teraz.indd

Przeżycie chwili

obecnej

Robert Piłat

Filozoﬁczne  pytanie  o  naturę  doświadczenia  czasu  nie  jest  dziś  łatwiejsze  niż  było
za  czasów  św.  Augustyna.  Zmieniły  się  jedynie  przyczyny  trudności.  Nie  jesteśmy
zdani  na  intuicję.  Dzięki  lepszym  narzędziom  formalnym,  wnikliwym  opisom
fenomenologicznymoraz badaniom empirycznym mamy więcej narzędzi do uporania
się  z  problemem.  Jednak  obﬁtość  narzędzi  sama  jest  kłopotliwa.  Na  pierwszy  plan
wysuwają  się  trudności  związane  z  metodą  i  założeniami  teoretycznymi.  Celem
tego  artykułu  jest  przedstawienie  niewielkiego  wycinka  złożonego  problemu
czasu.  Rozważę  pytanie:  Na  czym  polega  przeżycie  chwili  obecnej?  Zarysuję  dwa
przeciwstawne  stanowiska  w  tej  kwestii.  Pierwsze  z  nich,  ﬁzykalizm,  głosi,  że
przeżycie chwili obecnej jest pewnym zbiorem zdarzeń ﬁzycznych (umiejscowionych
zarówno w organizmie ludzkim jak jego otoczeniu) zachodzących w danym momencie
ﬁzycznego  czasu.  Drugie  stanowisko,  mentalizm  głosi,  że  przeżycie  chwili  obecnej
jest  konstrukcją  poznawczą,  której  realizacja  w  obrębie  danego  podmiotu  nie  jest
ściśle związana z procesami ﬁzycznymi zachodzącymi w tej chwili czasu ﬁzycznego,
do którego odnosi się przeżycie. Inaczej mówiąc, zgodnie z mentalizmem, przeżycie
chwili obecnej ma naturę intencjonalną, przy czym intencjonalność nie da się wyjaśnić
naturalistycznie, a jedynie przez odniesienie do pewnej konstrukcji transcendentalnej.

1. Konteksty intencjonalne zawierające termin “teraz” lub jego synonimy

Zdania opisujące przeżycia chwili obecnej, czyli zawierające wyrażenie “teraz”
lub jego synonimy różnią się zasadniczo od ich parafraz zawierających wyrażenie

Robert Piłat PRZEŻYCIE CHWILI OBECNEJ

“w  chwili  T”.  Te  pierwsze  są  kontekstami  intensjonalnymi.  Zgodnie  z  popularną
semantyką intensjonalności, czyli semantyką światów możliwych, znaczeniem takich
zdań jest zbiór możliwych stanów rzeczy, a w formie uogólnionej - światów możliwych,
w  których  są  one  prawdziwe.  Jeśli  wyjść  od  tej  semantyki,  wyjaśnienie  przeżycia
chwili obecnej polega na doskonaleniu semantyki światów możliwych względnie na
zastąpienia  jej  jakąś  lepszą  semantyką  wyrażeń  intensjonalnych.  W  każdym  razie
pytanie:  “Na  czym  polega  doświadczenie  chwili  obecnej?”  sprowadzałoby  się  w
tej perspektywie do pytania o stosunek wypowiedzi językowych do stanów rzeczy.
Założenia te pozwalałyby na konsekwentne utrzymanie ﬁzykalizmu, redukując byty
i  własności  umysłowe  (w  rodzaju  intencjonalności)  do  relacji  pomiędzy  językiem  a
rzeczywistością.

Stanowisko takie wydaje się pociągające. Jednak doświadczenia chwili obecnej nie da
się zdeﬁniować jako wypowiedź zawierająca wyrażenie “w chwili obecnej” (lub jego
synonim) użyte w sensie wskazującym na stan świata współczesny z tą wypowiedzią,
nawet jeśli założy się, że ów stan świata obejmuje również osobę wypowiadającą
wyrażenie “w chwili obecnej” (lub jego synonim) resp. żywiącą odpowiednią myśl.
Powody są następujące:

Po pierwsze: Interpretacja czysto językowa zaniedbuje intencjonalny charakter
doświadczenia. W przeżyciu chwili obecnej nie chodzi o to, że wypowiedziane lub
pomyślane są zdania, które odnoszą się do współczesnego z wypowiedzią stanu świata,
bo przecież mogą to robić równie dobrze zdania wypowiadane później (można przyjąć
konwencję lub wyobrazić sobie świat - dość zresztą podobny do naszego świata - w którym
z jakichś powodów nie można jednocześnie przeżywać i mówić o tym, co się przeżywa;
wszystkie relacje o przeżyciach są post factum), lecz o to, by sens tych słów wyrażał
treść pewnego doświadczenia kierującego się intencjonalnie na stan świata. Jest wiele
sposobów użycia słów w rodzaju “teraz”, w których zachowują one swoje znaczenie,
lecz zmienia się odpowiednia intencjonalność, np. kiedy wyrażenie “teraz” użyte jest
w mowie zależnej, w zdaniach o innych osobach (np. “Teraz zwiedza Paryż”) lub w
modi prawdopodobieństwa (“Teraz prawdopodobnie zwiedza Paryż”). We wszystkich
tych przypadkach słowo “teraz” denotuje to samo - stan świata współczesny z aktem
wypowiedzenia tych zdań - lecz konotuje inną intencję - w każdym z tych przypadków

Robert Piłat PRZEŻYCIE CHWILI OBECNEJ

odmienną niż intencja towarzysząca raportom z własnych aktualnych przeżyć.

Po drugie: Ważny jest nie tylko sens wypowiadanych słów i intencjonalne odniesienie
odpowiednich przeżyć, lecz to, że stan świata współczesny z wypowiedzią zawierającą
wyrażenia “w chwili obecnej” lub “teraz” (i obejmujący mówiącego) jest w sposób
systematyczny związany przyczynowo z faktem wypowiedzi lub pomyślenia.
Tymczasem nie sposób wytyczyć żadnej linii przyczynowej łączącej:

1. to, co zachodzi w danej chwili;

2. to, że ktoś rzeczywiście wypowiada (żywi odpowiednią myśl) wyrażenie “w
tej chwili” czyli efektywny stan jego organizmu pełniący funkcję reprezentacji
stanów świata i wytwarzający odpowiednie działania;

3. to, co znaczy wyrażenie “w tej chwili”, lub “teraz” wypowiedziane przez daną
osobę w danej chwili.

Za najbardziej problematyczne uważa się na ogół związki pomiędzy 2 i 3 oraz 1 i 3,
czyli pomiędzy ﬁzycznymi a intencjonalnymi składowymi doświadczenia. Dyskusje
w ﬁlozoﬁi umysłu dotyczą najczęściej tych problemów.
Jednak z punktu widzenia struktury czasowej związek pomiędzy 1 i 2 jest również
zagadkowy.  Stan  organizmu  w  danej  chwili  jest  skutkiem  zarówno  oddziaływania
świata zewnętrznego, jak i poprzedniego stanu tego organizmu. Te dwa oddziaływania
przyczynowe  mają  odmienne  struktury  czasowe,  ponieważ  procesy  organiczne
(przyczynowość wewnętrzna) narzucają inny podział czasu ﬁzycznego niż współczesne
z nimi zewnętrzne procesy ﬁzyczne oddziałujące na organizm. Narządy zmysłowe są tym
miejscem w organizmie, w którym zachodzi zestrojenie obu procesów przyczynowych,
dzieje  się  to  przy  pomocy  standaryzacji,  którą  najchętniej  określa  się  dziś  jako
informacja. Powstawanie informacji na bazie skomplikowanej sieci wewnętrznych i
zewnętrznych oddziaływań przyczynowych zakłada stosowanie przez aparat zmysłowy
organizmów licznych ﬁltrów i pomocniczych konstrukcji wydobywających informację
z  pewnej  wiązki  przyczynowej.  Filtry  te  są  wbudowane  w  działanie  odpowiednich
zespołów  komórek  nerwowych.  Procesy  selekcyjne  same  przebiegają  w  czasie  i

Robert Piłat PRZEŻYCIE CHWILI OBECNEJ

dlatego powstawanie stanu organizmu odpowiadającego aktualnemu stanowi świata
jest rozciągniętym w czasie procesem. Co więcej proces ten odwołuje się do rozciągłej
fazy czasowej świata (zadanej przez relewantne związki przyczynowe), stąd mówienie
o aktualnym stanie organizmu i aktualnym stanie świata jest dość umowne.

