Konspekty ćwiczeń z metodologii socjologii

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011

Wprowadzenie

1. POJĘCIE METODOLOGII SOCJOLOGII:



grecki źródłosłów słowa „metodologia”: metoda (od: meta – po (wzdłuż?) i hodos – droga; droga po którejś ktoś podąża

za kimś  potem: sprytny sposób robienia czegoś); metodologia = (dosł.) «mówienie o (poprawnym)-chodzeniu-

wzdłuż-drogi» (Bocheński);



metodologia = nauka o (najszerzej rozumianej) metodzie nauki, jedna z metanauk



„poziomy”: 1) fakty, 2) nauka o faktach, 3) refleksja o nauce; pojęcie „metapoziomu” — przykłady: metajęzyk, meta-

teoria, metanorma, metaetyka, metafilozofia, metapotrzeby, metaprogram (tv), metawiedza, „metadziennik” G. Owe-

na, metametodologia, metakontrola, metakomunikat, metakryterium, metaanaliza, metagra i metawładza (Ulrich),

metametafora i in.;



pojęcie nauki:

♦

powstanie nauki (VI w. p.n.e.) i historycznie zmienne ideały poznania naukowego (Amsterdamski);

♦

charakterystyka myślenia naukowego w opozycji do magicznego (i mitycznego) oraz religijnego i zdroworozsąd-

kowego;

♦

klasyfikacje nauk – mniej ważne niż kiedyś (Heller):
◊  podziały tradycyjne: teologia i nauki „świeckie”; filozofia i nauki szczegółowe;
◊  nauki formalne i realne;
◊  nauki empiryczne: przyrodnicze i humanistyczne;
◊  typy nauk a różnice między ich metodologiami;



specyfika metodologii socjologii:



problemy z wyznaczeniem momentu powstania socjologii (niewątpliwe jednak źródło: refleksja filozoficzna);



dążenie do uwolnienia się od filozofii – nierealizowalne jednak (wbrew usiłowaniom pozytywistów);



niezbywalność założeń filozoficznych w nauce:



różne typy (często ukrytych) założeń: ontologiczne, epistemologiczne, metodologiczne (różnica poziomów; ważny

przykład: „kantowski przewrót” w filozofii);



podstawowe kontrowersje i nazwy stanowisk:

♦

epistemologiczne:
◊ empiryzm — racjonalizm (tertium: intuicjonizm): problem źródeł poznania;
◊

a priori — a posteriori (i odpowiednie -izmy); problem źródeł i uzasadniania wiedzy;

◊ realizm — idealizm (m.in. Lorenz); fundamentalizm (optymizm epistemologiczny) — antyfundamentalizm

(sceptycyzm, agnostycyzm); problem granic poznania;

♦

ontologiczne (zarówno problemy ontologii ogólnej, jak węziej pojętej ontologii nauki):
◊  monizm (np. fizykalizm) — pluralizm
◊  problem ontologicznego statusu (np. pojęć ogólnych liczby, praw naukowych itd.);
◊  w socjologii:

⇒ problem z definiowaniem, a nawet z operacjonalizującym chwytaniem desygnatów (a tym bardziej z ustale-

niem statusu ontologicznego) wielu zasadniczych pojęć (człowiek (i działanie l.), społeczeństwo (grupa), po-

stawy, wartości itp.)

⇒ naturalizm (np. fizykalizm) — antynaturalizm (w wersji ontologicznej)
⇒ problem istnienia ponadjednostkowych całości społecznych;

♦

metodologiczne (na poziomie najogólniejszym):
◊ indukcja — dedukcja (i odpowiednie -izmy); weryfikacja — falsyfikacja;
◊ naturalizm (np. fizykalizm metodologiczny) — antynaturalizm; wyjaśnianie — rozumienie  ogólnie: spory co

do zakresu, przedmiotu i metody socjologii



różne poziomy refleksji metodologicznej:

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011



metodologia ogólna;



metodologia poszczególnych nauk (dwa znaczenia: zestaw wszystkich metod i refleksja nad postępowaniem badaw-

czym);



metody i techniki badawcze (również zróżnicowane co do poziomu ogólności);



rola logiki w nauce (w różnych typach nauk; logika dedukcji a „logika” indukcji itd.) a problem racjonalności nauki;

2. METODOLOGIA NA TLE INNYCH NAUK O NAUCE:



Podstawowe znaczenia i desygnaty terminu „nauka”:



twórcy (+ instytucjonalne formy w których naukowcy działają) — czynności (rzemiosło) — wytwory (pojęcia, teorie,

modele itd.)

♦

metodologia pragmatyczna (reguły „rzemiosła” uczonych) i apragmatyczna (analizy językowe) (Ajdukiewicz);
◊ ujęcie nauki synchroniczne a diachroniczne (metodologia historyczna, np. Kuhn i „teoretyczno-historyczna”, np.

Kmita)



epistemologiczne i antropologiczne spojrzenie na naukę (Ossowscy);



historyczne i idealne pojęcie nauki (Ajdukiewicz);



KONTROWERSJE METAEPISTEMOLOGICZNE (dotyczące epistemologicznego charakteru metodologii) — PODSUMO-

WANIE



metodologia ogólna — metodologie szczegółowe



metodologia opisowa — metodologia normatywna



metodologia apragmatyczna — metodologia pragmatyczna



metodologia rekonstrukcjonistyczna — metodologia deskrypcjonistyczna



metodologia synchroniczna — metodologia diachroniczna



metodologia kontekstu uzasadnienia — metodologia kontekstu odkrycia

3. KLASYFIKACJA DZIEDZIN NAUKOZNAWCZYCH (KAMIŃSKI)



Psychologia nauki — nauka jako proces psychiczny

♦

predyspozycje psychiczne związane z pracą naukową (rola talentu itd.)

♦

specyfika poznawczych procesów psychicznych (np. nagłe „olśnienia” w nauce), psychologia percepcji itd.

♦

problematyka przyswajania wiedzy (funkcjonowanie pamięci itd.)



Socjologia nauki — nauka na tle życia społecznego i kulturalnego:

♦

socjologia nauki a socjologia wiedzy
◊ problematyka ideologii
◊ rola inteligencji itd.

♦

stosunki między nauką a innymi dziedzinami i tworami kultury
◊ cechy kultury współczesnej „wytworzone” przez naukę (Ossowscy):

⇒  dynamiczność (postulowana i wartościowana pozytywnie)
⇒  uniwersalność (jedna kultura naukowa; globalny zasięg geograficzny nauki)
⇒  zdolność świadomego przekształcania środowiska (naturalnego, psychicznego i społecznego)
⇒  najgłębsza w dziejach zmiana (i zmienność) w poglądzie na świat

♦

uzależnienie nauki od warunków ekonomicznych i społecznych

♦

wpływ nauki na inne dziedziny życia

♦

autonomia nauki; humanizacja i technicyzacja

♦

struktura i funkcjonowanie instytucji naukowych, formy współpracy naukowej, upowszechniania wyników itd.

♦

społeczna pozycja pracowników nauki (kariery naukowe) i społeczna rola uczonego



Historia nauki — nauka jako proces (historycznie zmienny fakt kulturowy):

♦

odkrycia naukowe

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011

♦

przemiany pojęcia nauki

♦

sposoby stawiania i rozwiązywania problemów

♦

zmiany koncepcji i roli badacza

♦

warunki społeczno-gospodarcze uprawiania nauk, itd.
◊ historia nauki w ogóle i poszczególnych dyscyplin
◊ Ujęcie historyczne może towarzyszyć wszystkim działom naukoznawstwa



Ekonomia nauki — nauka jako zjawisko ekonomiczne

♦

uwarunkowania gospodarcze uprawiania nauki

♦

problemy wartościowania i planowania badań



Polityka nauki — nauka jako zjawisko polityczne

♦

ustalanie kierunków rozwoju nauki i techniki

♦

stworzenie warunków rozwoju

♦

wykorzystanie nauki do zaspokajania potrzeb społecznych, ekonomicznych, kulturowych



Filozofia nauki i metodologia nauk (nauka jako droga do poznania świata) — dogłębna analiza i krytyczno-wyjaśniająca

refleksja nad nauką:



Ontologia nauki:

◊ status ontologiczny desygnatów pojęcia „nauka” – jaką rzeczywistością jest nauka (psychiczną? językową? ide-

alną?)

◊ jak odróżnić naukę od innych rodzajów wiedzy – „problem demarkacji”
◊ zagadnienie przedmiotu nauki (poszczególnych nauk) itd.



Epistemologia nauki (teoria poznania naukowego)

◊  wartość (prawdziwość, prawomocność) poznania naukowego
◊  geneza, struktura, dynamika poznania naukowego
◊  typologia nauk
◊  miejsce nauki wśród głównych odmian poznania
◊  na czym polega racjonalność wiedzy naukowej? itd.



„Etyka nauki”

◊ moralne dylematy związane z rozwojem nauki i jej zastosowań (np. genetyka, energia jądrowa, prognozy spo-

łeczne) itd.



Metodologia nauk (w węższym sensie)

◊  jakie są właściwe metody zbierania informacji i uzasadniania twierdzeń
◊  rola fikcji, analogii, metafory w nauce
◊  analiza pojęć takich jak: prawo naukowe czy teoria
◊  proporcje między elementem twórczo-teoretycznym i receptywno-empirycznym w nauce itd.



Różne definicje pojęcia METODY

L.p.

Autor i tytuł źródła

Definicja: METODA =

1. Doroszewski Witold (red.), Wielki słownik języka polskiego „systematycznie i konsekwentnie stosowany sposób po-

stępowania dla osiągnięcia określonego celu”

2. Kotarbiński Tadeusz, Traktat o dobrej robocie, Warszawa

1955, s. 88

„sposób wykonywania czynu złożonego, polegający na

określonym doborze i układzie jego działań składowych, a

przy tym uplanowiony i nadający się do wielokrotnego

stosowania”

3. Sztumski Janusz, Wstęp do metod i technik badań społecz- [na ogół] „system założeń i reguł pozwalających na takie

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011

nych, Katowice 1995, s. 66.

uporządkowanie praktycznej lub teoretycznej działalności,

aby można było osiągnąć cel, do jakiego się świadomie

zmierza”

4. Nowak Stefan, Metodologia badań społecznych, Warsza-

wa 1985, s. 19

„metoda, to tyle, co określony, powtarzalny i wyuczony

sposób – schemat lub wzór – postępowania, świadomie

skierowanego na realizację pewnego celu poprzez dobór

środków odpowiednich do tego celu”



Metodologia a metodyka („metody i techniki…”)



klasyfikacja metod socjologii empirycznej A. Comte’a (wciąż aktualna): a) obserwacja; b) eksperyment; c) metoda hi-

storyczno-porównawcza

L.p.

PRZYKŁADOWE PROBLEMY METODYKI

(POZIOM „PRAGMATYCZNY”)

PROBLEMY METODOLOGICZNE

(POZIOM FUNDAMENTALNY, METATEORETYCZNY)

1. Jakie stosować metody dla danego przedmiotu

badawczego, w celu jego adekwatnego poznania?

• Czym w ogóle jest poznanie i metoda? • Skąd metody czerpią

swoje uzasadnienie? • Dlaczego w ogóle badanie metodyczne jest

lepsze od przypadku (intuicji, iluminacji itd.)? • Na czym w ogóle

polega dostosowanie metody do przedmiotu (i jak ją dostosować,

skoro w tym celu już wcześniej musimy znać przedmiot?!)? • Co w

ogóle daje się badać (czy można w ogóle wyodrębnić inteligibilne

przedmioty; jakie obszary rzeczywistości poddają się naukowemu

badaniu?) Czy poznając (badając) raczej stwarzamy, czy odkrywa-

my? itd.

2. Która metoda lepsza w danym konkretnym przy-

padku?

• Jakie mogą (są, powinny być) właściwe kryteria oceny metody? •

Co to znaczy, że dana metoda jest dobra, skoro wyniki jej zastoso-

wania i tak są hipotetyczne? itd.

3. Jakie są konkretne działania (ich kolejność itd.) w

przypadku danej metody?

• Dlaczego takie, a nie inne działania? (uzasadnienie środków) •

Czy można wskazać idealny (najlepszy możliwy) sposób przepro-

wadzenia danej obserwacji, eksperymentu etc.?

4. Jak obserwować, żeby zaobserwować to, co nas

interesuje?

• Czym w ogóle jest obserwacja? • Czy istnieje obserwacja „obiek-

tywna”? • Na ile wyniki obserwacji zależą od kształtu obserwowa-

nego przedmiotu, na ile od obserwatora (jego wyposażenia, moż-

liwości, zdolności, intuicji, poglądów itd.)?

5. Na ile precyzyjne są przeprowadzone pomiary?

• Czym w istocie jest pomiar? • Czy pomiar w naukach fizycznych i

społecznych oznacza to samo? • Co to w ogóle jest „precyzja”

pomiaru, zwłaszcza w przypadku „pomiaru” takich zjawisk jak np.

więź społeczna?

6. W jaki sposób podczas eksperymentu wyizolować

działający czynnik (zmienną niezależną)? Jakie

warunki stworzyć, by kontrolować wszystkie pozo-

stałe (istotne) zmienne?

• Jak możliwy jest powtarzalny eksperyment, skoro świat wciąż się

zmienia (panta rei) i każdy przedmiot (próbka itp.) jest jakoś od-

mienny od innych? • Skąd wiemy, które zmienne są istotne, skoro

potencjalnie jest ich zawsze nieskończenie wiele • Czy można mó-

wić o eksperymencie w naukach społecznych? (powtarzalność,

stopień kontroli („manipulowalność” zmiennymi), unikatowy cha-

rakter i autonomiczność obiektów badania, etyka itd.)

7. Jak zdobyć wiarygodne (autentyczne) dane histo-

ryczne? Jak sprawdza się ich wiarygodność?

Co to jest „przeszłość” (jako przedmiot badania) • Czy istnieje

jakakolwiek wiarygodna metoda weryfikacji danych z przeszłości,

zwłaszcza tych, które są dziełami ludzi? • Czy założenia antropolo-

giczne i psychologiczne, które przyjmuje historyk (np. że ludzie nie

kłamią bez powodu) są do przyjęcia?

ITERATURA

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011

Część I. Zagadnienia metanauki i ogólnej metodologii

nauk.

Pojęcie nauki. Zagadnienia filozofii i metodologii nauki

1. KAMIŃSKI — FILOZOFICZNE PROBLEMY ZWIĄZANE Z NAUKĄ



różne nazwy dla poznania metanaukowego:



metanauka  epistemologia  teoria nauk (logiczna teoria nauki, teoria poznania naukowego);  metodologia

nauk



filozofia nauki  scjentologia;  naukoznawstwo  wiedza o nauce  matezjologia (Ampère)  zetetyka (Tyko-

ciner)



epistemologia pragmatyczna  logika wiedzy (Carnap) i in.



dwa podejścia: praktyczno-humanistyczne (naukoznawstwo) i logiczno-filozoficzne



po co logiczno-filozoficzne badania nad nauką?



„Łatwiej uprawiać naukę, niż ją rozumieć” (s. 5) [widać to także na przykładzie socjologii]



„W dociekaniach nad nauką nieuświadomiona filozofia jest na ogół gorsza od świadomej” (s. 7)



„Za każdą wielką teorią naukową stoi jakaś filozofia, tylko że najczęściej nie uświadamia sobie tego twórca tej teorii.”

(s. 7)



„Nauka jest poznaniem, które samo siebie tworzy” (s. 7)



pojęcia logiczne i semiotyczne



konotacja a denotacja (desygnaty) pojęcia



definicje treściowe (wyłuszczenie istotnej treści), zakresowe (wymienienie desygnatów), leksykalne (przytoczenie

równoznacznika)



jednoznaczność — analogiczność — wieloznaczność (homonimiczność)

♦

wieloznaczność potencjalna (wyrazu wziętego w oderwaniu) a wieloznaczność aktualna (np. ekwiwokacja)

♦

pojęcia analogiczne (np. a pojęcia nieostre (o nieostrym zakresie np. „młody człowiek”) i niewyraźne (o niejasnej

treści np. „miłość”)



poziom semantyki — nauka jako pojęcie ANALOGICZNE — typy desygnatów pojęcia „nauka”



„nauka” jako element formalny pewnego rodzaju poznania

♦

nauka jako język — układ wyrażeń, struktura systemu wiedzy

♦

nauka jako metoda

♦

nauka jako instytucja — forma organizacyjna pewnej działalności; nauka = społeczna instytucja realizująca syste-

matycznie poznanie przy użyciu racjonalnych środków i odpowiedniej kadry



nauka jako pewnego rodzaju działalność umysłowa lub umysłowo-fizyczna

♦

nauka jako poznanie (podstawowa i pierwotna, stąd ściśle niedefiniowalna, aktywność psychiczna) — czynności o

charakterze odkrywczym
◊ poznanie jako czynność: spostrzeganie, wyobrażanie, ujmowanie intelektualne (w tym: nazywanie), przypomi-

nanie sobie, sądzenie, dowiadywanie się, rozważanie, rozumowanie

◊ poznanie jako rezultat (wytwór) tej czynności: wyobrażenie, pojęcie, sąd, pytanie (oraz ich układy)

⇒  cechy poznania ludzkiego: świadomościowe (czasem nawet refleksyjne), asymilujące, intencyjne, aspektywne
⇒  cecha dyskutowana: transcendentne czy immanentne?
⇒  podmiotowy albo obiektywny charakter wytworu poznania

♦

nauka jako poznanie — o charakterze nieodkrywczym
◊ nauka jako przedmiot uczenia się

⇒ treść poznawcza: wiadomości, dyscyplina, poglądy itd.
⇒ czynności, których wykonywania się uczymy (nauka jazdy, terminowanie); także: morał, wskazówka (taką dam

Ci naukę…)

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011

◊ proces uczenia się: studia, edukacja, lekcja, szkolenie itd.
◊ nauka jako rezultat uczenia się lub nauczania (zasób wiedzy, umiejętność, kunszt itd.)



nauka jako dziedzina kultury



poziom ontologii



problem ontycznego statusu desygnatów pojęcia „nauka”

♦

jaką rzeczywistością jest nauka?
◊ zagadnienie uniwersaliów — tradycyjne rozwiązania:

⇒ nominalizm: nazwy ogólne jedynie skrótem szeregu nazw jednostkowych — nie oznaczają niczego ogólnego

(pogląd związany najczęściej ze skrajnym empiryzmem)

⇒ konceptualizm: nazwom ogólnym odpowiadają pojęcia ogólne, ale nie ma przedmiotów ogólnych
⇒ realizm umiarkowany: nie ma rzeczy ogólnych, ale rzeczywistymi odpowiednikami nazw i pojęć ogólnych są

cechy przysługujące wspólnie wielu przedmiotom konkretnym — np. tomizm

⇒ realizm skrajny: istnieją nazwy, pojęcia i rzeczy ogólne (idee) — np. fenomenologia

◊ teoria supozycji terminów:

⇒  supozycja zwykła: nazwa oznacza konkretny przedmiot („to krzesło jest z drewna”)
⇒  supozycja formalna: nazwa oznacza abstrakt, ideę (np. „krzesło to rodzaj mebla”)
⇒  supozycja materialna: nazwa oznacza samą siebie (np. „krzesło to wyraz dwuwyrazowy”)

♦

nominalistyczne (konkretystyczne) a idealistyczne (ontologiczne, idealne) rozumienie nauki:
◊ nominalizm:

⇒ nauka jako coś konkretnego, zgodnie z nominalizmem, wyraz nauka brany wyłącznie w supozycji zwykłej —

układ czynności uczonego w danym czasie (myśli, zabiegi itp.) albo zbiór rzeczywiście żywionych sądów (prze-

konań, przypuszczeń itd.); nauka = rzeczywistość psychiczna (konkretyzm psychologistyczny): „nie ma nauki

w ogóle, jest nauka czyjaś albo nasza”

⇒ nominalizm właściwy (epistemologia nastawiona semiotycznie, filozofia analityczna): nauka = zespół zdań fak-

tycznie wypowiedzianych lub napisanych, traktowanych niemal jako przedmioty fizyczne powiązane formal-

nymi relacjami (nauka = książka)

◊ realizm:

⇒ ontologiczne albo idealne ujęcie nauki: nauka – abstrakt lub hipostaza tak operacji badawczych i systematyzu-

jących, jak sądów logicznych i problemów (kierunki platonizujące, antypsychologizm: Frege, Husserl, Popper)



poziom epistemologii



źródła i granice poznania naukowego

♦

problem określenia funkcji, jaką pełni w poznaniu czynnik receptywnoempiryczny i twórczoteoretyczny
◊ twórczość czy odkrywanie? (czy możliwy jest algorytm odkrywania? heurystyka a uzasadnienie)
◊ problem wyznaczenia dopuszczalnych przedmiotów i celów nauki



wieloznaczność podstawowych pojęć związanych z nauką:



doświadczenie (empiria)



wyjaśnienie

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011

2. „MYŚLENIE NAUKOWE” A INNE SPOSOBY UJMOWANIA ŚWIATA



Nauka a magia, mitologia, religia



Nauka a technika



Nauka a mądrość



Nauka a sztuka



Nauka a filozofia



Nauka a „wiedza potoczna”

L.p.

