych zbiorowościach na niewielkim obszarze. 



 

Społeczeństwa  żyjące  w  najtrudniejszych  warunkach  przyrodniczych,  prowadzące  gospodarkę  zbieracko-łowiecka 
reprezentują najniższy poziom rozwoju struktur hierarchicznych.  



 

Jednym z czynników, które stanowią podstawę. hierarchicznego uwarstwienia społeczeństwa, jest majątek, czyli posiadane 
dobra. W społeczeństwach najprostszych, niewielkich i z trudem utrzymujących się przy życiu w surowym  środowisku dobra 
materialne odgrywają niewielką rolę w ustalaniu hierarchicznej struktury społecznej.  



 

Dobra  podstawowe  mają  z  zasady  charakter  komunalny,  co  sprawia,  że  nie  są  własnością  indywidualna  i  mogą  jedynie 
określać  pozycję  całych  grup.  Wyższy  prestiż  może  mieć  człowiek,  który  ma  ładniejsze  sprzęty,  bardziej  zadbane  obejście, 
ładniejsze ubranie.  



 

Skrajnym wyrazem zasady, że obdarowywanie jest źródłem pozycji i prestiżu, jest instytucja rytualnej uczty - potlaczu, która z 
jednej  strony  zapewnia  przepływ  dóbr,  a  z  drugiej  ustala  i  sankcjonuje  nową  wersję  struktury  społecznej,  hierarchię 
stanowisk  poszczególnych  rodów  i  klanów  oraz  ich  przywódców.  Jest  to  publiczna  demonstracja  statusu  gospodarza 
organizującego potlacz wobec innych lineaży zaproszonych w roli gości.  
 

1.5. Struktura kastowa 



 

Za  model  społeczeństwa  o  strukturze  kastowej  uważa  się  zwykle  I

NDIE

,  ale  elementy  kastowości  spotykamy  w  wielu 

zbiorowościach,  zwykle  bardziej  liczebnych  i  posiadających  skomplikowaną  historię  najazdów  i  mieszania  się  grup 
etnicznych.  



 

Kroeber definiował kastę jako rodzaj klasy społecznej bardzo głęboko ugruntowanej w świadomości społecznej; zaliczał 
do  kastowych  obok  społeczeństwa  indyjskiego  również  społeczeństwo  średniowiecznej  Europy  i  tradycyjne 
społeczeństwo japońskie  



 

Pojęcie  kasty  bywa  też  stosowane  do  opisu  stosunków  między  białymi  a  czarnymi  w  Stanach  Zjednoczonych;  element 
kastowości  można  zauważyć  również  wśród  Romów  -  niektórzy  romscy  liderzy  sami  określają  plemienne  czy  rodowe 
grupy romskie jako kasty. Przynależność do kasty jest wyznaczona przez urodzenie, ale nie tylko element biologiczny jest 
tu istotny; identyfikacja jednostki ze swoją kastą wiąże się także z dziedzictwem  

34 

 



 

Istotą podziału na kasty jest prestiż, a nie żadna forma ekonomicznej, politycznej czy rasowej zasady; 



 

Kasty  są  zbiorowościami  z  zasady  odseparowanymi  towarzysko,  endogamicznymi,  wyspecjalizowane  w  określonych 
zajęciach.  Kontakt,  zwłaszcza  seksualny  i  pokarmowy,  z  członkami  kasty  niższej  powoduje  skalanie  i  stan  rytualnej 
nieczystości.  Wskazuje  się  też  na  to,  że  między  indyjskimi  kastami  było  dopuszczalne  w  pewnej  formie  małżeństwo,  ale 
tylko w wypadku, gdy mężczyzna pochodził z kasty wyższej, a kobieta z niższej;  
 

1.6. Niewolnictwo 



 

Najwyższy stopień hierarchicznego zróżnicowania społecznego występuje w zbiorowościach, w których istnieje instytucja 
niewolnictwa.  



 

Przedstawiciele grup obcych mogli się stawać niewolnikami, bo nie byli w pełni uważani za ludzi.  



 

U podstaw niewolnictwa leży zawsze korzyść właściciela wynikająca z ich eksploatacji.  



 

Niewolnictwo pojawia się jedynie w najbogatszych społeczeństwach pierwotnych.  



 

Szczególnie  często  niewolnictwo  występuje  wśród  osiadłych  rolniczych  społeczeństw  afrykańskich,  które  mają 
rozwiniętą organizację polityczną  w postaci władzy królewskiej.  



 

Wojny  są  najważniejszym  źródłem  niewolników,  choć  nie  wszędzie  tam,  gdzie  je  prowadzono,  brano  jeńców  i 
zatrzymywano ich jako niewolników. Niewolnictwo często powstaje również na skutek podboju.  



 

Niewolnik mógł być wykupiony przez rodzinę, ale zwykle  krewni  tak bardzo wstydzili się tego, że  mają w swoim gronie 
taka  osobę,  iż  często  o  to  nie  zabiegali  albo  po  wykupieniu  traktowali  go  gorzej  niż  przed  jego  popadnięciem  w 
niewolę. 



 

Niekiedy niewolnictwo ma charakter wewnętrzny. W społeczeństwach o bardziej zaawansowanej gospodarce istnieje 
niewolnictwo  za długi, zdarzają się też przypadki niewolnictwa czy quasi-niewolnictwa w obrębie jednego  plemienia, a 
nawet klanu czy rodziny.  



 

Właściciele niewolników zawsze korzystają z ich pracy.  



 

W społeczeństwach pierwotnych problem dziedziczenia statusu niewolnika jest różnie rozwiązywany. Status ten czasem 
jest  dziedziczny,  czasem  zaś  obejmuje  jedno  pokolenie.  Zdarza  się,  że  niewolnik  jest  przyjmowany  do  plemienia  na 
zasadzie  prawie  całkowitej  równości.  Niekiedy  niewolnikowi  wolno  poślubić  osobę  wolna,  kiedy  indziej  dozwolone  są 
małżeństwa  tylko  między  niewolnikami.  Ta  ostatnia  sytuacja  ma  miejsce  najczęściej  tam,  gdzie  status  niewolnika  jest 
dziedziczony. 



 

W  społeczeństwach  pierwotnych  niewolnictwo  nigdy  nie  stanowiło  instytucji  o  fundamentalnym  znaczeniu 
ekonomicznym. Niewolnicy nigdzie bowiem nie byli główną siłą robocza. 