Tymczasem, kiedy mówimy o reprezentacji, oraz o ekstensji i intensji terminów, nie
mamy na myśli nic umownego. Wypowiadając zdanie zaczynające się od wyrażenia
“W chwili obecnej” nie odnoszę się do skomplikowanego procesu zachodzącego w
moim aparacie neuroﬁzjologicznym, o którym mam jedynie blade pojęcie, tylko do
świata. Co więcej, określenie to jest stosunkowo niezawodne - ludzie zgadzają się na
ogół co do jego sensu, kiedy zostaje przez kogoś użyte.

Potoczna  oczywistość  wyrażenia  “chwila  obecna”  znika,  kiedy  przyjrzeć  się  jego
własnościom  semantycznym.  Jeśli  trzymać  się  semantyki  światów  możliwych,  to
znaczeniem zdania zawierającego to wyrażenie jest zbiór światów możliwych w chwili
T, w której zdanie “W chwili obecnej zachodzi A” wypowiedziane w chwili T jest
prawdziwe.  W  analizowanym  przykładzie  w  miejscu  A  nie  mogą  nie  mogą  jednak
wystąpić  dowolne  opisy  faktów.  Jeśli  w  miejsce  A  podstawimy  dowolny  fakt,  to
dojdziemy do sprzeczności. Oznaczmy ten nowy fakt przez B, zaś fakt polegający na
wypowiedzi typu “W obecnej chwili zachodzi x” jako C. Możliwe jest podstawienie w
miejsce A (czyli do formy zdaniowej “W chwili obecnej zachodzi x”) takiego faktu B,
który wyklucza C na mocy praw ﬁzyki.

Źródło aporii można widzieć w formalnych wadach semantyki światów możliwych,
którą to semantykę można - i czyni się to - ulepszać technicznie. Istotniejsza od formalnej
jest tu jednak trudność faktyczna. Polega ona na tym, że model mogący posłużyć do
interpretacji tego rodzaju kontekstów intensjonalnych nie może zawierać pojęcia stanu
świata rozumianego jako jego momentalny przekrój. Pojecie momentu czasowego jest
bowiem bardzo umowne. Rozumiane z całą dosłownością prowadzi, jak widzieliśmy,
do sprzeczności. Ponadto dosłowna interpretacja opiera się na potocznym złudzeniu,
że chwila, moment czasowy, jest dany w ten sam sposób jak, powiedzmy, drzewo przed
oczami. Inaczej mówiąc, zakłada się, że człowiek ma percepcję chwili obecnej. Gdyby
to założenie było prawdziwe, warunki konieczne i dostateczne prawdziwości zdań typu

Robert Piłat PRZEŻYCIE CHWILI OBECNEJ

“W chwili obecnej zachodzi x” byłyby tożsame z warunkami identyﬁkacji x przez dany
podmiot. Ale w takim razie wyrażenie “w chwili obecnej” byłoby redundantne. Jego
eliminacja nie zmieniałaby nic warunkach prawdziwości zdania. Zdanie “W chwili
obecnej zachodzi A” miałoby to samo znaczenie, co zdanie “Zachodzi A”.

Takie rozwiązanie jest jednak niezadowalające. “Zachodzi x” odnosi się również do
procesów  przerywanych,  np.  do  ruchów  kursów  na  giełdzie,  która  jest  zamykana
codziennie  o  17.00.  Kiedy  przez  kolejne  dni  notuje  się  spadki,  to  zasadnie  można
powiedzieć kolejnego dnia po 17.00, ze kursy spadają, choć literalnie biorąc w danej
chwili nie spadają. Ten liberalizm w użyciu słów nie pochodzi z niedbalstwa czy braku
precyzji w języku ludzi rozmawiających o giełdach, lecz stoją za im racje rzeczowe.
Przy  obliczaniu  stóp  procentowych  stosujemy  bowiem  ciągłą,  24  godzinną  miarę
czasu, a nie sumę godzin pracy giełdy. Dlatego określenie “W chwili obecnej zachodzi
x” wnosi do opisu tego, co zachodzi, nową treść poznawczą w stosunku do zwykłego
stwierdzenia “Zachodzi x”. Inaczej mówiąc, dodając określenie “W chwili obecnej”
odwołujemy się do odmiennej reprezentacji rzeczywistości niż wtedy, kiedy po prostu
konstatujemy zachodzenie, bądź nie zachodzenie zdarzeń.

Uwaga o szczególnej reprezentacji związanej z zachodzeniem zdarzeń w chwili obecnej
prowadzi z jednej strony do problematyki neuroﬁzjologicznej, z drugiej zaś do bliższej
analizy świadomości czasowej.

2. Spekulacje na temat neuroﬁzjologicznego podłoża przeżycia chwili obecnej

Związek przyczynowy pomiędzy aktualnym stanem świata a stanem organizmu ma tę
naturę, że aktualnemu stanowi świata odpowiadają dwa stany organizmu, stanowiące
odpowiednio wewnętrzną przyczynę i wewnętrzny skutek. Stany organizmu wynikają
bowiem przyczynowo jedne z drugich i tylko jako takie mogą się wiązać ze stanem
świata. Obiekt, który reaguje na stany świata, lecz jego kolejne stany pozostają bez
związku  z  poprzednimi,  lub  związek  ten  jest  zaniedbywalnie  słaby  w  stosunku  do
działania  przyczyn  zewnętrznych,  nie  jest  organizmem,  czyli  homeostatycznym
układem dynamicznym. Ta własność organizmów sprawia, że mamy też korelatywnie
dwa  lub  więcej  stany  świata  które  trzeba  wziąć  pod  uwagę  badając  neuroﬁzjologię

Robert Piłat PRZEŻYCIE CHWILI OBECNEJ

przeżycia chwili obecnej. Ustalanie się tego przeżycia wymaga pewnej struktury
dynamicznej, która wiąże ciąg stanów świata z ciągiem stanów organizmu. Ciągi te
nie mogą być rzecz jasna dowolnie długie; są ograniczone przez pewne ﬁzyczne ramy
czasowe, które nazywa się obrazowo “oknem czasowym” bądź “oknem świadomości”.
Chodzi o 1-3 sekundowy przedział czasu potrzebny do identyﬁkacji bodźców, który da
się ustalić w badaniach psychologicznych (zob. Pöppel 1989). Pomimo, że subiektywne
poczucie czasu jest w miarę ciągłe, to wspomniane mechanizmy korelujące działają w
ramach odtwarzanego wciąż na nowo przedziału czasu ﬁzycznego. Co dzieje się w tych
ramach?

Metzinger (1995) wychodzi od oczywistego faktu, że u podłoża przeżycia chwili obecnej
składa się wielka liczba zjawisk ﬁzjologicznych zlokalizowanych w różnych miejscach
systemu nerwowego i nie związanych ze sobą funkcjonalnie. Powstaje pytanie: W jaki
sposób dokonuje się związanie ich w jedną spójną postać stanowiącą neuroﬁzjologiczną
podstawę przeżycia chwili obecnej? Dodajmy jeszcze, dla wzmocnienia pytania, iż
chodzi nie tylko o izolację przestrzenną pewnej liczby procesów neuronalnych, lecz także
o ich niewspółmierną strukturę czasową. Są wśród nich procesy krótko i długotrwałe,
charakteryzujące się rozmaitą oscylacją neuronalną. Zdają się nie posiadać żadnej
wspólnej własności, która występowałaby u nich wszystkich z tego tylko względu, że
pojawiają się w ramach “okna czasowego”.

