Katedra Inżynierii i Aparatury Procesowej
C09
L. Z. Zander
1/13
Bezprzeponowa wymiana ciepła
Opracowanie: L. Zander
Przenoszenie ciepła w operacjach cieplnych może odbywać się w przeponowych
wymiennikach ciepła lub przy bezpośrednim kontakcie czynników (tzn. bezprzeponowo).
W tym ostatnim przypadku procesy cieplne prowadzą jednocześnie do zmiany
koncentracji składników suchej substancji produktu. Do najczęściej spotykanych operacji
prowadzonych bezprzeponowo należy podgrzewanie czynników ciekłych bezpośrednio
parą wodną. Nasycona para wodna w kontakcie z chłodniejszym produktem ulega
skropleniu, co jednocześnie powoduje jego lekkie rozcieńczenie. Kontakt produktu może
mieć miejsce w wyniku wtrysku pary do strumienia mleka w tzw. iniektorze
zainstalowanym w rurociągu (rys. 1a) lub w komorze infuzyjnej (rys. 1 b), wypełnionej
parą, do której wtryskuje się mleko. W obu przypadkach para powinna być wytworzona
z wody pitnej, a instalacja parowa musi odpowiadać wszystkim wymogom higienicznym
stawianym instalacjom procesowym w przemyśle spożywczym.
Bardzo często po bezpośrednim podgrzaniu czynnika parą stosuje się operację
oziębiania próżniowego (rys. 1c). Proces ten polega na wprowadzeniu podgrzanej cieczy
do komory próżniowej, w której panuje ciśnienie odpowiadające temperaturze nasycenia
pary wodnej równej żądanej końcowej temperaturze ochładzania produktu, niższej od
jego temperatury początkowej. W
tych warunkach ciecz wrze kosztem ciepła
przegrzania, co prowadzi do odparowania części wody z
produktu. Parametry
następujących po sobie operacji podgrzewania bezpośredniego i oziębiania próżniowego
powinny być tak dobrane, aby zachować niezmienną zawartość suchej substancji
w produkcie. Oziębianie próżniowe stosuje się także w instalacjach wyparnych, gdy
pożądane jest błyskawiczne schładzanie koncentratu.
Katedra Inżynierii i Aparatury Procesowej
C09
L. Z. Zander
2/13
Cel ćwiczenia:
1. poznanie istoty bezprzeponowej wymiany ciepła poprzez samodzielne
przeprowadzenie procesu podgrzewania zawartości zbiornika parą wodną
doprowadzaną metodą bełkotkowania;
2. sporządzenie bilansu cielnego układu i określenie udziału poszczególnych
składowych bilansu w ogólnym obciążeniu cieplnym.
Para
Para
Produkt
rozcieńczony
Produkt
Opary
Produkt
a
b
c
Produkt
rozcieńczony
Produkt
zatężony
Produkt
G , i
n
n
G , i
n
n
G
t
x
m
1
1
G + G
t
x
m n
2
2
G ,t , x
m 1
1
G + G
t
x
m n
2
2
W, i
w
G ,t , x
m 1
1
G - W
t
x
m
2
2
1
2
4
3
Rys. 1. Przykłady bezprzeponowej wymiany ciepła w przetwórstwie spożywczym -
iniektor parowy (a), komora infuzyjna (b), oziębiacz próżniowy (c)
Stanowisko doświadczalne
Główne zespoły stanowiska doświadczalnego (rys. 2.) stanowią: elektryczna
wytwornica pary (1) przezroczysty zbiornik (2), wyposażony w bełkotkę (3) i miarkę
milimetrową (4) służącą do określenia wysokości słupa cieczy w zbiorniku. Do kontroli
temperatury cieczy w zbiorniku służy termometr elektroniczny (5). Pomiędzy
wytwornicą pary a bełkotką umieszczono zespół łapacza kropel (6), zaopatrzony
w termometr (7) służący do pomiaru temperatury pary t
n
. Rolą łapacza kropel jest
oddzielenie wody z pary mokrej i zapewnienie zasilania bełkotki parą nasyconą. Ponadto
w układzie zainstalowano manometr PI do kontroli ciśnienia pary w układzie i skraplacz
Katedra Inżynierii i Aparatury Procesowej
C09
L. Z. Zander
3/13
nadmiaru pary (4). Para odprowadzana do skraplacza nie jest uwzględniania w bilansie
cieplnym zbiornika (2). Ewentualna regulację odpływu pary do skraplacza umożliwia
zacisk (9) umieszczony na przewodzie elastycznym łączącym wytwornice pary ze
skraplaczem..