Wiedza potoczna

Wiedza naukowa

utylitaryzm — selekcja treści pod kątem użyteczności,

związek z wartościami

abstrahowanie od ludzkich wartości (poza wartościa-

mi poznawczymi) — ale możliwość zastosowań prak-

tycznych

subiektywizm (m.in. zależność od przebiegu indywi-

dualnej biografii)

obiektywizm (dążenie do maksymalnej obiektywno-

ści)

charakter przypadkowy (spontaniczny)

systematyczność:

(a) planowe zbieranie danych

(b) usystematyzowany charakter wyników

konkretność

abstrakcyjność i ogólność [patrz niżej]

niedokładność

dążenie do maksymalnej ścisłości i dokładności

niekoherencja: tolerowanie mętności, a nawet

sprzeczności

koherencja — eliminacja sprzeczności (jako jeden z

mechanizmów postępu w nauce)

wieloaspektowość

wyspecjalizowany charakter

„podejście” „syntetyczne”

podejście analityczne

fragmentaryczność

dążenie do unifikacji

10.

zatrzymywanie się na powierzchni zjawisk

„pogłębiony”, wyjaśniający charakter

11.

brak dbałości o należyte uzasadnienie (elementy irra-

cjonalne, wiara itd.)

dążenie do jak najmocniejszego, racjonalnego uza-

sadnienia (na drodze empirycznej lub dedukcyjnej)

12.

aktualna niepowątpiewalność, niepodważalność

fallibilizm (prowizoryczność, niepewność, hipotetycz-

ny charakter); samokorektura

2. CHARAKTERYSTYKA NAJCZĘŚCIEJ WYMIENIANYCH OGÓLNYCH CECH WIEDZY NAUKOWEJ (TEORII NAUKOWYCH)



niesprzeczność (spójność — eliminacja ewentualnych sprzeczności)



obiektywność



abstrakcyjność



abstrakcja — jako proces umysłowy

♦

POJĘCIA: denotacja (klasa desygnatów) a konotacja (zbiór cech)



przedmiot twierdzeń (teorii) — abstrakcyjne stany rzeczy (posługiwanie się abstrakcyjnymi pojęciami)

♦

abstrakcja a idealizacja
◊ teoria naukowa nie odnosi się do obiektów rzeczywistych
◊ teoria kreuje abstrakcyjny świat złożony z abstrakcyjnych, teoretycznych obiektów, których istnienia nie deter-

minują parametry czasu i przestrzeni

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011

♦

np. twierdz. fizyki mówiące o ruchu punktów materialnych w czterowymiarowej przestrzeni, ruch jednostajny

prostoliniowy itd.



abstrakcyjność jako bezwzględna cecha teorii (teoria jest albo nie jest abstrakcyjna)



ogólność



odnosi się do zakresu teorii



zakres (dziedzina) teorii (twierdzeń) — np. teorie ogólne, średniego zasięgu i szczegółowe w socjologii; teoria spadku

swobodnego a teoria powszechnego ciążenia itd.



względna cecha teorii — stopnie ogólności



uniwersalność



odnosi się do relacji między teorią a światem rzeczywistym



trafność teorii niezależna od miejsca i czasu (okoliczności historycznych)



cecha stopniowalna (im więcej empirycznych potwierdzeń w różnych systemach rzeczywistych, tym większa uniwer-

salność)



systematyczność



teoretyczność



ścisłość  dookreślenie znaczenia pojęć



rzetelność (wiarygodność)



dążenie do jak najpełniejszej empirycznej (lub dedukcyjnej) kontrolowalności (weryfikacji) twierdzeń  liczenie i mie-

rzenie



perspektywiczność wszelkiego poznania

3. HISTORYCZNY ROZWÓJ POZNANIA NAUKOWEGO I SAMEGO POJĘCIA NAUKI — ZARYS:



Początki: starożytna Grecja



nowe pytanie



Średniowiecze: komentarze



Przełom renesansowy

4. PODZIAŁ (TYPOLOGIA) NAUK



nauki formalne i realne (empiryczne)



dedukcja — indukcja



a priori — a posteriori



racjonalizm — empiryzm



sądy analityczne — sądy syntetyczne itd.

ITERATURA

—

HASŁA SŁOWNIKOWE I ENCYKLOPEDYCZNE

1. Honderich T. (red.), Encyklopedia filozofii, t. I-II, Zysk i S-ka, Poznań 1998-1999, hasła: „Nauka, historia filozofii”, „Nauka, problemy filozoficzne”,

„Nauka, sztuka i religia”, „Naukowa metoda”, „Filozofia i nauka”, „Wiedza”, „Fallibilizm” i in.

2. Powszechna encyklopedia filozofii, hasła: filozofia nauki, nauka

ITERATURA

1. Kamiński S., Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk, TN KUL, Lublin 1992 (wyd. IV, poprawione), Wstęp i rozdz. I: „Wieloznaczność termi-

nu nauka”, ss. 5-46)

2. Chischolm R. M., Teoria poznania, Daimonion, Lublin 1994

ITERATURA DODATKOWA

1. Francuz P., Mackiewicz R., Liczby nie wiedzą, skąd pochodzą. Przewodnik po metodologii i statystyce nie tylko dla psychologów, KUL, Lublin 2005

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011

Gene

za i charakterystyka nauki nowożytnej i współczesnej.

Rola filozoficznego consensus omnium w nauce

1. NIEMOŻLIWOŚĆ PODANIA HISTORYCZNIE ADEKWATNEJ DEFINICJI NAUKI [vide następny temat]:



u podłoża każdej definicji – ideał poznania naukowego

2. STAROŻYTNY IDEAŁ NAUKI:



Arystoteles



empiryzm, ale oddzielenie empirii od matematyki (przyrodoznawstwo j a k o ś c i o w e )  ideał przeszczepiony na-

uce średniowiecznej (przy odpowiedniej zmianie kontekstu, oczywiście)



nauka dociera do istoty rzeczy — składnikami wiedzy naukowej wyłącznie zdania:

♦

ogólne

♦

prawdziwe

♦

konieczne
◊ stwierdzające coś, co nie może nie być
◊ koniecznie prawdziwe

♦

„gwaranci” wiedzy:
◊ struktura umysłu (intuicja) — niedyskursywny sposób przechodzenia od tego, co jednostkowe, do tego, co

ogólne

◊ metoda wnioskowania dedukcyjnego (sylogistyka)



rozdział: epistéme i dóxa, epistéme i téchne.

3. NOWOŻYTNY IDEAŁ NAUKI:



wbrew pozorom: wcale nie przejście od spekulacji do empirycznego badania faktów



niemożliwość przeprowadzania ścisłych pomiarów (np. Galileusz i ruch wahadła czy kul — klepsydra wodna)



nie eksperymenty, ale budowa odpowiedniej (nowej) abstrakcyjnej aparatury pojęciowej



nie odkrywanie nowych

faktów, ale nowa interpretacja znanych faktów (np. idea grawitacji, ruchu bezwładnego itp.)



waga matematyzacji ontologii;



r o z u m o w a n i e , a nie indukcyjne uogólnienia źródłem podstawowych pojęć i teorii;



obserwacja a eksperyment  waga zastosowania przyrządów pomiarowych (narzędzie a przyrząd)  legitymizacja

poznania pośredniego:

♦

„

R O Z D W O J E N I E Ś W I A T A

” na bezpośrednio i pośrednio jedynie obserwowalny;

◊  koncentracja na abstrakcyjnych tworach, a nie realnych rzeczach (np. w mechanice: ruch punktów material-

nych w przestrzeni geometrycznej);

◊   problem ontologicznego statusu świata niepostrzegalnego;
◊   zakwestionowanie poznania bezpośredniego (a tym samym zdrowego rozsądku);
◊   legitymizacja poznania pośredniego  traktowanie zmysłów jak przyrządów;

◊  powiązanie techniki z teorią (teleskop, zegar) – na razie in nuce;



nowa epistemologia: założenie o autonomii podmiotu poznającego (consensus omnium nauki nowożytnej aż do XIX

w.):



podmiot = zewnętrzny obserwator — niezależny od tradycji, warunków historycznych, doświadczenia osobniczego;

♦

teoretyczne konsekwencje nowej epistemologii

♦

uzasadnienie (ideologiczne) instytucjonalnej niezależności nauki
◊ ujmowania kryteriów racjonalności wyłącznie w kategoriach epistemologicznych

⇒ sprowadzenie filozofii nauki do metodologii [epistemologii — epistemologia = teoria poznania naukowego?]

◊ praktyczne konsekwencje nowożytnego ideału nauki:

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011

⇒  powstanie kultury naukowej — z założenia dynamicznej (ideał postępu!)
⇒  stopniowa instytucjonalizacja nauki — powstanie środowiska ludzi nauki
⇒  uznanie ideologii scjentystycznej

4. PROBLEMY Z NAUKĄ WSPÓŁCZESNĄ:



od poł. XIX w. — sproblematyzowanie nowożytnego ideału nauki — dwa procesy:



podważenie przez sam rozwój wiedzy jej epistemologicznych podstaw [vide punkt…]

♦

zakwestionowanie nauki jako obiektywnego, niczym nie zapośredniczonego obrazu świata i ucieleśnienia ludzkiej

racjonalności
◊ zmiana miejsca nauki w globalnej strukturze społecznej [vide punkty ……… powyżej]

♦

zakwestionowanie nauki jako bezwzględnego dobra w rozwoju ludzkości



procesy zaawansowanej instytucjonalizacji i profesjonalizacji nauki i ich skutki



naukowiec nie uczony-amator, ale raczej chałupnik oferujący swą siłę roboczą



zmiana stosunku między teorią a praktyką



narodziny kultury technokratycznej:

♦

zmiana lokalizacji i adresata badań naukowych:
◊ coraz więcej uczonych zatrudnionych w przemyśle, a nie w szkołach wyższych
◊ adresatem badań nie tylko koledzy po fachu, ale instytucje finansujące badania

⇒ kryterium prawdziwości wiedzy wypierane przez użyteczność — wartość stopniowalną i zrelatywizowaną do

odbiorcy i okoliczności

◊ powstanie „polityki naukowej” [i ekonomiki naukowej — zob. np. podział dyscyplin naukoznawczych u Kamiń-

skiego]

⇒ zdezaktualizowanie się norm etosu naukowego — sytuacja uczonego moralnie konfliktowa, działalność na-

ukowa (jak każda inna) moralnie ambiwalentna



PROBLEMY ETYCZNE

: ewolucja samowiedzy uczonych;



racjonalność nauki zaczyna być oceniana ze względu na funkcje, jakie spełnia ona w kulturze



zakwestionowanie sta-

rej koncepcji „nauki bez granic”

♦

nie opinia publiczna podporządkowana Nauce (= Prawdzie, = Mądrości, = Dobru), ale odwrotnie — spór aksjolo-

giczny



w e w n ę t r z n e źródło kryzysu nowożytnego ideału nauki: odkrycia fizyki, fizjologii, psychologii, socjologii itd. 

problemy:



czym de facto jest nauka?

♦

skutecznym narzędziem przystosowania gatunku?

♦

instrumentem manipulowania przedmiotami i symbolami?

♦

zespołem twierdzeń akceptowanych ze względu na zgodność z uznanymi konwencjami językowymi, nie podlegają-

cym ocenie w kategoriach prawdy i fałszu?

ITERATURA

1. Amsterdamski S., Nauka, [w:] A. Kłoskowska (red.), Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, Wrocław 1991

ITERATURA

—

HASŁA SŁOWNIKOWE I ENCYKLOPEDYCZNE

1. Honderich T. (red.), Encyklopedia filozofii, t. I-II, Zysk i S-ka, Poznań 1998-1999, hasła: „Nauka, historia filozofii”, „Kopernik”, „Lamarck”, „Kosmolo-

gia”

2. Powszechna Encyklopedia Filozofii, hasła: Kopernik, Galileusz, eter, filozofia nauki

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011

Filozoficzne rekonstrukcje i wyjaśnienia

rozwoju wiedzy naukowej

1. Z D R O W O R O Z S Ą D K O W Y pogląd na naukę: uznawana społecznie wartość nauki (pozytywny wydźwięk epitetu

„naukowy”), przy nieznajomości zasad jej funkcjonowania.

2. N A I W N Y I N D U K C J O N I Z M (radykalny empiryzm, weryfikacjonizm):



podstawowe zasady:



podstawa nauki: zbiór szczegółowych zdań obserwacyjnych (odnoszących się do pojedynczych zjawisk lub stanów rze-

czy w określonym miejscu i czasie) —

BAZA EMPIRYCZNA

(odróżniana od zbioru zdań teoretycznych);



zdania szczegółowe (źródło lub podstawa uzasadnienia wiedzy)  uogólnienie – indukcja  zdanie ogólne (prawo,

teoria)  dedukcja  przewidywania i wyjaśnienia [‘idealny obraz nauki” 32-33, zasada indukcji: 35];



indukcja a dedukcja;



warunki poprawności indukcji: duża ilość obserwacji, różnorodne warunki, brak obserwacji przeczących zdaniu ogól-

nemu;



problem

DEMARKACJI

♦

KRYTERIUM DEMARKACJI

empiryczna weryfikowalność (weryfikacyjna teoria znaczenia; twierdzenia metafizyczne =

bezsensowne; absolutyzacja faktów);

♦

KRYTERIUM OCENY TEORII

: stopień indukcyjnego potwierdzenia przez uznane fakty; kryterium uniwersalne i ahistorycz-

ne (racjonalizm);



zalety indukcjonizmu: prostota, odpowiadanie potocznemu rozumieniu nauki, potwierdzenie obiektywności wiedzy;



kłopoty z indukcjonizmem:



problem uzasadnienia zasady indukcji — „

PROBLEM INDUKCJI

”:

♦

logiczna zawodność (przy prawdziwych przesłankach może prowadzić do fałszywych wniosków — Russella przykład

indyka-indukcjonisty);

♦

petitio principi przy próbie uzasadnienia z doświadczenia (przez zaobserwowanie jej skuteczności w wielu sytu-

acjach);

♦

niedookreśloność zwrotów: „duża ilość obserwacji”, „różnorodne warunki”: jaka zmiana warunków jest istotna?

możemy to wiedzieć tylko z teorii;
◊ próby ratowania indukcji:

PRAWDOPODOBIEŃSTWO

(„pewność zastąpiona dokładnością” — Latatos):

⇒ indukcja prowadzi do wiedzy nie pewnej, ale prawdopodobnej; nie usuwa to problemów: zerowe prawdopo-

dobieństwo zdań ogólnych;

◊ możliwe reakcje na problem indukcji:

⇒ przyjęcie, że nauka jest sprawą wiary (nie można jej uzasadnić w racjonalny sposób);
⇒ uzasadnienie zasady indukcji dzięki innym racjom, niż logika i doświadczenie — tym bardziej, że wiele innych

koncepcji nauki także wymaga przyjmowania dodatkowych założeń [analogia z demokracją (?)];

⇒ uznanie, że nauka nie opiera się na indukcji;



problem

BAZY EMPIRYCZNEJ

(dwa założenia: nauka wychodzi (powinna wychodzić) od obserwacji; obserwacja stanowi

b e z p i e c z n ą podstawę do wyprowadzania wiedzy);

♦

to, co widzi obserwator zależy nie tylko od obrazu na siatkówce – rola oczekiwań, wiedzy i doświadczenia [np.:

przestrzenne widzenie rysunków: 47; Kozielecki: 88; zdjęcia rentgenowskie; która linia biegnie w górę: „/” czy „\”?

— przesądza często kierunek pisma; widzenie barw w różnych kulturach, piosenka zza ściany itd.];

♦



„prywatne” i „publiczne” z d a n i a o b s e r w a c y j n e — nie rozwiązuje to problemu:

◊ rola interpretacji obserwacji [radziecki naukowiec i mucha, która głuchnie po urwaniu skrzydełek i nóżek];
◊ uwikłanie zdań obserwacyjnych w teorię  ich o b a l a l n o ś ć [przykład z kredą: 54-55, zdanie Keplera:

57];

◊ waga obserwacji zależy także od teorii, którą mają dowieść lub obalić;

TEKST : A. Chalmers, Czym jest to co zwiemy nauką?, Siedmioróg, Wrocław 1993, rozdz. I-VIII oraz XII (lub — najlepiej — całość).

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011



podsumowanie:

♦

3 rodzaje uwarunkowań postrzegania:
◊ indywidualne (odchylenia w funkcjonowaniu aparatu poznawczego, wpływ indywidualnych doświadczeń, nie-

których elementów wiedzy itd.) — eliminowalne dzięki wymogom intersubiektywnej metody, zastosowaniu

przyrządów itp.;

◊ gatunkowe (wpływ „normalnie” funkcjonującego aparatu poznawczego na treść i zakres wiedzy; co w naszej

wiedzy uwarunkowane jest naturą podmiotu) — tradycyjne stanowiska epistemologiczne: realizm naiwny, re-

alizm krytyczny, idealizm poznawczy; uwarunkowania nieuniknione, ale w metodologii można je pominąć,

uznając, iż bez względu na ich zasięg — to one konstytuują „przedmioty” naszego poznania, są więc obecne w

„gołych” „faktach empirycznych”;

◊ społeczno-kulturowe (aparat pojęciowy, język itd.) — problem: czy da się je eliminować (odpowiedź radykalne-

go empiryzmu: TAK);

♦

zdania ściśle obserwacyjne (nie wymagające dalszego uzasadnienia) nie istnieją  konwencjonalizm.

♦

odróżnienie przedmiotu samego w sobie od przedmiotu poznania (badania);

♦

zależność między bazą empiryczną a teoriami nie jest jednostronna, ale obukierunkowa;

♦

relatywny (historycznie i w stosunku do teorii) charakter odróżnienia terminów (i zdań) empirycznych od teore-

tycznych.

3. F A L S Y F I K A C J O N I Z M K. R. POPPERA (1902-1994):



podstawowe zasady:



argument logiczny: nie ma weryfikacji (lub określonego prawodpodobieństwa) teorii ogólnej; można ją tylko sfalsyfi-

kować;



metoda nauki = m e t o d a p r ó b i b ł ę d ó w (nauka wychodzi od problemów):

♦

założenie: podmiot wyposażony w intuicję twórczą, pozwalającą mu tworzyć (z niczego?) hipotezy (ogólne teorie);



określenia koncepcji Poppera:

♦

racjonalizm krytyczny (racjonalny krytycyzm)

♦

dedukcjonizm (antyindukcjonizm)

♦

falsyfikacjonizm (eliminacjonizm)

♦

hipotetyzm (fallibilizm)

♦

„probabilizm” [nieporozumienie?];



K R Y T E R I U M D E M A R K A C J I

: falsyfikowalność nie obalonych teorii [przykłady];

K R Y T E R I U M O C E N Y

T E O R I I

: stopień falsyfikowalności (ilość potencjalnych falsyfikatorów), a także (co związane z tym) jasności i precy-

zji [Chalmers: nieporozumienie z prędkościami światła: 299,8 tys. km/s rzekomo „falsyfikowalna” w większym stopniu

niż 300 tys. km/s: 70];

♦

kryterium uniwersalne i ahistoryczne (jak w indukcjonizmie; racjonalizm)

♦

zrazu odrzucenie modyfikacji ad hoc — później: dopuszczalne uzupełnienia o hipotezy „ratunkowe”, jeśli nowa

teoria będzie ogólniejsza i/lub ściślejsza i/lub prostsza od poprzedniczki (tj. jeśli modyfikacja zapewni wzrost stop-

nia obalalności):
◊ obalalność zapewniona nie samą logiką i doświadczeniem, ale i metodologicznymi (etycznymi?) decyzjami ba-

dacza;



POSTĘP W NAUCE

: problemy  hipotezy  próby falsyfikacji  nowe problemy;

♦

PERMANENTNA REWOLUCJA

—

między kolejnymi hipotezami nie musi być (i nie ma) ciągłości;

♦

hipotezy winny być m a k s y m a l n i e r y z y k o w n e [jak w totolotku] = posiadać jak najwięcej potencjal-

nych falsyfikatorów;

♦

„trzy światy” Poppera; historia „świata 3” („bez podmiotu poznającego”) z konieczności logiką jego rozwoju;



koncepcja prawdoupodobnienia (obrona korespondencyjnej teorii prawdy w fizyce):

♦

wszystkie teorie „fałszywe”, ale jedne zawierające mniej fałszywych, a więcej prawdziwych konsekwencji niż inne

(np. teoria Newtona bliższa „prawdy”, niż Galileusza);

♦

O B I E K T Y W I Z M W I E D Z Y

— wiedza w sensie obiektywnym niezależna od podmiotu;



rozróżnienie wprowadzone przez L

AKATOSA

— falsyfikacjonizm:

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011

♦

(1) dogmatyczny (baza empiryczna niepowątpiewalna)

♦

(2) (metodologiczny) naiwny (falsyfikacja jedynym cennym wynikiem eksperymentu)

♦

(3) wyrafinowany (liczy się także potwierdzenie; nie ma falsyfikacji przed pojawieniem się teorii konkurencyjnej):



problem: który falsyfikacjonizm reprezentuje Popper? [L

AKATOS

: (3); krytycy, np. A

MSTERDAMSKI

: (2), przynajmniej na

etapie LSD]



problemy z naiwnym falsyfikacjonizmem



zarówno indukcjonizm, jak i falsyfikacjonizm: świadome wyłączenie z nauk empirycznych twierdzeń matematyki i logi-

ki;



eliminacja z nauki wszelkich hipotez egzystencjalnych oraz praw statystycznych;



problem

PORÓWNYWALNOŚCI STOPNI FALSYFIKACJI

(nieskończona liczba falsyfikatorów) [choć porównanie jest możliwe, jeśli

jedna teoria wynika z drugiej (ta druga, jako ogólniejsza, jest w wyższym stopniu falsyfikowalna)];



falsyfikacja śmiałych hipotez nic nie daje; liczy się albo doświadczalne

P O T W I E R D Z E N I E

(co nie znaczy udowod-

nienie!) hipotezy śmiałej, albo

O B A L E N I E

o s t r o ż n e j (przykład: odkrycie Neptuna jako wyjaśnienie zakłóceń

orbity Urana)

[UWAGA na właściwe rozumienie słów „śmiały” i „ostrożny” — chodzi o ilość potencjalnych falsyfikatorów!]

