(Microsoft Word - \243ysiak na \263amach 1.doc)

Przedmowa wydawcy

Słowo książkowe zostaje na półce w wielu domach, słowo gazetowe ginie — po latach można je znaleźć tylko

w zakurzonych zszywkach prasowych na półkach bibliotek publicznych. Dlatego warto ocalać perły publicystyki.
Kierując się tym przekonaniem, prezentujemy wybór dziennikarskich tekstów znakomitego pisarza, bez wątpienia
najpoczytniejszego w Polsce w ostatnich latach. (Dowiodły tego niezbicie wszystkie bez wyjątku publikowane
ostatnio sondy bibliotekarskie i księgarskie, vide „Polityka” 25 IX 1982 czy „Kurier Polski” 4 I 1983, oraz liczne
ogłoszenia w prasie: „Wszystkie dzieła Waldemara Łysiaka kupię”).

Pisarz, publicysta, wykładowca wyższej uczelni, dr Waldemar Łysiak jest autorem znanym czytelnikom prasy

z licznych artykułów i wywiadów (po jego dane biograficzne odsyłamy do „ankiety personalnej”, którą wypełnił
dla  „Przekroju”  —  przedrukowujemy  ją  w  rodziale  „Wywiady”).  W  tomie,  który  właśnie  oddajemy  do  rąk
czytelnikom, interesuje nas wyłącznie Łysiak na łamach gazet i pism. Barbara Kanold nazwała Łysiaka obecnego
na łamach prasowych: „Wielką, pasjonującą osobowością w gatunku publicystyki zajmującej się kulturą, literaturą,
historią.  Czyta  się  go  jednym  tchem”  („Dziennik  Bałtycki”  17  —  20  IV  1981).  Juliusz  Foss  pisał:  „Waldemar
Łysiak,  znakomity  autor  interesujących  i  niewiarygodnie  wszechstronnych  tekstów,  jest  jednym  z  nielicznych
autorów, przy czytaniu którego ręce mi opadają; opadają z szacunku, może nawet z zazdrości... Jak piekielnie dużo
dobrej techniki pisarskiej!... No i powiedzcie, czy nie ma szamaństwa w tym, czy nie ma zwyczajnych czarów, jeśli
nawet zawodowiec musi spojrzeć na to z szacunkiem, zresztą tym większym, kiedy pomyśli, z jaką regularnością i
częstotliwością  Waldemar  Łysiak  bierze  pióro  do  ręki  i  to  pióro  jakby  samo  mu  posuwało  się  do  przodu...”
(„Walka Młodych” 6 V 1979). W poświeconej najwybitniejszym pisarzom polskim i obcym książce „Konstelacje”

(Warszawa 1980), autor, Krzysztof Narutowicz, w rozdziale poświęconym Łysiakowi stwierdził, iż teksty

publicystyczne Łysiaka „można czytać na dziennikarskich seminariach — jest to klarowny, intensywnie barwiony
preparat,  pokaz  kunsztu:  tak  się  opracowuje  konstrukcję,  komponuje  składniki,  tak  się  dawkuje  informację  i
napięcie,  żeby to było czytane (...) Paradoksalne,  że  Łysiak, obecny  we wszystkich liczących  się pismach, autor
tekstów  mistrzowskich,  w  rozmowach  określa  dziennikarstwo  jako  gatunek  podrzędny.  Honoruje  wyłącznie
książki...”.  Rzeczywiście  —  kilkakrotnie  w  wywiadach  Łysiak  wyrażał  się  o    publicystyce  z  odcieniem
lekceważenia, twierdząc, iż traktuje ją jako margines swej twórczości, jako działalność wyłącznie zarobkową, i  że
jedynie dla swoich prac literackich rezerwuje „morderczą pracę nad słowem”. Tak jakby bał się być posądzonym o
dziennikarstwo. Lecz jak słusznie zauważył Narutowicz: „Nawet pisząc powieść-rzekę czy poemat liryczny Łysiak
zawsze będzie urodzonym dziennikarzem, tak jak dziennikarzem był Mackiewicz. Tamten też bywał niesłychanie
poetyczny  i  troszeczkę  anachroniczny,  i  strasznie  kochał  legendę”.  Również  z  Catem-Mackiewiczem,  a  także  z
Melchiorem  Wańkowiczem  porównano  Łysiaka  w  „Faktach”  (28  XI  1978),  uznając  go  za  spadkobiercę  tych
ś

wietnych pisarzy, którzy parali się żurnalistyką.