1
2
3
5
6
7
t
n
t
c
8
4
Woda
Skropliny
9
Rys. 2. Schemat stanowiska doświadczalnego: 1 – wytwornica pary, 2 – zbiornik
procesowy, 3 – bełkotka, 4 – skraplacz, 5 –termometr, 6 – łapacz kropel (odwadniacz),
7 – termometr, 8 – złącze elastyczne, 9 – zacisk
Obsługa wytwornicy sprowadza się do włączania i wyłączania zasilania grzałki
elektrycznej oraz nadzorowania ilości wody wewnątrz wytwornicy. Zbyt niski poziom
wody jest sygnalizowany zapaleniem się czerwonej lampki i powoduje samoczynne
wyłączenie się wytwornicy.
Katedra Inżynierii i Aparatury Procesowej
C09
L. Z. Zander
4/13
Środki ostrożności
1.
Zbiornik wytwornicy pary wolno napełniać tylko wodą destylowaną lub
demineralizowaną;
3. Nie wolno opróżniać zbiornika z badanym roztworem przez przechylanie
i wylewanie cieczy do zlewu. Do opróżniania zbiornika służy zestaw próżniowy,
przedstawiony na rys. 3. (dotyczy wersji stanowiska z wysokim zbiornikiem)
Rys. 3. Zestaw próżniowy do opróżniania zbiornika procesowego: 1 – zbiornik
procesowy; 2 – sonda (przewód elastyczny); 3 – zbiornik magazynowy roztworu; 4 –
pompka wodna (wykorzystywany w wersji stanowiska z wysokim grzejnikiem)
Opis doświadczenia
Para wodna otrzymywana z wytwornicy (1) jest za pomocą bełkotki (3) doprowadzona
do kontaktu z cieczą znajdującą się w zbiorniku (2). Temperatura cieczy jest niższa od
temperatury skraplania pary t
n
, zatem następuje skroplenie pary. Powstałe skropliny
mieszają się z cieczą w zbiorniku, skutkiem czego z upływem czasu wzrasta ilość cieczy
1
t
c
2
3
4
woda
z
sieci
odpływ
do
ścieków
Katedra Inżynierii i Aparatury Procesowej
C09
L. Z. Zander
5/13
w zbiorniku i podnosi się jej temperatura, wskazywana przez termometr (5). Skutkiem
mieszania się skroplin z roztworem stężenie roztworu ulega zmniejszeniu.
Wykonanie doświadczenia
1. Wlać do wytwornicy zadaną ilość wody (np. 500 cm
3
);
2. Wytarować zbiornik;
3. Wlać do zbiornika zadaną ilość roztworu cukru (G
0
); pobrać próbkę roztworu
i refraktometrycznie oznaczyć jego stężenie (x
0
);
4. Zmierzyć temperaturę początkową roztworu w zbiorniku (t
0
);
5. Podłączyć elastyczny odcinek przewodu parowego do króćca bełkotki;
6. Włączyć zasilanie grzałki wytwornicy (1);
7. Następnie należy obserwować dopływ pary do odwadniacza (6) i wskazania
termometru (7);
8. Gdy temperatura pary w odwadniaczu (6) zbliży się do 100 °C należy rozpocząć
eksperyment odnotowując godzinę startu. Od tego momentu należy co 2 minuty
dokonywać odczytów temperatury cieczy t
c
w zbiorniku. Jednocześnie trzeba
obserwować zachowanie się pęcherzyków pary wypływających przez otwory bełkotki
i ewentualnie zanotować spostrzeżenia.
9. Doświadczenie prowadzi się do momentu samoczynnego wyłączenia wytwornicy.
W każdym przypadku, gdy temperatura cieczy w zbiorniku osiągnie 90°C należy
zakończyć eksperyment.
10. Wyłączyć zasilanie wytwornicy;
11. Odłączyć zbiornik procesowy od przewodu parowego;
12. Zważyć zbiornik z zawartością, obliczyć końcową masę cieczy w zbiorniku (G
k
);
14. Pobrać próbkę roztworu po procesie i refraktometrycznie oznaczyć stężenie cukru
w roztworze (x
k
).