♦ 

stąd: falsyfikacjonizm

WYRAFINOWANY

(nadal jednak nie uznaje się możliwości ostatecznej weryfikacji hipotezy);

♦

hipoteza śmiała a ostrożna (faktyczne kryterium: stosunek do ogólnego tła wiedzy);



ZALEŻNOŚĆ ZDAŃ OBSERWACYJNYCH OD TEORII



„omylność” falsyfikacji (co odrzucić: teorię czy obserwację? przykład: ko-

nieczność siły do ruchu u Arystotelesa)

♦

ZŁOŻONOŚĆ TEORII I SYTUACJI EKSPERYMENTALNYCH

: co odrzucić, teorię czy założenia towarzyszące? (np. teleskop czy teorię

na temat ruchu planet?); [przykład Lakatosa, 94];

♦

próby ratowania falsyfikacjonizmu:
◊ rozróżnienie prywatnych i publicznych zdań obserwacyjnych — niewiele to daje  uznanie przez Poppera

konwencjonalnego charakteru zdań bazowych (ich przyjęcie zależy od decyzji czy ugody; zdanie obserwacyjne

jest przyjmowane, jeśli jest w stanie przetrwać testy — baza empiryczna to g r z ę z a w i s k o [92]);

⇒ nie ma zatem konkluzywnej falsyfikacji teorii



raczej „postawienie w stan p o d e j r z e n i a ” niż falsyfi-

kacja;

⇒ konwencjonalizm (w podwójnym zakresie: uznania pewnych zdań za obserwacyjne; odrzucania testowanej

teorii, a nie w i e d z y t o w a r z y s z ą c e j (konwencjonalność samego ich oddzielenia));

–

de facto: próba ratowania koncepcji filozofii nauki ograniczonej do kontekstu uzasadnienia;



problemy z

PRAWDOUPODOBNIENIEM

(i z korespondencyjną koncepcją prawdy w nauce):

♦

zawartość prawdziwa teorii oceniana z punktu widzenia teorii późniejszej — zawsze równa 0 (chyba, że przyjąć

stanowisko instrumentalistyczne, które jednak znosi rozumienie nauki jako drogi prawdy);

♦

aspiracje realistyczne, ale koncepcja prawdoupodobnienia — i n s t r u m e n t a l i s t y c z n a [...........];



HISTORYCZNA NIEADEKWATNOŚĆ

falsyfikacjonizmu [jednak: z założenia rekonstrukcja l o g i c z n a , nie historyczna]:

♦

gdyby uczeni przestrzegali falsyfikacjonizmu, najlepsze teorie nie mogłyby być przyjęte (nadmierny krytycyzm);

♦

przykład — rewolucja Kopernikańska: „fakty” przemawiające przeciw teorii Kopernika: argument wieży (nie uzna-

wano ruchu bezwładnego), dlaczego przedmioty nie spadają z Ziemi? itd.



cechy wspólne indukcjonizmu — w wersji skrajnej (weryfikacja) albo umiarkowanej (sprawdzalność-

uprawdopodobnienie) oraz falsyfikacjonizmu:



ograniczenie filozofii nauki (metodologii) do badania problematyki logicznej (kontekstu uzasadnienia);

♦

traktowanie rozwoju nauki jako procesu autonomicznego, przebiegającego na mocy immanentnych mu prawidło-

wości



rozszczepienie dziejów nauki na „historię wewnętrzną” (świata 3) i „historię zewnętrzną”;

♦

wiara w możliwość odkrycia p o n a d h i s t o r y c z n e g o kryterium oddzielającego naukę od nienauki;



idea wrażliwości na werdykt doświadczenia, jako linii demarkacyjnej oddzielającej naukę i nienaukę (przekonanie, iż

empiryczny charakter nauki = uznawanie wyłącznie twierdzeń wrażliwych na empirię);

4. PODSUMOWANIE: POPPER ANTYPOZYTYWISTĄ CZY NEOPOZYTYWISTĄ?

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011

PRZECIW

IEŃSTWIE DO WERYFIKACJONIZMU

…

ALE

ODOBNIE JAK W INDUKCJONIZMIE

…

•

odrzucenie skrajnego empirycyzmu (logicznego

empiryzmu)



•

świadome wyłączenie (choć w oparciu o inne kryterium)

z nauk empirycznych twierdzeń nie odnoszących się do

empirii — m.in. matematyki i logiki

•

rezygnacja z prób wyznaczania metodotologii

heurystycznej (intuicja)



•

ograniczenie filozofii nauki (metodologii) do badania

problematyki logicznej (kontekstu uzasadnienia)

•

odrzucenie kryterium weryfikowalności, zarówno

jako kryterium demarkacji, jak i (tym bardziej)

sensownośći twierdzeń



•

wiara w możliwość odkrycia p o n a d h i s t o -

r y c z n e g o kryterium oddzielającego naukę od nie-

nauki;

•

odrzucenie indukcji i idei niewzruszonej bazy

obserwacyjnej



•

doświadczenie nadal naczelnym arbitrem: traktowanie

rozwoju nauki jako procesu autonomicznego, przebiega-

jącego na mocy immanentnych prawidłowości  rozsz-

czepienie dziejów nauki na „historię wewnętrzną”

(świata 3) i „historię zewnętrzną”;

•

odrzucenie idei niewzruszonej bazy obserwacyjnej

jako źródła weryfikacji wiedzy teoretycznej

(pierwotność teorii wobec obserwacji)



•

idea wrażliwości na werdykt doświadczenia, jako linii

demarkacyjnej oddzielającej naukę i nienaukę (przeko-

nanie, iż empiryczny charakter nauki = uznawanie wy-

łącznie twierdzeń wrażliwych na empirię);

•

nacisk na falsyfikację i odrzucenie idei weryfikacji

(np. przez indukcję)



•

powrót idei potwierdzania wiedzy w pojęciach korrobo-

racji, konfirmacji, prawdoupodobnienia

4. TEORIE JAKO S T R U K T U R Y — T. S. KUHN (1922-1996):



podstawowe zasady:



dążenie (wspólne Kuhnowi i Lakatosowi) do adekwatności historycznej;



dalej jednak (w przeciwieństwie do Lakatosa): p o j e d y n c z e teorie jako struktury;



nacisk na czynniki psychologiczne i socjologiczne (relatywizm?);

♦

brak uniwersalnych kryteriów wyboru pomiędzy teoriami; wybór zależny od uznawanych wartości;

♦

schemat rozwoju nauki:

PRE

NAUKA



NAUKA NORMALNA

(rozwijanie jednego paradyg-

matu)



KRYZYS

(anoma-

lie!)



REWOLUCJA

(zmiana para-

dygmatu, zerwanie ciągłości

w rozwoju wiedzy)



NOWA NAUKA NORMAL-

…



PARADYGMAT

: kierowanie „rozwiązywaniem łamigłówek” (ustala standardy właściwej pracy w ramach nauki normalnej);

♦

niedefiniowalność i nieprecyzyjność

PARADYGMATU

; typowe składniki (znaczenia) paradygmatu:

◊ jasno sformułowane p r a w a i z a ł o ż e n i a t e o r e t y c z n e (jak w „twardym rdzeniu” u Lakato-

sa);

◊  typowe  s p o s o b y   s t o s o w a n i a   p r a w   w różnych sytuacjach teoretycznych;
◊  i n s t r u m e n t a r i u m   naukowe i techniczne sposoby odnoszenia praw paradygmatu do świata;
◊  określona  s t r u k t u r a   p o j ę c i o w a , poprzez którą oglądany jest świat („okulary”, „punkt widzenia”,

„mapa”, „sieć” — zawsze jesteśmy „niewolnikami” jakiegoś paradygmatu);

◊ bardzo ogólne z a ł o ż e n i a m e t a f i z y c z n e i e p i s t e m o l o g i c z n e (np. światopogląd

mechanicystyczny) oraz zalecenia metodologiczne (np. „Staraj się dopasować paradygmat do świata przyrody”);

◊ w i e d z a u k r y t a

Ang. tacit knowledge — termin M. Polanyi.

;

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011

♦

niedookreśloność  możliwość stosowania paradygmatu na odmienne sposoby (in plus);

♦

KRYTERIUM

„

DEMARKACJI

”:

istnienie paradygmatu ( nauka normalna, dojrzała = nauka tout court);

◊ odróżnienie nauki od nie nauki mniej ważne i bardziej arbitralne niż w poprzednich koncepcjach — co jest na-

uką, zależy od decyzji uczonych (decyzja uznania paradygmatu);

◊

de facto: nauka normalna pojęciem pierwotnym dla paradygmatu, a nie odwrotnie (circulus vitiosus?);

♦

nauka normalna = rozwiązywanie łamigłówek (teoretycznych i eksperymentalnych) zgodnie z regułami paradygma-

tu;
◊ konieczność bezkrytycznego przyjmowania paradygmatu przez uczonych (brak różnicy w kwestiach podstawo-

wych);

◊ niepowodzenie = anomalia, a nie falsyfikacja paradygmatu;
◊ niedookreśloność paradygmatu  przekazywanie paradygmatu poprzez praktykę naukową; potrzeba doprecy-

zowania paradygmatu w przypadku zagrożenia paradygmatem konkurencyjnym;

◊ paradygmat całością samopotwierdzającą się



nie sposób porzucić go „od wewnątrz”, w drodze logicznej kry-

tyki  konieczne: 1) spojrzenie od zewnątrz, z perspektywy innego paradygmatu; 2) argumenty perswazyjne)



KRYZYS I REWOLUCJA

♦

nieuniknioność anomalii (problemów rodzonych przez sam paradygmat, ale nierozwiązywalnych za jego pomocą);

♦

anomalie stają się poważne, gdy:
◊ uderzają w same podstawy paradygmatu i nie dają się usunąć (np. komety w doskonałym kosmosie Arystotele-

sa)

◊  czyni je takimi pilna potrzeba społeczna (np. potrzeba reformy kalendarza w czasach Kopernika);
◊  szczególnie długo wymykają się rozwiązaniom;
◊  jest ich duża ilość;

♦

kryzys:
◊ charakterystyka psychologiczna:

⇒  „uświadomiony  b r a k   b e z p i e c z e ń s t w a   zawodowego” („zaraźliwa panika” — Lakatos);
⇒  stopniowe  r o z l u ź n i e n i e   r e g u ł   rozwiązywania problemów;
⇒  obrona  i n n o w a c j i   (trudna w ramach paradygmatu)  dysputy filozoficzne i metafizyczne;
⇒  wyrazy  n i e z a d o w o l e n i a   z paradygmatu i niepokoju wśród uczonych;
⇒  pogłębienie kryzysu przez pojawienie się  p a r a d y g m a t u   k o n k u r e n c y j n e g o ;

◊ brak zaufania do paradygmatu  jego podważenie i osłabienie  czas rewolucji;

♦

rewolucja:
◊ nowy paradygmat (przerwanie ciągłości rozwoju wiedzy); różnice między paradygmatami = „życie w innych

światach”:

⇒ rozpatrywanie świata jako obiektu złożonego z zupełnie różnych rzeczy (np. podzielony świat Arystotelesa i

jednolity w późniejszych paradygmatach; uznanie przez Lavoisiera roli tlenu w spalaniu w miejsce flogistonu;

wyeliminowanie Maxwellowskiego eteru przez Einsteina);

⇒ uznanie za sensowne zupełnie różnych pytań (np. pytanie o masę planet, heretyckie na gruncie arystoteli-

zmu);

⇒ odmienne, niewspółmierne standardy oceny;

◊ porzucenie paradygmatu na rzecz innego = raptowny przeskok, „gestalt switch”, zmiana wyznania;

⇒ brak racjonalnych (czysto logicznych) przesłanek zmiany paradygmatu;

–

konieczność dokonania wyboru spośród licznych czynników zaangażowanych w ocenę teorii nauko-

wych (poprawność przewidywań — zwł. ilościowych, prostota, związek z potrzebami społecznymi,

możność rozwiązania danego problemu itd. — wartości uznawane przez daną społeczność naukową,

poddające się więc analizie psycho- i socjologicznej);

–

odmienne w różnych paradygmatach standardy oceny, zasady metafizyczne itp.;

–

rewolucje naukowe przyrównane do przewrotów politycznych  wybór pomiędzy paradygmatami

wyborem pomiędzy niewspółmiernymi sposobami życia społecznego;

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011

⇒ czynniki zmiany paradygmatu przedmiotem badań psychologicznych i socjologicznych;
⇒ rewolucja naukowa (zmiana paradygmatu) jako zmiana rozkładu lojalności wśród uczonych;



koncepcja Kuhna — nie tylko opis, ale i teoria nauki:

♦

rewolucja alternatywą dla kumulatywistycznego pojęcia postępu (w indukcjonizmie);



problemy:



relatywizm (?) — mimo deklaracji antyrelatywistycznych (kryterium — zdolność rozwiązywania problemów);

♦

argumentacja Kuhna, że nie jest relatywistą, mało przekonująca:
◊ istnieje postęp, ale — wedle Kuhna — nie jest to postęp ku p r a w d z i e

◊ czasem decydują kryteria „estetyczne” — większa „elegancja” czy „prostota” teorii;

;

◊ kłopoty z nierelatywistycznym rozumieniem postępu w nauce jako rosnącej zdolności teorii do rozwiązywania

problemów: przecież to, co jest w ogóle uznawane za problem (łamigłówkę) zależy od danego paradygmatu!

◊ brak jednolitego algorytmu wyboru teorii — liczą się różne wartości uznawane przez różnych uczonych; ich de-

cyzje mogą być różne w tej samej sytuacji;

♦

brak podstaw do oceny standardów przyjmowanych przez uczonych; ich decyzja ostatecznym kryterium naukowo-

ści, nie podlegającym dalszej ocenie [a gdyby wszyscy oszaleli?];

♦

nie tyle dowód, że nauka jest lepsza od innych typów poznania, co (jak u Lakatosa) założenie tego faktu; nauka

wzorcem racjonalności, nie odwrotnie



nacisk na możliwość utrzymania jednego paradygmatu + przekonanie, że nauka współczesna jest uosobieniem racjo-

nalności  konserwatyzm, niedocenianie wagi krytyki w nauce (zarzut Poppera); niedocenianie wagi konkurencji mię-

dzy programami badawczymi (Lakatos); w konsekwencji: zaliczenie do nauki organizacji przestępczych i filozofii oks-

fordzkiej (Feyerabend) [146];

[146]



różne stopnie ogólności paradygmatów



trudność ze stwierdzeniem, kiedy mamy do czynienia ze zmianą na nowy, a

kiedy jedynie z modyfikacją paradygmatu [Amsterdamski, MDM]

5. METODOLOGIA N A U K O W Y C H P R O G R A M Ó W B A D A W C Z Y C H — I. LAKATOS (1922-1974)



podstawowe zasady:



analizy historyczne oraz zależność pojęć od teorii dowodzą, że ewolucja nauki ma charakter s t r u k t u r a l n y ;



metodologia programów badawczych (MPB) w założeniach nie tylko adekwatnym o p i s e m , ale i najlepszym n a -

r z ę d z i e m zbliżania się do prawdy w nauce (obrona racjonalności nauki):

♦

MPB — uniwersalnym k r y t e r i u m r a c j o n a l n o ś c i , mającym charakter hipotezy sprawdzalnej w

świetle danych z historii nauki;



struktura programu badawczego:

♦

HEURYSTYKA NEGATYWNA

(

TWARDY RDZEŃ

„«nieobalalny» na mocy decyzji metodologicznych jego zwolenników”)

◊ reguły metodologiczne mówiące, jakich dróg badania należy unikać
◊ «teorie rodzą się obalone!» (tj. z „anomaliami” czy „kontrświadectwami”)

♦

PAS OCHRONNY

hipotez pomocniczych

◊ hipotezy pomocnicze, które same wrażliwe na falsyfikację pozwalają zabezpieczyć program przed falsyfikacją

twardego rdzenia

♦

HEURYSTYKA POZYTYWNA

— wskazówki jak przekształcać program, strategia badawcza, z góry powzięty plan świadomie

przyjęty przez uczonych; podstawa racjonalnego wyboru problemów
◊ częściowo wyartykułowany zbiór sugestii lub wskazówek, w jaki sposób rozwijać „obalalne wersje” programu

badawczego (zbiór coraz lepszych „modeli” naśladujących rzeczywistość)

Chalmers zgadza się z tą tezą, choć odrzuca relatywizm.

A więc w przypadku wykrycia niezgodności nauki z teorią racjonalności, należy zmienić teorię racjonalności. To zaufanie do nauki (dzielone z Lakato-

sem) ogranicza relatywizm Kuhna.

A propos koncepcji Lakatosa zob. I. Lakatos, Pisma z filozofii nauk empirycznych, seria: „BWF”, Warszawa 1995; omówienie jego pracy Falsification and

the Methodology of Scientific Research Programmes znajduje się w: B. Skarga (red.), Przewodnik po literaturze filozoficznej XX wieku, t. 2, Warszawa 1994;

zob. też T. Sierotowicz, Imre Lakatos i Paul Feyerabend czyli za i przeciw metodzie, [w:] „Zagadnienia filozoficzne w nauce” 1996, XVIII.

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011

◊ może być sformułowana w postaci zasad metafizycznych (np. „planety są grawitującymi, wirującymi bąkami,

o z grubsza sferycznym kształcie” — choć wiemy, że to co najwyżej „niepełna prawda”) — nawet wtedy heury-

styka pozytywna pozostaje bardziej «giętka» od negatywnej



KRYTERIUM DEMARKACJI

(racjonalności):

(falsyfikowalność, zdolność wyjaśniania i przewidywania nowych zjawisk)

♦

ale: eksperyment nie ostatecznym falsyfikatorem teorii, ale a r b i t r e m między konkurującymi teoriami (ma

znaczenie tylko, jeśli falsyfikując jedną potwierdza zarazem drugą)



bez nowej teorii nie ma mowy o falsyfikacji

starej;
◊

MECHANIZM ROZWOJU WIEDZY

: nie: permanentna rewolucja doświadczenia przeciw przyjętym teoriom (jak u Po-

ppera), ale współzawodnictwo teorii, którego arbitrem jest doświadczenie;

◊ falsyfikacja = potwierdzenie teorii konkurencyjnej, która jednocześnie potrafi wyjaśnić przyczyny sukcesów (i

porażek) poprzedniczki (rozstrzygnięcie możliwe dopiero po czasie  falsyfikacja ma „charakter historyczny”)



KRYTERIUM WYBORU

między programami: zdolność p r z e w i d y w a n i a nowych zjawisk 

postępowe i degeneru-

jące się programy badawcze;

♦

wykluczenie modyfikacji ad hoc wewnątrz programu

♦

zakaz przekształcenia programu w światopogląd (tj. miarę rygoru naukowego) — „nauka normalna” Kuhna to wła-

śnie «nic innego, jak program badawczy, który uzyskał monopol) [Lakatos 1995, 110]

♦

pochwała pluralizmu („metodologiczna tolerancja”, w miejsce „metodologicznego okrucieństwa” naiwnego falsyfi-

kacjonizmu)
◊ żadna „falsyfikacja” ani „potwierdzenie” nie są ostateczne — istnieje możliwość odwołań

⇒ np. „dopasowanie dziwoląga” = «przekształcenie kontrprzykładu, w świetle pewnej nowej teorii, w przykład»



obrona racjonalizmu, krytyka relatywizmu: bez uniwersalnych kryteriów zmiana naukowa to kwestia „psychologii tłu-

mu” a postęp naukowy to „wynik propagandy” [139]

♦

m.in. krytyka „socjologii wiedzy”



problemy:



porównywanie programów badawczych: możliwe dopiero ex post  w istocie nienormatywny charakter metodologii

Lakatosa (z czego autor zresztą zdawał sobie sprawę);

♦

nie wynika z niej, że uczony ma przyjmować programy postępowe i porzucać zdegenerowane (skoro te mogą od-

żywać);

♦

w większym stopniu „wskazówka dla historyka nauki, niż dla uczonego” — tłumaczenie postępu w fizyce, ale brak

wskazówek, jak ów postęp zapewnić;
◊ w istocie: po prostu uznanie w punkcie wyjścia fizyki za wzorzec racjonalności [142-143]



brak jednoznacznych kryteriów pozwalających odrzucić dany program badawczy — zatem niepowodzenie w poszuki-

waniu racjonalistycznej teorii nauki;

6. „ A N A R C H I Z M M E T O D O L O G I C Z N Y ” — PAUL KARL FEYERABEND (1924-1994):



podstawowe zasady:



teza o nieuniknionym uwarunkowaniu obserwacji przez teorie (inspiracja Popperem a także XVII-wieczną krytyką jezu-

itów wymierzoną w protestancką zasadę „sola scriptura”)



teza o niewspółmierności teorii



krytyka wszystkich dotychczasowych metodologii w oparciu o dane z historii nauki:

♦

krytyka pozytywistów i Poppera:
◊ nie tylko obserwacja, ale i reguły metodologiczne zależne są od teorii  program logicznej rekonstrukcji metod

naukowych nie zgadza się z dziejami nauki

♦

krytyka Kuhna (mimo licznych zbieżności):
◊ brak u Kuhna konsekwencji w uwolnieniu się od logicznej rekonstrukcji metody  rozróżnienie nauki normal-

nej i rewolucyjnej odnosi się do różnych aspektów badań naukowych, a nie faz historycznych;

◊ model Kuhna jest normatywny, gdyż zaleca pozostawanie w ramach paradygmatu do momentu jego załamania

♦

wnioski Feyerabenda:
◊ brak propozycji (stałych) reguł kierowania pracą uczonych;

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011

◊ złożoność nauki  niemożliwość jej wyjaśnienia za pomocą jakichkolwiek prostych zasad metodologicznych;
◊ postęp w nauce zależy od nieustannego (nieskrępowanego) tworzenia coraz nowych idei teoretycznych



ANARCHIZM METODOLOGICZNY

(

EPISTEMOLOGICZNY

)

–

formułowanie ścisłych reguł nie tylko nierealistyczne i zgubne, ale szko-

dliwe dla samej nauki — jako sprzyjanie dogmatyzmowi);

♦

„

WSZYSTKO WOLNO

”

(„nic świętego”)

jedyną regułą dającą się obronić (w dodatku jest to obrona empiryzmu: im wię-

cej alternatywnych ujęć, tym więcej faktów dających się ujawnić za ich pomocą):
◊ uczony nie jest ograniczony regułami metodologa — dowód: historia nauki (wszystkie kryteria były z sukcesem

łamane);

◊ jednak: wolno nie do końca „wszystko”:

⇒ obowiązuje ogólny wymóg bycia świadomym trudności, krytycyzmu i prowadzenia badań:

–

różnica między szaleńcem a uczonym: pierwszy — bezkrytyczny, odrzucający istnienie jakichkolwiek

problemów w przyjętym punkcie widzenia; drugi — świadomy trudności, prowadzący badania w celu

ich rozwikłania;

–

istotna jest znajomość swojej dziedziny [tu z pewnością nie wszystko wolno] — nie zaś metodologii

nauki;