A  jednak  istnieje  taka  własność,  tyle  tylko,  że  jest  to  własność  wyższego  rzędu.
Metzinger nazywa ją kodowaniem czasowym lub synchronizacją. Dzięki badaniom
Kocha i Davisa (1994), sugerującym, że stany świadome związane są z występowaniem
oscylacji  neuronalnej  40Hz  stało  się  możliwe  wysuniecie  hipotezy,  że  aktualny
stan  świadomości  polega  na  synchronizacji  oscylacji  wszystkich  wchodzących  w
grę  procesów  na  poziomie  40Hz.  Dokładniej  hipoteza  brzmi:  “Niektóre  rodzaje
systemów  reprezentacyjnych  naturalnego  pochodzenia  potraﬁą  wiązać  ze  sobą
podzbiory  wewnętrznych,  przestrzennie  rozproszonych  zdarzeń  lub  uruchomionych
już  całościowych  reprezentacji  w  całościowe  reprezentacje  wyższego  rzędu  przez
kodowanie perceptywnych lub zagnieżdżonych relacji pomiędzy elementami tego zbioru
przez proces synchronizacji. Powiązany w ten sposób (sprzężony) zbiór pojedynczych
zdarzeń może pełnić w systemie osobną funkcję przyczynowa i można go uważać za

Robert Piłat PRZEŻYCIE CHWILI OBECNEJ

funkcjonalne własności wyższego rzędu bądź jako przejściowo uformowane moduły
funkcjonalne” (Metzinger 1995).

Hipoteza synchronizacji pozwala, zdaniem Metzingera, wyjaśnić podstawowy fakt
związany ze świadomością, że powstawanie świadomie odbieranej informacji opiera
się na selekcji. Pewna ilość autonomicznych procesów jest mianowicie “wyciszona”
przez fakt synchronizacji. Wciąż są one istotne jako elementy ciągów przyczynowych w
systemie nerwowym, jednak niemożliwość ich zsynchronizowania usuwa je poza zakres
danego przeżycia świadomego. Ubocznym skutkiem takiej selekcji jest powstawanie
przestrzeni fenomenalnej, będącej niezależną od naszej woli konstrukcja umysłową
ujawniającą w spójnych ramach czasowo-przestrzennych.

Ponadto kodowanie czasowe można uznać za mechanizm, przy pomocy którego
organizm generuje holistyczny model samego siebie i zagnieżdża ten model w
złożonych sytuacjach. Innymi słowy jest to porządkowanie całościowego stanu mózgu
wokół pewnego centrum. Mechanizmowi temu odpowiada budowanie perspektywy
pierwszoosobowej.

Pomimo  wymienionych  wyżej  zalet  hipoteza  Metzingera  nie  jest  satysfakcjonująca.
Nie  daje  bowiem  wystarczających  środków  dla  zrozumienia  zależności  pomiędzy
stanem świata w danej chwili, a świadomym przeżyciem tej chwili. Zakłada raczej coś
w rodzaju magicznego związku pomiędzy światem a własnościami wyższego rzędu
systemu nerwowego. Spotykamy wprawdzie u Metzingera interesujące uwagi, że np.
konstytucja przedmiotu jako naturalnej “jednostki percepcyjnej” jest skorelowana z
nieprzekraczalnym rozmiarem okna czasowego. Autor zdaje się sugerować - choć nie
wynika to jasno z jego wywodów - że gdyby okno to było większe, postrzegalibyśmy
w jednostkowych spostrzeżeniach całości inne niż przedmiot. Metzinger nie podaje
przykładów, lecz chodzi mu być może o bezpośrednie, nie konstrukcyjne ujmowanie
zbiorów,  wieloczłonowych  relacji  i  systemów.  Wszakże,  pomimo  tych  ciekawych
spekulacji,  nie  widać  niczego,  co  łączyłoby  w  jego  interpretacji  dwie  strony
doświadczenia chwili obecnej: ﬁzyczny stan rzeczy obejmujący otoczenie świadomej
osoby wraz z jej własnym organizmem a w szczególności stanem mózgu z jednej strony
i faktem oraz treścią przeżycia chwili obecnej z drugiej strony. Wyjaśnienie Metzingera

Robert Piłat PRZEŻYCIE CHWILI OBECNEJ

jest funkcjonalistyczne, w pewnym sensie solipsystyczne w duchu funkcjonalizmu lat
sześćdziesiątych (wczesny Putnam i Fodor).

W  pracy  o  pojęciu  osobistego  modelu  świata  (Piłat  1999)  próbowałem  pokazać
inny  kierunek  rozważań  odwołując  się  do  sformułowanej  przez  Cumminsa  teorii
reprezentacji  jako  symulacji.  Stan  organizmu  (przy  pewnych  upraszczających
założeniach, stan mózgu) stanowiący reprezentację dowolnego stanu rzeczy opiera się
na symulacji tego stanu rzeczy. Znaczy to, że do powstania reprezentacji potrzebny
jest zawsze proces rozciągnięty w czasie. Da każdego, dowolnie prostego, stanu rzeczy
istnieją  bowiem  warunki  minimalne  bycia  symulacją  tego  stanu  rzeczy.  Spełnienie
tych warunków wymaga czasu - implikuje mniejszą lub większą rozciągłość czasową
odpowiednich  procesów  wewnętrznych.  Reprezentacje  aktualnych  stanów  rzeczy,
czyli spostrzeżenia, nie mają tu żadnego uprzywilejowania. Również one muszą się
opierać na symulacjach, przebiegających w tym przypadku w dość ściśle określonych
granicach okna czasowego.

Trudno jest porównywać całe koncepcje Metzingera i Cumminsa, ponieważ stawiają
one odmienne pytania. Pytanie Metzingera brzmi: Co nadaje jedność rozproszonym,
zachodzącym w tej samej chwili procesom neuronalnym? Odpowiedź: synchronizacja.
Pytanie Cumminsa brzmi: Jaki mechanizm sprawia, że procesy neuronalne reprezentują
stany rzeczy? Odpowiedź: symulacja. Mechanizmy synchronizacje i symulacji dotyczą
odmiennych poziomów funkcjonalnych i mogą zachodzić łącznie. Pouczające jest
natomiast, w żadnej z nich nie może dojść do wyjaśnienia doświadczenia chwili obecnej.
Otóż teoria Metzingera dobrze pokazuje aspekt funkcjonalny tego doświadczenia. Z kolei
teoria Cumminsa pokazuje związek ze stanem świata. Związek ten nie polega jedynie
na symulacji, lecz wymaga również interpretacji. Symulacje stanów rzeczy w naszych
mózgach zachodzą przez cały czas, interpretacje pojawiają się jedynie okazyjnie, w
zależności od tego, czy dana czynność wewnętrzna lub zewnętrzna tego potrzebuje.
Reprezentacje nie zawsze są użyteczne, a co za tym idzie, interpretacja nie zawsze
się pojawia (organizm “wychodzi lepiej” na realizowaniu automatycznych odruchów).
Kiedy jednak interpretacja się pojawia, ma być interpretacją czegoś. Cummins odwołuje
się tu do osobliwego argumentu transcendentalnego. Jeśli symulacja jest udana i ma
nietrywialną interpretację to sta rzeczy występujący jako ta interpretacja istnieje.

Robert Piłat PRZEŻYCIE CHWILI OBECNEJ

Rozwiązanie  jest  błyskotliwe,  jeśli  jednak  chodzi  o  doświadczenie  chwili  obecne
pozostawia nas z pustymi rękami. Nie przesądza umiejscowienia czasowego owego
stanu  rzeczy  do  którego  odwołuje  się  interpretacja  udanej  symulacji.  Jeśli  otocznie
jest dostatecznie łaskawe, tzn. nie zmienia się zbyt szybko i nieprzewidywalnie oraz
nie zawiera nadmiernych zagrożeń, można tolerować nawet całkiem dużą rozbieżność
pomiędzy symulacją a jej interpretacją. Ta własność postulowanego przez Cumminsa
mechanizmu  reprezentacji  sprawia  jednak,  że  nie  jest  ona  w  ogóle  mechanizmem
konstytucji  doświadczenia  chwili  obecnej.  Nie  widać  tu  niczego,  co  z  continuum
symulacji wyróżniałoby jakoś chwile obecną. Przebieg doświadczenia jest podzielony
pomiędzy ciągłość symulacji, która nie ma odniesienia do przedmiotu i nieciągłość
interpretacji.

Zgłoszone wyżej zastrzeżenia są lustrzane w stosunku do tych, jakie prowokuje
koncepcja Metzingera. Tam otrzymuje się aktualność doświadczenia bez odniesienia
do aktualnego stanu świata, tu odniesienie do świata bez możliwości czasowego
zlokalizowania samego doświadczenia.