 

Najwyższą  i  najbardziej  zaawansowaną  formą  zróżnicowania  hierarchicznego  struktury  społecznej  w  zbiorowościach 
pierwotnych jest struktura, w której pojawiają się trzy kategorie ludzi: szlachetnie urodzeni, pospólstwo i niewolnicy. 
 

2. ORGANIZACJA POLITYCZNA 

2.1. Pojęcie organizacji politycznej 



 

Wśród antropologów nie ma zgody co do samego pojęcia organizacji politycznej. Dla jednych organizacja polityczna polega 
na istnieniu władzy dysponującej środkami przymusu, takimi jak grupy osób czy nawet pojedyncze o s o b y , które za zgodą 
lub  bez  zgody  grupy  są  w  stanie  uzyskać  posłuszeństwo  wobec  określonych  norm  i  wzorów  stojących  na  straży  zarówno 
zwartości całego społeczeństwa, jak i interesów władcy czy też grupy rządzącej. Inni kładą nacisk na zgodę powszechną i 
na  funkcjonalny  charakter  władzy.  Wiąże  się  z  tym  poszukiwanie  elementarnych  form  przywództwa  występujących  we 
wszystkich znanych nam społeczeństwach. 



 

Nie  ma  wątpliwości,  że  organizacja  polityczna  polega  na  istnieniu  władzy,  która  stoi  na  straży  prawa  i  porządku 
społecznego.  Władza  polityczna  nie  musi  przy  tym  przybierać  formy  władzy  centralnej,  a  organizacja  polityczna  formy 
organizacji państwowej. Istnieje wiele form organizacji politycznej znacznie mniej zaawansowanych, mniej rozwiniętych, 
które jednak działają sprawnie i umożliwiają funkcjonowanie nawet dużych zbiorowości. 



 

Istotą  organizacji  politycznej  jest  działanie  na  rzecz  utrzymania  porządku  społecznego  oraz  podejmowanie  decyzji  w 
sprawach dotyczących zarówno całej zbiorowości, jak i poszczególnych jej członków.  



 

Organizacja polityczna zapewnia ciągłość struktury ekonomicznej i życia zbiorowości.  
 

2.2. Organizacja polityczna a struktura społeczna: typy struktur politycznych 

Struktury segmentarne 



 

Jako  strukturę  segmentarną  określa  się  organizację  zbiorowości  lokalnych  nie  mających  żadnych  form  centralnej 
władzy politycznej.  

35 

 



 

W  zbiorowościach  tego  rodzaju  może  jednak  występować  świadomość  jedności  kulturowej.  Wiele  klasycznych  już 
przykładów tego rodzaju struktur znajdujemy na Melanezji.  



 

Przykładem złożonej organizacji społecznej w stosunkowo małych (do 3 tyś. osób) w ioskach są formy polityczne w 
społeczeństwach  prostych  rolników  Pueblo.  Typ  władzy  u  Pueblo  określa  się  czasem  jako  teokrację,  gdyż  polityka 
wiąże się tu ściśle z religią. Cała władza leży w rękach bractw religijnych. Każde takie bractwo ma przywódcę - wodza-
kapłana - który swoją funkcję często dziedziczy po ojcu lub po wuju.  



 

U Hopi wszystkie poważne decyzje musiały być jednomyślne. Znaczy to, że w jednej wiosce nie mogły współistnieć grupy 
o głęboko odmiennych przekonaniach. 



 

I n n y m   przykładem  zbiorowości  o  najniższym  stopniu  rozwoju  władzy  politycznej,  tzn  władzy  na  poziomie  struktury 
segmentarnej, jest społeczeństwo prostych  kopieniaczy Lugbara z Ugandy. Lugbara dzielą się na wioski zamieszkane przez 
grupy  rodzin  patrylinearnych.  Najstarszy  mężczyzna  lineażu  sprawuje  zarazem  najwyższą  władzę  zarówno  świecką,  jak  i 
sakralną.  Tylko  on  może  zawezwać  duchy  przodków,  by  ukarały  winowajców;  jemu  okazuje  się  i  on  podejmuje 
najważniejsze decyzje. 



 

Przykładem  bardziej  rozwiniętej  organizacji  politycznej  są  wyspecjalizowani  żyjący  na  Wielkich  Równinach  w  Ameryce 
Północnej. Ich struktura polityczna istnieje na poziomie plemion, to znaczy grup, które wykazują poczucie więzi, wspólnotę 
językową  i  kulturową,  zwłaszcza  obrzędową  oraz  spotykają  się  co  najmniej  raz  w  roku  na  wspólnych  polowaniach  i 
obrzędach  z  nimi  związanych.  Każde  plemię  ma  swojego  wodza  oraz  policję  utrzymującą  wewnętrzny  porządek.  Zadaniem 
wodza  jest  utrzymywanie  ładu  i  harmonii  oraz  łagodzenie  konfliktów.  W  sytuacjach  konfliktowych  wódz  ma  obowiązek 
wymyślić rozwiązanie pokojowe.  



 

W  zasadzie  społeczeństwa  zarówno  prostych  rolników,  jak  i  myśliwych  tworzą  struktury  polityczne  o  przewadze 
elementów egalitarnych i demokratycznych, ograniczające się zwykłe do niewielkich zbiorowości.  



 

Na  przywódcach  politycznych  spoczywa  odpowiedzialność  wynagradzana  tylko  społecznym  prestiżem  i  autorytetem, 
nigdy zaś lub prawie nigdy przywilejami o charakterze ekonomicznym. 
 

Wodzostwo 



 

Bardziej  zaawansowany  typ  organizacji  politycznej  stanowi  wodzostwo,  które  pojawia  się  w  społeczeństwach  o  nieco 
bardziej złożonej strukturze społecznej. Występuje ono w społeczeństwach rolniczych, w których ziemia nie  jest równo 
podzielona między mieszkańców, lecz pozostaje w rękach elity ekonomicznej. Często zdarza się, że członkowie tej elity czy 
wyższej kategorii społecznej oddają w dzierżawę ziemię tym, którzy jej nie posiadają, zdobywając  w ten sposób nad 
nimi władzę. 