♦

NIEWSPÓŁMIERNOŚĆ

teorii naukowych (podobnie jak u Kuhna);

◊ w skrajnym przypadku niemożność sformułowania pojęć jednej teorii w języku drugiej (wzajemna niereduko-

walność pojęć)  brak wspólnych zdań obserwacyjnych  niemożliwość porównania teorii poprzez porówna-

nie ich logicznych konsekwencji (np. mechanika klasyczna i teoria względności ; materializm i dualizm psychofi-

zyczny);

◊ jednak możliwość porównywania teorii ze względu na stopień, w jakim (w swych własnych kategoriach) dają się

uzgodnić z obserwacjami; inne kryteria: linearność — nielinearność, spójność — niekoherencja, śmiałość —

ostrożność przybliżeń itd.; wybór kryteriów (a więc i teorii) jednak ostatecznie subiektywny; rola dyskusji, pre-

ferencji, propagandy;

◊ brak l o g i c z n y c h (racjonalnych) kryteriów wyboru teorii  subiektywny aspekt nauki nieunikniony;



wnioski:



„nic świętego”;



nie ma nic szczególnego w nauce  odrzucanie innych typów wiedzy przed zbadaniem ich celów i metod — rodzajem

przesądu;



porównanie teorii z „faktami” za mało krytyczne, by mogło dać postęp — niezbędna jest konfrontacja teorii z innymi

teoriami;

♦

potrzeba k r y t y c z n e g o s t o s u n k u nie tylko do teorii ale i do „faktów”;

♦

to czynniki uznawane za „pozanaukowe” w istocie pchają naukę do przodu

♦

nauka poszukiwać musi środka między empiryzmem a racjonalizmem; mechanizmem jest pluralizm teorii (sprze-

ciw wobec idei unifikacji wiedzy);



uznanie zasadniczej roli „metafizyki” w nauce (naukowiec „krytycznym metafizykiem”);



radykalny empiryzm, skrajny operacjonizm, „prawda” w nauce itd. — to niebezpieczne (dla nauki i społeczeństwa) mi-



ograniczone znaczenie ścisłości pojęć w nauce (pochwała „niedbałości w sprawach semantycznych” w nauce)



obrona „postawy humanitarnej”, indywidualności:

♦

w sferze nauki: rozszerzanie wolności poprzez usuwanie metodologicznych ograniczeń



znaczenie

teoretycznego

pluralizmu w nauce (jedyny mechanizm gwarantujący rozwój wiedzy)

♦

w sferze społecznej: wolność wyboru między nauką i innymi formami wiedzy;

♦

sprzeciw wobec instytucjonalizacji nauki i nauczania

WNIOSKI

z filozoficznych rozważań nad nauką:

1. NAJWAŻNIEJSZE LEKCJE Z POSZCZEGÓLNYCH FILOZOFICZNO-NAUKOWYCH ORIENTACJI:



indukcjonizm



indukcja metodą wykorzystywaną, lecz problematyczną — na pewno nie jedyną, wątpliwe czy podstawową

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011



uczyć się trzeba przede wszystkim z doświadczenia — jednak: obserwacje, jeśli mają być wykorzystane, muszą

spełniać liczne wymogi (które wszakże trudno ściśle określić)



falsyfikacjonizm



zasadnicza rola krytyki w nauce [krytyka Kuhna za niedocenianie tego aspektu w „nauce normalnej”]



znaczenie postawy uczonego (rola decyzji — elementy konwencji)



paradygmaty Kuhna



rola momentów „pozapoznawczych”: filozoficznych, psychologicznych, socjologicznych w nauce (paradygmacie, kryzy-

sie, rewolucji)



rola interpretacji (zależność od paradygmatów)



nie odrzuca się teorii, dopóki nie ma innej



metodologia programów badawczych



nauka to proces niezwykle złożony, wielowarstwowy i zawierający w różnych warstwach różne zalecenia metodolo-

giczne — nie da się oceniać naukowości pojedynczych teorii



program badawczy jako całość (zawierający teorie syntaktycznie metafizyczne) nie może wejść w kolizję z żadnym

zdaniem bazowym — może za to wejść w kolizję z inną teorią



teorie rodzą się „obalone” (są zanurzone w „oceanie anomalii”, wyrastają w nieprzyjaznym środowisku) — znaczna

część wysiłku naukowców polega na uzgadnianiu ich z doświadczaniem (tj. na opanowywaniu i przekształcaniu „nie-

przyjaznego środowiska”)



w nauce liczą się nie tylko potwierdzenia, obalenia, ale przede wszystkim zdolność przewidywania nowych faktów,

które potem uzyskują empiryczne potwierdzenie



liberalizacja wymogów metodologicznych (nawet wymóg niesprzeczności może być czasowo „zawieszony” nie psując

racjonalności nauki — np. „programy zaszczepione”) — „logika odkrycia naukowego” jest zmienna, tak jak i same pro-

gramy



ANARCHIZM

Feyerabenda



krytycyzm i pluralizm nie tylko teorii, ale i metod — tj. wolność jedynym „gwarantem” postępu w nauce

♦

nie tylko treść nauki, ale i zasady naukowego poznawania są produktem ludzkiego umysłu i mogą (powinny) być

zmieniane



porównywalność teorii (ich sprzeczny charakter itd.) jest zawsze ograniczona i zależna od określonych decyzji badaw-

czych, dla których nie ma racjonalnego algorytmu



każda nadmiernie rygorystyczna metodologia będzie wrogiem i hamulcem nauki

2. PROBLEM DEMARKACJI



NIE MA MOŻLIWOŚCI ZNALEZIENIA ponadhistorycznego (czysto racjonalnego) kryterium ODDZIELAJĄCEGO NAUKĘ OD

NIENAUKI (ERGO: FILOZOFIĘ NAUKI I METODOLOGIĘ OD INNYCH OBSZARÓW CZY DZIEDZIN NAUKOZNAWCZYCH)



nie istnieje ani opisowe, ani czysto racjonalne rozwiązanie problemu demarkacji;



każde rozwiązanie odsyła do określonego (historycznie zmiennego) systemu wartości;



postulat eliminacji z nauki wszelkiej „metafizyki” nie tylko nierealny, ale i szkodliwy



określona wizja związków mię-

dzy filozofią a nauką (w tym naukami społecznymi!)

3. OBRONA IDEI RACJONALNOŚCI NAUKI — BEZPŁODNOŚĆ FORMUŁY ANYTHING GOES (JEŚLI TRAKTOWAĆ JĄ DOSŁOWNIE):



a propos zasad poznania naukowego:



zasady poznania naukowego: historycznie zmienne  dowolne (!)

♦

rewolucje w nauce stopniowalne co do zasięgu („stopnia lokalności” i „globalności”) – nie wszystko jest od razu

„niewspółmierne”



a propos roli filozofii („metafizyki”) w nauce:



tezy metafizyczne (ontologiczne, epistemologiczne) leżące u podstaw nauki: „niesprawdzalne”  nie poddające się ra-

cjonalnemu (i posługującemu się wynikami doświadczenia) namysłowi



odrzuca się je, gdy przestają spełniać swą

funkcję heurystyczną;

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011



w każdym konkretnym przypadku, zarówno w nauce normalnej, jak i podczas kryzysu, istnieje „instancja odwoław-

cza”, umożliwiająca racjonalną dyskusję (która w momencie kryzysu nawet się nasila) — sama jednak zmienna i pod-

legająca krytyce;

♦

istnienie w każdym okresie nauki podstawowej, której kategorie pojęciowe określają ontologiczną strukturę świa-

ta:
◊ np. mechanika w XVIII i XIX w., dziś: fizyka; stąd określone postulaty metodologiczne, jak np.:

⇒ konieczność uwzględniania podstawowych praw fizyki w innych naukach;
⇒ konieczność poszukiwania fizycznego podłoża zjawisk i procesów bardziej złożonych czy swoistych;

◊



globalne rewolucje w nauce zawsze związane z przemianami podstawowych pojęć nauki podstawowej — i,

eo ipso, ontologicznej wizji świata jako całości;

♦

koncepcje dotyczące człowieka jako podmiotu poznającego:
◊ wraz z tezami ontologicznymi składają się na to, co można nazwać stylem naukowego myślenia, heurystyką na-

uki czy też jej zasadami regulatywnymi [MDM, 234];

⇒ globalne rewolucje w nauce jednocześnie rewolucjami w filozofii człowieka (np. przejście od teocentryzmu do

antropocentryzmu w XVI-XVII w. — człowiek jako idealny obserwator, podmiot transcendentny wobec natu-

ry);

⇒ znaczenie przemian nie tylko w nauce podstawowej, ale i w szerszym obszarze: logiki, matematyki, neurofi-

zjologii, językoznawstwa, socjologii;

⇒ znaczenie „doświadczenia epistemologicznego”: znajomość faktycznego przebiegu rozwoju nauki, jej sukce-

sów i niepowodzeń — punktem wyjścia do racjonalnej oceny postulatów metafizycznych i metodologicznych;



PRÓBA WSKAZANIA NA PEWNE ZASADNICZE (choć realizowane w sposób historycznie zmienny) CECHY NAUKI:



racjonalność — „wiara” w rozum (choćby zasady myślenia były historycznie zmienne) i zmysły jako źródło poznania

(przełom grecki) — w przeciwieństwie do myślenia religijnego czy mitologicznego, z góry kapitulującego, zakładające-

go ludzkim zdolnościom poznawczym rozmaite „kagańce”, w postaci objawienia, autorytetu proroków i świętych itd.

♦

kryteria racjonalności oraz reguły metodologiczne postępowania badawczego historycznie zmienne, ale zawsze

obecne;
◊



różnica między religią czy sztuką a nauką (jej racjonalizmem i empiryzmem) zawsze obecna (choć historycz-

nie zmienna) — gdyby jej nie było, nie byłoby np. konfliktu wiedzy religijnej i naukowej w późnym średniowie-

czu;

♦

rezygnacja z wyjaśnień odwołujących się do elementów „nadprzyrodzonych” czy z definicji niepoznawalnych;

♦

krytycyzm — odrzucenie zasady autorytetu jako zasady naczelnej (Arystoteles: «Amicus Plato sed magis amica ve-

ritas»);



nieuchronna obecność (i przestrzeganie) pewnych kanonów myślenia i postępowania badawczego (acz historycznie

zmiennych) oraz unikanie jawnego przeczenia doświadczeniu zmysłowemu (w takich przypadkach — próba racjonal-

nego uzasadnienia występujących sprzeczności);

♦

działania naukowców nie posiadające „ostatecznej racji”, nie do końca rozumiane przez samych działających (tro-

chę podobnie jak bohaterów filmu „Cube”) — jednak nie dowolne: racjonalne, przynoszące zasadniczo postępowy

(choć zawsze ograniczony a chwilami nawet mylący czy wsteczny) efekt poznawczy;

♦

dążenie do obiektywizmu, choćby jako nieosiągalnego ideału



wiedza naukowa w żadnym momencie swego rozwoju nie jest systemem zamkniętym i spójnym — dlatego możliwy

jest tu rozwój na podstawie osiągniętych wyników poprzez krytykę założeń, które doprowadziły do osiągnięcia tych

wyników



SPECYFICZNE (OGRANICZONE) CELE POZNANIA NAUKOWEGO:



konstruowanie racjonalnej nadbudowy „nad” rzeczywistością (przy założeniu jej — choćby ograniczonej — inteligibil-

ności)



dążenie do wiedzy możliwie najdoskonalszej w danych warunkach (niekoniecznie prawdziwej, a już na pewno nie ab-

solutnej) — przy maksymalnej świadomości wszelkich jej ograniczeń

4. NAUKI PRZYRODNICZE A SPOŁECZNE



co do mechanizmów rozwoju wiedzy: przepaść mniejsza, niż to sądzono niegdyś (a czasem i obecnie) — przez „przybli-

żenie się” (w interpretacji) nauk przyrodniczych do humanistyki, nie odwrotnie (niezależnie od istotnych różnic w onto-

logii ich przedmiotu)

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011

Najważniejsze terminy i problemy:
•  prawda (prawdziwość), prawdopodobieństwo, demarkacja, racjonalność, sensowność
•  rozumowanie dedukcyjne — rozumowanie redukcyjne (w tym indukcyjne)
•  kontekst odkrycia — kontekst uzasadnienia (Popper za Reichenbachem) [metodologia heurystyczna — metodologia uza-

sadniania]

ITERATURA

—

HASŁA SŁOWNIKOWE I ENCYKLOPEDYCZNE

1. Honderich T. (red.), Encyklopedia filozofii, t. I-II, Zysk i S-ka, Poznań 1998-1999, hasła: „Nauka, problemy filozoficzne”, „Naukowa metoda”, „Instru-

mentalizm”, „Konwencjonalizm”, „Poincaré”, „Pozytywizm”

Istota i typy wyjaśnień naukowych w ujęciu E. Nagela

PUNKT WYJŚCIA: NAUKA A WIEDZA ZDROWOROZSĄDKOWA W UJĘCIU NAGELA:

„Moc eksplanacyjna” a „moc prognostyczna” teorii



Specyficzny cel nauki: «organizacja i klasyfikacja wiedzy w oparciu o zasady wyjaśniające»



Podstawowa różnica między nauką a zdrowym rozsądkiem: systematyczny charakter tej pierwszej; reszta to konse-

kwencje tego faktu:



troska o ustalenie zakresu stosowalności wiedzy (większa w nauce);



stopień dookreśloności pojęć (większy w nauce);



większa (w nauce) ścisłość i unikanie sprzeczności;



większa (w nauce) empiryczna kontrolowalność teorii;



większa (w nauce) abstrakcyjność pojęć (m.in. abstrahowanie od stosunku badanych przedmiotów do ludzkich warto-

ści);



Cecha wspólna nauki i przekonań zdroworozsądkowych: niepewność (hipotetyczność) wyników oraz brak jednej skody-

fikowanej metody postępowania badawczego;

2. CO TO JEST WYJAŚNIENIE?



Odpowiedź na pytanie „dlaczego?”; wieloznaczność tego pytania



wyjaśnienia i pseudowyjaśnienia



wyjaśnianie zdań (i pojęć) a wyjaśnianie stanów rzeczy



Terminologia:



eksplanans (explanans) = zdanie pozwalające wyjaśnić dany stan rzeczy lub zdarzenie; «zespół twierdzeń wyjaśniają-

cych własność lub zdarzenie opisane w explanandum» [Nowak, Metodologia badań społecznych, s. 352]



eksplanandum (explanandum) = to, co wyjaśniane («zdanie stwierdzające stan rzeczy zadany do wyjaśnienia» [Ajdu-

kiewicz, Logika pragmatyczna, s. 397]; «twierdzenie lub zbiór twierdzeń opisujących zdarzenie lub stan rzeczy, który

chcemy wyjaśnić» [Nowak, op. cit., s. 352])



eksplikans (explicans) = zdanie wyjaśniające



eksplikandum (explicandum ) = zdanie, które jest wyjaśniane

3. CO MOŻNA WYJAŚNIAĆ:



prawdy „konieczne” (np. matematyczne) — np. dlaczego suma n kolejnych liczb nieparzystych począwszy od 1 jest zaw-

sze kwadratem doskonałym?



jednostkowe zdarzenia — np. dlaczego na zewnętrznej ściance schłodzonej szklanki osadziła się wilgoć?

TEKST : Nagel E., Struktura nauki. Zagadnienia logiki wyjaśnień naukowych, PWN, Warszawa 1970, rozdz. II: „Typy wyjaśnień naukowych” oraz rozdz.

III: „Dedukcyjny model wyjaśniania”, ss. 23-49.

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011



powtarzalne procesy — np. dlaczego lód pływa w wodzie?



niezmienne lub statystyczne prawidłowości — np. dlaczego w końcu XIX w. stopa samobójstw wśród katolików była

niższa niż wśród protestantów? Dlaczego woda z solą zamarza w niższej temperaturze?

4. TYPY WYJAŚNIEŃ:



model dedukcyjny



explicandum = logicznie konieczna konsekwencja przesłanek wyjaśniających

♦

przesłanki = opis warunku wystarczającego (czasem również koniecznego)



wyjaśnienia probabilistyczne



przesłanki czynią explicandum bardziej prawdopodobnym

♦

zazwyczaj: przesłanki wyjaśniające zawierają założenia statystyczne o pewnej klasie elementów, a explicandum

to twierdzenie jednostkowe o jakimś elemencie tej klasy

♦

założenie (ontologiczne?) statystycznego charakteru wyjaśnianych zjawisk



ważna uwaga: rozróżnienie między wyjaśnianiem dedukcyjnym a probabilistycznym zachowuje ważność, nawet jeśli w

modelu dedukcyjnym przesłanki ogólne znamy tylko z pewnym prawdopodobieństwem! Chodzi o związek między

przesłankami a wnioskiem, a nie o stopień pewności przesłanek



wyjaśnienia funkcjonalne – teleologiczne



wyjaśnienie = wskazanie funkcji (czasem nawet negatywnych), jakie pewien element spełnia w szerszym systemie lub

opisanie instrumentalnej roli działania w realizacji danego celu



dwa typy:

♦

wyjaśnianie poszczególnych jednostkowych działań, stanów rzeczy itp. (np. działania Jędrusia L., lub Aleksandra K.)

♦

wyjaśnianie cechy obecnej we wszystkich układach danego typu (np. dlaczego mamy płuca)



uwaga:

♦

wyjaśnienie teleologiczne

≠

założenie o świadomej celowości (niekoniecznie oznacza antropomorfizm)

♦

wyjaśnienie teleologiczne

≠

założenie o przyczynowej zależności zdarzeń teraźniejszych od zdarzeń przyszłych



wyjaśnienia genetyczne (historyczne)



wyjaśnienie = rekonstrukcja zdarzeń poprzedzających explicandum, które przyczyniły się do jego wystąpienia

♦

przesłanki = duża liczba zdań jednostkowych

♦

nie każde zdarzenie z przeszłości układu wchodzi do wyjaśnienia
◊ zdarzenia dobiera się w oparciu o ogólne założenia (choćby niedopowiedziane) o przyczynowej istotności

pewnych zdarzeń, a nieistotności innych



wątpliwość, co do odrębności tego typu wyjaśnienia

♦

przesłanki nigdy nie podają warunku wystarczającego, choć mogą podawać niektóre z warunków koniecznych



probabilistyczny na ogół charakter wyjaśnień genetycznych



Czy nauki w ogóle wyjaśniają?



podwójna istota wątpliwości: rozumienie pytania „dlaczego”; Hume’owska krytyka idei przyczynowości

DEDUKCYJNY MODEL WYJAŚNIANIA:



logiczny warunek (definicyjny): explicandum wynika logicznie z przesłanek;



warunki dodatkowe:



logiczne (formalne) — dotyczące przesłanek:

♦

przy wyjaśnianiu zdarzeń jednostkowych:
◊ wyjaśnienie = co najmniej jedno prawo ogólne (odgrywające istotną rolę w wyprowadzeniu explicandum) +

warunki początkowe;

♦

w wyjaśnianiu praw:
◊ więcej niż jedno prawo ogólne (zamiast warunków początkowych), wszystkie istotne dla wyprowadzenia expli-

candum

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011

◊ przesłanki nie wynikają logicznie z explicandum
◊ jedna z przesłanek winna być „bardziej ogólna” od wyjaśnianego prawa

⇒ dwa znaczenia „większej ogólności”:

–

węższe (wynikanie logiczne), np. prawo Archimedesa ogólniejsze od prawa, iż lód pływa w wodzie

–

szersze („zakresowe”), np. fizyka (i jej prawa) nauką ogólniejszą od biologii (bo traktującą nie tylko o

rzeczach ożywionych, ale i nieożywionych), biologia od socjologii itp.