Za wszystko, co powyżej, starczy zresztą fakt, że niektóre artykuły prasowe Łysiaka sprzedawano na czarnym

rynku po kilkaset złotych, jak o tym informowała prasa, m. in. bożonarodzeniowa „Panorama Północy” w 1979
roku.

Prezentujemy poniżej wybór tekstów prasowych Waldemara Łysiaka z lat siedemdziesiątych i z początku

osiemdziesiątych. Z kilku przyczyn nie było łatwo dokonać tej selekcji. Pierwszą trudność stanowiła spora liczba
owych artykułów i felietonów Łysiaka, który, nie będąc etatowym publicystą (jedynie w „Architekturze” i w
„Literaturze” był przez pewien czas współpracownikiem ryczałtowym), pisywał jako tzw. „autor % zewnątrz” na
zamówienie wielu pism

; miał też przez kilka lat stałe felietony we wkładce architektonicznej „Kultury”

(podpisywał je: Archibald), w „WTK” („Polonica kieszonkowe”) i w „Stolicy” (tzw. „poletko z bykiem”, od
graficznego symbolu tych felietonów, pokazującego byka atakowanego szpadą).

Względy objętościowe sprawiły, iż musieliśmy zrezygnować już nie tylko z wielu cennych pozycji, lecz nawet

z całych działów gatunkowych (m. in. nie przedrukowujemy pasjonujących reportaży Łysiaka z kilkunastu
egzotycznych krajów; zamieszczał je w „Kontynentach”, „Przekroju”, „Dookoła świata”, „Perspektywach”,
„Razem”, „Myśli Społecznej” i innych tygodnikach ilustrowanych).

Na ogół pod własnym nazwiskiem; w nielicznych przypadkach używał pseudonimów: Wojciech Kowalewski (w

„Literaturze"), Archibald (w „Kulturze"), Valdemar Baldhead (nowele drukowane w „Perspektywach") i Rezerwowy Ł. (w
„Literaturze").

Rejestr grzechów głównych wieżowca

12-piętrowe domy znał już starożytny Rzym, co nie zmienia faktu, iż klasyczny wieżowiec jest

produktem  made  in  USA.  Jankesi  nie  mają  tradycji  murarskich,  ponieważ  układanie  cegły  na  cegle  i
kamienia  na  kamieniu  wymagało  kosztownej  pracy  rąk.  Był  to jeden  z powodów,  które  sprawiły, że  w
Stanach  Zjednoczonych  bardzo  wcześnie  zaczęto  stosować  o  wiele  tańsze  szkielety  stalowe  (a  później
ż

elbetowe) zdolne do drapania chmur. Kolebką wieżowca było Chicago (Home Insurance Building z lat

1883—85),  później  jednak  pałeczkę  przejął  Nowy  Jork,  a  konkretnie  najeżony  drapaczami  Manhattan,
bijąc w roku 1929 wieżę Eiffla 319-metrowyrn gmachem firmy Chrysler (77 pięter). Rekord ten utrzymał
się  tylko  przez  dwa  lata,  gdyż  w  roku  1931  oddano  do  użytku  400-metrowy  (102  piętra)  Empire  State
Building, który znalazł pogromcę dopiero w 40 lat później, w pierwszym z dwóch bliźniaczych drapaczy
World  Trade  Center  (412  m,  110  pięter).  Chicago  odzyskało  prymat  w  roku  1974  za  pomocą
kosztującego 100 milionów dolarów 110-piętrowego (z antenami 500 m) „czarnego wieżowca” (elewacje
z czarnego aluminium) koncernu Sears, Roebuck and Company.