 

Ciekawy  przypadek  wodzostwa  opartego  na  strukturach  pokrewieństwa  stanowią  mieszkańcy  Wysp  Trobrianda.  Ich 
organizacja  jest  konsekwencją  struktury  hierarchicznej  tego  społeczeństwa.  Każda  wioska  ma  swojego  zwierzchnika. 
Władza  niektórych  spośród  nich  wykracza  poza  wioskę  i  wówczas  nazywa  się  ich  guyau,  wodzami.  Wódz  Omarakany, 
najważniejszej wioski okręgu Kiriwina, jest traktowany jako wódz całego archipelagu. 



 

Jeszcze wyższy etap rozwoju organizacji politycznej stanowią królestwa,  które można traktować jako najprostszą formę 
państwa.  Za  przykład  może  posłużyć  organizacja  społeczeństwa  Bonyoro  z  Afryki  Wschodniej.  Istnieją  tu  podziały 
rangowe, ale najważniejszy jest podział na grupę rządzącą i pospólstwo. Władca nie jest tu już traktowany jako krewny i 
ma prawo ściągać od podwładnych daninę. Cala ziemia i wszystkie bogactwa naturalne nominalnie należą do władcy;  
 

2.3. Przywództwo polityczne 



 

Miejsce  zajmowane  w  strukturze  władzy,  nawet  w  społeczeństwach,  w  których  jej  formy  rozwinęły  się  tylko  na 
poziomie najbardziej elementarnym, jest niewątpliwie związane z miejscem zajmowanym w grupie produkcyjnej.  



 

Wśród  Eskimosów  lokalny  przywódca  jest  zarazem  przywódcą  polującej  na  wieloryby  grupy  myśliwych.  Przywódca 
gromady Indian  Mohave, liczącej kilkadziesiąt lub niewiele ponad 100 osób, jest przede wszystkim dobrym myśliwym, 
ale musi się również odznaczać umiejętnością nawiązywania kontaktów z obcymi.  



 

Wódz większej zbiorowości może rozciągać swoją władzę na wiele grup lokalnych, cieszy się autorytetem i ma możliwość 
oddziaływania  na  wielu  lokalnych  wodzów.  Zakres  jego  kompetencji  nie  musi  się  jednak  różnić  od  kompetencji  wodza 
lokalnego.  



 

W wielu społeczeństwach występują jednocześnie wodzowie pokoju i wodzowie wojenni. Funkcje tych pierwszych mają 
charakter funkcji urzędników  cywilnych. Zwykle osiągnięcie pozycji wodza  pokoju  trwa dłużej i jest bardziej złożone niż 
osiągniecie  pozycji  wodza  wojennego.  Wodzom  pokoju  są  podporządkowane  nieomal  wszystkie  sprawy  wewnętrzne, 
łącznie z osadzaniem sprawców przestępstw. Władza wodzów wojennych w czasie pokoju jest jednak ograniczona. 



 

Rolę wodzów  plemiennych  przyrównuje się  czasem  do  roli władzy królewskiej we współczesnej Wielkiej Brytanii, gdzie 
pozostaje ona ważnym symbolem, wokół którego integruje się społeczeństwo, choć jej znaczenie polityczne zanika. 



 

Wodzostwo opiera się albo na zasadzie wyboru, albo na zasadzie dziedziczenia, często jednak obyczaj praktykowany kłóci 
się z uznawanym prawem. 



 

Podział władzy na wodzowską i królewską jest w literaturze antropologicznej w gruncie rzeczy nieostry. Można zastosować 

36 

 

kryterium obieralności i dziedziczenia: obieralność odnosiłaby się do władzy wodzowskiej, dziedziczenie zaś do królewskiej.  



 

W  niektórych  społeczeństwach  pozycja  jednostki  w  hierarchii  władzy  jest  bardzo  wyraźnie  określana  pewnymi 
oznakami  zewnętrznymi,  takimi  jak  strój,  uczesanie  lub  inne  symbole.  Zdarza  się  to  zazwyczaj  w  społeczeństwach 
hierarchicznych;  w  społeczeństwach  egalitarnych,  gdzie  nie  występuje  specjalizacja  ról  politycznych,  jest  to 
niewyobrażalne. 



 

W społeczeństwach melanezyjskich istnieje osobna grupa, z której zawsze wywodzi się wódz. Tej grupie przypisuje się 
znajomość  specjalnych  rytuałów,  które  mają  przynosić  dobro  całej  zbiorowości,  i  to  właśnie  uzasadnia  wybór  wodza 
spośród  jej  przedstawicieli.  Istnienie  wodzowskiego  czy  królewskiego  klanu,  lineażu  czy  innej  jednostki  społecznej 
wyodrębnionej wedle kryterium więzi krewniaczych jest dość czyste w zbiorowościach o strukturze nawet dość znacznie 
rozwiniętej i zhierarchizowanej.  



 

W wielu społeczeństwach pierwotnych podeszły wiek jest podstawowym wyróżnikiem tych, którym oddaje się najwyższą 
władzę.  Elementy  władzy  gerontokratycznej  obecne  są  w  bardzo  wielu  społeczeństwach  plemiennych  zarówno 
najprostszych, jak i bardziej rozwiniętych. W tego rodzaju społeczeństwach nie ma w gruncie rzeczy żadnego powodu do 
walki  o  władzę,  gdyż  każdy  mężczyzna (albo  każdy człowiek) dochodzi w  końcu do  wieku, w  którym  może  wywierać 
wpływ  na  zachowanie  innych.  Tylko  w  społeczeństwach  o  bardziej  zaawansowanej  organizacji  politycznej  rządzącym 
zależy na utrzymaniu władzy. Takiej tendencji nie spotyka się w społeczeństwach prostszych, w których władza wiąże się 
z bardzo niewielkimi przywilejami, takimi jak na przykład prawo do posiadania więcej niż jednej żony. 

 

2.4. Kontrola społeczna: konformizm i konflikt 



 

Problematyką kontroli społecznej zajmuje się obecnie wyraźnie wyodrębniająca się poddyscyplina, antropologia prawa, 
na  gruncie  której  powstają  odmienne  szkoły  i  stanowiska  badawcze.  Początków  tego  działu  antropologii  możemy 
szukać  zarówno  w  szkole  francuskiej  stworzonej  przez  Durkheima,  jak  i u  funkcjonalistów  brytyjskich,  a  zwłaszcza  u 
Malinowskiego. 



 

Problematyka  kontroli  społecznej  i  zasad  funkcjonowania  porządku  społecznego  należy  do  najważniejszych  w 
antropologii społecznej, dotyka podstaw istnienia społeczeństwa i życia zbiorowego. Każde społeczeństwo musi utrzymać 
pewien stopień ładu, to znaczy postępować wedle pewnych wzorów.  