⇒ problemy logiczne z dookreśleniem „większej ogólności”  zależność (relatywizacja) „większej ogólności”

prawa nauki od kontekstu (sposobu sformułowania) prawa



epistemologiczne — określające stosunki poznawcze, w jakich winniśmy pozostawać do przesłanek:

♦

RYSTOTELES

: przesłanki winny być: a) prawdziwe i b) „lepiej znane” od explicandum  problemy:

◊ ad a) niemożliwość stwierdzenia prawdziwości przesłanek o nieograniczonej ogólności  bezcelowość wymogu

prawdziwości (prowadziłby do odrzucenia większości naukowych wyjaśnień),

⇒ jednak jakieś warunki co do poznawczego statusu konieczne — potrzebny wymóg słabszy

◊ ad b) warunek, aby przesłanki były „lepiej znane” niż explicandum jest dziś bez znaczenia

♦

wymogi do przyjęcia:
◊  zgodność z ustalonymi faktami empirycznymi;
◊  „dostateczne potwierdzenie” (lub „uprawdopodobnienie”) przez uzasadnienie oparte na innych danych niż

dane obserwacyjne, na podstawie których przyjęto explicandum

⇒ warunek z konieczności nieostry, ale potrzebny (specjaliści często zgadzają się, co do stopnia uzasadnienia

określonych założeń)



treściowe — określające, jaką treść (empiryczną lub inną) winny posiadać przesłanki (vide kolejne punkty)

6. LOGICZNA CHARAKTERYSTYKA PRAW NAUKOWYCH:



nieostrość pojęcia „prawo naukowe”:



istnienie zdań bezsprzecznie uznawanych za prawa, bezsprzecznie nieuznawanych oraz wątpliwych; przykłady tych

ostatnich:

♦

twierdzenia teoretyczne uznawane za reguły czysto proceduralne (a więc ani prawdziwe, ani fałszywe)

♦

zdania zawierające odniesienia do indywiduów

♦

zdania wyrażające zależności statystyczne

♦

zdania wyrażające prawidłowości w zachowaniu ludzkim (np. prawidłowości ekonomiczne lub językowe)



niemożność (arbitralność) jednoznacznego rozróżnienia zdań prawo-podobnych i innych  ale możliwość prześledze-

nia reguł kierujących stosowaniem etykiety „prawa nauki” przynajmniej w przypadkach najmniej wątpliwych:

♦

reguły logiczne (sposób, w jaki logika formalna buduje twierdzenia o postaci ogólnych okresów warunkowych)



dwa rodzaje ogólności (rozróżnienie przyjmowane implicite tak w języku potocznym, jak działalności naukowej):



ogólność „przypadkowa” — stwierdzenie wyłącznie związków faktycznych, tylko opis stałego współwystępowania

cech



ogólność „nomologiczna” — zawiera rzekomo element „konieczności” (określanej jako „logiczna”, „przyczynowa”, „fi-

zyczna” lub „realna” — nie tylko wskazanie, że jest tak a tak, ale też, że (z pewnych względów) nie może być inaczej)

♦

ogólność nomologiczna  pozwala uzasadnić nierzeczywisty okres warunkowy (np. gdyby coś było…, to zachowy-

wałoby się tak a tak)



prawo naukowe = ogólne zdanie warunkowe (∀

P(x) → Q(x)), wykazujące ogólność nomologiczną



Czy prawa (nauk empirycznych) są logicznie konieczne? — Nie!:



formalne zaprzeczenia praw empirycznych nie są wewnętrznie sprzeczne



gdyby prawa były logicznie konieczne, to nie miałyby sensu próby ich potwierdzania w drodze eksperymentów i ob-

serwacji



logiczna konieczność jest niepotrzebna: założenie o logicznej konieczności prawa nauki «postuluje własność, która nie

odgrywa żadnej uchwytnej roli przy rzeczywistym posługiwaniu się prawem»

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011



Istota ogólności nomologicznej:



warunek nieograniczonej ogólności



w przypadku praw „pusto spełnianych” — dodatkowy warunek: wyprowadzalność z praw już uznanych, o których

wiemy, że ich poprzednik jest „niepusto spełniony”



wykraczanie zakresu orzekania prawa poza uzasadnienie prawa  umożliwienie wyjaśniania i przewidywania



pozycja praw w systemie wiedzy i przejawiana względem nich postawa poznawcza:

♦

chętniej zaliczamy do praw twierdzenia uzasadnione nie tylko bezpośrednio, ale mocno pośrednio (tj. powiązane

dedukcyjnie, w charakterze przesłanki lub wniosku, z wieloma innymi twierdzeniami, które mają bezpośrednie po-

twierdzenie)

♦

za prawa jesteśmy skłonni uznać takie ogólne zdania warunkowe, których nie jesteśmy skłonni odrzucić w wyniku

uzyskania (pozornie?) niezgodnych z nimi danych empirycznych

ITERATURA

1. Nagel E., Struktura nauki. Zagadnienia logiki wyjaśnień naukowych, PWN, Warszawa 1970

–

rozdz. II: „Typy wyjaśnień naukowych” oraz rozdz. III: „Dedukcyjny model wyjaśniania”, ss. 23-49 (dla punktów 1-5 — istota wyjaśnień nauko-

wych)

–

rozdz. IV-VI (dla punktów 6-8 — budowa oraz status poznawczy praw i teorii naukowych); zob. także rozdz. XI (dotyczący problemu redukcji

teorii)

ITERATURA

—

HASŁA SŁOWNIKOWE I ENCYKLOPEDYCZNE

1. hasła: „przyczynowość”, „wnioskowanie”, „wyjaśnianie”, „prawa przyrody, czyli naukowe”, „determinizm” i in.

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011

Pojęcie i struktura teorii naukowej. Pojęcia „prawa nauki”.

Problem redukcji teorii.

1. PROBLEMATYKA TEORII

I TEORETYCZNOŚCI



źródłosłów: gr. theoría = „pogląd”, „rozważanie”, potem: „poznanie”;



Platon: theoría = boskie spojrzenie — kontemplatywny i całościowy ogląd idei



Arystoteles: theoría w znaczeniu metanaukowym; przeciwstawienie wiedzy teoretycznej (matematyka, fizyka, metafi-

zyka) dyscyplinom praktycznym (służącym dobru: etyka, polityka) i poietycznym (dotyczącym twórczości)



łacina: theoría przekładana na: contemplatio, speculatio, meditatio i theoria



ważne przeciwstawienia:



„teoretyczny — praktyczny” (późne średniowiecze, za Arystotelesem)



„teoretyczny — empiryczny” (nowożytna fizyka — Boyle, Newton)



przykłady użycia:



„teoria poznania”



„teoria naukowa”



„teoria względności”



„teoria empiryczna”



„teoria dedukcyjna”, „teoria mnogości”, „teoria for-

malna”



„teoria ewolucji”



„teoria literatury”



„teoria socjologiczna”, „teoria społeczna”



podstawowe problemy analityczne związane z teoriami naukowymi:



(1) czym jest teoria naukowa — jej struktura i własności, zwłaszcza logiczne



(2) istota teoretyczności, tj. teoretycznego sensu twierdzeń i pojęć (związane z problemem empirycznego sensu teorii

naukowych)



(3) rodzaje teorii naukowych



(4) stosunek teorii do jej przedmiotu



(5) funkcje teorii naukowych

♦

poznawcze
◊  opisowa
◊  eksplanacyjna
◊  prewidystyczna

♦

pozapoznawcze
◊ techniczna („pragmatyczna”) — przekształcanie świata
◊ humanistyczna — przekształcanie człowieka (zaspokajanie potrzeb intelektualnych i doskonalenie umysłów; czy

tylko?)

◊ ideologiczna (światopoglądowa) — np. uniwersalny mechanicyzm jako „konsekwencja” mechaniki klasycznej

albo totalny ewolucjonizm jako „konsekwencja” teorii Darwina)



(6) sposoby uzasadniania teorii



(7) rodzaje relacji między teoriami



(8) specyfika teorii w naukach społecznych i humanistycznych

2. OD PRAW EKSPERYMENTALNYCH DO TEORII



problemy z rozróżnieniem:



względność rozróżnienia „obserwowalne-nieobserwowalne”;



podstawowe różnice:



podstawowym terminom teorii (w przeciwieństwie do praw eksperymentalnych) nie są przyporządkowane określone

eksperymentalne metody ich stosowania (teoria nie może więc być poddana bezpośredniemu eksperymentalnemu

sprawdzeniu);



względna niezależność praw eksperymentalnych od teorii;

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011



prawo eksperymentalne ma zazwyczaj postać pojedynczego twierdzenia, a teoria jest systemem szeregu powiąza-

nych ze sobą twierdzeń;



co to jest „prawo nauki?”



…



prawa nauki a „wyjątki”

3. STATUS POZNAWCZY TEORII (STOSUNEK TEORII DO PRZEDMIOTU)



realistyczna koncepcja teorii:



teoria traktowana dosłownie (teorie dotyczą świata zewnętrznego, są fałszywe lub prawdziwe w sensie klasycznym);



w sprawie poznawczej wartości teorii — pogląd prowadzący do absolutyzmu (podstawa niezbędna, ale niewystarcza-

jąca)



instrumentalistyczna (instrumentalizm = antyrealizm) koncepcja teorii:



teoria jako logiczne narzędzie (konstrukt) organizowania doświadczeń i porządkowania praw eksperymentalnych;

♦

podstawowy element: schemat pojęciowy, nie mający odpowiednika w świecie rzeczywistym

♦

prawdziwość lub fałszywość co najwyżej na mocy zasad koherencyjnej lub pragmatycznej koncepcji prawdy



branie pod uwagę rzeczywistych funkcji teorii w badaniach naukowych;



w sprawie poznawczej wartości teorii — pogląd prowadzący do relatywizmu



opisowa koncepcja teorii (pośrednia między powyższymi);



problemy z „fenomenalizmem” (z przekładalnością zdań teoretycznych na „język” „danych zmysłowych”);

4. STRUKTURA TEORII WEDŁUG E. NAGELA — TRZY GŁÓWNE SKŁADNIKI TEORII (PODEJŚCIE FORMALNE)



JĘZYK — rachunek abstrakcyjny



Terminy deskryptywne (pierwotne i zdefiniowane)



Twierdzenia (aksjomaty i teorematy)



Reguły syntaktyczne (logiczne, matematyczne, gramatyczne…)



MODEL — INTERPRETACJA EMPIRYCZNA (materiał wyobrażeniowy)



Objaśnienie teorii poprzez analogię do zjawisk lepiej znanych



REGUŁY KORESPONDENCJI — powiązanie teorii ze światem empirycznym (układ reguł wyposażających rachunek w treść

empiryczną)



Operacjonalizacja terminów nieobserwowalnych

5. REDUKCJA TEORII



definicja: redukcja (…) jest wyjaśnieniem jednej teorii lub zbioru praw eksperymentalnych, ustalonych w pewnej dzie-

dzinie badań, przez teorię zwykle, chociaż niekoniecznie, sformułowaną dla dziedziny innej [295-296]



nauka (teoria, prawo) pierwotna (nadrzędna, do której redukujemy) i wtórna (podrzędna, redukowana do pierwotnej)



redukcja homogeniczna (w zasadzie bezproblemowa) i heterogeniczna



formalne warunki redukcji



pozaformalne warunki redukcji



przykłady redukcji

6. METODOLOGIA NAUK SPOŁECZNYCH [z punktu widzenia teorii nauk empirycznych wypracowanych na gruncie przyrodo-

znawstwa]



metodologiczne problemy (specyfika nauk społecznych)



wyjaśnianie i rozumienie



logika badań historycznych

ITERATURA

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011

Rola modeli i metafor w nauce

(…) modele nasze są wytworem ludzi, słów, narzędzi i technik. Myśl absolutna jest uproszcze-

niem, które służy nam dobrze w pewnych przypadkach, przy pewnym zasięgu obserwacji i dla

określonych celów.

Weinberg G. M., Myślenie systemowe, Wydawnictwa Naukowo-

Techniczne, Warszawa 1979, s. 77.

Systemy są tworzone w całości przez człowieka… Kiedy włączamy daną relację do systemu al-

bo kiedy ją wyłączamy, postępujemy być może dobrze, albo źle; tego rodzaju włączenie nie

tworzy jednak prawdy, a tego rodzaju pominięcie nie wskazuje na fałsz. Uzasadnienie postę-

powania jest w tym względzie czysto pragmatyczne; zależy od znaczenia (tego co jest włączone

albo pominięte) dla celu, który ma spełniać projekt systemu.

Lewis C., Langford C, Symbolic Logic, [cyt. za:] ibidem, s. 78.

1. ISTOTA I STATUS POZNAWCZY MODELU TEORETYCZNEGO (I METAFORY) — MIĘDZY DOSŁOWNOŚCIĄ A FIKCYJNOŚCIĄ



łac. modulus — model jako wzór (np. model metra czy kilograma w Sčvres), ale też i kopia; przen. typ, rodzaj (np. polski

model demokracji);



istota metafory i myślenia przez analogię:



powiązanie dwu kontekstów użycia danego słowa — „wymiana międzykontekstowa” (I. A. Richards)

♦

nowa jakość, której „sens zachowuje się wyłącznie na przecięciu tych dwóch sposobów patrzenia, które ją wytwo-

rzyły”



swoiste „napięcie między potwierdzeniem a zaprzeczeniem” — istnienie podobieństw, ale i różnic

♦

uwypuklenie pewnych cech, pominięcie lub pomniejszenie innych

♦

zmiana nastawienia (np. metafora „człowiek-wilk”)



metafora nie jest prawdziwa — interpretowana dosłownie staje się absurdem



metafora nie jest czystą fikcją (grą intelektualną) — wskazuje na istotne analogie



problem: czy metafora da się sprowadzić do równoważnego z nią zbioru wyrażeń dosłownych (czy jest tylko ozdobni-

kiem)?



Barbour: nie, metafora ma «charakter otwarty»

♦

nie można jej sparafrazować (wyjaśnić)

♦

nie da się określić, jak daleko sięgać ma porównanie (nieokreślona liczba możliwych analogii — ich wyspecyfikowa-

nie zadaniem odbiorcy metaforycznego przekazu)

♦

analogia — nie jako wyartykułowana idea, ale „sugestywna zachęta” do znajdowania podobieństw



funkcje metafor



funkcje pozapoznawcze

♦

zwł. metafory poetyckie — duża zawartość elementów emocjonalnych i wartościujących (wywoływanie uczuć i po-

staw)

♦

udynamicznienie języka — w metaforze język staje się procesem, w którym odbiorca jest aktywnym uczestnikiem



funkcje poznawcze: wpływ na postrzeganie i interpretowanie świata

♦

zarówno metafora, jak i model odnoszą się do rzeczywistości, a nie tylko do ludzkich uczuć i postaw

♦

poszerzanie (ubogacanie) istniejącego języka, jego lepsze dostosowanie do konkretnego i indywidualnego charak-

teru doświadczenia



modele a metafory



modele — w przeciwieństwie do metafor (używanych w zasadzie jednorazowo) i symboli (występujących tylko w

ograniczonym zakresie kontekstów) — wypracowane bardziej szczegółowo i służące jako ogólniejsze schematy inter-

pretacyjne w różnych kontekstach

♦

modele jako „wyobrażenia organizujące” — narzucające strukturę i sposób interpretacji danych zmysłowych, po-

zwalające nieraz dostrzec to, co inaczej uszłoby naszej uwadze

2. TYPY MODELI W NAUCE:



modele doświadczalne (systemy fizyczne rzeczywiście budowane, aby posłużyć jako modele innych systemów fizycz-

nych):

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011



„modele w skali” („redukcyjne”) — kopie odwzorowujące stosunki przestrzenne — zwane „prototypami”



„modele działające” — odwzorowujące przebieg jakichś procesów, np. „Pogromcy mitów” z Discovery Channel TV



„modele analogiczne” — cechy jednego systemu naśladowane za pomocą systemu wykorzystującego inny ośrodek ja-

ko element czynny (np. hydrodynamiczny model systemu gospodarczego; przykłady także w „Pogromcach mitów”)

♦

cel: rozwiązywanie problemów praktycznych, gdy dokonywanie eksperymentów na systemie pierwotnym jest zbyt

trudne



modele logiczne — zbiory obiektów spełniających przyjęte w punkcie wyjścia aksjomaty i twierdzenia (np. zbiór punk-

tów i prostych jest w geometrii modelem logicznym dla aksjomatów Euklidesa)



model semantyczny korelat pewnego języka — struktura wyznaczająca interpretację tego języka i umożliwiająca zde-

finiowanie w nim prawdy



modele matematyczne — symboliczne przedstawienia ilościowych wartości zmiennych występujących w systemach

fizycznych, biologicznych lub społecznych



równanie lub układ równań opisujących zależności empiryczne (np. równania w ekonomii czy demografii; „z = p × v” u

Homansa (?))

♦

modele dyskretne (przebieg zjawiska względem kolejnych izolowanych momentów czasowych) i ciągłe

♦

modele deterministyczne i probabilistyczne (pozwalają jedynie na określenie prawdopodobieństwa znalezienia się

wartości zmiennej badanej w określonym przedziale liczbowym)
◊ modele decyzyjne — pozwalają na dokonanie wyboru najlepszego (np. najmniej ryzykownego) sposobu postę-

powania

◊ modele stochastyczne — modele zjawisk masowych

♦

wzrost zasięgu stosowalności metod matematycznych — dwa zjawiska
◊ rozwój matematyki stosowanej, nowe działy: teoria prawdopodobieństwa, teoria gier, teoria decyzji, teoria au-

tomatów

◊ upowszechnienie komputerów



modele matematyczne opisujące nie zjawiska ale obiekty empiryczne

♦

np. matematyczny model przestrzeni trójwymiarowej albo wahadła fizycznego



MODELE TEORETYCZNE

«Model teoretyczny jest zobrazowaniem mechanizmu lub procesu, wprowadzonym na podstawie analogii z

jakimiś dobrze znanymi mechanizmami lub procesami po to, by zbudować teorię, wiążącą ze sobą pewien zbiór

danych obserwacyjnych. (…) Wywodzący się z systemu znanego model inspiruje teorię oraz nasuwa możliwe

zależności między niektórymi terminami teorii a niektórymi terminami obserwacyjnymi. Powiązania te noszą

nazwę „reguł korespondencji”». [43]



system „znany” = lepiej rozumiany (a nie np. bardziej widoczny czy częściej spotykany)



komputerowe modelowanie realnych procesów

3. MODELE TEORETYCZNE W NAUKACH PRZYRODNICZYCH — ISTOTA, STATUS, FUNKCJE, PRZYKŁADY



istota modelu teoretycznego



wsparcie o analogię



otwartość — „struktura otwarta”  nadwyżka treści  nieograniczona ilość możliwych nowych skojarzeń, które w

samym modelu nie są ani wyraźnie potwierdzone, ani zaprzeczone (rola „analogii obojętnej” — Mary Hesse)

♦

możliwość modyfikacji modelu (np. uzupełnienie kinetycznej teorii gazów o przyciąganie się cząstek, przeskok

kwantowy między orbitami w planetarnym atomu Bohra itp.)



model jako niepodzielna całość pojęciowa

♦

„bezpośredniość epistemologiczna” (bezpośrednie przedstawienie treści, naoczność)  m.in. przydatność dydak-

tyczna

♦

OSTRZEŻENIE: intuicyjna zrozumiałość modelu nie jest gwarancją jego prawomocności



problem epistemologicznego statusu modelu teoretycznego — 4 poglądy na status teorii i modelu



realizm naiwny — teorie naukowe (i modele) wiernym opisem świata



pozytywizm — pojęcia teoretyczne nie opisami świata, ale tylko wygodnymi kategoriami do klasyfikowania obserwacji

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011

♦

postulat definiowalności, potem operacjonalizacji

♦

nierealizowalność programu pozytywistycznego (zależność obserwacji od teorii)

♦



odrzucenie modeli (liczy się tylko empiryczny konkret, powiązania między obserwowalnymi faktami)



instrumentalizm — odrzucenie kryterium prawdziwości

♦

teorie konstrukcjami umysłu, narzędziami obliczeniowymi (do opisu i prognozowania)
◊ teorie są wynikiem działania wyobraźni twórczej (w przeciwieństwie do poglądu pozytywizmu)

♦

w sprawie modeli — fikcjonalizm (modele ani prawdziwe, ani fałszywe, ale mniej lub bardziej użyteczne środki na-

tury psychologicznej)
◊ modele jako podpórki dla słabych umysłów (Duhem) — odrzucane po sformułowaniu teorii (w formułach ma-

tematycznych)



realizm krytyczny



funkcje modelu teoretycznego:



umożliwia lepsze zrozumienie (odwołanie do zjawisk lepiej znanych)



uwypukla wybrane aspekty badanej rzeczywistości (porządkując doświadczenie)



umożliwia rozwój teorii (nasuwa nowe skojarzenia, nowe reguły korespondencji i wyjaśnienia regularności danych ob-

serwacyjnych)

♦

wedle „semantycznych ujęć” teorii naukowej: teorie nie stanowią ogólnych systemów wyjaśniających (bezpośred-

nio: „od razu”) jakiś fragment rzeczywistości, ale wyznaczają rodzinę modeli teoretycznych
◊ zbiory modeli — to to, z czym faktycznie stykają się uczeni w działalności naukowej



przykłady modeli teoretycznych z nauk fizykalnych:



planetarny model atomu (Niels Bohr)



gaz jako zbiór cząstek zachowujących się jak sprężyste kuleczki (kinetyczna teoria gazów)



podwójna spirala zbudowana przez Watsona i Cricka (model fizyczny)



modele Wszechświata w astronomii

4. SPECYFIKA I PRZYKŁADY MODELI Z NAUK SPOŁECZNYCH



społeczeństwo (resp. życie społeczne) jako:

♦

zbiór atomów (atomizm)

♦

organizm (organicyzm i funkcjonalizm)

♦

gatunek biologiczny (ewolucjonizm H. Spencera)

♦

walka lub konflikt

♦

teatr (E. Goffman)

♦

wolny rynek (teoria wymiany — np. Homans, Blau)



społeczeństwo jako sieć

♦

język jako model dla kultury w antropologii strukturalnej



modele organizacji opisane np. przez Morgana
a) model mechanistyczny
b) organizacje jako mózgi (cało-

ści samoorganizujące się)

c) organizacje jako psychiczne

więzienia („jaskinie Platona”)

d) model organicystyczny
e) organizacje jako kultury (kul-

tura organizacyjna)

f) organizacja jako przepływ i

transformacja (organizacje ja-

ko systemy samowytwarza-

jące się)

g) model ekologiczny
h) organizacje jako systemy po-

lityczne (interesy, konflikt,

władza)

i) organizacje jako narzędzia

dominacji („groźne oblicze”

organizacji)

5. MYŚLENIE POPRZEZ MODELE — A WYMOGI METODOLOGICZNE FORMUŁOWANE W RAMACH RÓŻNYCH FILOZOFII NAUKI



modele a pojęcia pokrewne:



modele a idealizacja (typy idealne) — np. Weberowski „model” biurokracji

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011

Część II. Metateoretyczne i metodologiczne problemy socjologii

Teoria w socjologii (wykład). "Dylematy" teoretyka

1. Przykładowe definicje teorii w socjologii

L.p.

Autor i tytuł źródła

Definicja: TEORIA [W SOCJOLOGII] =

1. Marshall G. (red.), Tabin M. (red. wyd.

pol.), Słownik socjologii i nauk społecznych,

PWN, Warszawa 2004, s. 384

„forma przedstawienia świata wykraczająca poza to, co możemy zobaczyć

i zmierzyć. Obejmuje zbiór wzajemnie powiązanych definicji i związków,

który organizuje pojęcia dotyczące świata empirycznego i sposób jego

rozumienia”

2. Sztompka

„(…) wszelki zespół założeń ontologicznych, epistemologicznych i metodo-

logicznych, abstrakcyjnych pojęć oraz ogólnych twierdzeń o rzeczywistości

społecznej, mający dostarczać wyjaśnienia dostępnej wiedzy opisowej na

jej temat oraz ukierunkowywać dalsze badania”

3. S. Nowak, Metodologia badań społecznych,

Warszawa 1985, s. 396-397

„[…] spójny system praw nauki zintegrowanych wedle pewnej jednolitej

zasady dla wyjaśnienia i ewentualnego przewidywania zjawisk określonej

kategorii”

4. Lazarsfeld

„względnie jednolity i wewnętrznie logicznie spójny system twierdzeń,

bądź wynikających jedne z drugich, bądź jakoś inaczej ze sobą powiąza-

nych, a tłumaczących pewną jednoznacznie określoną sferę zjawisk”

5. Karpiński Jakub, Wprowadzenie do meto-

dologii nauk społecznych, Warszawa 1980,

s. 130

„zbiór zdań usystematyzowanych logicznie lub przedmiotowo”

6. Szacki J., Elementy teorii socjologicznych…,

Wprowadzenie

„wszelki zespół pojęć i stosunkowo ogólnych twierdzeń o rzeczywistości

społecznej mający porządkować dostępną wiedzę na jej temat oraz do-

starczać wytycznych dla dalszych obserwacji i badań”

2. Teoria socjologiczna ogólnie (punkt wyjścia — stan faktyczny: socjologia dyscypliną MULTIPARADYGMATYCZNĄ):



spojrzenie z zewnątrz:



nauki społeczne: jedność czy wielość (problem oddzielenia socjologii od innych nauk społecznych) — rozstrzygnięcie

każdorazowo zależne od przyjętej koncepcji socjologii (założeń)

♦

socjologia „naukowa” a nienaukowa wiedza społeczna (potoczna, artystyczna itd.)

