Temat: Wędrówka po motywach i tematach pozytywizmu.
Drodzy Słuchacze!
Ostatnią lekcję dotyczącą epoki pozytywizmu poświęcimy na syntezę literatury
dziewiętnastowiecznej. Pozytywizm jest dopełnieniem epoki romantycznej, choć
wyrażonym innym językiem i sięgającym po inne formy literackie. Dlatego literatura
XIX wieku stanowi "jedną formację, która ma dwie odsłony: romantyczną i
pozytywistyczną".
Porządek zajęć:
1. Główne tematy XIX-wiecznej literatury polskiej.
2. Tematyka utworów.
3. Przestrzenie literackie.
4. Podsumowanie. Zadania literatury.
Ad 1. Główne tematy XIX-wiecznej literatury polskiej.
Jakie były najważniejsze tematy literatury w XIX wieku?
- ojczyzna, jej los po utracie niepodległości, miejsce ojczyzny w Europie;
- narodziny nowoczesnego narodu i społeczeństwa;
- cywilizacyjna modernizacja społeczeństwa- szanse i zagrożenia;
- jednostka a grupa- wzajemne relacje;
- rola pisarza w życiu duchowym narodu.
TO WARTO WIEDZIEĆ!
Józef Chełmoński to przedstawiciel realizmu w malarstwie polskim XIX wieku.
Powyższy obraz Józefa Chełmońskiego pt."Babie lato" jest uważany za manifest
polskiego realizmu. Dzieło wyróżnia się nowatorstwem tematyki i kompozycji oraz
nastrojowością.
(http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Che%C5%82mo%C5%84ski_Indian_summer.jpg)
Ad 2. Tematyka utworów.
Twórcy XIX- wieczni poszukiwali do swoich utworów tematów związanych z
teraźniejszością, chcieli być świadkami swoich czasów. Odrzucili więc zasadę
klasycystycznego dystansu wobec współczesności, byli "tu" i "teraz". Po historię
sięgali, by zrozumieć procesy związane ze zmianami politycznymi, społecznymi i
kulturowymi. Czerpiąc z przeszłości szukali korzeni wydarzeń aktualnych i porządku
( historiozofii), który pozwoli zrozumieć sens teraźniejszości.
► historiozofia: filozofia dziejów, historii (Cyt za: http://sjp.pl/historiozofia)
Wiek XIX odwoływał się również do historii najnowszej, do bolesnych przeżyć:
powstania listopadowego (1830) i styczniowego (1864). Klęska obu powstań
odcisnęła piętno na całej dziewiętnastowiecznej literaturze.
Poniższa tabela przedstawia realizację tematów literackich w epokach: romantyzmu i
pozytywizmu.
romantyzm
pozytywizm
współczesność
realizm symboliczny ( na przykład w III
części Dziadów A. Mickiewicza i
Kordianie J. Słowackiego
realizm krytyczny- mieszczański, na
przykład w twórczości E. Orzeszkowej,
B. Prusa, M. Konopnickiej;
teksty publicystyczne (Kroniki B. Prusa)
historia
poszukiwanie prawdy dziejowej,
mesjanizm ( na przykład w Dziadach A.
Mickiewicza, w Nie-Boskiej komedii Z.
Krasińskiego)
powieść historyczna o funkcji
edukacyjnej i psychologicznej, pisana
"ku pokrzepieniu serc" (twórczość
Sienkiewicza)
historia najnowsza
powstanie listopadowe- punkt zwrotny w
twórczości romantyków emigracyjnych,
przywoływane jako symbol (na przykład
w Kordianie J. Słowackiego)
powstanie styczniowe- początkowo
nawiązanie poprzez mowę ezopową (E.
Orzeszkowa, Nad Niemnem, B. Prus,
Lalka); później bezpośrednio (E.
Orzeszkowa, Gloria victis)
(Podaję za: D. Chemperek, A. Kalbarczyk, D. Trześniowski, Zrozumieć tekst-zrozumieć człowieka,
Warszawa 2013.)
TO WARTO WIEDZIEĆ!
Ignacy Aleksander Gierymski – polski malarz, przedstawiciel realizmu, prekursor
polskiego impresjonizmu. Poniżej jego obraz pt. "Piaskarze", który można odczytać
jako realizację pozytywistycznego programu pracy u podstaw (malarz połączył
realizm ciężkiej pracy robotników z poetycką nastrojowością- żagle w oddali).