3. Zdarzenie psychiczne

Do  wyjaśnienia  natury  doświadczenia  teraźniejszości  potrzebne  jest  zdeﬁniowanie
zdarzenia  psychicznego.  Zdarzenia  polegające  na  pojawieniu  się  jakiejś  myśli,
dostrzeżeniu  czegoś,  odczuciu  ciepła  czy  zimna  są,  by  tak  rzecz,  koekstensywne  z
doświadczeniem  teraźniejszości.  Nie  należy  mylić  zdarzeń  psychicznych  z  takimi
zjawiskami  jak  widzenie  przedmiotu,  żywienie  jakiejś  myśli,  czy  stan  odczuwania
zimna lub ciepła. Zdarzenie psychiczne polega na pojawieniu się treści psychicznej.

Przykładem takiego pojawiania się treści jest na przykład skupienie uwagi na jakimś
przedmiocie. Zjawisko uwagi może posłużyć do pokazania pewnej ważnej cechy zdarzeń
psychicznych w ogóle. Są one mianowicie oparte na powtórzeniu się odpowiedniego
zjawiska ﬁzycznego. Żeby to sobie uzmysłowić, trzeba najpierw zauważyć osobliwą
dwoistość (dwie dwoistości) w samej strukturze uwagi. Zwrócił na nie uwagę Merleau-
Ponty w “Fenomenologii percepcji”. Pierwsza podwójność polega na tym że jeśli
można mówić o skupieniu uwagi na czymś, to znaczy,że to coś było uprzednio dane

Robert Piłat PRZEŻYCIE CHWILI OBECNEJ

w inny sposób, nieuważny. Druga podwójność polega na tym, że “akt uwagi jest
niepodzielnie prospektywny, gdyż przedmiot jest granicą ruchu ustalania uwagi, a także
retrospektywny, gdyż będzie się prezentował jako późniejszy od swego wyglądu, jako
‘bodziec’, motyw, czy też poruszyciel całego procesu od samego początku”. (Merleau-
Ponty 1945, 277, za: Maciejczak 1995, 85).

Sugeruję, że opozycje nieuważność - skupienie oraz retrospektywność - prospektywność
mają za podstawę swoistą powtarzalność relewantnych zjawisk ﬁzycznych. Skupienie
uwagi  jest  aktem  nadbudowującym  się  nad  nieuważną  obserwacją  tego  samego,
przynajmniej w swych istotnych rysach, stanu rzeczy. Kodowanie czasowe, o której
pisze  Metzinger,  ma  właśnie  za  zadanie  wydobyć  zarówno  z  jednoczesnych,  jak
następujących  po  sobie  stanów  mózgu  pewnego  wspólnego  dynamicznego  wzorca,
który staje się - jako własność wyższego rzędu - narzędziem kodowania informacji o
otoczeniu i samym przeżywajacym podmiocie. Dzięki mechanizmom utrwalania tego
wzorca możliwe jest powtarzaniu się stanów mózgu odpowiedzialnych za przeżycia
świadome,  a  przez  to  powtarzalność  samych  fenomenów.  Zauważmy  bowiem,  że
stany mózgu, zważywszy na ich złożoność, generującą prawdopodobnie liczne efekty
chaotyczne, są w ścisłym ﬁzycznym sensie niepowtarzalne.

Jeśli  jednak  wzorzec  oscylacji  ma  prowadzić  do  ukonstytuowania  się  rzeczywistej
i  powtarzalnej  własności  wyższego  rzędu,  która  ma  w  dodatku  sens  biologiczny,
jako  że  wiarygodnie  i  nietrywialnie  wiążę  się  z  własnościami  otoczenia  (zdolność
skupiania  i  rozpraszania  uwagi  w  zależności  od  sytuacji  jest  oczywistą  zdobyczą
ewolucyjną),  to  powtórzenie  wzorca  nie  tylko  musi  mieć  miejsce,  ale  również  być
dla  organizmu  dostępne  jako  pewna  indentyﬁkowalna  własność.  Pozostaje  otwartą
kwestia,  czy  jakikolwiek  organizm  poza  człowiekiem  posiada  tę  zdolność,  lecz  to
jest  dla  obecnych  wywodów  nieistotne.  Wymieniałem  wprawdzie  wśród  warunków
koniecznych zdarzenia psychicznego pewne cechy organizmów w ogóle (rola przyczyn
wewnętrznych), lecz inne, nie sprecyzowane, warunki dostateczne mogłyby występować
tylko u człowieka.

Do ukonstytuowania zdarzenia psychicznego potrzebne jest powtórzenie rozpoznawane
jako powtórzenie. Synchronizacja (kodowanie czasowe) wydaje się ﬁzjologicznym

Robert Piłat PRZEŻYCIE CHWILI OBECNEJ

mechanizmem odpowiedzialnym za to zjawisko. Generując częstotliwość, zestrajającą
różne kompleksy zdarzeń neuronalnych, mózg ludzki stwarza zarazem ścisłe i elastyczne
warunki powtarzalności bardzo skomplikowanych i procesów ﬁzjologicznych,
dla których nie istnieje coś ani strukturalna, ani oparta na przyczynowości zasada
tożsamości.

Nawet gdyby wyniki Kocha i Davisa oraz sformułowane na ich gruncie uogólnienia
Metzingera  okazałyby  się  błędne,  to  każda  inna  teoria  będzie  musiała  jakoś  zdać
sprawę  z  tych  własności  zdarzeń  neuronalnych,  które  zawierają  w  sobie  konieczne
i  wytaczające  warunki  zdarzenia  psychicznego.  Nawet  gdyby  konkurencyjna  teoria
nie  powoływała  się  na  własności  wyższego  rzędu  w  rodzaju  wzorców  oscylacji,  to
musiałaby  je  zastąpić  innymi  własnościami  o  podobnej  sile  eksplanacyjnej.  W  ten,
czy  inny  sposób  rozważania  nad  naturą  przeżycia  chwili  obecnej  prowadzą  nas  do
rozważenia własności pewnego bytu inteligibilnego - formy odpowiednich procesów
neuronalnych.

W pracy Umysł jako model świata (1999, s. 144-147) zaproponowałem, by przeżywaną
chwilę obecną zdeﬁniować odwołując się do czasu ﬁzycznego oraz do funkcji pamięci
i  antycypacji.  Chwilę  obecną  przedstawiłem  jako  przedział  czasu  ﬁzycznego,  w
którym zachodzą zdarzenia będące przedmiotem bezpośredniej pamięci i antycypacji,
spełniających ten dodatkowy (wystarczający) warunek, że w owym przedziale czasu
ﬁzycznego  zachodzi  wzajemna  modyﬁkacja  treści  pamięci  i  antycypacji.  W  celu
wyjaśnienia pojęcia wzajemnej modyﬁkacji, przedstawiłem bezpośrednią antycypację
i  bezpośrednią  pamięć  jako  wycinki  symulacji  stanu  otoczenia  (zewnętrznego  i
wewnętrznego), tzn. procesu obliczania odpowiednio uprzedniego i dalszego przebiegu
danego  doświadczenia  na  podstawie  aktualnego  stanu  pobudzenia  i  założonych
parametrów.

Tak skonstruowane pojęcie wzajemnej modyﬁkacji można przybliżyć na przykładzie
doświadczenia ciągłości jakiegoś stanu rzeczy (“Jest dalej tak samo”). Bezpośrednia
antycypacja wprowadza tu pewną informację do pamięci krótkoterminowej, co jednak
wymaga uprzedniego uruchomienia pamięci krótkoterminowej, ponieważ inaczej nie
można wiedzieć, czy owo “to samo” zakładane przez najprostszą regułę antycypacji:

Robert Piłat PRZEŻYCIE CHWILI OBECNEJ

“dalej to samo”, jest rzeczywiście tym samym. Dopiero odczytanie tożsamości pomiędzy
treścią antycypowaną a treścią przechowywaną w pamięci krótkoterminowej sprawia,
że antycypacja nabiera właściwego sensu, czyli w tym przypadku oczekiwania na to
samo. Ta sama transakcja pomiędzy pamięcią a antycypacją zachodzi ponownie. Akty
transakcji przesuwają się wzdłuż osi czasu ﬁzycznego.