 

Zachowania  społeczne  człowieka  we  wszystkich  społeczeństwach  charakteryzuje  pewien  stopień  konformizmu, 
zrutynizowania i regularności.  



 

W  każdym,  nawet  najprostszym,  najbardziej  egalitarnym  i  jednomyślnym  społeczeństwie  istnieją  źródła  konfliktów, 
nonkonformizmu, dewiacji i przekraczania wszelkiego rodzaju norm zachowania.  



 

Pojedynek na pięści, maczugi lub na pieśni, jak u Eskimosów, to podstawowe społeczne instytucje tego rodzaju. Zawsze 
publiczność  decyduje  o  tym,  kogo  uzna  się  za  zwycięzcę.  Demokracja  polega  tu  właśnie  na  dążeniu  do  uzyskania 
jednomyślności,  a w każdym razie zgody ogółu. W zasadzie bierze się przy tym pod uwagę  zdanie dorosłych mężczyzn, 
rzadko uwzględnia się opinie kobiet i młodzieży męskiej. 
 

2.5. Prawo w społeczeństwie bezpaństwowym 



 

Problem uniwersalności istnienia prawa i kryteriów wyodrębniania tej dziedziny życia pozostaje w antropologii kwestią 
sporną. E. Adamson Hoebel definiuje normę prawną jako tę, za której przekroczenie grozi  społecznie ustalona sankcja. 
Istnienie prawa przypisuje on zatem wszystkim społeczeństwom, nawet tym, które posiadają najmniej scentralizowaną 
organ i z a c j ę  polityczną. Rozróżnia jednak prawo w społeczeństwach posiadających organizację państwową i prawo, które 
nazywa  prywatnym,  istniejące  w  społeczeństwach  przedpaństwowych.  Za  uniwersalnością  prawa  wypowiadają  się 
również Malinowski i Pospisil dowodząc, że istnieli  ono nie tylko na poziomie ogólnospołecznym, ale także na poziomie 
najmniejszych jednostek organizacji społecznej. 



 

Malinowski  definiuje  prawo  w  kategoriach  nie  sankcji,  ale  obowiązku  czyli  treści  psychologicznych:  „Reguły  prawa 
wyodrębniają  się  od  reszty  reguł  pod  tym  względem,  że  odczuwa  się  je  i  uważa  za  zobowiązania  jednej  osoby  oraz 
uprawnione  roszczenia  innej".  Bardzo  mocno  wiąże  on  pojęcie  prawa  w  społeczeństwie  pierwotnym  z  koncepcją 
wzajemności, która - jego zdaniem - leży u podstaw działania więzi społecznej w tym społeczeństwie. Co więcej, sądzi, 
że poczucie solidarności, więzi i dumy z przynależności określonej zbiorowości, będące podstawą społecznego porządku, to 
zespół uniwersalnych, istniejących we wszystkich typach społeczeństw, organizacji.  Zwraca on też uwagę na obecność w 
społeczeństwie pierwotnym elementów prawa zarówno karnego, jak i cywilnego opartych na zgodzie powszechnej.  



 

W przekonaniu Malinowskiego przyczyny działania prawa pierwotnego  są| bardzo różne. Mieści się wśród nich interes 
(na przykład pragnienie posiadania, określonych dóbr), chęć podtrzymania więzi o charakterze rodowym, przyjacielskim 
i  partnerskim  zapewniających  jednostce  miejsce  w  strukturze  społecznej  i  będących  źródłem  jej  poczucia  dumy. 
Podkreśla  on  wagę  zasady  „ d aję ,   abyś  ty  dał”  w  życiu  społeczeństwa  pierwotnego.  Na  straży  prawa  pierwotnego  stoją 
zarówno zachowania ludzi karzące przestępcę, sankcje nadprzyrodzone  grożące za przekroczenie normy, jak i poczucie 
popełnionego  przestępstwa,  czyli  coś,  co  w  naszej  kulturze  jest  nazywane  poczuciem  winy  lub  wyrzutami  sumienia. 
Ogólnie  można  powiedzieć,  że  formy  kontroli  społecznej  w  każdym  społeczeństwie  są  nieco  odmienne,  możemy  też 

37 

 

zauważyć  ich  związek  z  generalnymi  cechami  struktury  społecznej.  Zazwyczaj  proces  komplikowania  się  tej  struktury  i 
powstawanie  złożonych  form  organizacji  politycznej  pociągają  za  sobą  rozbudowę  sfery  zjawisk  prawnych,  a  także 
organizacyjnych form jej wyrazu. 



 

W  społeczeństwach  bez  pisma  prawo  wyraża  się  wyłącznie  poprzez  obyczaj,  a  więc  poprzez  przekonania,  odczucia, 
przyzwolenia  i  dezaprobaty,  a  także  -  co  jest  równie  ważne  -  poprzez  funkcjonowanie  instytucji  pojednawczych  czy 
sądowniczych.  



 

W  wielu  społeczeństwach  o  najprostszej  strukturze  istnieją  ugrupowania  czy  organizacje,  których  zadaniem  jest 
utrzymywanie porządku wewnętrznego, czuwanie nad przestrzeganiem zwyczajowo uznawanego prawa. W tego rodzaju 
społeczeństwach,  zwłaszcza  w  zbiorowościach  o  najmniej  zaawansowanych  formach  organizacji  społecznej,  ważną 
instytucją jest zawsze opinia publiczna 



 

Warunkiem istnienia prawa jest w gruncie rzeczy uprawniona forma wywierania przymusu fizycznego, czyli zmuszania do 
przestrzegania  prawa  pod  groźbą  użycia  sankcji.  Dopóki  jednostka  wymierza  sprawiedliwość  tylko  na  własną  rękę, nie 
działa w imieniu prawa, ale jedynie na zasadzie odwetu. Aby jej czyn mógł  być  uznany za działanie prawne,  musi ona 
działać nie tylko za zgodą całej zbiorowości, ale także w jej imieniu. Wszelkie decyzje czy normy prawne mają to do siebie, 
że są regularne co znaczy, że obowiązują bezwyjątkowo lub prawie bezwyjątkowo w określonych sytuacjach. 



 

Sankcje  także  są  regularne,  to  znaczy,  że  w  przypadkach  przekroczenia  określonych  norm  wymierzana  jest  określona 
kara.  