Katedra Inżynierii i Aparatury Procesowej
C09
L. Z. Zander
6/13
Opracowanie wyników doświadczenia
W oparciu o zebrane dane i ogólny schemat badanego układu (rys. 3) sporządzić bilans
ciepła w przeprowadzonym procesie.
Rys. 4. Schemat do sporządzenia bilansu ciepła
− Ciepło wprowadzone do układu wraz z roztworem surowym:
S
S
S
we
t
c
G
q
⋅
⋅
=
1
(1)
− ciepło wprowadzone do układu wraz z parą
n
n
we
i
G
q
⋅
=
2
[kJ]
(2)
− ciepło wyprowadzone z układu po procesie
K
K
K
wy
t
c
G
q
⋅
⋅
=
[kJ]
(3)
− ciepło strat
str
q
[kJ]
(4)
Ogólny bilans ciepła w układzie wyraża równanie:
G ·c ·t
S
S 0
Roztwór
surowy
Q
str
Roztwór
podgrzany
G ·c ·t
S
S 0
G ·c ·t
K
K K
Para
G ·i
n n
Katedra Inżynierii i Aparatury Procesowej
C09
L. Z. Zander
7/13
str
K
K
K
n
n
S
S
S
q
t
c
G
i
G
t
c
G
+
⋅
⋅
=
⋅
+
⋅
⋅
[kJ]
(5)
Ciepło zawarte w podgrzanym, rozcieńczonym roztworze końcowym (q
wy
) można
traktować jako sumę ciepła zawartego w roztworze surowym podgrzanym do
temperatury t
k
K
S
S
wy
t
c
G
q
⋅
⋅
=
1
[kJ]
(6)
i ciepła zawartego w wodzie powstałej ze skroplenia pary w ilości G
n
i doprowadzonej do
temperatury t
k
K
w
n
wy
t
c
G
q
⋅
⋅
=
2
[kJ]
(7)
Otrzymując:
K
w
n
K
S
S
K
K
K
t
c
G
t
c
G
t
c
G
⋅
⋅
+
⋅
⋅
=
⋅
⋅
[kJ]
(8)
Podstawiając prawą stronę równania (8) do równania (5) i uporządkowaniu otrzymuje
się:
(
)
(
)
str
S
K
S
S
K
w
n
n
q
t
t
c
G
t
c
i
G
+
−
⋅
⋅
=
−
⋅
[kJ]
(9)
Lewa strona równania (9) wyraża obciążenie cieplne układu, czyli ilość ciepła oddanego
przez skraplającą się parę i skropliny powstałe w wyniku tego procesu (q
n
), przy czym
należy tu wyróżnić ciepło oddane w wyniku przemiany fazowej (G
n
·r), zachodzącej
w stałej temperaturze t
n
i ciepło oddane przez przechłodzone skropliny [G
n
·c
w
·(t
n
-t
K
)].
Prawa strona równania (9) przedstawia ilość ciepła pobranego przez podgrzany roztwór
surowy i uwzględnia straty ciepła do otoczenia (q
str
).
Należy wykonać obliczenia wszystkich składowych bilansu ciepła dla każdego
wariantu doświadczenia oddzielnie. Wielkość strat ciepła należy podać jako ilość ciepła
strat q
str
w [kJ] i procentowo w stosunku do ogólnego obciążenia cieplnego q
n
.
Katedra Inżynierii i Aparatury Procesowej
C09
L. Z. Zander
8/13
Na podstawie całkowitego obciążenia cieplnego q
n
i czasu trwania doświadczenia
τ
(w sekundach) należy obliczyć strumień ciepła płynącego wraz z parą
τ
q
Q
=
[W]
(10)
Informacja o wielkości strumienia ciepła Q
n
powinna się znaleźć w zestawieniu wyników
z przeprowadzonego ćwiczenia.
Ciepło właściwe wody w średniej temperaturze i entalpię pary w temperaturze
skraplania odczytuje się z tablic. Ciepło właściwe roztworu oblicza się na podstawie
znajomości koncentracji substancji rozpuszczonej, korzystając z zasady addytywności
n
n
B
B
A
A
c
x
c
x
c
x
C
⋅
+
+
⋅
+
⋅
=
...
(11)
1
...