Pod wpływem antycypowania nowej informacji dochodzi do przeorganizowania
informacji w bezpośredniej pamięci. Analogicznie antycypacja zależy od nowych
stanów organizacji pamięci. Antycypacja jako funkcja poprzedniego stanu pamięci ulega
swoistej dekonstrukcji. Po obu stronach - w pamięci bezpośredniej i antycypacji - mamy
tu do czynienia z jednoczesnym konstytuowaniem się nowej treści i demontowaniem
poprzedniej całości.

Sugerując  istnienie  opisanego  wyżej  mechanizmu  zmierzałem  nadania  wyrażeniu
“zdarzenie  psychiczne”  bardziej  określonego  sensu.  Ostatecznie  wydaje  mi  się,  że
deﬁnicja  mogłaby  brzmieć:  “Zdarzenie  psychiczne  jest  zlokalizowanym  w  czasie
ﬁzycznym przeżyciem o charakterze intencjonalnym”. Przy pomocy tego określenia
można  oddzielić  zdarzenia  psychiczne  od  przeżyć,  które  za  mało  określone
przedmiotowo, by mogły być ściśle zlokalizowane w czasie i stanowić podstawę poczucia
czasu (chociaż mogą dodatkowo określać zawartość treściową przeżyć stanowiących
zdarzenia  psychiczne).  Kryterium  określenia  treściowego  nie  jest  co  prawda  ostre,
lecz o to właśnie chodzi - potrzebujemy elastycznego kryterium decydującego o tym,
kiedy dana treść przekracza próg chwili obecnej. Nieostrość kryterium wynika z jego
wewnętrznej komplikacji - z dynamicznej zależności pomiędzy składowymi pamięci a
składowymi antycypacji w bieżącym przeżywaniu.

Sugeruję,  że  zdarzenie  psychiczne  jest  podstawą  doświadczenia  chwili  obecnej.  W
pracy (1999) nie wziąłem jednak pod uwagę zastrzeżeń jakie w tej sprawie poczynił
Davidson  w  eseju  o  zdarzeniach  mentalnych  (1992).  Wynikająca  z  tych  zastrzeżeń
koncepcja  znana  jest  jako  anomalny  monizm.  Podstawą  stanowiska  Davidsona  są
rozróżnienia językowe, mianowicie, na słownictwo mentalne i słownictwo ﬁzykalne.
“Możemy powiedzieć, że pewne zdarzenie jest mentalne wtedy i tylko wtedy, gdy ma
ono deskrypcję mentalną, lub gdy istnieje mentalne zdanie otwarte, które jest prawdziwe

Robert Piłat PRZEŻYCIE CHWILI OBECNEJ

jedynie o tym zdarzeniu. Zdarzeniami ﬁzycznymi są te, które są wyławiane przez
deskrypcje lub przez zdania otwarte zawierające w sposób istotny tylko słownictwo
ﬁzykalne” (1992, s. 169).

Otóż Davidson konstatuje niemożliwość ustalenia praw psychoﬁzycznych, wiążących
zdarzenia mentalne z ﬁzycznymi (argumentacja polega na podkreśleniu, że związki
wynikania  pomiędzy  zdaniami  mentalnymi  nie  maja  odpowiedników  w  związkach
wynikania  pomiędzy  zdaniami  ﬁzycznymi).  Stanowisko  Davidsona  implikuje,  że
zdarzenia  mentalne  można  identyﬁkować  tylko  w  dziedzinie  fenomenów.  Innymi
słowy  nie  sposób  podać  zadowalającej  interpretacji  neuroﬁzjologicznej  żadnego
zdarzenia  psychicznego,  co  nie  znaczy,  by  istniały  jakieś  zdarzenia  psychiczne  nie
będące zarazem zdarzeniami ﬁzycznymi.

Wydaje się jednak, że Davidson narzuca na oczekiwaną teorię zbyt mocne warunki.
Za  wyjaśnienie  problemu  psychoﬁzycznego  uznaje  podanie  warunków  koniecznych
i  dostatecznych  zajścia  zdarzenia  psychicznego,  w  ścisłym  związku  z  warunkami
koniecznymi i dostatecznymi dla jednoczesnych z nimi zdarzeń ﬁzycznych. Tymczasem
równoległość tych dwóch szeregów warunków wydaje się dość arbitralnym założeniem
ﬁlozoﬁcznym. Opiera się ono wprawdzie na rozsądnej normie poznawczej głoszącej,
że podstawą praw są związki przyczynowe, jednak z drugiej zakłada taką deﬁnicję
przyczyny, zgodnie z którą można mówić o przyczynach tylko w języku ﬁzycznym.
Po  przyjęciu  takiej  deﬁnicji  nomotetyczność  pojawia  się  z  deﬁnicji  tylko  w  języku
ﬁzycznym. Oczywiście tego przekonania można bronić, lecz czyni on rozstrzygnięcie
Davidsona jałowym. Skoro wszelkie pokrewieństwo strukturalne pomiędzy warunkami
psychicznymi a ﬁzycznymi jest wykluczone na mocy znaczenia pojęcia przyczyny, to
nie pozostaje nic innego, jak tylko założyć nienomotetyczną równoległość pomiędzy
warunkami  dla  zdarzeń  psychicznych  i  odpowiednimi  warunkami  dla  zdarzeń
ﬁzycznych.

Czy jednak rzeczywiście zdarzenia muszą być opisywane w jednym tylko języku?
Dlaczego wykluczone miałyby być zdania zawierające wyrażenia obu języków? Co
właściwie stoi na przeszkodzie, by deﬁnicyjnie wprowadzić zdarzenia psychoﬁzyczne
przy pomocy formuły: “Zdarzenia, których deskrypcje zawierają zdania zawierające

Robert Piłat PRZEŻYCIE CHWILI OBECNEJ

zarówno terminy mentalne jak ﬁzyczne i prawdziwe o tym i tylko o tym zdarzeniu”?
Zgodnie z ogólnym poglądem Davidsona na prawdę i znaczenie, zdania takie nie miałyby
spójnych warunków prawdziwości (nie można byłyby przypisać im odpowiednich
zdań T w sensie Tarskiego). Byłyby zatem koniunkcjami zdań, których składowe mają
niezależne warunki prawdziwości. Ale czy rzeczywiście musi tak być? Nie sądzę. Nie
jest przecież niczym niezwykłym, że uzasadniamy zdania psychologiczne odwołując
się do faktów ﬁzycznych. Widząc budynek i wiedząc, że przechodziłem obok niego
wczoraj (zdarzenie ﬁzyczne), wiem też, ze wczoraj widziałem (zdarzenie psychiczne)
ten budynek. Oczywiście mogłem być wówczas nieuważny i faktycznie nie widzieć
budynku, pomimo że koło niego przechodziłem. Tu jednak mogę powołać się na
dane czysto ﬁzyczne: jeśli bowiem budynek stoi na rogu ulicy, na którym skręcam, to
wiem, że musiałem go widzieć, skoro skręciłem wówczas bez kolizji i we właściwym
miejscu.

Oczywiście istnieją częste przypadki, kiedy to konstatacje ﬁzyczne stanowią wątpliwa
podstawę  do  identyﬁkowania  zjawisk  psychicznych.  Trudno  jednak  zaprzeczyć,  że
konstatacje ﬁzyczne i mentalne nie są związane z całkowicie rozłącznymi zbiorami
danych. Można, jak sądzę, zaproponować dynamiczną pod względem epistemicznym
teorię zdarzenia, gdzie parametr ﬁzyczne-mentalne przesuwa się na pewnej skali w
zależności od narzędzi identyﬁkacji zdarzenia. Sądzę, że dobrym punktem wyjścia
do  tego  zadania  jest  przemyślenie  interpretacji  doświadczenia  teraźniejszości
zaproponowanej  (lub  raczej  zaproponowanych,  ponieważ  jest  ich  więcej)  przez
Husserla. W fenomenologii abstrahuje się bowiem od rozróżnienia na to co ﬁzyczne i to
co psychiczne skupiając się raczej na sposobach przejawiania się jednego i drugiego.