 

Mimo  że  większa  część  zachowań  konformistycznych  ma  swoje  źródło  w  socjalizacji  i  przymusie  wewnętrznym, 
społeczeństwo  musi  dysponować  zarówno  sankcjami  pozytywnymi,  czyli  nagrodami,  jak  i  negatywnymi,  czyli  karami. 
Sankcje mogą być formalne i nieformalne. Sankcjami formalnymi dysponują przedstawiciele społeczeństwa, czyli władza, 
nieformalnymi  zaś  wszyscy  członkowie  społeczeństwa.  Sankcją  nieformalną  pozytywną  może  być  uśmiech  czy 
klepnięcie po ramieniu, sankcją nieformalną negatywną  - ostracyzm, unikanie, zły humor. Przykładem sankcji formalnej 
pozytywnej  jest  konkretna  nagroda,  publiczne  pochwały,  formalnej  negatywnej  -  legalne  spalenie  domostwa,  kara 
fizyczna.  



 

Troska o porządek społeczny i przestrzeganie kulturowo ustalonych norm należy w społeczeństwie pierwotnym do ogółu 
zbiorowości, choć często pojedyncze osoby lub grupy osób są powoływane do sądzenia lub/i wykonywania prawa.  

 

2.6. Jednostka, osoba ludzka 



 

Każde społeczeństwo składa się z jednostek różniących się między sobą zarówno cechami fizycznymi, jak  i psychicznymi 
czy charakterologicznymi, które mają istotne znaczenie dla pełnionych ról i realizowanych wzorów.  



 

Clifford Geertz (1984) opowiada się za interpretatywną użytecznością „pojęć bliskich doświadczeniu", przez co w praktyce 
rozumie użycie koncepcji indywidualnej jaźni jako punktu wyjścia dla interpretacji. Nie zauważa on jednak różnic między 
płciami a grupami społecznymi, co prowadzi do akcentowania istnienia jedynie arystokratycznej, męskiej jaźni. Z drugiej 
strony  niezauważanie  zróżnicowanej,  co  najmniej  w  związku  z  picia  i  wiekiem,  koncepcji  natury  ludzkiej,  osoby  i 
człowieka prowadzi do „monohomoizmu". 
 

3. TERYTORIUM A ORGANIZACJA SPOŁECZNA 

3.1. Organizacja społeczna i podziały terytorialne 



 

Terytorium jest ważne nie tylko dla zbiorowości osiadłych,  gdyż nawet koczownicze społeczności zbieraczy i myśliwych 
nie poruszają się bezładnie, lecz po obszarze ustalonym, choć często bardzo rozległym.  



 

Nawet  niewielkie  grupy  nomadyczne  mają  swoja  organizację  społeczną,  która  opiera  się  głównie  na  strukturach 
pokrewieństwa. Istniejące  w obrębie tych grup  hordy, czyli grupy  razem  koczujące,  są  również  oparte  na  więzach 
pokrewieństwa  i  związane  z  określonym  obszarem.  Horda  porusza  się  po  terenie,  który  uznaje  za  własny,  przy  czym 
własność ta jest respektowana przez inne grupy terytorialne. 



 

Układ przestrzenny zbiorowości ma niewątpliwie związek z jej organizacją społeczną, a czasem nawet jest jej dość wiernym 
odbiciem. Gellner wiąże strukturę segmentarną z możliwościami przekazywania kultury następnemu pokoleniu w ramach 
autonomicznych segmentów. Zbiorowości te są samowystarczalne edukacyjnie. 



 

W kształtowaniu się więzi społecznej ważną rolę odgrywają świątynie, które pełnią funkcję centrów kulturowych. 

 

3.2. Poziomy integracji społecznej 



 

W  każdym,  nawet  najprostszym  społeczeństwie,  istnieje  kilka  poziomów  integracji  społecznej,  tzn.  kilka  zbiorowości o 
coraz szerszym zasięgu, z którymi jednostka odczuwa więź i w obrębie których funkcjonuje.  
1.  Najmniejszą grupą zarówno identyfikacji, jak i współdziałania jest rodzina, w której  zresztą więzi z poszczególnymi 

kategoriami  krewnych  i  powinowatych  mają  odmienny  sens  i  odmienną  silę.  Często  jest  to  zarazem-grupa 

38 

 

produkcyjna,  sprawie  zawsze  konsumpcyjna.  Rodziny  mogą  liczyć  od  kilku  do  kilkunastu,  a  czasem  nawet  do 
kilkudziesięciu osób.  

2.  Drugi  poziom  integracji  stanowi  w  zbiorowościach  pierwotnych  grupa  sąsiedzka  (osiedle,  wioska)  lub  grupa 

razem wędrująca i polująca (horda).  

3.  Na trzecim stopniu organizacji społecznej stoją zbiorowości liczące do kilkuset osób, które można nazwać grupami 

regionalnymi i które składają się z wielu egzogamicznych jednostek. Członkowie tych zbiorowości spotykają się kilka 
razy do roku, na przykład w sezonie zbiorów dzikich płodów (owoców, korzeni), polowań itd.; nie współpracują  ze 
sobą stale, lecz niewątpliwie maja poczucie więzi, choćby dzięki związkom małżeńskim zawieranym w ich obrębie.  

4.  Czwarty poziom integracji stanowi plemię. Ten poziom nie zawsze występuje, czasem organizacja społeczna kończy się 

już na poziomie grupy regionalnej, która jest niezbędna ze względu na konieczność zawierania związków małżeńskich. 
Wielkość  plemienia,  podobnie  jak  wielkość  grupy  regionalnej,  zależy  oczywiście  od  typu  gospodarki  i  od  zasobów 
środowiska. Kontakty plemienne poza grupą regionalną są rzadkie, o czym świadczy  np. niewielka liczba małżeństw 
zawieranych poza taką grupą. Plemię ma w zasadzie charakter endogamiczny, małżeństwa międzyplemienne zdarzają 
się sporadycznie.  