=
+
+
+
n
B
A
x
x
x
(12)
1
=
∑
i
x
(13)
Materiały pomocnicze (tablice własności fizycznych wody, pary i składników żywności)
stanowią załącznik do niniejszego przewodnika.
Wyniki obliczeń należy zestawić w formie tabeli sporządzonej wg własnego uznania
i sformułować wnioski ze szczególnym zwróceniem uwagi na proporcje między ilością
ciepła oddawanego w procesie skraplania a pozostałymi elementami bilansu i zmiany
stężenia roztworu. Do sprawozdania należy załączyć wykres zmian temperatury cieczy
w zbiorniku podczas doświadczenia i schemat bilansu ciepła (jak na rys. 4.)
z naniesionymi wartościami liczbowymi poszczególnych wielkości.
Oznaczenia
c
- ciepło właściwe, kJ/(kg·K)
Indeksy:
G
- masa, kg
c
dotyczy cieczy w zbiorniku
i
- entalpia, kJ/kg
K
dotyczy stanu końcowego
q
- ciepło, kJ
n
dotyczy pary nasycowej
Q
- strumień ciepła [W]
S
dotyczy stanu początkowego (surowca)
t
- temperatura, °C
str
dotyczy strat
x
- stężenie, ułamek mas.
w
dotyczy wody
we
wejście
wy
wyjście
Katedra Inżynierii i Aparatury Procesowej
C09
L. Z. Zander
9/13
Tabela 1. Wzór protokołu nr 1
Imię i nazwisko: ………………………………….
Grupa: ……………………………………………….
Protokół nr 1 z dnia …………..
Ćwiczenie C09 - Bezprzeponowa wymiana ciepła
Doświadczenie nr ……………
Dane podstawowe:
- masa pustego zbiornika
G
1
kg
- masa zbiornika z cieczą
G
2
kg
- masa cieczy w zbiorniku
G
S
kg
- masa cieczy podgrzanej
G
K
kg
- ilość skroplonej pary
G
n
- stężenie początkowe roztworu
x'
S
%
x
S
uł. mas.
- stężenie końcowe roztworu
x'
S
%
x
S
uł. mas.
- ciepło właściwe
c
S
- temperatura początkowa
t
S
°C
- załączenie dopływu pary
godz.
- czas trwania doświadczenia
τ
s
Olsztyn,
dnia
……………………..
Prowadzący: ………………………………….
Katedra Inżynierii i Aparatury Procesowej
C09
L. Z. Zander
10/13
Tabela 2. Wzór protokołu nr 2
Imię i nazwisko: ………………………………….
Grupa: ……………………………………………….
Protokół nr 2 z dnia …………..
Ćwiczenie C09 - Bezprzeponowa wymiana ciepła
Doświadczenie nr ……………
Zmiany temperatur w procesie:
Godz.
Czas
[min]
t
n
°C
t
K
°C
0
Średnia
Olsztyn,
dnia
……………………..
Prowadzący: ………………………………….
Katedra Inżynierii i Aparatury Procesowej
C09
L. Z. Zander
11/13
Tabela 3. Wybrane fizyczne właściwości wody
Współczynnik
Tempera-
tura
t
Gęstość
ρ
Ciepło
właściwe
c
przewodze-
nia ciepła
λ
dyfuzyjnoś-
ci cieplnej
α⋅10
7
dynamiczny
lepkości
η⋅10
3
kinematyczny
lepkości
v
⋅10
6
Liczba
Prandtla
Pr
°C
kg/m
3
J/(kg
K) W/(m
Κ)
m
2
/s Pa,s m2/s
-
0
999,8
4240
0,550
1,31
1,790
1,790
13,7
5
999,7
4228
0,561
1,33
1,530
1,540
11,3
10
999,6 4215 0,573 1,36 1,304 1,300 9,56
15
998,9 4211 0,585 1,39 1,128 1,100 8,15
20
998,2 4207 0,597 1,42 1,001 1,000 7,06
25
996,9 4207 0,607 1,44 0,898 0,910 6,20
30
995,6 4203 0,616 1,47 0,801 0,805 5,50
35
993,9 4203 0,624 1,50 0,716 0,720 4,85
40
992,2 4203 0,632 1,53 0,653 0,659 4,30
45
990,1 4203 0,639 1,54 0,603 0,615 3,90
50
988,0 4203 0,646 1,56 0,549 0,556 3,56
55
985,6 4203 0,652 1,58 0,505 0,515 3,25
60
983,2 4207 0,658 1,61 0,471 0,479 3,00
65
980,5 4211 0,662 1,61 0,437 0,445 2,75
70
977,7 4215 0,666 1,61 0,406 0,415 2,56
75
974,8 4215 0,669 1,61 0,378 0,385 2,35
80
971,8 4219 0,673 1,64 0,356 0,366 2,23
85
968,5 4224 0,676 1,64 0,338 0,347 2,10
90
965,3 4228 0,679 1,67 0,315 0,326 1,95
95
961,8 4228 0,680 1,67 0,304 0,310 1,85
100
958,3 4232 0,681 1,69 0,283 0,295 1,75
Katedra Inżynierii i Aparatury Procesowej
C09
L. Z. Zander
12/13
Tabela 4. Tablice parowe
Nadciś-
nienie
[bar]
Ciśnienie
absolutne [bar]
Temperatura
nasycenia t [°C]
Entalpia wody
wrzącej
i' [kJ/kg]
Ciepło parowania
r [kJ/kg]
Entalpia pary nas.
