plik

Kotek J. Nowe monety zastępcze ze Śląska

Kotek J. Nowe monety zastępcze ze Śląska, [w:] "Grosz", nr 92, I-III 2003.

(www.grosz.numizmatyka.com.pl/archiwum/grosz92/index.html)

W przeciagu ostatniego roku trafilo do mnie kilka

monet  zastepczych  pochodzacych  prawdopodobnie  z
terenu  Slaska.  Dwie  sposród  monet  sa  latwe  do
zidentyfikowania.  Pierwsza  jest  calkowicie  "nowa"  i
pochodzi  z  zaleskiej  Kopalni  "Kleofas"  (Katowice).
Firma  ta  uzywala  kilku  serii  monet,  zas  pod  nazwa
VEREINIGTE  CLEOPHAS-GRUBEN  [Zjednoczone
Kopalnie Kleofas] znany byl dotychczas jeden nominal
20 fenigów.

[Bogumil Sikorski "Slaskie Monety Zastepcze"

Katalog

tom

str.

25].

Opisywana

piecdziesieciofenigówka  jest  analogiczna,  czyli
nominal  i  na  odwrotnej  stronie  nazwa.  Z  tym,  ze  jest
wieksza, bo o srednicy 26 mm i wyglada na zelazna, a
20 fenigów wedlug katalogu jest z cynku niklowanego.
Nie  jest  to  jakis  unikat,  gdyz  w  trakcie  pisania
zauwazyl  em  ze  drugi  jej  egzemplarz  pojawil  sie  na
grudniowej 18 aukcji PTN.

Druga moneta z pewna atrybucja pochodzi z

Niedobczyc k/ Rybnika z tamtejszej Kopalni "Rymer",

dawniej  zwanej  "Rzymianin"  [Römergrube].  Jest  to
wertmarka o nominale 500 i wlasciwie jako typ zostala
juz  skatalogowana  [Katalog  t.  V  str.  32].  Stan
zachowania  posiadanej  przeze  mnie  jest  tak
skandaliczny, ze trzeba sie dokladnie przyjrzec stronie
glównej  by  odczytac  nominal.  Druga  strona  z  samym
nominalem  jest  jeszcze  gorsza.  Z  pewnoscia  jest  to
jednak cynkowa piecsetka o przepisanej srednicy 35,5
mm. Mimo ulomnosci wygladu wyraznie widac po obu
stronach  nazwy  kopalni  dwie  punce  w  ksztalcie
szescioramiennych  gwiazd.  Moneta  ta  stanowi  wiec
odmiane podstawowego typu, analogicznie jak to jest z
nominalem  100  tejze  serii.  Poza  tym,  nie  wiem  czy
rysunki w Katalogu sa niedoskonale, czy istotnie jest to
róznica,  ale  na  posiadanej przeze  mnie  monecie  litery
maja inny krój. Ich zakonczenia sa prostokatne, co na
jlepiej  widac  na  literach  "H"  i  "K".  Co  zas
najwazniejsze,  napis  brzmi  WERTH-MARKE  [z  tym,
ze dwie pierwsze i ostatnia litera znikly od korozji], a
nie  WERT-MARKE.  Zgodnie  z  pogladem  o
archaicznosci slowa "WERTH" moneta ta byla by wiec
starsza  niz  500  ze  slowem  "WERT".  To  zas
wprowadza pewien galimatias co do dotychczasowych
ustalen o  monetach tejze kopalni. Zamiast jednej serii
wertmarek  [wraz  z  kontrasygnowana  100],  trzeba  by
uznac,  ze  kursowaly  tam  dwie  serie  lub nawet  cztery.
Pierwsza byly by "Werthmarki", druga te same tyle ze
kontrasygnowane  [tak  jak  ta  tu  opisywana],  trzecia
seria  to  "Wertmarki",  a  czwarta  to  znów  monety  z
kontrasygnatura,  z  których  znamy  100  fenigów.  A
moze  tak  jak  w  kopalni  Emma  w  Radlinie  ra-zem
obiegaly  monety  z  napisem  WERTH  i  WERT.
Ciekawe jednak po co wyrózniano gwiazdami niektóre
z nich? Czy celem bylo wyodrebnienie ich dla jakiegos
zakladu, czy oddzialu kopalni, a jesli nawet - to po co?