 

Antropologia  w  gruncie  rzeczy  nie  dopracowała  się  usystematyzowanej  terminologii  różnych  poziomów  integracji. 
Plemieniem  na  przykład  nazywa  się  albo  populację  w  sensie  biologicznym,  czyli  grupę,  w  obrębie  której  zachodzi 
krzyżowanie się genetyczne, albo też zbiorowość mającą organizację polityczną 
 

4. ETNICZNOŚĆ 

4.1. Problematyka etniczności i narodu w antropologii 



 

Jeszcze  w  połowie  lat  60.  XX  w.  Fredrik  Barth  we  wstępie  do,  mającego  przełomowe  znaczenie  dla  badań 
antropologicznych, zbioru poświeconego  granicom etnicznym pisał, że problematyka grup etnicznych i ich trwania, tak 
niezwykle dla antropologii ważna, jest w jej obrębie lekceważona. 
Etnicznością  zajmowali  się  raczej  socjologowie,  a  przedmiotem  ich  zainteresowania  były  najczęściej  grupy 
mniejszościowe (zwane grupami etnicznymi) w społeczeństwach imigranckich, takich jak na przykład Stany Zjednoczone, 
Kanada lub Australia.  



 

Nasilenie  się  międzynarodowych  migracji  w  ostatnich  dziesięcioleciach,  pojawienie  się  państw  etnicznie 
zróżnicowanych,  a  także  powstanie  idei  wielokulturowości  przyczyniły  się  do  wzrostu  zainteresowania  zjawiskami 
etnicznymi.  



 

Te  przemiany  terminologiczne  oraz  wzrost  zainteresowania  problemami  więzi  etnicznej  maja  związek  z  jednej  strony  z 
przeobrażeniami świata  społecznego  w  ostatnich  dziesięcioleciach,  a  z  drugiej  z  przemianami  samej  dyscypliny,  w  dużej 
mierze  zależnymi  od  przemian  przedmiotu  badań,  ale  także  wynikającymi  z  dynamiki  wewnętrznej  samej  antropologii: 
zmian w obrębie jej zaplecza teoretycznego, ewolucji metod i kumulacji wiedzy. 



 

W  świecie,  w  którym  powstawała  antropologia,  zauważalne  i  istotne  konflikty  dotyczyły  ekspansji  cywilizacji 
europejskiej; europejscy zdobywcy byli prawie wszechwładni.  



 

Drugą przyczyną wzrostu zainteresowania etnicznością w dzisiejszym świecie jest przemiana ideologiczna, która pozwala 
przejść od postrzegania świata jako podzielonego na narody, grupy etniczne i regionalne do wizji - jeśli można użyć tego 
pleonazmu  -  świata  zuniwersalizowanego,  w  którym  wszyscy,  tzn.  wszystkie  grupy  jako  całości,  ale  przede  wszystkim 
wszystkie jednostki respektują te same (trudno ustalić, jakie konkretnie) podstawowe zasady i poddają się działaniu tego 
samego prawa. W świecie tym nie ma miejsca na etniczne konflikty, a także na „etniczne szowinizmy" lub też „egoistyczne 
nacjonalizmy". 



 

Kiedy antropologia powstawała i kształtowała się jako samodzielna dyscyplina, świat poddawany obserwacji był obszarem 
kolonialnym.  Później  na  obszarach  kolonialnych  pojawiły  się  nowe  organizmy  państwowe,  w  krąg   światowej 
wspólnoty politycznej weszły nowe narody (new nations).  



 

Antropologia była do pewnego stopnia skrępowana w badaniu zjawisk etniczności i narodu ukształtowanym dogmatem 
metodologicznym,  który  wymagał  prowadzenia  badań  terenowych  w  niewielkich  zbiorowości  lokalnych.  Badanie 
problematyki  etniczności  i  narodu  wymagało  natomiast  odejścia  od  tego  dogmatu.  Dziś  antropologia,  wykraczająca 
daleko poza ten klasyczny  wzór badania, chętniej i częściej zajmuje się przekonaniami i uczuciami, które  łączą ludzi w 
zbiorowości ponadlokalne i ponadkrewniacze. 
 

Waga problematyki etniczności i narodu 



 

Etniczność to ciągle istotna sfera wyrażania się poczucia swojskości i obcości, a można nawet zauważyć, że jej znaczenie 
rośnie. Mamy współcześnie do czynienia z jednej strony z dawno już ukształtowanymi narodami, a z drugiej z grupami 
etnicznymi walczącymi o status pozwalający na samostanowienie.  



 

W  związku  z  przemianami zachodzącymi  we współczesnym świecie wiedza antropologiczna zaczęła być przydatna dla 

39 

 

badaczy  procesów  tworzenia  się  narodów  i  ich  przeobrażeń,  a  także  problematyki  mniejszości  etnicznych  w 
społeczeństwach  europejskiego  kręgu  kulturowego.  Ważna  stała  się  też  dla  praktyków  społecznych,  formułujących 
reguły polityki etnicznej. Przede wszystkim dostarcza ogromnego materiału porównawczego, który pozwala formułować 
generalizacje  o  szerszym  zasięgu,  ujawniać  zarówno  stale  tendencje,  jak  i  zjawiska  unikatowe  w  procesach 
kształtowania  się  etnicznych  i  narodowych  wspólnot,  ich  przeobrażania  się  i  działania  w  różnych  warunkach 
zewnętrznych. 



 

Dla  antropologa  istotne  problemy  wiążą  się  po  pierwsze  z  określeniem  relacji  między  pojęciem  etniczności  a  pojęciem 
nacjonalizmu  (w  sensie  opisowym,  czyli  odnoszącym  się  do  zjawisk  związanych  z  więzią,  świadomością  czy  tożsamością 
narodową),  a  po  drugie  z  wyznaczeniem,  granicy  między  grupą  etniczną  a  narodem.  Zagadnieniami  tymi  zajmę  się 
poniżej. 
 

4.2. Grupa etniczna i naród 



 

Ustalenie  definicji  etniczności,  grupy  etnicznej,  narodu  i  nacjonalizmu  wymaga  bardzo  bogatego  materiału 
porównawczego, którego dostarczyć może właśnie antropologia.  



 

Pojecie  grupy  etnicznej  na  gruncie  antropologii  odnosi  się  na  ogół  od  zbiorowości,  która:  jest  w  dużej  mierze 
biologicznie samowystarczalna i samozachowawcza, składa się z ludzi, którzy sami identyfikują się i są identyfikowani 
przez  innych  jako  tworzący  kategorię,  która  jest  wyróżnialna  spośród  kategorii  należących  do  tego  samego  porządku, 
której członkowie podzielają podstawowy system wartości i realizują go poprzez różne działania, a także mają możliwość 
komunikowania się między sobą i wchodzenia ze sobą w interakcje. Wśród tych czterech elementów najistotniejszy 
wydaje  się  element  świadomościowy,  z  którego  wynikają  pozostałe.  Uznanie  własnej  grupy  za  odrębną  i 
postrzeganie jej przez innych jako odrębnej powoduje, że członkowie grupy etnicznej komunikują się między ze sobą, 
wchodzą  ze  sobą  w  stałe  interakcje,  odczuwają  wspólnotę  kulturową,  a  nawet  praktykującą   wewnątrzgrupową 
endogarnię. 