♦

socjologia a filozofia — antyfilozoficzne początki a powrót inspiracji filozoficznych (m.in. hermeneutyka, fenome-

nologia, Wittgenstein)

♦

socjologia a historia — spór podejścia ahistorycznego i historycznego

♦

socjologia a psychologia — spór między psychologizmem a socjologizmem

♦

socjologia a antropologia

♦

a nawet: socjologia a zoologia — np. etologia, socjobiologia



WSPÓŁCZESNY PROCES

: coraz większe rozmycie granic socjologii



spojrzenie od wewnątrz: socjologia dyscypliną rozczłonkowaną wewnętrznie;



różne kryteria podziału (subdyscypliny):

♦

rodzaj przedmiotu (socjologia wsi, miasta, regionów; socjologia nędzy, przestępczości, chorób psychicznych; socjo-

logia miłości)

♦

poziom analizy (makro i mikrosocjologia)

♦

„zasięg” wyjaśnień: teorie szczegółowe, średniego zasięgu, ogólne

♦

„szkoły” socjologiczne: socjologia marksistowska, durkheimowska, chicagowska
◊ socjologie „imienne” — socjologia Durkheima, Simmela, Znanieckiego itd.

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011

◊ socjologie narodowe: socjologia polska, francuska, angielska, niemiecka, amerykańska

♦

sposoby rozumienia i tłumaczenia faktów społecznych  w kierunku socjologicznych paradygmatów
◊ niemożność wyboru teorii w oparciu o kryteria logiczne



WSPÓŁCZESNY PROCES

: coraz większe wewnętrzne różnicowanie się koncepcji i teorii, niejednokrotnie niewspółmiernych,

przykład: klasyfikacja teorii [w:] Jasińska-Kania A., Nijakowski L. M., Szacki J., Ziółkowski M. (red.), Współczesne teorie

socjologiczne, t. 1-2, Scholar, Warszawa 2006:

♦

(1) teorie zachowania i wymiany społecznej: Homans, Blau, Lovaglia

♦

(2) teoria racjonalnego wyboru: Olson, Coleman, Hechter i Kanazawa

♦

(3) socjobiologia i psychologia ewolucyjna: van den Berghe, Richard D. Alexander

♦

(4) strukturalizm lingwistyczny: Lévi-Strauss

♦

(5) interakcjonizm symboliczny i teorie interakcji: Blumer, Raph Turner, Goffman

♦

(6) teorie systemu i funkcjonalizm: Merton, Parsons i Shils, Smelser, Luhmann, Jeffrey C. Alexander

♦

(7) teorie konfliktu i teorie władzy: Dahrendorf, Coser, Randall Collins, Steven Lukes, Foucault

♦

(8) neoinstytucjonalizm: Douglass North, Victor Nee, Paul J. DiMaggio, Walter W. Powell

♦

(9) teoria strukturalistycznego konstruktywizmu i teoria strukturacji: Bourdieu, Giddens, William Sewell Jr.

♦

(10) teorie modernizacji i systemu światowego: Wolfgang Knöbl, I. Wallerstein, Shmuel Noah Eisenstadt, Alain To-

uraine

♦

(11) neomarksizm i postmarksizm: Erik O. Wright, Ernesto Laclau i Chantal Mouffe, Frederic Jameson

♦

(12) socjologia fenomenologiczna: Schütz, Aaron Cicourel, Thomas Luckmann, Charles Taylor

♦

(13) teoria działania komunikacyjnego, systemu i świata przeżywanego: Habermas

♦

(14) hermeneutyka i teoria dyskursu: Ricoeur, Teun van Dijk i in.

♦

(15) socjologia historyczna: Norbert Elias, Charles Tilly, Theda Skocpol, James Ch. Davies

♦

(16) teorie tożsamości i różnicy: Jürgen Straub, Nancy Fraser, Claus Offe, Nathan Glazer

♦

(17) feminizm: Dorothy Smith, Patricia Hill Collins, Donna Haraway, Nancy J. Chodorow



paradygmaty w nauce (Kuhn) a kierunki teoretyczne w naukach społecznych



mnogość teorii (na każdym z poziomów i w każdej dziedzinie) — jednak: nie tylko różnice ale i podobieństwa

♦

„paradygmaty” socjologiczne jako zbiory teorii socjologicznych podobnych pod określonymi (fundamentalnymi)

względami



różne DIAGNOZY w sprawie przyczyn niejednolitości socjologii [vide ćwiczenia]:



ZAPÓŹNIENIE

(„młody” wiek)



KRYZYS

(zwiastun rewolucji):



specyfika przedmiotowa jako determinanta charakteru nauki społecznej (np. P. Rybicki):

♦

socjologia jako zbiór „reflektorów” oświetlających pod różnymi kątami i z różną głębokością penetracji poszczegól-

ne wymiary życia społecznego

♦

jedynym KRYTERIUM WYBORU TEORII — ich zdolność do zbliżania się do rzeczywistości społecznej



specyficzna społeczna organizacja pracy badawczej (odpowiedź formułowana czasem w ramach socjologii wiedzy)

♦

sfragmentaryzowanie (i inne cechy) teorii socjologicznej jako wynik (m.in.) kształtu wspólnot zajmujących się jej

uprawianiem
◊ niska spójność tych grup społecznych oraz niska współzależność badaczy
◊ skromne zasoby materialne konieczne do uprawiania teorii (brak tradycji eksperymentalnej kontroli)

♦

argumenty:
◊ za (a przeciw tezie o osobliwościach przedmiotowych) — dyscypliny przyrodnicze również przechodziły podob-

ne stadia

◊ przeciw — dyscypliny przyrodnicze wyszły poza to stadium, dlaczego społeczne nie mogą

⇒ palące czynniki natury społecznej wskazujące na konieczność dobrego wyjaśnienia)?

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011

⇒ co właściwie było czynnikiem wiodącym ku zmianie w przyrodoznawstwie — skoro z punktu widzenia

„neodurkheimowskiej socjologii wiedzy” jest to stan niejako „samopodtrzymujący się”

⇒ jeśli kształt nauki jest funkcją kształtu społecznych warunków jej uprawiania — jak w ogóle doszło do tego (je-

śli nie za przyczyną osobliwości przedmiotowych), że socjologia, która pojawiła się w tych samych warunkach,

co rozwinięte już przyrodoznawstwo, wpadła w taki „archaiczny” stan [czy ujęcie socjopoznawcze proponuje

tu jakiś krypto-ewolucjonizm, „konieczne stadium”?]



istota teorii socjologicznej (w szerokim znaczeniu tego słowa) wg Szackiego:

3. POZIOMY TEORII SOCJOLOGICZNEJ



wg Sztompki:

♦

ogólna orientacja teoretyczno-metodologiczna (założenia ontologiczne, epistemologiczne i metodologiczne);

♦

model pojęciowy (zespół powiązanych pojęć strukturalizujący amorficzną rzeczywistość społeczną)

— „okulary”,

„mapa”, „sieć” [jak w paradygmacie u Kuhna];

♦

szczególna teoria empiryczna (teoria w sensie wąskim: system praw socjologicznych);



poziomy teorii wg Parsonsa i Shilsa (podział wedle stopnia zaawansowania teorii)



systemy klasyfikacyjne ad hoc

♦

arbitralnie (wstępnie) porządkujące rzeczywistość



taksonomie (z gr. táksis = układ + nómos = prawo)

♦

np. taksonomia Linneusza: królestwo, typ, gromada, rząd (lub klasa — w przypadku roślin), rodzina, rodzaj, gatu-

nek (jednostka podstawowa)

♦

systemy kategorii pozwalające opisywać związki między kategoriami



struktury pojęciowe

♦

zbiory twierdzeń dotyczących związków między różnymi właściwościami empirycznymi

♦

w przeciwieństwie do wcześniejszych poziomów — pozwalają wyjaśniać i przewidywać

♦

ale: brak dedukcyjnego powiązania (twierdzenia nie są „ustalane” dedukcyjnie)



struktury teoretyczne

♦

łączą taksonomie oraz struktury pojęciowe dostarczając systematycznych opisów, wyjaśnień i predykcji

♦

możliwość wyprowadzania jednych twierdzeń z drugich



poziomy teorii wg Joeffreya Alexandra:



ogólne założenia



modele



koncepty



definicje



klasyfikacje



prawa



złożone i proste twierdzenia



korelacje



założenia metodologiczne



obserwacje

4. ZAŁOŻENIA I JĘZYK JAKO ŹRÓDŁO PODZIAŁÓW PARADYGMATYCZNYCH — METATEORETYCZNE DYLEMATY



klasyfikacja (a może raczej typologia) paradygmatów wg Turnera (nowe wydanie)



teoria funkcjonalna

♦

źródła: organicyzm, Durkheim, tradycja antropolgiczna (Radcliffe-Brown) Malinowski

♦

klasyczni przedstawiciele: Merton, Parsons

♦

najnowsze postacie: neofunkcjonalizm (Alexander), funkcjonalizm systemowy (Luhmann)



teoria ewolucyjna:

♦

źródła: bioekologia Spencera, Durkheim, Darwin

♦

klasyczni przedstawiciele: szkoła chicagowska (ekologia miasta), socjobiologia (ewolucjonizm jako podstawa socjo-

logii)

♦

współczesne formy
◊ Hawley (makropoziomowa teoria ekologiczna), ekologia organizacji (Hannann i Freeman), Mc Pherson

„(…) teorią socjologiczną jest wszelki zespół pojęć i stosunkowo ogólnych twierdzeń o rzeczywistości społecznej mający porządkować do-

stępną wiedzę na jej temat oraz dostarczać wytycznych dla dalszych obserwacji i badań”



główne zadanie teorii socjologicznej — zbliżenie się do społecznej rzeczywistości (Rybicki)

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011

◊ socjobiologia (Pierre van den Bergh), porównania międzygatunkowe (Machalk), teorie stadiów ewolucji

(Lenscy i Nolan Sanderson, Freese), teoria płci kulturowej (Udry) i in.



teoria konfliktu:

♦

źródła: Marks, Weber, Simmel

♦

klasyczni przedstawiciele: teoria dialektyczna (Dahrendorf), funkcjonalna teoria konfliktu (Coser), Syntetyczna teo-

ria konfliktu (J. T. Turner)

♦

najnowsze formy
◊ teorie neoweberowskie (Randall Collins)
◊ teorie konfliktu w socjologii historyczno-porównawczej: np. teoria rewolucji agrarnej (Paige), teoria mobilizacji

zasobów (Tilly), teoria upadku państwa (Goldstone) i in.

◊ teorie neomarksowskie — marksizm analityczny (Wright), analiza systemów światowych (Wallerstein)
◊ teorie nierówności i stratyfikacji związanych z płcią kulturową



teoria wymiany

♦

źródła: ekonomia klasyczna, antropologia, behawioryzm, Marks, Simmel

♦

przedstawiciele: Homans, Blau (podejście dialektyczne), Emerson (ujęcie sieciowe), teoria gier

♦

nowe podejścia: teorie racjonalnego wyboru: teoria solidarności grupowej (Hetcher), teoria solidarności grupowej

(Coleman); teorie sieci wymian — Emerson, Cook, Lawler, Molm



teoria interakcjonistyczna

♦

źródła: James, Cooley, Dewey, Mead, Simmel, Husserl i in.

♦

klasyka: Stryker, MacCall i Simmons, teoria roli (Ralph Turner), podejście dramaturgiczne (Goffman), etnometodo-

logia (Garfinkel)

♦

nowe podejścia: teorie emocji (Hochschild, Collins, Kemper, Lawler, Hammond i in.), teoria stanów oczekiwań



teoria strukturalistyczna

♦

źródła: Durkheim, Simmel, Mead, Schütz i in.

♦

klasyka: Lévi-Strauss, Moreno; Bavelas i Leavitt; Heider, Newcomb, Cartwright i Harary (podejście Gestalt)

♦

kontynuowanie tradycji:
◊  teoria strukturacji: Giddens — teoria strukturacji
◊  teorie kulturowe: Wuthnow (analiza kulturowa), Bourdieu (strukturalizm konstruktywistyczny)
◊  analiza sieciowa
◊  teoria makrostrukturalna: Blau



teoria krytyczna

♦

źródła: Marks

♦

tradycja: szkoła frankfurcka: Lukács, Horkheimer i Adorno; zwrot heglowski: Gramsci (teoria hegemonii ideologicz-

nej), Althusser (strukturalizm)

♦

kontynuatorzy:
◊  szkoła frankfurcka: Habermas
◊  feminizm
◊  postmodernizm: Lyotard, Rorty

⇒  społeczeństwo jako tekst: Brown
⇒  postmodernizm ekonomiczny: Jameson, Harvey, lash i Urry
⇒  postmodernizm kulturowy: Baudrillard; Gergen, Denzin i Kellner, Luckman, Bauman

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011

5. PODSTAWOWE SPORY (DYLEMATY) RÓŻNICUJĄCE STANOWISKA SOCJOLOGICZNE:



lista najważniejszych teoretycznych i metateoretycznych dychotomii socjologii



jednostka — społeczeństwo (grupa)



mikro — makro



wartości — fakty



subiektywność — obiektywność

♦

wewnętrzność — zewnętrzność

♦

introspekcja — ekstraspekcja



zdeterminowanie — wolność

♦

kreatywność — reaktywność



część — system



zmiana — trwanie

♦

dynamika — statyka

♦

działania — struktura

♦

diachronia — synchronia

♦

działania — postawy



rozum — emocje



próba uporządkowania



poziom metodologiczny:

♦

nomotetyzm — idiografizm [w socjologii w ogóle nie ma teorii — np. „socjologia historyczna]

♦

naturalizm — antynaturalizm
◊ metody budowy teorii: empirycyzm (operacjonizm) — podejście „abstrakcjonistyczne” — podejście zrównowa-

żone [np. Rybicki]

◊ podejścia bardziej behawioralne — podejścia bardziej „introspekcyjne” („rozumiejące”, interpretatywne)

♦

strategia wyjaśniania: redukcjonizm — antyredukcjonizm



poziom epistemologiczny:

♦

„wyjaśnianie” — „rozumienie”

♦

obiektywizm — subiektywizm

♦

obiektywizm („kognitywizm”, „eksplanacjonizm”) — praktycyzm
◊ obiektywizm — krytycyzm (zaangażowanie wartościujące)



poziom ontologiczny — najważniejsze punkty: człowiek, społeczeństwo (świat społeczny), kultura (Rybicki)

♦

naturalizm — antynaturalizm
◊ obiektywizm — konstruktywizm (rzeczywistość społeczna „preinterpretowana”; relacja nauki społeczne – rze-

czywistość społeczna raczej relacją podmiot-podmiot lub pojęcie-pojęcie, niż podmiot-przedmiot lub pojęcie-

rzecz)

♦

indywidualizm — holizm
◊ realizm — nominalizm
◊ redukcjonizm — emergentyzm

♦

indeterminizm — determinizm
◊ „otwartość” ontologiczna — fatalizm
◊ aktywizm (woluntaryzm) — pasywizm

♦

ahistoryzm — historyzm

♦

racjonalizm — irracjonalizm [założenie co do podstawowego charakteru działań ludzkich]

6. SOCJOLOG WOBEC WIELOŚCI PARADYGMATÓW:



problem przekładalności paradygmatów



paradygmaty wobec innych paradygmatów jako wzajemne metajęzyki

♦

J. Kmita: korespondencja istotnie korygująca

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011

Teoria w socjologii (

uzupełnienie).

Najważniejsze socjologiczne "dylematy"

1. TEORIA SOCJOLOGICZNA OGÓLNIE (punkt wyjścia — teza: socjologia dyscypliną multiparadygmatyczną):

a) wielość definicji i form, jedna podstawowa funkcja: funkcja eksplanacyjna (odpowiedź na pyt. „dlaczego?”);
b) kryteria pozwalające mówić o danym wyjaśnieniu jako o teorii (restryktywna i liberalna koncepcja teorii):



logiczne (restryktywne, mające w socjologii sens jako postulat):
♦  prawomocność (dedukcyjne powiązanie z tym, co wyjaśniane);
♦  potencjalna sprawdzalność empiryczna;
♦  potwierdzenie prawdziwości;
♦  kompletność pragmatyczna (ostateczność odpowiedzi);
♦  spójność semantyczna;
♦  zunifikowanie z innymi wyjaśnieniami w ramach szerszego systemu;



psychologiczne (liberalne):
♦ zaspokojenie ciekawości poznawczej;
♦ dostarczenie satysfakcji intelektualnej czy lepszego zrozumienia;

c) liberalne określenie teorii (w szerokim znaczeniu):

d) różne poziomy teorii:



ogólna orientacja teoretyczno-metodologiczna (założenia ontologiczne, epistemologiczne i metodologiczne);



model pojęciowy (zespół powiązanych pojęć strukturalizujący amorficzną rzeczywistość społeczną)



szczególna teoria empiryczna (teoria w sensie wąskim: system praw socjologicznych);

— „okulary”,

„mapa”, „sieć” [u Kuhna — ważny składnik paradygmatu];

e) podział teorii socjologicznych (w szerokim sensie) w zależności od stopnia ograniczenia dziedziny przedmiotowej:



teorie ogólne (np. marksizm



teorie średniego zasięgu (np. teoria grup odniesienia, teoria ról społecznych, dewiacji i anomii, biurokracji, samo-

spełniających się i samodestrukcyjnych proroctw, ruchliwości społecznej, procesów uprzemysłowienia, rewolucji,

socjologiczna teoria podmiotowości (?) i in.);

, freudyzm czy niektóre z konkretnych teorii w ramach kierunków opisywanych przez

Turnera);



teorie szczegółowe;

2. POTRZEBA TEORII W SOCJOLOGII:

a) kwestia zasadności wszelkiej teorii:



ewolucja poglądów w kierunku coraz większego doceniania znaczenia teorii – dwa źródła:

♦ rozczarowanie wynikami nastawienia empirycystycznego ( „pierwszy kryzys” socjologii powojennej, lata

60-te)

–

przy okazji: ograniczenia podejścia ilościowego

♦ przełom antypozytywistyczny w filozofii nauki (Popper, Kuhn i in.; argumentacja historyczna i metodologicz-

na);



dwa podstawowe sposoby myślenia o teorii w naukach społecznych:

Trzeba tu zwrócić uwagę na różnicę między pojęciem a słowem czy terminem (jako — graficznym czy dźwiękowym — „wehikułem” dla pojęć).

Dzięki szerokiej dziedzinie przedmiotowej marksizmu możliwy był m.in. postulat całkowitego zredukowania socjologii do „socjologii marksistowskiej” w

programie studiów uniwersyteckich w PRL.

(…) teorią socjologiczną jest wszelki zespół założeń ontologicznych, epistemologicznych i metodologicznych, abstrakcyjnych pojęć oraz

ogólnych twierdzeń o rzeczywistości społecznej, mający dostarczać wyjaśnienia dostępnej wiedzy opisowej na jej temat oraz ukierunkowy-

wać dalsze badania.

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011

♦ filozofia pozytywistyczna, z jej wąskim empiryzmem (dominująca do lat 60-tych, a wśród badaczy-

empiryków i do dziś):

◊  uznanie radykalnej przepaści między stwierdzeniami obserwacyjnymi i pozaempirycznymi;
◊  uznanie nieistotności kwestii filozoficznych dla praktyki badawczej;
◊  uznanie możliwości rozstrzygnięcia pytań natury ogólnej przez proste odwołanie się do doświadczenia;
◊  obranie empirycystycznego  m o d e l u   nauk przyrodniczych za wzór dla socjologii;

⇒ skutek: podejście technikocentryczne zamiast problemocentrycznego ( testomania, kwantofrenia,

hiperfaktualizm, faktolatria);

♦ postpozytywistyczna filozofia nauki:

◊  uznanie wzajemnego związku między myśleniem teoretycznym i empirycznym;
◊  uznanie decydującej roli rozstrzygnięć filozoficznych dla praktyki badań empirycznych;
◊  uznanie za nieporozumienie pozytywistycznej wizji nauk przyrodniczych jako ateoretycznych;
◊  uznanie nierozstrzygalności sporów teoretycznych przez proste odwołanie się do faktów empirycznych;

b) kwestia zasadności w socjologii tzw. „wielkiej teorii” (utożsamianej przez krytyków z Parsonsem):



słuszność zarzutów wobec Parsonsa (scholastycyzm, nadmierne koncentrowanie się na poziomie modelu poję-

ciowego);  „drugi kryzys” socjologii, lata 70-te;



niesłuszne utożsamienie teorii Parsonsa z teorią ogólną jako taką («pozytywne» przykłady: Homans, Merton).