Wszystkie wyżej wymienione drapacze chmur to budynki biurowe. Wieżowce mieszkalne niewiele

im ustępują. Jako przykład można wymienić dwie okrągłe 60-piętrowe baszty Marina City w Chicago i
100-piętrowego (350 m wysokości) „wielkiego Jasia”, czyli John Hancock Center, również w Chicago.
Wizje mieszkaniowe niektórych architektów — zwolenników wysokiego budownictwa — idą o wiele
dalej.

Powstają projekty wieżowców, przy których obecny rekordzista, Sears-Roebuck Building,

wyglądałby jak Guliwer w kraju gigantów. Już w roku 1956 sławny Frank Lloyd Wright zaproponował
postawienie w Chicago trójgraniastej iglicy mieszkaniowej (Mile High Building) o wysokości 1610 m!
Zachodnioniemiecki architekt Robert Gabriel sięgnął — w projekcie — swym 365-piętrowym miastem-
wieżą „tylko” do wysokości 1330 m. Anglik, inżynier William Frishman, nie miał takich obiekcji i jako
remedium na kłopoty mieszkaniowe Wielkiej Brytanii przedstawił projekt wieżowca 850-piętrowego
(3200 m wysokości) dla 500 tysięcy mieszkańców.

Projekty podobne nie były w ostatnich 20 latach wyjątkami, a specjaliści twierdzą, że nowe

technologie,  materiały  i  metody  utwardzania  gruntu  pozwalają  rozwiązać  wszelkie  problemy  natury
konstrukcyjnej.  Inaczej  mówiąc:  nie  ma  już  praktycznie  technicznych  przeszkód  ograniczających
wysokość  struktur,  przez  co  należy  chyba  rozumieć,  że  gdyby  ludzkość  po  raz  drugi  wzięła  się  do
wznoszenia wieży Babel, to tym razem byłaby zdolna dosięgnąć niebios. Amatorzy takiego budowania
podpierają swe argumentacje osiągnięciami natury. W dotychczasowych bowiem konstrukcjach stosunek
szerokości  do  wysokości  nie  przekracza  l:20—35,  podczas  gdy  przyroda  daje  nam  przykłady  takich
relacji jak l :100 (palma) czy nawet l:200 (pszenica). L. E. Robertson, współwłaściciel nowojorskiej firmy
budowlanej  Skilling,  Christiansen  and  Robertson,  stwierdził  niedawno:  „W  każdej  chwili  możemy
przystąpić  do  budowy  wieżowca  o  wysokości  l  mili  i  nawet  2  tysiące  metrów  nas  nie  przeraża.  Czy
jednak  naprawdę  zależy  nam  na  tym?  Problem  polega  nie  na  możliwościach  technicznych,  lecz  na
potrzebie takiego budowania”.

Motorem narastającej opozycji jest splot negatywnych następstw urbanistycznych i socjologicznych

wywołanych przez budownictwo wysokościowe.

W roku 1958 Le Corbusier, patrząc z dumą na swój kolosalny blok marsylski, rzekł: „Pochodźcie po

piętrach i porozmawiajcie z 1600 mieszkańcami Marseille Unite, z matkami, ojcami i dziećmi. Czy nie
otworzyło  się  przed  nimi  nowe  życie?”.  W  15  lat  później  Ruth  Inglis  skomentowała  to  na  łamach
„Observer Magazine” następująco: „Wątpię, czy Le Corbusier ośmieliłby się dziś wędrować po piętrach i
pytać  ludzi,  czy  rzeczywiście  otworzyło  się  tam  przed  nimi  cudowne  życie.  Mógłby  usłyszeć  wiele
nieprzyjemnych  rzeczy,  zwłaszcza  od  matek  małych  dzieci.  Wieżowce  nie  zachęcają  do  prowadzenia
ż

ycia towarzyskiego, a młode matki czują się w nich odcięte od świata. Dzieci również. Ucieczka na pół

dnia we względną swobodę przedszkola łagodzi objawy niepokoju, ale, jak wiemy, zastraszająco mały
odsetek dzieci ma dostęp do przedszkoli. Dziwić musi fakt, iż pomimo licznych dowodów świadczących
o tym, że wieżowce są nieodpowiednie dla rodzin z małymi dziećmi, nadal buduje się ich mnóstwo w
Europie i Ameryce”.