 

Etniczność  to    pewien  rodzaj  więzi  formujący  określony  typ  grup,  który  obejmuje  zarówno  więź  narodową,  jak  i 
plemienną,  dotyczy  zarówno  zbiorowości  wielomilionowych  (np.  współczesne  narody  eutopejskie),  jak  i 
liczące kilkaset osób (np. Jukagirzy, Ulczowie, Itelmeni). 

 



 

Ze  zjawiskiem  etniczności  mamy  do  czynienia  wszędzie  tam,  gdzie  poszczególne  grupy  postrzegają  siebie 
nawzajem jako odrębne pod względem: 
1.  różnych  elementów  kultury  (języka,  religii,  obyczajów,  zachowań  ekonomicznych  stanowiących  podstawę  biologicznej 

egzystencji); 

2.  genealogii, pojmowanej zarówno w kategoriach historycznych, jak i pochodzenia rodowego (biologicznego); 
3.  terytorium, niekoniecznie aktualnie zamieszkiwanego, z którym grupę wiąże jakiś intymny związek pozwalający mówić 

o nim jako o ojczyźnie; 

4.  cech indywidualnych: charakteru, osobowości, a także znamion fizycznych (biologicznych). 
 



 

Grupą  etniczną  jest ta, która  sama  siebie  uznaje  za  odrębną  pod  tymi  względami i  jest uznawana  przez  inne grupy  za 
odrębną.  



 

Zachodzące  we  współczesnym  świecie  procesy  rozpadu  więzi  lokalnych,  tworzenia  się  nowego  typu  więzi 
charakterystycznych dla  zbiorowości  typu gesel-scbaft,  przemian tożsamości  współczesnego  człowieka,  na  które zwracają 
uwagę socjologowie i antropologowie wpływają wydatnie na przeobrażenia etniczności. 
 

Etniczność i nacjonalizm 



 

W potocznym odbiorze słowo „nacjonalizm" obarczone jest silnie pejoratywną oceną i w gruncie rzeczy odnosi się tylko do 
szowinizmu narodowego czy jak wolałby Ernest Gełlner nacjonalizmu egoistycznego.  



 

Nacjonalizm kojarzy się z takimi dramatycznymi wydarzeniami w dziejach kultury europejskiej jak nazizm, eksterminacje 
całych grup narodowych, czystki etniczne i przymusowe przesiedlenia.  



 

Dla części intelektualistów wszelkie emocje, pojęcia i działania związane z grupą etniczną czy narodem, a więc nacjonalizm, 
mają konsekwencje negatywne.  



 

W  związku  z  przyjętym  sposobem  rozumienia  pojęcia  „nacjonalizm",  różni  badacze  wyróżniają  odmienne  typy 
nacjonalizmów.  Benedict  Anderson  posługuje  się  na  przykład  terminem  „nacjonalizmy  etniczno-językowe  drugiej 
generacji". Pojęcie to odnosi do zjawisk narodowych obserwowanych wśród Węgrów, Czechów, Polaków i Greków. 



 

Zdaniem  Andersena,  nacjonalizm  jest  rodzajem  ideologii,  a  raczej  sposobu  myślenia,  który  zastąpił  taki  rodzaj 
świadomości, jaki był obecny we wspólnotach religijnych oraz monarchiach dynastycznych. Były to dwie formy wspólnoty, 
które określa on jako w mniejszym stopniu wyobrażone, czy raczej - jak wolałabym powiedzieć - wyobrażeniowe. 

40 

 

 

4.3. Typy grup etnicznych 



 

W odmiennych sytuacjach politycznych i demograficznych pojawiają się różne typy etniczności i rodzaje grup etnicznych. 
Niektórzy uczeni, np. Don Handelman, rozróżniają typy etniczności według kryterium stopnia organizacji, uświadomienia 
sobie  istnienia  wspólnoty  i  artykulacji  własnych  wspólnych  interesów  przez  grupę  etniczną.  Te  typy  to:  etniczna 
kategoria  (np.  Kreole),  etniczna  sieć  oraz  związek  etniczny  odznaczający  się  odrębną  organizacją  polityczną  (rodzajem 
państwa).  



 

Podobne rozróżnienie stosowane jest w polskiej antropologii; mówi się o grupie etnograficznej czyli zbiorowości, którą 
może wyróżnić tylko zewnętrzny obserwator, dostrzegający jej specyfikę (lecz nie dostrzegana  przez  samych  członków 
danej zbiorowości) oraz o grupie etnicznej zawsze posiadającej świadomość wspólnoty. 

 



 

Można wyróżnić następujące typy grup etnicznych, będących w kręgu  zainteresowań antropologii: 

1.  Miejskie mniejszości etniczne, czyli grupy imigrantów zamieszkujące zwykle wielkie metropolie świata zachodniego. 

Tworzą  one  zbiorowości  zachowujące  w  znacznym  stopniu  tożsamość  narodową  czy  etniczną,  w  dużym  stopniu 
wtopione  w  ekonomiczny  i  instytucjonalny  system  społeczeństwa  zachodniego,  w  obrębie  którego  stanowią 
enklawy.  Czasem  takie  zbiorowości  wykazują  znaczną  autarkiczność  ekonomiczną  i  kulturową,  dzięki  etnicznej 
przedsiębiorczości  i  własnym  instytucjom  kulturowym,  takim  jak  szkolnictwo,  kościoły,  stowarzyszenia  kulturalne. 
Antropologowie badają często ich stopień akulturacji, przemiany kultury kraju pochodzenia w nowych warunkach, a 
także  tworzenie  się  nowych  form  kulturowych  i  społecznych  na  emigracji.  W  Polsce  bardzo  rozwinięte  są  tego 
typu badania nad grupami polonijnymi w różnych częściach świata (Stany Zjednoczone, Kanada, Brazylia, Australia, 
Wielka Brytania). 