(http://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Gierymski_Sand_miners.jpg)
Ad 3. Przestrzenie literackie.
Zarówno twórcy romantyczni, jak i pozytywistyczni snuli refleksję na temat
przestrzeni jaką zajmuje człowiek- zastanawiali się, gdzie człowiek mógłby osiągnąć
szczęście i spokój. Interesowała ich natura i cywilizacja.
Jeżeli chodzi o naturę, to wśród dzieł każdej z epok można odnaleźć takie, które
sławiły urodę wiejskiego krajobrazu, doceniali jego piękno i spokój moralny ludzi
tam mieszkających. Twórcy pisali o swoich małych ojczyznach, które ukazywali jako
miejsce szczęśliwości- arkadię. W romantyzmie jako przykład może służyć Pan
Tadeusz Adama Mickiewicza, natomiast w pozytywizmie takim utworem będzie Nad
Niemnem Elizy Orzeszkowej.
Jeżeli zaś chodzi o podejście do cywilizacji, to było ono odmienne w omawianych
epokach. Romantyzm był niechętny cywilizacji; miasta kojarzone były ze złymi
doświadczeniami na emigracji. Jedynie Norwid wyróżniał się pod tym względem,
ponieważ "rozumiał wagę przemian cywilizacyjnych". Dla pozytywistów postęp
naukowo-techniczny był szansą na lepsze perspektywy edukacyjne i zawodowe.
Miasto stało się przestrzenią kultury, jednak nie tylko- twórcy ukazywali również
miejska nędzę i moralny upadek człowieka, co można zaobserwować w Lalce Prusa.
TO WARTO WIEDZIEĆ!
Władysław Podkowiński- polski malarz i ilustrator; prekursor polskiego
impresjonizmu. Jego obraz pt."Powrót ze spaceru" przedstawia polską arkadię XIX
wieku.
(https://www.google.pl/search?q=władysław+podkowiński+powrót+ze+spacer...)
Ad 4. Podsumowanie. Zadania literatury.
W podsumowaniu dzisiejszej lekcji chciałabym napisać o zadaniach
dziewiętnastowiecznej literatury. Zarówno pozytywizm, jak i romantyzm cechował
się "optymizmem i maksymalizmem programowym, przekonaniem o skuteczności
ludzkich działań, o możliwości zmieniania świata. Przyjmowano, że można
przekształcić człowieka i rzeczywistość społeczną. Literaturze przypisywano zatem
funkcję instrumentalną, tzn. stawiano przed nią zadania wychowawcze i społeczne."
(Cyt za: D. Chemperek, A. Kalbarczyk, D. Trześniowsk, op.cit.)
Poniższa tabela przedstawia założenia programowe w epoce romantyzmu i
pozytywizmu, rolę pisarza, koncepcję zbiorowości i refleksję egzystencjalną.
(Tabela za: Ibidem.)
romantyzm
pozytywizm
program
czyn, radykalna przemiana
rzeczywistości- poprzez spisek,
powstanie, rewolucję;
udział Boga w historii świata
program małych kroków (praca
organiczna, praca u podstaw,
emancypacja kobiet, asymilacja Żydów);
człowiek właściwym podmiotem
przemian
rola pisarza
wieszcz, Tyrteusz, sumienie narodu; idea
"trzech wieszczów" (Mickiewicz,
Słowacki, Krasiński)
nauczyciel, wychowawca, lekarz-
wskazujący kierunek przemian
społecznych, przypominający bohaterską
przeszłość
koncepcja zbiorowości
naród jako ponadterytorialna wspólnota
ludzi mówiących tym samym językiem,
przywiązanych do tych samych wartości
(Ojczyzna), o które warto walczyć
społeczeństwo jako wspólnota ludzi
zamieszkujących dane terytorium,
których łączy wymiana usług
ekonomicznych- członkami
społeczeństwa polskiego są zatem
również mieszczanie niemieccy i
żydowscy (np. Lalka Prusa)
refleksja egzystencjalna
indywidualizm- człowiek jest niezależną
jednostką, połączoną jednak z
kolektywem (narodem); los jednostki
określają cele zbiorowości
bohater literacki jest typowym
przedstawicielem grupy społecznej czy
zawodowej, ma jednak rozbudowane,
indywidualne życie społeczne,
pełnoprawnym bohaterem staje się
kobieta