Co do kolejnych monet; to nie mozna sie stanowczo

lub w ogóle wypowiedziec na temat ich emitentów. To
takze wertmarki.

Kotek J. Nowe monety zastępcze ze Śląska

Mosiezne 5 fenigów [O 16,5] posiada nominal, a na

stronie glównej oprócz niego napis WERTH-MARKE
i pólkoliscie dobita nazwe AMANDUS. Osoba która ja
znalazla  powiedziala  mi,  ze  bylo  to  w  okolicach
Szczytnej  kolo  Dusznik  Zdroju;  w  sumie  byly  dwie
sztuki. Usilowalem przez dlugi czas dopasowac do tej
nazwy  jakies  znaczenie.  Kontaktowalem  sie  nawet  z
mieszkancami  Szczytnej,  ale  bez  rezultatów.  Jedyne
czego  sie  dowiedzialem,  to  ze  Amandus  jest  rzadkim
imieniem  meskim.  Nosili  je  swiety  Amandus  z
Bordeaux  i  dzialajacy  w  Szczecinie  kaznodzieja
radykalnego  odlamu  reformacji  Thomasa  Münzera  -
Johanes Amandus. W nowszych czasach nosil to imie
Herman  Amandus  Schwartz,  wybitny  matematyk
urodzony  w  XIX  wieku  na  Dolnym  Slasku.  Imie  to
bylo  wiec  uzywane  na  terenie  Niemiec,  a  nawet  i
Slaska,  ale  trudno  przypuszczac,  by  ktos  uzyl  go  na
monecie zamiast nazwiska. Prawdopodobnie wiec jest
to  element  firmy  jakiegos  przedsiebiorstwa,  moze
gospody lub apteki pod swietym Amandu-sem. Reszta
monet  to  wertmarki  inicjalowe.  Wszystkie  sa
mosiezne.  Kazda  z  nich  na  jednej  stronie  ma
oznaczenie nominalu, wiec skupie sie na opisie strony,
na której obok nominalu jest napis i inicjal. Napis we
wszystkich  przypadkach  jest  ten  sam:  WERTH-
MARKE, czyli ten uwazany za starszy w stosunku do
WERT-MARKE. Jesli chodzi o  monete 100-fenigowa
[O 29], czyli de facto marke, to spróbuje pokusic sie na
uzasadnienie swej hipotezy, co do jej pochodzenia. Jak
zaznaczyla osoba od której ja otrzymalem [wraz z dalej
opisana

15-fenigówka],

duzym

prawdopodobienstwem  pochodzi  ona  z  terenu,  który
mozna w uogólnieniu nazwac Górnoslaskim Okregiem
Przemyslowym.  Na  tym  obszarze  byl  zas  emitent,
którego  nazwe  mozna  skrócic  do  umieszczonych  na
monecie  inicjalów  GJS.  Mam  na  mysli  obecna  KWK
"Bobrek" w Bytomiu, a konkretnie jeden z jej szybów
wydobywczych, zwany dzis "Józefem". Dawniej byl to
szyb  "Hrabina  Joanna",  po  niemiecku  "Gräfin
Johannaschacht". Dla nazwy tej mozna uzyc zgodnie z
zasadami pisowni niemieckiej skrótu GJS. Kopalnia ta
emitowala monety od 5 do 50 fenigów, ale z podaniem
pelnej nazwy szybu [Katalog  t.  I  str. 19]. Zdaje  sobie
sprawe  z  tego,  ze  hipoteza  ta  ma  watle  podstawy  i
opiera  sie  tylko  na  mozliwosci  uczynienia  skrótu  z
nazwy  podmiotu,  które  inne  monety  stosowal.
Jednakze  wydaje  mi  sie,  ze  w  przypadku  wertmarek
inicjalowych,  jesli  nie  znamy  miejsca  ich  znalezienia
to  w  ogóle  brak  podstaw  dla  blizszego  okreslenia  ich
atrybucji. Podobny skrót zastosowano zreszta takze dla
monet  Kopalni  "Jadwiga"  -  Hedwigwünschgrube:
"Hwg".  Gdybym  jednak  mial  tu  racje,  nalezaloby
uznac, ze jest to najwczesniejsza z emitowanych przez
te  kopalnie  monet. Te  ujete w  Katalogu  zdaja  sie  byc
bowiem emisjami wojennymi, ze wzgledu na material
z  jakich  je  zrobiono,  czyli  cynk  i  zelazo.
Wartosciowego militarnie mosiadzu nie marnowano by
w czasie wojny na wertmarki. Trzydziesci fenigów [O
24]  ma  inicjaly  EO,  krojem  liter  bardzo