 

2.  Grupy  etniczne,  mające  swój  naród  przynależności  tuż  za  granica  państwa,  w  którym  żyją.  Są  to  etniczne 

mniejszości  przygraniczne.  Ostatnio  coraz  liczniej  publikowane  są  prace  np.  o  polskich  zbiorowościach  etnicznych, 
które nie powstały na skutek emigracji, ale zmiany granic po II wojnie światowej i mieszkających obecnie na Litwie, 
Białorusi,  Ukrainie  i  w  Czechach.  Poza  tym  zainteresowanie  wzbudzają  polskie  wsie  o  charakterze  enklaw  na 
obszarze wschodniej Syberii, z których najlepiej poznana jest wieś Wierszyna, leżąca 200 km na północny wschód 
od Irkucka. Na terenie Polski bada się z kolei grupy etniczne stanowiące mniejszości narodowe (Ukraińcy, Białorusini, 
Niemcy, Słowacy), posiadający własne ideologiczne ojczyzny poza granicami obszaru, który zamieszkują. 

 

3.  Grupy  etniczne,  określane  czasem  jako  tylko  regionalne,  a  czasem  wręcz  jako  zalążkowe  narody  –  np.  Kaszubi, 

Katalończycy,  Okcytańczycy,  Bretończycy.  W  obrębie  tych  zbiorowości  obserwuje  się  bardzo  duże  zróżnicowanie 
między ich członkami pod względem akceptacji dążenia do autonomii i samodzielności. 

 

4.  Ludy  tubylcze,  zwane  też  rdzennymi,  miejscowymi  czy  rodzimymi  (natwe  peoples).  Stanowią  pozostałość  ludów 

jeszcze  do  niedawna  określanych  j a k o   „prymitywne"  czy  „plemienne".  Czasami,  w  związku  z  ich  niewielkimi 
rozmiarami, grozi im wręcz fizyczne zaniknięcie. Znajdują się na obszarach nie do końca zdominowanych przez system 
ekonomiczny i kulturowy społeczeństw zachodnich, w obrębie których mieszkają. W związku z tym zbiorowości takie 
są tylko częściowo włączone w zachodni system ekonomiczny i kulturowy.  

 

4.4. Dwie koncepcje etniczności 

Koncepcja prymordialistyczna 



 

Etniczność  bywa  rozumiana  albo  jako  zjawisko  sui  generis,  stanowiące  osobną, niepowtarzalną  jakość,  albo jako splot 
elementów niezależnych. 



 

W  ramach  pierwszej  koncepcji,  określanej przez  Smitha  jako prymordialna (pierwotnościowa), etniczność traktowana 
jest jako trwały, wieczny i niezbywalny element życia społecznego.  



 

Jej  istnienie  wynika  z  poszukiwania  oparcia  w  innych  istotach  ludzkich,  podobnych  pod  istotnymi  dla  zbiorowości 
względami kulturowymi, genealogicznymi, charakterologicznymi i terytorialnymi. 



 

Koncepcja ta bywa często odrzucana z przyczyn ideologicznych przez uczonych zwalczających narodowy szowinizm, ale 
zarazem jest podtrzymywana przez wielu wybitnych badaczy odległych od politycznych orientacji nacjonalistycznych.  



 

Na gruncie antropologii koncepcję tę podtrzymują tak wybitni jej reprezentanci, jak Fredrik Barth i Clifford Geertz, a na 
gruncie socjologii Edward Shills i socjobiolog Pierre L. van der Berghe.  

41 

 



 

Tak jak pokrewieństwo i komunikowanie się przy użyciu języka pojęciowego, tak też etniczność jest stałym znamieniem 
ludzkości. Na poparcie tej koncepcji przytacza się fakt wszechobecności w czasie i przestrzeni podziałów na swoich i 
obcych, na grupę własną i inne grupy.  



 

Koncepcja ta sięga do tradycji myślowej Williama Grahama Sumnera (1995), który wprowadził rozróżnienie na  „grupa 
my"  (we-group)  i  „grupa  oni"  (they-group),  istniejące  w  świadomości  ludzkiej  jako  podstawowe  i  niezbywalne.  W 
świadomości  członków  grup  etnicznych  (zarówno  zbiorowości  plemienne,  jak  i  narody  bezpaństwowe  oraz 
ukształtowane w państwowość narody) genealogiczna i kulturowa wspólnota jest najczęściej pojmowana w kategoriach 
związanych  z  pokrewieństwem  i  wspólnotą  biologiczną.  Wyraża  się  to,  sięgając  choćby  do  języka  polskiego,  w  takich 
terminach  i  zwrotach  jak  „naród",  który  ma  rdzeń  „ród"  związany  z  pokrewieństwem,  a  więc  z  biologią.  Inne 
pojęcia  także  sięgają do najbliższych  związków  krewniaczych (ojciec, matka, brat, siostra): „ojczyzna", „macierz", „kraj 
macierzysty", „język ojczysty" lub „macierzysty". Używamy słowa „pokrewieństwo" w odniesieniu do języków (mówimy 
o  rodzinach  językowych),  używamy  terminu  „bractwa"  na  określenie  stowarzyszeń  z  zasady  dobrowolnych.  Świadczyć  to 
może o tym, że więzi krewniacze są w naszym myśleniu prototypem wszelkiej bliskości oraz niezaprzeczalnych związków i 
podobieństw. 

 

Koncepcja instrumentalna 



 

Drugie stanowisko w zakresie interpretowania etniczności, nazywane przez Smitha instrumentalnym, 



 

Kadzie nacisk na służebność idei wspólnoty etnicznej wobec innych celów grupy. Idea wspólnoty etnicznej jest instrumen-
tem etnicznej mobilizacji grupy do działania na rzecz celów ustalonych przez liderów czy elitę zbiorowości.  



 

W tej koncepcji świadome działanie elit i liderów etnicznych jest podstawą tworzenia się, pobudzania czy wręcz kreowania 
więzi  etnicznej.  Pewne  elementy  są  wydobywane  i  podkreślane,  inne  usuwane  w  cień;  nie  zawsze  jest  to  działalność 
celowa i świadoma, ale pełni określone funkcje integracyjne. 



 

Dziś  nie  można  grupom  klasyfikowanym  jako  etniczne  odmówić  świadomości  własnej  historii  politycznej  i  kulturowej; 
wręcz przeciwnie - jest ona pielęgnowana z dużo większym naciskiem i zaangażowaniem emocjonalnym niż analogiczna 
wiedza historyczna narodów posiadających od dawna własne organizmy państwowe. Jednakże coraz częściej wizja własnej 
przeszłości tych grup jest konstruowana lub wręcz kreowana.