4. Fenomenologiczny obraz zdarzenia psychicznego

W sławnej Augustyńskiej analizie recytacji znajdujemy sugestię związku pomiędzy
poczuciem  aktualności  a  pewną  inteligibilną  całością  na  którą  kieruje  się  aktualne
doświadczenie.  Czytamy:  “Oto  mam  wyrecytować  dobrze  mi  znany  psalm.  Zanim
zacznę,  moje  oczekiwanie  jest  zwrócone  ku  jego  całości.  Skoro  zacząłem,  to  ile  z
niego  strąciłem  w  przeszłość,  tyle  zalega  moją  pamięć.  Zakres  działania,  któremu
się  poświęcam,  podzielony  jest  pomiędzy  pamięć,  zwróconą  ku  temu,  co  już

Robert Piłat PRZEŻYCIE CHWILI OBECNEJ

wypowiedziałem, i oczekiwanie, zwrócone ku temu, co mam wypowiedzieć. Uwaga
jednak ciągle jest obecna - przez nią przechodzi w przeszłość to, co było przyszłością.
Im dłużej trwa to działanie, tym bardziej kurczy się dziedzina oczekiwania, a powiększa
się dziedzina pamięci, aż wreszcie całe oczekiwanie zostaje pochłonięte ... Stosuje się
to do każdego dłuższego działania ... I do całego życia ludzkiego (Wyznania, ks.11,
28).

Św.  Augustyn  był  świadom  tego,  co  wcześniej  starałem  się  wyrazić  jako  brak  w
teraźniejszym stanie rzeczy warunków dostatecznych doświadczenia chwili obecnej.
Nasze  przeżyciowe  teraz  odsyłana  nas  do  pewnego  później  i  pewnego  wcześniej.
Wyrażenia  “pewne  wcześniej”  i  “pewne  później”  oznaczają  tą  rozpiętość  czasu
ﬁzycznego,  która  jest  niezbędna  dla  uzyskania  wszystkich  informacji  składających
się  na  bieżący  świadome  przeżycie,  np.  percepcję.  Ponieważ  kryterium  stanowi  tu
informacja (rozpiętość potrzebnego czasu zmienia się w zależności od typu informacji,
choć nie przekracza “okna” wyznaczonego naszą biologia), to można powiedzieć, ze
przeżycie czasu ujęte jest w formę wiedzy. Tak właśnie postrzegał to św. Augustyn i
w ten sposób w najwłaściwszy sposób postawił problem: identyﬁkacja chwili obecnej
w przeżyciu danej osoby jest związana z wiedzą tej osoby o świecie, lub jak wolałbym
mówić z modelem świata tej osoby.

Zrelatywizowanie problemu doświadczenia czasu, a w szczególności teraźniejszości,
do  kompetencji  informacyjnej  (wiedzy  pozwalającej  odbierać  określonego  rodzaju
informacje)  jest  jednak  wciąż  niewystarczające.  Potrzebujemy  bowiem  teorii,  która
pokazuje  nie  tylko  zasadę  identyﬁkacji  chwil  (via  świadomość  bieżących  stanów
rzeczy)  w  przebiegu  czasowym,  lecz  także  zasadę  samego  przebiegu  -  dynamiki
przeżycia czasu. Husserl próbował sprostać temu zadaniu w znanej koncepcji retencji i
protencji wyłożonej w Wykładach o wewnętrznej świadomości czasu. Zdaniem twórcy
fenomenologii, doświadczenie chwili obecnej ufundowane jest na pewnym ciągu aktów
ujmujących prezentujące się aktualnie treści jako coraz bardziej przeszłe (retencja) oraz
coraz bardziej przyszłe (protencja). Doświadczenie upływu czasu jest serią aktów, z
których każdy związany jest z poprzednim przez to, że ma go za przedmiot ujęty razem
z przedmiotem, na który kieruje się w pierwszym rzędzie kieruję. Widzę przedmiot
niejako w kolejnych odsłonach, z których każda następna, prócz tego, że odkrywa na

Robert Piłat PRZEŻYCIE CHWILI OBECNEJ

nowo treść spostrzeżenia, ujawnia również to, iż treść ta była już ujęta. Kolejne akty
są tu ukryte jedne w drugich niczym łupiny cebuli. Ze względu na poczucie chwili
obecnej  musi  to  jednak  być  cebula  o  jednym  centrum.  Powstaje  pytanie,  co  owo
centrum ustanawia. Jeśli, z powodów wcześniej wyłożonych, nie można go określić
jako momentu czasu ﬁzycznego, to pozostaje jedynie odwołać się do dalszych części,
własności  i  momentów  przeżyć  świadomych.  Odpowiedź  Husserla  idzie  w  dwóch
kierunkach.  Po  pierwsze  mówi  o  praimpresji,  jako  źródle  rozwijającego  się  sytemu
retencji i protencji. Po drugie, mówi o czystym Ja stanowiącym idealny korelat owej
wiązki, skupionych wokół praimpresji aktów.

Teoria retencji i protencji nie wystarcza do zrozumienia fenomenu chwili obecnej,
ponieważ owe obejmujące jedne drugie akty uchwytujące przepływającą treść w jej
nadchodzeniu i przemijaniu muszą mieć źródło, stałą podstawę leżącą w położeniu
niezależnym od czasu. Tym źródłem miało być dla Husserla czyste Ja. Jednak to pojęcie
jest dwuznaczne. Ja - spełniacz aktów świadomych i ośrodek osoby opiera się czasowi,
lecz jest tak tylko dlatego, że z drugiej strony odczuwa niszczący upływ czasu (por.
Ingarden 1987). Przemijanie i trwanie w czasie są dwiema stronami medalu, dwoma
równosilnymi doświadczeniami i nie ma teoretycznych powodów, żeby jedno z nich a
nie to drugie czynić podstawą fenomenologii czasu. Jeszcze mniej jest powodów, by
czyste Ja miało pozostać całkiem niezależne od tej dynamiki podmiotu jako całości.

Husserl  dochodzi  do  wniosku,  że  wyjaśnienie  danego  w  przeżyciu  świadomym
Teraz  wymaga  najdalej  posuniętej  ze  wszystkich  postulowanych  w  fenomenologii
redukcji. Istot Istotą tej redukcji jest ujawnienie czystego eks-centrycznego wobec Ja i
przedmiotowo zorientowanego przeżycia ruchu wrażeń. To, co wrażeniowe jako takie
jest  najpierwotniejszą  transcendencją  -  rzecz  można  transcendencją  w  immanencji
przeżywania.  Na  podstawie  uwag  Husserla  trudno  sobie  uzmysłowić  jak  można  by
efektywnie dokonać tak zakrojonej redukcji. Przypuszczam - z całym ryzykiem, z jakim
wiąże się interpretoowanie enigmantycznym=ch uwag Husserla - że cel ten można by
zrealizować przez uchwyceniemarginalnej struktury przeżyć świadomych. Nie można
bowiem uchwycić istoty przeżywanego czasu analizując, choćby najsubtelniej, to, co
pojawia się tematycznie i centralnie w przeżyciu. To, co dane przedmiotowo, ma swój
sposób istnienia w czasie; czas pojawia się tu jako ukonstytuowany i zrelatywizowany

Robert Piłat PRZEŻYCIE CHWILI OBECNEJ

do  struktury  prezentujących  się  przedmiotów.  Dopiero  trwający  w  chwili  obecnej
margines  doświadczenia  ujawnia  to,  na  czym  Husserlowi  najbardziej  zależy,  czyli
“stojąco-płynącą  teraźniejszość”  (stehend-strömende  Gegenwart)  -  chwilę  obecną,
która będą czymś stałym w czasie jednocześnie się w nim porusza. Chwila obecna
nie przypomina żadnego bytu, który jest w czasie. Każdy taki byt zawiera bowiem
dialektykę poddawania się czasowi o oporu jaki mu stawia, podobną do tej, którą opisał
Ingarden w eseju Człowiek i czas (1987). Stojąco-płynąca teraźniejszość nie przejawia
tej dialektyki, ponieważ nie rozciąga się w czasie, ani w nim nie płynie. Raczej można
powiedzieć, że to czas płynie przez nią. Porządek konstytucji odwraca się. To nie treść
(treść wrażeniowa) konstytuuje się na bazie formy czasowej, jak to było w kantowskiej
koncepcji  schematów,  lecz  raczej  ta  forma  czasowa  bierze  początek  z  wewnętrznej
dynamiki chwili obecnej. O jaką dynamikę tu chodzi?