3. PROBLEM WYBORU TEORII:

a) pluralizm teorii ogólnych w socjologii;
b) typologie teorii socjologicznych:



W. Wallace: kryterium – poglądy na eksplanandum (to, co wyjaśniane) i eksplanans (to, przez co się wyjaśnia);

kryteria, których skrzyżowanie daje czteropolową typologię:

♦ dwa sposoby definiowania

EKSPLANANDUM

(tj. zjawisk społecznych, które mają być wyjaśnione):

◊ obiektywny, materialistyczny, zewnętrzny (identyfikowane w zależności od tego, czy obserwowalne za-

chowanie jednej osoby pozostaje w relacji do obiektywnego zachowania innej osoby);

◊ sposób subiektywny, idealistyczny, ukryty („identyfikowane przez utajone percepcje, cele, emocje, opi-

nie, nawyki, pragnienia, potrzeby itp., które jednostki dzielą ze sobą, lub o które toczą konflikty”);

♦ dwie możliwości interpretacji

EKSPLANANSU

(tj. czynników determinujących zjawiska społeczne):

◊ nacisk na czynniki determinujące zewnętrzne, egzogenne względem sfery społecznej (warunki narzucone

zjawiskom społecznym przez naturę jednostek lub świata) – „determinizm”;

◊ nacisk na czynniki determinujące wewnętrzne, endogenne (warunki generowane przez samo społeczeń-

stwo) – „wolna wola”;



G. Burrell i G. Morgan (kryterium – zapatrywania na istotę nauki oraz jej przedmiot):

♦ istota sporów epistemologicznych (metodologicznych): dwa podejścia:

◊ podejście obiektywistyczne reprezentowane przez „socjologiczny pozytywizm” (traktowanie przedmiotu

humanistyki „jak rzeczy”, przenoszenie metod przyrodoznawstwa do humanistyki, uznanie determini-

stycznej wizji natury ludzkiej, przyjęcie nomotetycznej metodologii);

◊ podejście subiektywistyczne reprezentowane przez „niemiecki idealizm” (podkreślenie duchowej, zna-

czeniowej istoty życia społecznego, odrzucenie naturalistycznej metodologii, przyjęcie woluntarystyczne-

go modelu człowieka, postulowanie idiograficznej metodologii);

♦ istota sporów ontologicznych na temat fundamentalnych właściwości społeczeństwa, także dwa bieguny:

◊ „socjologia regulacji” (akcent na: (a) status quo, (b) porządek społeczny, (c) ugodę, (d) integrację spo-

łeczną i spoistość, (e) solidarność, (f) zaspokojenie potrzeb, (g) to, co aktualne, rzeczywiste);

◊ „socjologia zmiany radykalnej” (akcent na: (a) radykalną zmienność, (b) konflikt strukturalny, (c) domi-

nację i przymus, (d) sprzeczności społeczne, (e) emancypację, (f) deprywację, (g) to, co potencjalne, moż-

liwe);

♦ skrzyżowanie tych kryteriów daje cztery główne „paradygmaty” teorii socjologicznej:

◊ paradygmat radykalny humanistyczny (podejście subiektywistyczne, socjologia zmiany radykalnej);

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011

◊  paradygmat radykalny strukturalistyczny (podejście obiektywistyczne, socjologia zmiany radykalnej);
◊  paradygmat interpretacyjny (podejście subiektywistyczne, socjologia regulacji);
◊  paradygmat funkcjonalistyczny (podejście obiektywistyczne, socjologia regulacji).



P. Sztompka:

♦ przyjęta perspektywa: w dziedzinie teorii odróżnienie historii socjologii od socjologii jest tylko umowne; per-

spektywa ta pozwala dostrzec najważniejsze i trwałe różnice między różnymi orientacjami teorii socjologicz-

nej; charakterystyka owych różnic:

◊ dotyczą one przede wszystkim poziomu orientacji teoretyczno-metodologicznej;
◊ założenia różnych teorii mają tendencję do polaryzacji (dają się przedstawić jako „dylematy socjologicz-

ne”);

◊ liczba tych dylematów «jest bardzo ograniczona i stale ta sama»;

♦ najprostsza typologia teorii socjologicznych, nawiązująca do ich fundamentalnych założeń:

◊ wymiar metodologiczny:

⇒ teoria scjentystyczna (zakładająca m.in. naturalizm i redukcjonizm);
⇒ teoria humanistyczna (zakładająca m.in. antynaturalizm i antyredukcjonizm);

◊ wymiar epistemologiczny:

⇒ teoria obiektywistyczna(zakładająca m.in. kognitywizm i neutralizm aksjologiczny);
⇒ teoria krytyczna (zakładająca m.in. praktycyzm i zaangażowanie wartościujące);

◊ wymiar ontologiczny:

⇒ teoria mechanistyczna (zakładająca m.in. pasywizm, determinizm, fatalizm);
⇒ teoria woluntarystyczna (zakładająca m.in. aktywizm, indeterminizm, wolna wolę);

♦ uproszczony schemat podziału teorii socjologicznych (rozstrzygnięcia metodologiczne, epistemologiczne i on-

tologiczne nie są niezależne):

◊ paradygmat naturalistyczny (teoria scjentystyczna, obiektywistyczna, mechanicystyczna);
◊ paradygmat subiektywistyczny (teoria humanistyczna, krytyczna, woluntarystyczna);

c) problemy z kryterium oceny teorii:



niemożliwość empirycznego rozstrzygnięcia problemu wyboru teorii;



kryteria logiczne ważnym elementem krytyki, ale brak konkluzywnych argumentów na rzecz jednej teorii przeciw

reszcie;



pozorny dylemat dogmatyzmu i eklektyzmu (możliwy do przezwyciężenia — zdaniem Sztompki — za pomocą

strategii syntezy dialektycznej, rodzącej się w kontekście debaty na temat „drugiego kryzysu socjologii”);

4. RÓŻNE DIAGNOZY TEORETYCZNEGO STANU SOCJOLOGII (I PRZYCZYN TEGO STANU):

a) diagnoza 1: zapóźnienie — krytyka „powierzchniowa”, dotycząca:



stawianych problemów (niewyraźne formułowanie, złe kryteria doboru: problemy proste, bezpieczne ideologicz-

nie itp.)



stosowanych metod (narzędzia do wszystkiego, niewystarczająca standaryzacja)



uzyskiwanych wyników (nieadekwatność, tautologiczność (banalność), niesprawdzalność, zatrzymywanie się na

opisie, brak powiązania twierdzeń w struktury)



zastosowań (niewielka wartość eksplanacyjna i predyktywna wyników)

b) diagnoza 2: kryzys = zwiastun rewolucji; krytyka głębsza, dotycząca nie całej praktyki badawczej, ale tylko ogólnych

teorii, zwłaszcza ich warstwy głębinowej (postulowane zmiany bardziej radykalne niż powyżej); dwie odmiany tej dia-

gnozy:



socjologia nauką w stadium przedparadygmatycznym ( kryzys permanentny — Merton, Boudon);



socjologia nauką w stadium przedrewolucyjnym (uporczywe zagadki  kapitulacja starego paradygmatu); „zde-

finiowana ignorancja”, obejmująca katalog nieprzezwyciężalnych problemów (katalog Sztompki):

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011

–

problem refleksyjności (zwrotności) wiedzy społecznej — zwrotnego wpływu teorii społecznej na rzeczy-

wistość społeczną

–

problem historyzmu — jak uwzględnić czynnik czasu, jako istotną zmienną w samej strukturze teorii socjo-

logicznej

–

problem morfogenezy albo strukturalizacji — «wyłaniania się utrwalonych, zobiektywizowanych form insty-

tucjonalnych czy organizacyjnych z płynnego procesu działań społecznych i interakcji»

–

problem konwencjonalności — charakteru prawidłowości społecznych: obiektywne i konieczne czy kon-

wencjonalne?

–

problem podmiotowości — «zakresu wolności jednostki wobec determinacji społecznych czy historycz-

nych»; jak człowiek może być jednocześnie wytworem i twórcą społeczeństwa?

c) możliwe reakcje na nierozwiązywalne problemy:



nihilizm — uznanie niemożliwości wiedzy socjologicznej



dogmatyzm — bezkrytyczna akceptacja jednej teorii i aprioryczne odrzucenie innych  powstawanie „sekt” so-

cjologicznych (np. etnometodologia)



„programowy eklektyzm” — sięganie do różnych teorii w zależności od potrzeb badawczych (postawa bardzo

rozpowszechniona)



twórcza rekonstrukcja — poszukiwanie nowego paradygmatu poprzez syntezę najcenniejszych elementów z tra-

dycji i jednoczesne przezwyciężenie jej słabości

d) strategie budowy jednolitej teorię syntetycznej, zbudowanej na „nowym poziomie”:



strategia via media, drogi pośredniej (Agassi)



strategia „otwarcia analitycznego” (S. Eisenstadt)



strategia teorii „wielowymiarowej” «polegająca na łączeniu różnorodnych stron badanego zjawiska w całościo-

wym obrazie» (już K. Mannheim, dziś Alexander)



strategia dialektycznej syntezy («najbardziej płodna», wzorowana na Marksie) — polegająca na przezwyciężaniu

stanowisk fałszywych w swej jednostronności przez twórcze wykorzystanie i przeniesienie wartościowych ele-

mentów na «wyższy poziom»

EKSTY

1. Ziółkowski M., Teoria socjologiczna początku XXI wieku, [w:] Jasińska-Kania A., Nijakowski L. M., Szacki J., Ziółkowski M. (red.), Współczesne teorie

socjologiczne, Scholar, Warszawa 2006, ss. 15-32

lub:
2. Sztompka P., Teoria socjologiczna końca XX wieku. Wstęp do wydania polskiego, [w:] J. H. Turner, Struktura teorii socjologicznej, Warszawa 1985, ss.

[bez ostatniej części]

3. Turner J. H., Struktura teorii socjologicznej, Warszawa 1985 rozdział I: „Konstruowanie teorii socjologicznej”.
4. Silverman D., Prowadzenie badań jakościowych, PWN, Warszawa 2008, rozdz. VII: „Zastosowanie teorii” (ss. 133-148)

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011

Problemy ontologiczne w socjologii. Wprowadzenie

1. Sens ontologicznej problematyki: pluralizm, czyli uznanie istnienia różnych sfer: (a) świat doświadczenia zewnętrznego

(rzeczy); (b) świat fizykalny; (c) świat psychiki; (d) świat tworów idealnych, (e) świat tworów intencjonalnych, i monizm (

redukcjonizm).



pierwotność psychiki lub świata „duchowego” (idealizm) czy materii (materializm)?

2. Co właściwie jest przedmiotem socjologii? (różne możliwości: interakcje społeczne, stosunki społeczne, struktura grupo-

wa, zachowania społeczne, życie społeczne, procesy społeczne, zjawiska społeczno-kulturowe, człowiek w społeczeństwie

i in.) – w kierunku problematyki ontologicznej.

3. Dwie warstwy zagadnień w naukach [stanowisko Kanta jako przykład rozróżnienia zjawisk od bytów]:

a) warstwa empirycznie i empirycystycznie ujmowanego przedmiotu;



e m p i r y z m (opieranie się na doświadczeniu) a e m p i r y c y z m (wyłączne ograniczanie się do do-

świadczenia);

b) warstwa substratu obserwowanych zjawisk (= warstwa zagadnień ontologicznych).

4. Trzy stanowiska wobec wyróżnionych dwu warstw zagadnień w nauce:

a) nieodróżnianie sfery zjawisk od sfery bytu:



O.K. na poziomie opisu, ale problemy z budową teorii

b) pozytywizm (zwł. neopozytywizm): postulat eliminacji problemów ontologicznych — w imię ograniczenia się do języka

fizykalistycznego (lub, czasem, fenomenalistycznego);



charakterystyczna cecha: dążność do posługiwania się symbolami i aparatem matematycznym;

•

wątpliwość 1: czy oznacza to faktyczną eliminację ontologii?

•

wątpliwość 2: czy nauka (społeczna) oparta na tym postulacie zaspokoi naszą ciekawość poznawczą?

c) wyraźne odróżnienie sfery zjawisk od sfery bytu, próba ustalenia ich wzajemnego stosunku w nauce.

5. Nieusuwalność problematyki ontologicznej w naukach społecznych:

a) odmienność sytuacji badacza-humanisty i przyrodnika ((1) inny sposób dania przedmiotu; (2) usytuowanie zjawisk spo-

łecznych zawsze w jakiejś historycznej całości);



inny sposób, w jaki dany jest przedmiot badań (nie tylko z zewnątrz, ale i od wewnątrz) – Dilthey, Weber i in.;

•

większa płynność granicy między zjawiskiem a bytem w naukach społecznych;



złudność przekonania o możliwości sprowadzenia całej „rzeczywistości społecznej” do zjawisk i obserwacji w stylu

przyrodniczym:

•

wyjście poza ten obszar implikowane przez użycie pojęć typu: działanie społeczne, rola, stosunek społeczny;



metodologiczny spór o historyczne (ahistoryczne) podejście do przedmiotu badań humanisty; jego ontologiczne

zaplecze:

•

ahistoryzm: próby uchylania problemu całości społecznych (tak czy inaczej pozostaje problem jednostki);

•

historyzm: implikowanie przez historyzm pytania o charakter społecznych całości;



zagadnienie społecznej całości jako zagadnienie prowadzące od zjawisk do ich substratu  nieuniknioność onto-

logii;

6. Próby rugowania problematyki ontologicznej z nauk społecznych (ogólny zarzut: ukryte założenia ontologiczne):

a) socjologia formalna Leopolda von Wiese:



przedmiotem socjologii procesy i stosunki społeczne, oparte na koncepcji wzajemnego zbliżania się i oddalania

się jednostek ludzkich jako podstawowym procesie społecznym;



analogia do homo oeconomicus;



społeczeństwo, państwo, grupy społeczne itd. – przedstawieniami towarzyszącymi zagęszczeniom procesów i sto-

sunków społ.;



procesy i stosunki społeczne ujęte (za Simmelem) w oderwaniu od jakichkolwiek treści kulturowych;

•

podnoszony przez krytyków problem: sztuczne oddzielenie form życia społecznego od treści kulturalnych;

b) socjologia wczesnego Znanieckiego:



socjologia jako nauka o czynnościach społecznych;

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011



problem: jednak obecność założeń ontologicznych, np. o odrębnym istnieniu świata przyrody i świata kultury;

c) Max Weber: głównym elementem teorii społecznej działanie społeczne – jednak problem z wprowadzoną kategorią

znaczenia;

d) Talcott Parsons: socjologia na wskroś analityczna (czynność, aktor, rola, system społeczny – kategorie do chwytania

wyabstrahowanych zjawisk); problem: abstrakcjonizm – stopień oddalenia analitycznej nauki o zjawiskach od rzeczy-

wistości (intelektualna fikcja?);

e) George Lundberg: neopozytywizm – najbardziej programowe eliminowanie ontologii; usuwanie z języka nauk społecz-

nych trudniejszych bądź ogólniejszych terminów; wtłaczanie zjawisk społecznych w ramy przyrodoznawstwa; problem:

czy udaje się wyeliminować ontologię?

7. Fundamentalne problemy ontologiczne powracające wciąż w teorii społecznej:

a)  problem człowieka (chronologicznie najwcześniejszy);
b)  problem społeczeństwa;
c)  problem kultury.

8. Człowiek

a) punkt wyjścia: socjologia nauką o społeczeństwie; z czasem umacnianie się poglądu, że socjologia ma być nauką o zja-

wiskach czy faktach społecznych; w miejsce społeczeństwa inne terminy: „grupa społeczna”, „krąg społeczny” – anali-

tyczne podejście do badań;

b) mimo podejścia analitycznego (badanie procesów, zachowań, stosunków czy ugrupowań społ. niezależnie od histo-

rycznego kontekstu) – niuniknioność pytania o podmiot czynności czy zachowań; niejasność przyjmowanego pojęcia

człowieka jako podmiotu działania – co najmniej trzy różne stanowiska:



koncepcja abstrakcjonistyczna (socjologia formalna – np. von Wiese – i nie tylko) – abstrahowanie od wszelkich

biologicznych i historycznych uwarunkowań zachowania ludzkiego;



koncepcja naturalistyczna (behawioryści, w szczególności neopozytywiści) – człowiek jako przedstawiciel gatun-

ku; odmiana pierwsza: główną cechą człowieka reagowanie na bodźce z otoczenia; odmiana druga: nacisk na pod-

łoże psychiczne;



koncepcja humanistyczna – rozbudowanie pojęcia osobowości poprzez analizę działań ludzkich w kategoriach

takich jak wartości i znaczenia;

9. Społeczeństwo:

a) różne sensy – powszechnie raczej akceptowanej – tezy o społecznym charakterze człowieka:



po prostu stwierdzenie faktu życia człowieka w społecznościach (niektórzy neopozytywiści);



uznanie, że osobowość jednostki wykształca się w i poprzez związki z innymi ludźmi (np. Cooley i rola primary

groups);



uznanie jednostki za nieważną; liczy się tylko grupa, „rasa” czy społeczeństwo – i tylko one interesują socjologię

(np. Gumplowicz);

b) stanowisko wychodzące poza skrajności – socjologię interesuje zarówno osobowość jak i społeczność; jednak problem:

od czego powinny się rozpoczynać badania społeczne?



za pozornie czysto metodologicznym problemem dwie kwestie ontologiczne:

•

problem człowieka-jednostki;

•

problem społecznej całości;

c) problemy związane ze społeczeństwem:



problem wzajemnego stosunku społeczeństwa i państwa:

•

rozbicie jednolitej początkowo (np. Arystoteles) problematyki społecznej na dwa nurty (od renesansu):

◊ problematyka społeczeństwa, grup, klas społecznych itd.;
◊ problematyka państwowo-polityczna w jej nowożytnym rozumieniu;

•

uznanie przez socjologię społeczeństwa za rzeczywistość fundamentalną (np. XIX-wieczny organicyzm);



krytyka organicyzmu – wskazanie na złożoność zjawisk składających się na społeczeństwo:

„Problem człowieka” w kontekście założeń teorii psychologicznych omawia E. Paszkiewicz, w pracy Struktura teorii psychologicznych, PWN, Warszawa

1983.

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011



dzisiejsza postać dawnego problemu (o naturalny czy umowny charakter zjawisk społecznych): czy jakakolwiek

postać społeczności istnieje realnie? – 2 odpowiedzi:

•

nominalizm socjologiczny (przedstawiciele: formaliści, naturaliści):

◊ istnieją tylko jednostki i ich wielość;
◊ zbiory jednostek mają tylko własności zbiorów (jak wielkość liczebna, struktura demograficzna, stan sku-

pienia itd.);

◊ całości społeczne istnieją tylko w przedstawieniach ludzkich;

•

realizm socjologiczny;

◊ istnieją całości społeczne niesprowadzalne do wielości jednostek czy ich przedstawień;
◊ problem związany z faktem, że większe całości złożone są z mniejszych – czy cząstkowe całości mają byt

tak samo realny? – problem grupy społecznej: różne jej rodzaje;

◊ dwie odmiany realizmu socjologicznego:

⇒ realizm skrajny (np. Durkheim – społeczeństwo bytem nadrzędnym, źródłem norm i wszystkiego, co

„wyższe”);

⇒ realizm umiarkowany: społeczeństwo istnieje nie poza i ponad jednostkami, ale tkwi w nich samych

(np. Cooley);

∗ problem: koncentracja na problemie osobowości  niedocenianie aspektu historycznego;

10. Społeczeństwo i kultura:

a) problem dawny; centralne zagadnienie nowoczesnej teorii: zależność różnych rodzajów działalności kulturalnej od wa-

runków społecznych;

b) 3 przeciwstawne założenia ontologiczne na temat stosunku społeczeństwo-kultura (wszystkie trzy rodzące określone

problemy):



istnieje społeczeństwo jako byt właściwy; wszelka działalność kulturalna w nim zachodzi i jest jego manifestacją

(np. Durkheim: kultura wytworem społeczeństwa; poszczególne dziedziny kultury = zbiory faktów społecznych);



istnieją autonomiczne dziedziny kultury, w istotnych treściach niezależne od form organizacji społecznej; społe-

czeństwo co najwyżej sprzyja lub ogranicza ich rozwój; (np. kulturalizm Znanieckiego: społeczeństwo częścią „rze-

czywistości kulturowej”);



istnieje świat ludzki, którego cechami są społeczeństwo i kultura; nierozdzielność sfery społecznej i kulturowej

(np. jedna „rzeczywistość społeczno-kulturowa” u P. Sorokina) — stanowisko najbardziej rozpowszechnione

c) trudności wynikające z dwoistego charakteru kultury: działalność (rwąca się i zmienna) i wytwory działalności;

11. Funkcje refleksji ontologicznej w naukach społecznych:

a)  funkcja krytyczna (wydobywanie tkwiących za różnymi kierunkami i teoriami założeń);
b)  służenie orientacji metodologicznej (podbudowa metody);
c)  ograniczanie zarówno tendencji skrajnie empirystycznych, jak i tendencji do tworzenia fikcyjnych konstrukcji teore-

tycznych.

12.

APENDYKS: Przykładowe „bardziej szczegółowe” założenia (i dylematy) ontologiczne:
a)  tezy historiozoficzne — np. K. Marks a M. Weber (racjonalizacja itd.)
b)  założenia na temat podstawowego charakteru działań ludzkich — np. Weber a Pareto lub Freud
c)  założenia na temat istoty osobowości — np. Freud (izolowane całości) a Znaniecki (osobowości społeczne częściowo

„nakładające się”)

ITERATURA

1. Rybicki P., Problemy ontologiczne w socjologii, [w:] „Studia socjologiczne”, 1965, nr 2 lub [w:] idem, Struktura społecznego świata, rozdz. I

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011

Redukcjonizm i antyredukcjonizm.