Doświadczenia, o których wspomniała Ruth Inglis, nie pochodzą wcale z ostatnich lat, były znane już

przed realizacjami Le Corbusiera. 23 lata temu amerykański socjolog, Anthony Wallace, przeprowadził
badania  w  14-piętrowych  domach  w  Filadelfii  i  skończywszy  powiedział:  „Wiele  matek  mówiło  o
trudności porozumienia się z dziećmi i czuwania nad nimi wówczas, gdy są dostatecznie duże, by mogły
jeździć windą i bawić się na dole. Wołając przez okno z któregoś tam piętra matka nie może skutecznie
czuwać nad dzieckiem. Prowadzi to — co jest zupełnym paradoksem — do przedwczesnej niezależności
małych  jeszcze  dzieci,  podobnie  jak  w  dzielnicach  slumsów.  Jedyną  alternatywą  tej  zdecydowanej
niezależności  jest  równie  zdecydowana,  a  wiec  szkodliwa,  zależność,  którą  można  osiągnąć  nie
wypuszczając dziecka z mieszkania”.

Ale wtedy, kiedy Wallace mówił te słowa, to jest w początkach lat pięćdziesiątych, nikt nie zamierzał

go  słuchać  i  budować  wszerz  —  nadawano  właśnie  budownictwu  olbrzymie  przyspieszenie  wzwyż.
Decydowały  tu  nie  tylko  naciski  inwestorów  (drożejące  grunty  budowlane)  i  architektów,  lecz  także
demografów.  Już  200  lat  wcześniej  pewien  angielski  dżentelmen,  Thomas  Malthus,  zaobserwował  nie-
bezpieczne zjawisko: liczba ludzi na Ziemi stale rośnie, lecz rozmiary planety się nie zmieniają. W dobie
komputerów z łatwością wyliczono, że w roku 2000 będzie nas 7—8 miliardów, a na 510 min km kw.
powierzchni naszej planety lądy (w tym góry, wieczne lody, pustynie itp.) stanowią zaledwie 149 min km
kw.  Obecnie  na jeden  km  kw.  gruntu  pod  nogami  przypada  ponad  30  ludzi,  a  za  sto lat  będzie ich już
około 300. Jeśli nic się w tej materii nie zmieni, to w roku 2300, biorąc pod uwagę możliwość życia w
morzach i oceanach, na jednym km kw. kuli ziemskiej zaludnienie będzie się równało gęstwie, jaka jest
udziałem dzisiejszych metropolii. Ta prognostyczna statystyka narzucała wniosek, iż nie można rozlewać
miast jak kałuż oliwy na powierzchni planety, która nie jest z gumy.

Wybitny teoretyk architektury futurologicznej, Michel Ragon, który początkowo zachwycał się

drapaczem chmur jako „najtrwalszą z konstrukcji” i „najbardziej godnym uwagi przedsięwzięciem XX
wieku”, tek napisał w „Ou vivrons nous demain”: „Jest rzeczą niezmiernie ważną, by nie popaść w błędy
Manhattanu (...) Ściśnięte obok siebie nowojorskie drapacze czynią z ulic mroczne nory i chociaż są
wytworami XX wieku, zbudowane zostały przez ludzi myślących kategoriami XIX stulecia”.

Niemal to samo powiedział, patrząc w roku 1972 na dwa 412-metrowe giganty Centrum Handlu

wiatowego, autorytet głośniejszy od Ragona, wielki filozof, krytyk współczesnej urbanistyki i

architektury,  Lewis  Mumford:  „World  Trade  Center  to  żaden  objaw  postępu.  Wysokie  budynki  należą
bowiem  do  przeszłości  i  są  efektem  wiktoriańskiego  sposobu  myślenia.  Wieżowce,  które  buduje  się  z
zasady  dla  celów  reklamowych,  nie  są  ani  wydajne,  ani  opłacalne  —  przeciwnie,  są  cholernie
nierentowne.  Wybudowanie  Centrum  Handlu  Światowego  jest  nonsensem  i  dlatego  też  będzie  ono
musiało być rozebrane”.