Otóż wydaje się, że redukcja jako marginalizacja ujawnia napięcie pomiędzy dwiema
strukturami czasowymi w obrębie przeżywanej teraźniejszości. Jedna z tych struktur
jest  związana  ściśle  z  retencją  i  protencją,  druga  nie  może  mieć  takiej  struktury,
ponieważ struktura nadbudowujących się aktów nie byłaby tu w ogóle klarowna (z
powodu typowej dla marginalnego doświadczenia chwiejności treści) i nie mielibyśmy
spójnego  przeżycia  czasu  w  odniesieniu  do  niecentralnie  danych  treści.  Nasze  pole
przeżyciowe  rozpadałoby  się  na  dwie  słabo  zsynchronizowane  części.  Tak  jednak
nie jest, przeżycie czasu może wykazywać pewne wahania, lecz cechuje je wysoka
spójność jeśli chodzi o części pola przeżyciowego. Opozycja centrum-margines polega
raczej  na  dwóch  dynamikach  czasowych  zbiegających  się  w  jednej  teraźniejszości.
Redukcja zaproponowana przez Husserla polega na tym, że to, co centralnie dane w
jego  retencyjno-protencyjnym  przebiegu  czasowym  przeprowadza  się  stopniowo  w
sferę  marginesu;  następuje  tu  redukcja  treści  do  czystej  percepcji,  gdzie  zanika  jej
charakter “percepcji jako”.

W tej radykalnej redukcji Husserl pozostaje poza jakimkolwiek atomizmem. Ta redukcja
nie ma docierać do składowych klocków przeżycia, lecz ujawnić pierwotną dynamikę,
dzięki której może się pojawiać jakakolwiek treść. Jest to najgłębsza immanencja,
jaką może ujawnić analiza fenomenologiczna. Czyste Ja pojawia się tu nie jako
problematyczne uwikłanie w reﬂeksyjny ruch przeżywanych treści (Gurwitsch), lub

Robert Piłat PRZEŻYCIE CHWILI OBECNEJ

jako biegun aktów świadomości, lecz jako strona immanentnej relacji pomiędzy tym,
kto doświadcza i że doświadcza. Owe że i co pozostają w ścisłym spleceniu. Czytamy:
“Systematycznie  redukuję  konkretną  płynącą  teraźniejszość  przez  ‘dekonstrukcję’.
Redukuję pierwotną wrażeniową immanentną teraźniejszość rzeczy (Sachengegenwart)
do czegoś ‘zewnętrznego w stosunku do mnie (Ichfremde) mianowicie do immanentnej
materii (hyle) - sfery wrażeniowej” (Husserl, Man. C 6,3). Hyle, o której mówi tu Husserl,
jest czymś konstytucyjnie pierwotniejszym niż materia wrażeniowa o której pisze w
Badaniach logicznych. Mówi o niej jako o pramaterii (Urhyle). Czytamy: “Pramateria
w jej własnym uczasowieniu jest, by tak rzec, obcym mi rdzeniem (Ichfremde Kern)
w  konkretnej  teraźniejszości.  Należałoby  powiedzieć:  w  strumieniu  konkretnej
pierwotnej teraźniejszości (Urpräsenz) czasuje się wciąż czysty immanentny czas jako
najpierwotniejszy  czas  (Urzeit),  w  którym  jest  nie-indywidualny  byt;  w  ten  sposób
nabiera  obowiązującej  ważności  strumień  przeżyciowy,  ta  pierwsza  transcendencja
przeciwstawiająca się pierwotnie-wrażeniowej (urimpresionalem) płynącej (strömende)
teraźniejszości. Poprzez ten immanentny czas przechodzi bez ustanku pole hyletyczne,
które jest również hyletycznym rdzeniem pierwotnie wrażeniowej sfery” (Husserl C
6, 5). Innymi słowy, Husserl stara się przeniknąć naturę percepcji jako percepcji. Ona
to, poniżej danej w jakikolwiek sposób treści, wyłania się z dynamiki chwili obecnej;
dynamika  ta  jest  ruchem  pierwotnej  materii  wrażeniowej:  “W  tej  dekonstrukcji
powracamy do pierwotnej wrażeniowej teraźniejszości, która pozostawia jako ważne
tylko to, co spostrzeżone w czystym sensie biorąc w nawias wszystko co nie jest tak
spostrzeżone  pozostawiają  to  co  w  tym  spostrzeżone  jako  świadomość  czegoś  co
może w ogólne nie jest spostrzeżone” (Husserl, C 6, 4-5). Niejasne sformułowanie w
drugiej części tego zdania interpretuje następująco: Istotą spostrzeżenia nie jest jakaś
forma właściwej mu przedmiotowości, lecz świadomości ruchu wrażeń; w tym modi
świadomości, w sensie ścisłym, nic nie jest spostrzeżone.

Co właściwie ma na myśli Husserl mówiąc o dekonstrukcji (Abbbau). Nie chodzi przecież
ani o analizę wydobywającą składowe doświadczenia, ani też to realną dezintegrację
doświadczenia. Wydaje się, że Husserlowska dekonstrukcja ma ujawniać ogólną istotę
zjawiska polegającego na odbieraniu wrażeń. Ta istota pojawia się w obrębie modelu
możliwego doświadczenia. Model ten ma ten oczywisty mankament w porównaniu z
modelami kognitywistycznymi, że nie mówi nic o realizacji ujawnionych zależności. Z

Robert Piłat PRZEŻYCIE CHWILI OBECNEJ

drugiej strony ma wielką zaletę, mianowicie, mówi o konstytucji czasu biorąc pod uwagę
w równej mierze stronę podmiotową i przedmiotową doświadczenia. W istotny sposób
przekracza to rozróżnienie pokazując jak ruch od treści ku marginesowi przeżywania
zbiega się z pozycją Ja w polu zmysłowej odbiorczości. Podmiot jest tu daleki od
kartezjańskiego cogito, spełniacza aktów. Ja wyłania się z dynamiki doświadczenia
czasu, na którą pracuje cały skomplikowany system, horyzontów. Ja, które operuje
świadomie przeżywanymi treściami, jest samo dla siebie pewną treścią, natomiast Ja
przeżywające swoje Teraz objawia swoją specyﬁczną realność jako korelat możliwości
odbierania wrażeń.

Najprościej byłoby skonstatować, że owa idealna odbiorczość czy zmysłowość to nic
innego jak gatunkowa własność ludzkiego ciała, zaś postulowane w Husserlowskim
modelu napięcia wewnątrz pola przeżyć, są rezultatem niewspółmierności w działaniu
poszczególnych  jednostek  funkcjonalnych  ludzkiego  mózgu  odpowiedzialnych
za  formowanie  się  doświadczenia.  Na  tym  podłożu  miałaby  powstawać  w  miarę
spójna  reprezentacja  samego  siebie  obejmująca  owe  niewspółmierności.  Z  punktu
widzenia kognitywizmu reprezentacja taka odwołuje się do wrodzonego, genetycznie
zdeterminowanego  modelu  własnego  ciała.  Model  ów  stoi  niejako  naprzeciw  żywej
aktywności ciała jako odbiorcy wrażeń. Poczucie czasu a nade wszystkim poczucie
chwili obecnej wiązałoby się z pewną transakcją pomiędzy bezczasowym abstrakcyjnym
modelem własnego ciała a ﬁzycznym continuum czasowym charakterystycznym dla
procesów w tym ciele. Podejście to, na pierwszy rzut oka interesujące, w istocie nie
odbiega daleko od anachronicznego już funkcjonalizmu i związanego z nim solipsyzmu
(w duchu wczesnego Putnama czy Fodora). Nie ma tu bowiem wskazania na odbieranie
wrażeń jako na podstaw e poczucia czasu. Dowolny proces zachodzący w ciele mógłby
być podstawą świadomości czasowej i poczucia Teraz w szczególności. Tymczasem
jest to skrajnie nieintuicyjne i narusza sformułowany wcześniej - rozsądny jak się zdaje
-  warunek,  by  rozumieć  poczucie  chwili  obecnej  jako  intencjonalnie  odniesione  do
stanu świata w chwili obecnej.