Indywidualizm i holizm

Wieloznaczność pojęcia „redukcjonizm”; wielość pojęć i określeń pokrewnych
a) redukcjonizm jako wyjaśnianie monokauzalne (np. redukcjonizm (=determinizm) geograficzny, ekonomiczny, socjolo-

giczny itp.)

b) przeciwstawne pary pojęciowe — wielość określeń i wielość płaszczyzn:

•  redukcjonizm — antyredukcjonizm
•  redukcjonizm — emergentyzm
•  indywidualizm — kolektywizm
•  atomizm — holizm
•  indywidualizm — holizm
•  nominalizm — realizm
•  podejście analityczne — podejście holistyczne (syntetyczne)

Redukcjonizm a antyredukcjonizm w socjologii:
a) różna „głębokość” sporu i „moc” stanowisk:

• ostatecznymi elementami rzeczywistości społecznej są jednostki i ich świadomość (indywidualizm w terminologii

Nagela)

♦

terminy zbiorowe jako „hipostazy” należy je usunąć

♦

wyjaśnianie polega na wyprowadzaniu zjawisk z praw dotyczących jednostek

• twierdzenia o zjawiskach grupowych wywodliwe z twierdzeń o jednostkach, ale:

♦

brak konieczności odrzucenia terminów zbiorowych

♦

wyjaśnianie twierdzeń o zjawiskach grupowych poprzez twierdzenia o zjawiskach indywidualnych nie musi być je-

dynym prawomocnym sposobem wyjaśniania w naukach społecznych (redukcjonizm w terminologii Nagela)

b) indywidualizm metodologiczny a kolektywizm metodologiczny;

• holizm: całość jest czymś więcej niż sumą składników (T. Parsons: cechy części determinowane cechami całości);
• problem grupy społecznej (od 2 czy od 3 osób?);

◊ holizm metodologiczny: problem ostatecznego składnika rzeczywistości społecznej: działająca jednostka (=

nominalizm) czy substruktury;
⇒ zagadnienie sensowności analitycznego podziału świata społecznego na „części” (jednostki) i „całości spo-

łeczne”;

◊ własności agregacyjne populacji a emergentne własności samej organizacji społecznej;

c) nominalizm ontologiczny (przeciw hipostazowaniu) a realizm ontologiczny ( r z e k o m e nawiązanie do średnio-

wiecznego sporu o uniwersalia);

•  byt abstrakcyjny a byt konkretny (fizyczny, naturalny);
•  byt konkretny a byt empiryczny;
•  byty abstrakcyjne i zarazem realne (empiryczne) — np. czerwień, pole grawitacyjne czy elektromagnetyczne, rola

społeczna, struktura przywództwa;

d) psychologizm a socjologizm;

Istota redukcjonizmu w wydaniu Homansa:
a) entymematyczne stosowanie praw psychologii behawioralnej przez historyków, ekonomistów, socjologów itd.
b) subsumcyjny model wyjaśniania

c) „meta-spór” o płaszczyznę sporu: metodologiczna czy ontologiczna?

;

Problemy z redukcjonizmem:

Na temat wyjaśniania w nauce zob. m.in. J. M. Bocheński, Współczesne…, s. 135; J. Kmita, Wykłady z logiki i metodologii nauk, ostatni rozdział.

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011

a) kwestia „mocy wyjaśniającej” twierdzeń psychologicznych w rodzaju «twierdzenia o powodzeniu w działaniu»:
b) niebezpieczeństwo błędnego koła (skąd wiemy, że coś jest nagrodą czy wartością? Behawioryzm: z zachowania, czyli

dążenia ku temu!);

• niefalsyfikowalność twierdzeń: jeśli ktoś wybiera mniejszą nagrodę to dlatego, że jest dla niego większą?!
• co z samobójstwem (czy poświęceniem życia) kogoś, kto nie wierzy w życie po śmierci: czy też jest to wybór „na-

grody”?

• czy faktycznie ludzkie zachowania są wynikiem swoistej negocjacji w ciągłej wymianie nagród i kar?

♦

wpływ grupy na jednostkę — gdy wszyscy postępują „wbrew sobie” (np. wola zbiorowa u Rousseau — podatki itp.)

♦

nawet w diadzie — możliwa sytuacja, gdy obie jednostki wybierają zachowanie dla siebie i drugiego „karzące”,

błędnie oceniając oczekiwania partnera interakcji  czy tego typu sytuacje dadzą się wyjaśnić w oparciu o schemat

Homansa?

c) czy faktycznie przez śledzenie zachowań np. Wałęsy uzyskujemy pełnię wiedzy na temat instytucji prezydenta?
d) przykład z teorii konfliktu społecznego: aby zaistniał konflikt, konieczne jest m.in. pobudzenie emocjonalne jednostek

(mamy tu więc odwołanie się do kategorii psychologicznych) – zgoda; jednak co powoduje owo pobudzenie? Odmowa

legitymizacji władzy (czy — np. u Dahrendorfa — świadomość względnego upośledzenia) – znowu psychologia. Lecz

skąd owa odmowa czy świadomość? Ano u podłoża leży struktura społeczna z nierównym podziałem dóbr. Czy pojęcia

te dają się sprowadzić do kategorii psychologicznych? Chyba nie.

Problemy z antyredukcjonizmem:
a) filozoficzny problem istnienia „faktów społecznych” (i „faktów psychologicznych”?);
b) argumenty przeciw antyredukcjonizmowi:

• ontologiczny: fakty społeczne nie istniałyby bez myślących i działających jednostek;



rozwiązanie Mandelbauma: (1) jednostki rodzą się w społeczeństwie; (2) zależność ale nie pokrywanie się (jak

w epifenomenalizmie);

• epistemologiczny: desygnaty pojęć społecznych są trudne do uchwycenia (wskazać można tylko na działania jed-

nostek);



odpowiedź: fakty psychologiczne są także nieuchwytne zmysłowo; bez nich jednak widzimy tylko chaotyczny

ciąg działań;

• „ideologiczny”: jednostka okazuje się pionkiem społeczeństwa;



odpowiedź: istnieją obie — równie istotne — klasy faktów: fakty psychiczne i społeczne;

EKSTY

1. Homans G. C., Redukcjonizm metodologiczny, [w:] M. Malikowski, S. Marczuk (red.), Socjologia ogólna. Wybór tekstów, t. 1, Rzeszów 1993, ss. 188-

209 lub [w:] Sztompka P. (red.) Metodologiczne podstawy socjologii (wybór tekstów), Kraków 1980 (wyd. II)

2. Mandelbaum M., Fakty społeczne; oba teksty, [w:] M. Malikowski, S. Marczuk (red.), Socjologia ogólna. Wybór tekstów, t. 1, Rzeszów 1993, ss. 209-

224 lub [w:] Sztompka P. (red.) Metodologiczne podstawy socjologii (wybór tekstów), Kraków 1980 (wyd. II)

3. Kołakowski L., Legenda o Cesarzu Kennedy’m (?)

ITERATURA

—

HASŁA SŁOWNIKOWE I ENCYKLOPEDYCZNE

1. Honderich T. (red.), Encyklopedia filozofii, t. I-II, Zysk i S-ka, Poznań 1998-1999, hasła: „Indywidualizm”, „Holizm”

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011

Problem obiektywności poznania i wartościowania

w naukach społecznych

SĄDY WARTOŚCIUJĄCE W NAUKACH SPOŁECZNYCH:

odrzucenie poglądu, jakoby nauki społeczne miały ustalać normy i ideały, z których miałyby płynąć recepty dla prak-

tyki (mimo „technicznego” punktu wyjścia nauk społecznych);

rola kategorii „celu” i „środka” w «każdej refleksji nad ostatecznymi elementami sensownego ludzkiego działania»;

zagadnienia możliwe do rozważania przez nauki społeczne (cel nauk społecznych):

•

problem stosowności środków do danego celu (czyli praktycznej sensowności naszych działań);

•

skutki uboczne, czyli „koszty” («w następstwie wszechzwiązku wydarzeń») zastosowanych środków (cel: uświa-

domienie konieczności wyboru między wartościami, ale nie dokonywanie tego wyboru);

•

dostarczanie wiedzy o znaczeniu tego, co się chce osiągnąć (filozofia społeczna?);

•

krytyczna ocena „celów” i leżących u ich podstaw „ideałów” (formalno-logiczna ocena zawartego tu materiału);

ZJAWISKA SPOŁECZNO-EKONOMICZNE JAKO PRZEDMIOT NAUKI SPOŁECZNEJ:

podstawowy «stan faktyczny», z jakim się one łączą: ilościowe i jakościowe ograniczenie zewnętrznych środków reali-

zacji naszych potrzeb;

•

efekt: konieczność planowej zapobiegliwości i współpracy z innymi w walce z przyrodą;

społeczno-ekonomiczny charakter zjawiska jako wynik kierunku zainteresowań poznawczych badacza, a nie jego

„obiektywna” cecha;

typy problemów społeczno-ekonomicznych (podział oczywiście płynny):

•

procesy lub instytucje „gospodarcze” (bezpośrednio związane z aspektem ekonomicznym);

•

zjawiska ekonomicznie „znaczące” (np. «procesy życia religijnego»);

•

zjawiska ekonomicznie „uwarunkowane” (np. «smak artystyczny danej epoki»);

SPECYFIKA NAUK SPOŁECZNYCH:

nie istnieje po prostu „obiektywna” (bezzałożeniowa) analiza życia kulturowego [64];

•

absolutna nieskończoność różnorodności procesów życia (tak „w” nas jak i „na zewnątrz” nas)  konieczność

wyboru tego, co „godne poznania”;

•

znaczenie jakościowej analizy procesów społecznych (w odróżnieniu od nauk ścisłych)  poszukiwanie najogól-

niejszych praw jedynie pracą wstępną (najogólniejsze prawa są najdalsze konkretnej rzeczywistości, ich poznanie

jest więc środkiem, a nie celem badań);

•

konieczność odwoływania się w wyjaśnianiu do indywidualnych układów historycznych;

•

rola empatycznego „rozumienia” procesów duchowych;

•

pojęcie kultury jest pojęciem implikującym odniesienie do wartości (części składowe rzeczywistości stają się dla

nas znaczące tylko dzięki temu odniesieniu);

•

nieunikniona aspektowość poznania w naukach społecznych (jest to zawsze poznanie «ze specyficznie wyodręb-

nionych punktów widzenia»);

logiczna funkcja i struktura pojęć w naukach społecznych (znaczenie teorii i pojęć teoretycznych w naukach o kultu-

rze):

•

pojęcie typu idealnego:



pod względem treści konstrukcja o charakterze utopii;



funkcja heurystyczna i unaoczniająca;



odróżnienie typu idealnego od statystycznej średniej i hipotezy;



przykłady: abstrakcyjna teoria gospodarki (z wolnym rynkiem), kultura „kapitalistyczna” itd.;



uwypuklenie najbardziej dla nas znaczących fenomenów;



tworzenie typów idealnych środkiem, a nie celem badań [82].

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011

Istota kontrowersji: naturalizm — antynaturalizm

w socjologii

1. WYMIARY SPORU I SPORY POKREWNE



unifikacjonizm — separacjonizm



naturalizm — antynaturalizm



podejście naturalistyczne — podejście `iczne



socjologia oficjalna (pewnego okresu) — socjologia rozumiejąca



scjentyzm — socjologia humanistyczna



obiektywizm — subiektywizm



podejście obiektywistyczne — podejście mentalistyczne



socjologia obiektywistyczna — socjologia subiektywistyczna (interpretatywna)



stanowisko mechanistyczne — stanowisko antropomorficzne



styl „twardy” — styl „miękki”

2. KRÓTKA HISTORIA NATURALIZMU I ANTYNATURALIZMU W SOCJOLOGII (HISTORIA SPORU)



przedstawiciele (wg P. Sztompki, O osobliwościach…):



naturalizm: Comte, Spencer, Mill, Ward, organicyści, darwiniści, fizykaliści, Durkheim, Pareto, Lundberg, Lazarsfeld,

Skinner, Popper i in.



antynaturalizm: Dilthey, Windelband, Rickert, Weber, Vierkandt, Scheler, Cooley, Mead, Thomas, Znaniecki, McIver,

Mills, Parsons, Schütz i in.



historyczne typy (przykłady) koncepcji naturalistycznych:



fizykalizm



organicyzm (Comte)



ewolucjonizm



darwinizm społeczny (Gumplowicz)



demografizm



socjobiologia (Wilson)



„behawioryzm społeczny” (Skinner)



psychologizm (Pareto)



neopozytywizm (Neurath, Lundberg)



materializm historyczny



historyczne typy koncepcji antynaturalistycznych:



idealizm (metodologia niemiecka: Windelband, Rickert)



kulturalizm (Znaniecki, …)



psychologia społeczna (Thomas i in.)



historyzm (Weber)



fenomenologia (Schütz)



etnometodologia (Garfinkel)



socjologia postmodernistyczna



„humanistyczny neoarystotelizm” (Rybicki) [określenie moje]



koncepcje niejednoznaczne lub z pogranicza



funkcjonalizm (Durkheim a Parsons)

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011

3. AKTUALNOŚĆ SPORU



Argumenty za antynaturalizmem



„inność” pozycji człowieka w świecie

♦

„semiotyczny” charakter człowieka, społeczeństwa i kultury
◊ „intersensualność” ludzkiego doświadczania świata

4. IDEOLOGICZNE (ŚWIATOPOGLĄDOWE) FUNKCJE TEZY NATURALISTYCZNEJ

TERMINOLOGIA ZAKORZENIONA W NATURALISTYCZNYM ŚWIATOPOGLĄDZIE

TERMINY DAWNIEJ STOSOWANE

TERMINY I SPOSOBY MÓWIENIA WCIĄŻ AKTUALNE

–

fizyka społeczna

–

statyka i dynamika społeczna (Comte, Spencer)

–

organizm społeczny

–

społeczna morfologia i fizjologia (Durkheim)

–

equilibrium, homeostaza

–

komórka społeczna (o rodzinie)

–

mikro- i makrosocjologia

–

system społeczny, struktura społeczna

–

człowiek — zwierzę społeczne (dezinterpretacja

koncepcji Arystotelesowej), jeszcze „lepiej”:

zwierzę (stworzenie) stadne (sic!)

–

socjogiologia

–

popędy ludzkie, naturalne skłonności ludzkie,

uniwersalne potrzeby ludzkie

–

organizm (w odniesieniu do człowieka)

–

reakcja (indywidualna, społeczna)

–

zachowanie ludzkie (i zwierzęce; z.l. a zachowa-

nie zwierzęce itp.)

–

życie społeczne zwierząt

–

siły społeczne

–

prawa życia społecznego

–

równowaga

–

cybernetyka

–

synergia (działań, wartości itp.)

–

inteligencja

–

stres

–

integralność,

–

inercja

–

mechanizmy psychologiczne itp.

Przykłady z ŻYCIA CODZIENNEGO

–

tzw. „efekt jo-jo” przy odchudzaniu — mówi się o tym tak, jakby to nie było zależne od ludzkiego

przyzwolenia i działo się samo (jakby człowiek był marionetką czy takim „jo-jo’em”)

–

energia ludzka

5. PRZYKŁADY „ABERRACJI POZYTYWIZMU” — NATURALISTYCZNE WYJAŚNIENIA CZY PSEUDOWYJAŚNIENIA?



socjobiologia



podstawa socjobiologii jako nowego sposobu porządkowania faktów: ekologia i genetyka populacyjna;



cel socjobiologii: «wykazanie, że grupy społeczne [sic!] przystosowują się do środowisk drogą ewolucji»



główne założenia:

♦

człowiek jako jedna z form życia (z gatunków) na planecie Ziemia — może być badany tak samo, jak inne formy

♦

kultura — realizacją naturalnych (genetycznych i ewolucyjnych) możliwości
◊ «Ewolucja nie uczyniła kultury wszechwładną. Pogląd, że społeczne zachowanie się może przybrać każdą wła-

ściwie postać, jest nieporozumieniem występującym wśród (…) ciągle zadziwiająco dużej części antropologów i

socjologów»

♦

determinizm genetyczny (na ile umiarkowany?)

♦

podobieństwa człowieka i naszych „ewolucyjnych krewnych”:
◊ samce większe niż samice
◊ przeciętna liczba samic utrzymujących stosunki seksualne z cieszącymi się powodzeniem samcami odpowiada

ściśle różnicy rozmiarów między przedstawicielami obu płci

◊ długi okres treningu społecznego: początkowo głównie związki z matką, następnie — z innymi dziećmi tej sa-

mej płci i w tym samym wieku

◊ silnie rozwiniętym zachowaniem społecznym — «zabawa o charakterze społecznym, polegająca na odgrywaniu

ról, udawaniu agresji, imitacji zachowań seksualnych oraz eksploracji terenu»



psychologia ewolucyjna itp.



„społeczeństwo synergetyczne” itp.



przykłady nadużyć (wykorzystujących indolencję humanistów w dziedzinie nauk ścisłych) — Andreski, Sokal i Bricmont

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011

6. DRUGA STRONA MEDALU: TRUDNOŚCI I NIEBEZPIECZEŃSTWA ANTYNATURALIZMU



koncepcje „pseudohumanistyczne”



ograniczenia wymogów naukowości w naukach społecznych wynikające z przyjęcia założeń antynaturalizmu



niebezpieczeństwo spekulatywizmu i sprowadzenia socjologii do filozofii społecznej

7. PODSUMOWANIE: POZYTYWNE I NEGATYWNE SKUTKI SKRAJNYCH WERSJI OBYDWU PODEJŚĆ

ITERATURA

1.  Znaniecki F., Wstęp do socjologii, cz. I, rozdz. I, II, (III)
2.  Popper, Nędza historycyzmu, par. 25-26, 29-32)
3.  socjobiologia: Wilson, O naturze ludzkiej, różne wydania, rozdz. II: „Dziedziczność” (dodatkowo: rozdz. VII: „Altruizm” lub wybrany inny)
4.  Berghe P. van der, Łączenie paradygmatów: biologia i nauki społeczne, [w:] Szacka B., Szacki J. (red.), Człowiek, zwierzę społeczne, {Panorama}, Czy-

telnik, Warszawa 1991 lub [w:] Jasińska-Kania A., Nijakowski L. M., Szacki J., Ziółkowski M. (red.), Współczesne teorie socjologiczne, Scholar, War-

szawa 2006, ss. 145-163

5. Bocheński J., Sto zabobonów. Krótki filozoficzny słownik zabobonów, Philed, Kraków 1994 (wyd. II), ss. 54-57

• bądź inne teksty ilustrujące naturalizm — ewidentny bądź „utajony”

ITERATURA

—

HASŁA ENCYKLOPEDYCZNE I SŁOWNIKOWE

1. Honderich T. (red.), Encyklopedia filozofii, t. I-II, Zysk i S-ka, Poznań 1998-1999, hasła: „Naturalizm”, „Darwinizm”, „Darwinizm społeczny”, „La-

marck”

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011

Spór ahistoryzmu z historyzmem w naukach społecznych.

„Strukturalizm” a „procesualizm”. Determinizm a indeterminizm

1. ONTOLOGIA PROCESUALNA A ONTOLOGIE „STATYCZNE”

2. ZMIENNOŚĆ SPOŁECZNEGO ŚWIATA A ZMIENNOŚĆ ŚWIATA PRZYRODNICZEGO



ujęcie tradycyjne: świat przyrody = powtarzalne procesy (i byty); świat społeczny (kultura) = procesy i byty niepowta-

rzalne



w istocie: zasadnicza niepowtarzalność zjawisk przyrodniczych i postulowana na mocy „praw społecznych” powtarzal-

ność świata społecznego (generowana być może poprzez zjawisko „samospełniających się proroctw”)

ITERATURA

Historyzm i ahistoryzm

1. Kmita J., Łastowski K., Historyzm i jego obecność w praktyce naukowej, seria: „Metodologia humanistyki”, PWN,

Warszawa 1990

2. Szacki J., O tak zwanym historyzmie w naukach społecznych, [w:] S. Nowak (red.), Metodologiczne problemy teorii

socjologicznych, Warszawa 1971, ss. 67-83

3. Szacki J., Historyzm a współczesne nauki społeczne, [w:] tegoż, Dylematy historiografii idei oraz inne szkice i studia,

PWN, Warszawa 1991, ss. 318-341 lub [w:] Kmita J., Łanowski K. (red.), Historyzm i jego obecność w praktyce na-

ukowej, PWN, Warszawa 1990

Determinizm i indeterminizm

4. Boudon R., Determinizm społeczny i wolność indywidualna. Spór wokół pojęcia homo sociologicus, [w:] tenże, Efekt

odwrócenia

T. Skalski.

Metodologia nauk społecznych. Rok akademicki 2010/2011

Zjawiska patologiczne w nauce.

„Pozanaukowe funkcje” wiedzy naukowej

1. CASUS ŁYSENKI



Tezy i zalecenia Łysenki — sprzeczne z ustaleniami nauk biologicznych:



Najważniejsze momenty, które złożyły się na (polityczny) sukces Łysenki:



obietnica szybkich efektów działania — w przeciwieństwie do propozycji uczonych, wymagających czasu, a często i

środków (finansowych, technicznych i in.), których władze nie były w stanie zapewnić

♦

klimat braku zaufania do uczonych — ideologiczne ataki od oskarżeń o oderwanie od praktycznych problemów ży-

cia (np. badania muszki owocówki), aż po tezy o politycznym sabotażu



woluntaryzm jako podstawowy element stalinowskiej teorii i praktyki («każdy cel może być osiągnięty (…), jeśli tylko

dostatecznie tego mocno chcemy» (Stalin)

♦

nauka traktowana wyłącznie jako narzędzie osiągania celów
◊ praktyka jedynym kryterium wartości teorii (jeden sowchoz wart więcej, niż jakikolwiek instytut naukowy)
◊ nie mamy prawa tracić ani jednego dnia na uprzednie sprawdzanie metody opartej na słusznej teorii! — Łysen-

◊ metodologia Łysenki: nie pozwolić okazać w wyniku niepotrzebnych eksperymentów, że się myli



„metodologia” władzy:

♦

po pierwotnym zaangażowaniu i poparciu Łysenki — jego dezawuacja oznaczałaby dezawuację władz

♦

niepewność wniosków z prokurowanych danych: metoda nieskuteczna czy źle wprowadzana?
◊ ostateczny mechanizm: popieranie danej metody przez kilka lat, a następnie ciche jej wycofywanie

♦

nawet postępowanie ludzi wykształconych — zgodnie z regułami systemu, nie nauki

ITERATURA

1. Amsterdamski S., O patologii życia naukowego: Casus Łysenko, [w:] Amsterdamski S., Terium non datur? Szkice i polemiki, PWN, Warszawa 1994

ITERATURA

—

HASŁA SŁOWNIKOWE I ENCYKLOPEDYCZNE

1. Honderich T. (red.), Encyklopedia filozofii, t. I-II, Zysk i S-ka, Poznań 1998-1999, hasła:
2. Powszechna encyklopedia filozofii, hasła: Łysenko

Document Outline