suchej
i" [kJ/kg]
Objętość właściwa
pary nas. [m
3
/kg]
0,50
81,33
340,49
2305,4
2645,9
3,240
0,55
83,72
350,54
2299,3
2649,8
2,964
0,60
85,94
359,86
2293,6
2653,5
2,732
0,65
88,01
368,54
2288,3
2656,9
2,535
0,70
89,95
376,70
2283,3
2660,0
2,365
0,75
91,78
384,39
2278,6
2663,0
2,217
0,80
93,50
391,66
2274,1
2665,8
2,087
0,85
95,14
398,57
2269,8
2668,4
1,972
0,90
96,71
405,15
2265,7
2670,9
1,869
0,95
98,20
411,43
2261,8
2673,2
1,777
1,00
99,63
417,46
2258,0
2675,5
1,694
0
1,013
100,00
419,04
2257,0
2676,0
1,673
0,05
1,063
101,40
424,9
2253,3
2678,2
1,601
0,10
1,113
102,66
430,2
2250,2
2680,4
1,533
0,15
1,163
103,87
435,6
2246,7
2682,3
1,471
0,20
1,213
105,10
440,8
2243,4
2684,2
1,414
0,25
1,263
106,26
445,7
2240,3
2686,0
1,361
0,30
1,313
107,39
450,4
2237,2
2687,6
1,312
0,35
1,363
108,50
455,2
2234,1
2689,3
1,268
0,40
1,413
109,55
459,7
2231,3
2691,0
1,225
0,45
1,463
110,58
464,1
2228,4
2692,5
1,186
0,50
1,513
111,61
468,3
2225,6
2693,9
1,149
0,55
1,563
112,60
472,4
2223,1
2695,5
1,115
0,60
1,613
113,56
476,4
2220,4
2696,8
1,083
0,65
1,663
114,51
480,2
2217,9
2698,1
1,051
0,70
1,713
115,40
484,1
2215,4
2699,5
1,024
0,75
1,763
116,28
487,9
2213,0
2700,9
0,997
0,80
1,813
117,14
491,6
2210,5
2702,1
0,971
0,85
1,863
117,96
495,1
2208,3
2703,4
0,946
0,90
1,913
118,80
498,9
2205,6
2704,5
0,923
0,95
1,963
119,63
502,2
2203,5
2705,7
0,901
1,00
2,013
120,42
505,6
2201,1
2706,7
0,881
1,05
2,063
121,21
508,9
2199,1
2708,0
0,860
1,10
2,113
121,96
512,2
2197,0
2709,2
0,841
1,15
2,163
122,73
515,4
2195,0
2710,4
0,823
1,20
2,213
123,46
518,7
2192,8
2711,5
0,806
1 bar = 100 kPa = 0,1 MPa
wg materiałów Spirax Sarco
Katedra Inżynierii i Aparatury Procesowej
C09
L. Z. Zander
13/13
Tabela 5.
Ciepło właściwe głównych składników żywności
1420
J/(kg
⋅
o
C)
Białko 1550
J/(kg
⋅
o
C)
Tłuszcz 1670
J/(kg
⋅
o
C)
Popiół 840
J/(kg
⋅
o
C)
Woda 4190
J/(kg
⋅
o
C)
i
c
n
i
i
x
c
∑
=
=
1