Husserl kieruje nas w bardziej interesującym kierunku, pomimo że jego model nie
zawiera żadnych elementów empirycznych. Otóż u Husserla ciało nie jest przedstawione
jako abstrakcyjny model wbudowany w odczuwający zmysłowo organizm, lecz jako

Robert Piłat PRZEŻYCIE CHWILI OBECNEJ

jednostkowe pojęcie żywego ciała dane w pewnym strumieniu przeżyć (C 6, 7). To
jednostkowe  pojęcie  (mianowicie:  pojecie  własnego  ciała)  ujawnione  jest  tylko  jako
pewna  możliwość  -  w  analizie  transcendentalnej.  Nie  jest  możliwe  jego  efektywne
uchwycenie,  ponieważ  jest  ono  nieodłącznym  fragmentem  już  ukonstytuowanej
ludzkiej  wiedzy.  Obszar  działania  żywego  ciała  da  się  zobaczyć  niejako  poprzez
warstwy  tej  ukonstytuowanej  wiedzy.  Świadomość  chwili  obecnej  rozumiana  jako
świadomość  wrażeniowej  odbiorczości  cechującej  tu  i  teraz  istniejące  żywe  ciało
może więc powstać tylko jako “na skutek” immanentnej dekonstrukcji do pewnej hyle.
Bieżące doświadczenie odsłania swoje warstwy. Nie czyni tego wszakże efektywnie,
ponieważ zawsze doznajemy już czegoś ukonstytuowanego. To jest, jak sądzę, sedno
Husserlowskiego transcendentalizmu. Husserl jest cały czas świadomy, ze chodzi tu o
“zabiegi redukcyjne” na żywym, ukonstytuowanym doświadczeniu. W ścisłym sensie
nie doświadczamy danych hyletycznych ani nie spełniamy np. retencji czy protencji
jako osobnych aktów, ani też nie “marginalizujemy przeżywania” w taki sposób jak
np. możemy na własne życzenia marginalizować pole widzenia przez zmrużenie oczu
bądź  koncentrację  na  obrzeżu  pola  widzenia.  Co  więcej  Husserl  sugeruje,  że  owo
jednostkowe  pojecie  własnego  żywego  ciała  implikuje,  że  wszelkie  doświadczenie
pojawia się jako odniesione do “otwartego uniwersum ciał” (Husserl, C 6, 3).

Zachodzi związek - mocniejszy, jak mi się zdaje, niż zwykła analogia (zob. Dodatek
metodologiczny)  -  pomiędzy  transcendentalną  metodą  wyjaśniania  doświadczenia
czasu  przyjętą  przez  Husserla  a  spekulacjami  Metzingera  i  innych  na  temat
neuroﬁzjologicznych  mechanizmów  świadomości.  Ten  mocniejszy  związek  polega
na  tym,  że  Husserlowska  analiza  dotyczy  możliwego  doświadczenia,  zaś  badane
przez psychologów poznawczych i neuroﬁzjologów mechanizmy mówią o warunkach
realizacji  owych  możliwości.  Języki  obu  teorii  są  całkowicie  odmienne  lecz  nie
są  niekompatybilne.  Prawdą  jest,  że  poszczególne  zdania  fenomenologii  i  teorii
psychologiczno-ﬁzjologicznych  są  wzajemnie  nieprzekładalne.  Kompatybilność
jest jednak czymś innym niż przekład. Pokrewieństwa ujawniają się bowiem nie na
poziomie twierdzeń, lecz na poziomie postulowanych własności wyższego rzędu oraz
innych ontologicznych i epistemologicznych założeń. Ujawnienie tych założeń pozwala
żywić przekonanie o ugruntowanej równoległości obu dyscyplin.

Robert Piłat PRZEŻYCIE CHWILI OBECNEJ

Jak już wspomniałem omawiając koncepcję Metzingera, fakt synchronizacji pracy mózgu
na poziome plus minus 40 Hz zawiera mechanizm wyciszania innych częstotliwości.
Na  poziomie  fenomenalnym  odpowiada  temu  selektywność  świadomości.  Jednak
wyciszanie nie jest likwidacją. Oprócz synchronizacji są jeszcze związki przyczynowe,
które  wiążą  ze  sobą  procesy  w  mózgu  niezależnie  (lub  przynajmniej  zależnie
tylko  częściowo)  od  związków  polegających  na  synchronizacji.  Jednak  efektywna
nieobecność pewnych treści nie oznacza jeszcze, by nie było ich formalnych śladów,
czyli śladów w formie naszych przeżyć. Te właśnie ślady stara się odsłonić pojęciowa
analiza fenomenologiczna.

5. Konkluzja: Transcendentalna struktura przeżycia chwili obecnej

Przeżycia chwili obecnej można rozumieć jako zdarzenia psychiczne. Do identyﬁkacji
zdarzeń  psychicznych  mogą  służyć  zarówno  kryteria  ﬁzyczne  jak  fenomenalne.
Własności  wyższego  rzędu  odnoszące  się  do  przeżycia  chwili  obecnej  zakładane
przez niektóre teorie kognitywistyczne zdradzają silne pokrewieństwo z własnościami
przeżyć ujawnianymi przez fenomenologiczne badania konstytucyjne. Jeśli chodzi o
perspektywę kognitywistyczną zwróciłem szczególnie uwagę na powtórzenie zdarzenia
ﬁzycznego  jako  podstawę  zdarzenia  psychicznego  oraz  na  mechanizmy  selekcji,
symulacji i synchronizacji stanowiące podstawę przeżyć świadomych. Zestawiłem je z
wynikami analiz Husserla zaczerpniętymi z “Wykładów o wewnętrznej świadomości
czasu” i rękopisu C6 “Zeitigung”, a konkretnie z koncepcją retencji i protencji oraz
z  koncepcją  immanentnej  dekonstrukcji  przeżycia  ujawniającej  poziom  czystego
ruchu wrażeń i korelatywną w stosunku do nich strukturę podmiotową - czyste Ja.
Zasugerowałem,  że  kognitywistyczne  i  fenomenologiczne  ujęcie  przeżycia  chwili
obecnej  są  wprawdzie  wzajemnie  nieprzekładalne,  lecz  pomimo  to  kompatybilne.
Analiza  konstytucyjna  (transcendentalna)  opisuje  struktury  możliwego  przeżycia
chwili obecnej, zaś teoria kognitywistyczna podaje warunki realizacji tych struktur
w organizmie człowieka. Jednak pełna analiza przeżycia chwili obecnej odsyła nas
nieuchronnie  do  trancendentalnych  warunków,  dla  których  nie  dysponujemy  żadną
empiryczną  teorią  realizacji.  Być  może  zrozumienie  takich  immanentnych  struktur
przeżywania  jak  odbiorczość,  ruch  wrażeń  zmysłowych,  czyste  Ja,  marginalizacja
przeżycia nie znajdą nigdy wyjaśnienia (wyliczenia warunków realizacji) w ramach

Robert Piłat PRZEŻYCIE CHWILI OBECNEJ

kognitywizmu. Dziedzina ta jednak zmienia się bardzo szybko i nie sposób prorokować
jaki ﬁlozoﬁczny użytek będzie można zrobić z przyszłych odkryć.

LITERATURA CYTOWANA

1. Davidson, D., (1992) Zdarzenia mentalne, w: Eseje o prawdzie, języku i umyśle,
tłum. B. Stanosz, Warszawa.

2. Husserl, E., (1989) Wykłady z wewnętrznej świadomości czasu, tłum. J. Sidorek,
Warszawa.

3. Husserl, E., Manuskrypt C6 “Zeitigung” (Archiwum Husserlowskie w Louvain,
maszynopis)

4. Ingarden, R., (1987) Człowiek i czas, w: Książeczka o człowieku, Kraków.

5. Koch, C., Davis, J. L., (1994) Large-Scale Neuronal Theories of the Brain, Cambridge
MA.

6. Maciejczak, M., (1995) Świat według ciała. Fenomenologia percepcji M. Merleau-
Ponty’ego, Toruń.

7. Metzinger, T., (1995) Faster than Thought. Holism, Homogeneity and Temporal
Coding, w: Conscius Experience, Thorverton, UK.

8. Piłat, R., (1999) Umysł jako model świata, Warszawa.

9. Pöppel, E., (1989) Granice świadomości, tłum. A. D. Tauszyńska, Warszawa.