przypominajace te na 100-fenigówce, tyle ze mniejsze.
Co  oznacza  ten  skrót,  nie  wiem  i  nic  sensownego  nie
przyszlo  mi  do  glowy.  Dwadziescia  piec  fenigów  [O
23,5]  oznaczono  inicjalami  FM,  o  innym  prostym
kroju.  Peter  Menzel  pod  pozycja  3148  opisuje
wertmarki  z  FM  o  nominalach  5,10,30  i  50  z  firmy
Frantz Manzke w Miastku na Pomorzu. Sa one jednak
cynkowe.  Nie  znam  ich  wygladu,  a  przez  to  i
podobienstwa  do  mojej;  jednak  wydaje  mi  sie,  ze
zmiana metalu w serii monet nie jest prawdopodobna,
przez  co  uwazam  ze  wydal  je  inny  emitent.  Skrót  ten
moze  oznaczac  takze  inicjaly  wlasciciela  firmy,  ale  i
przeznaczenie  wertmarki  -  Fährmarke.  Pietnascie
fenigów  [O  20,5]  oznaczono  nalozonymi  na  siebie
literami  S  i  A,  moze  to  wiec  znaczyc  AS  lub  SA.
Gwoli  wyjasnienia  jej  wizerunku  dodam,  ze  ktos
mozolnie  wydrapal  litere  "E"  w  slowie  MARKE,  tak
wiec wbrew pozorom nie rózni sie ona w tym zakresie
od  pozostalych.  Mozliwosci  rozwiniecia  tego  skrótu
jest  wiele.  Moze  to  byc  imie  i  nazwisko  analogicznie
jak u jeleniogórskiego A.Sosny, czy Adolfa Staeckel'a.
Prawdopodobny wydaje sie jednak skrót Speiseanstalt.
Marki  z  tym  oznaczeniem  wydawano  w  Rudzie
Slaskiej,  Ozimku,  czy  Swietochlowicach  [Falvahütte].
Dziesieciofenigówka  [O  19]  jest  ciekawa  o  tyle,  ze
inicjal  jest  perforowany.  Litera  E  stanowi  otwór  w
monecie.  Monety  z  podobna  perforacja  stosowano we
Wleniu

[F],

Zabrzu-Borzykowie

[AK,OS,W],

Knurowie [K], Polanicy Zdroju [T], czy Szombierkach
[H]. W tym ostatnim przypadku jest to skrót od nazwy
"Hohenzollerngrube".  Jesliby  poszukac  analogicznie
kopalni  z  nazwa  rozpoczynajaca  sie  na  litere  E  to
nasuwa  sie  "Eminentzgrube",  czyli  dzisiejsza  KWK
"Katowice".  Sa  tez  "Emanuelssegengrube"  w
Murckach  i  "Emmagrube"  w  Radlinie.  Ta  pierwsza
emitowala  dla  jenców  monety  innego  zupelnie  typu,
druga zas posiada kilka pelnych serii  monet, tak  wiec
ta  wertmarka  do  nich  moim  zdaniem  nie  pasuje.  Jesli
zas chodzi o "Eminentzgrube" to znamy z niej jedynie
zetony deputatowe i mozliwym wydaje sie uzywanie tu
wertmarek  z  symbolem  E.  Mozna  takze  uznac,  ze  E
oznacza  "eisenwerk"  jak  na  monetach  Trzynca  i  ze
wertmarka

byla

stosowana

zakladzie

przemyslowym tego typu.

Co do ostatniej pozycji mam wiele watpliwosci?

Rózni sie znacznie od pozostalych. Jest to prymitywny
jednostronny  zeton,  wykonany  z  bardzo  cienkiej
[0,5mm  O23-24]  blachy  miedzianej.  Wyglada  jakby
zrobiono  go  wlasnym  sumptem  w  warsztacie
zakladowym.  Wycieto  go  prawdopodobnie  recznie  i