Zastrzeżenia Mumforda były słuszne i już w dwa lata później, w roku 1974, w obydwu budynkach

Centrum  Handlu  Światowego  zaczął  się  potęgować  dramat.  W  roku  tym  przebywało  w  nich  130  tyś.
użytkowników dziennie (50 tyś. pracowników i 80 tyś. interesantów), waga odpadków przekroczyła 50
ton,  a  objętość  fali  ściekowej  8,5  mln  litrów.  Wszystko  to  dziennie!  Dopiero  wówczas  eksperci
zauważyli,  że  można  było  uniknąć  tych  problemów  rozmieszczając  kubaturę  World  Trade  Center
sensowniej, w strukturach o konwencjonalnej wysokości, rozrzuconych na większej przestrzeni.

Zdawano sobie już wtedy sprawę z tego, iż wieżowce powodują kłopoty z zaopatrzeniem miasta w

wodę  i  drastycznie  zwiększają  ostrość  szczytów  odbioru  energii  elektrycznej  (dla  oświetlenia,
klimatyzacji  pomieszczeń  oraz  pracy  innych  urządzeń  mechanicznych).  Była  to  jednak  jeszcze  tylko
zwykła nierentowność. Wspomniana przez Mumforda „cholerna nierentowność” stała się faktem, kiedy
na świat spadła nagle fala kryzysu energetycznego. Eksperci amerykańscy błyskawicznie obliczyli, że w
krajach rozwiniętych procesy wznoszenia i eksploatacji architektury pochłaniają blisko 40 procent całego
spożycia energii! Procent ten szokująco rośnie na terenach, gdzie powstają wieżowce. Jeden z członków
specjalnego  zespołu  badawczego,  powołanego  przez  Amerykański  Instytut  Architektury,  R.  G.  Stein,
powiedział na ten temat: „Istnieje wyraźna granica wysokości budynku, po przekroczeniu której staje się
on  nieopłacalny  z  uwagi  na  marnotrawstwo  energii.  Obecne  wieżowce  są  prawdopodobnie  ostatnimi
budowlami tego rodzaju. Są one swoistym symbolem minionych dni i marnotrawienia nośników energii”.
Identyczny  pogląd  wyraził  F.  Dempster,  wiceprezes  do  spraw  projektów  architektonicznych  firmy
William  F.  Pereira  Associates  z  Los  Angeles,  która  zaprojektowała  biurowiec  koncernu  Trans-america
Corporation  of  San  Francisco:  „W  nadchodzących  latach  będziemy  budować  coraz  mniej  wieżowców,
gdyż  wymagają  one  zbyt  wielu  wind,  sztucznego  oświetlenia  oraz  wielkich  systemów  ogrzewniczo-

chłodniczych”. Zdanie to opublikowano w „U.S. News and World Report”, dodając w komentarzu:
„Przyszłość należy do niższych budowli o analogicznej kubaturze”.

Niewątpliwie. W metropoliach coraz częściej wprowadza się limity wysokości budynków (m.in.

Waszyngton i Paryż), przy czym obostrzenia te mają również na celu ochronę historycznych pejzaży
miejskich. Ale nie to i nawet nie problemy energetyczne są podnoszone jako największa groźba. O wiele
bardziej istotne są argumenty, którymi biją na alarm socjologowie i lekarze. Dla tych ostatnich wieżowiec
to pionowy kocioł stresów, psychoz, nerwic i wszelakich innych chorób i urazów zagrażających życiu
osobistemu, rodzinnemu i społecznemu.

Przykładowo: administracja Centrum Hancocka twierdzi, że dla 1700 mieszkańców stworzono tu

takie warunki bytu, iż nie potrzebują wychodzić na ulicę. Jednocześnie ci sami mieszkańcy skarżą się na
uciążliwe czekanie na windy, przeklinają awarie oraz „życie pod chmurami” powodujące objawy choroby
wysokogórskiej, wreszcie podkreślają bez uśmiechu „uczucie izolacji od normalnego życia miejskiego”.
Jeden  z  nich  mówi:  „Gdy  się  budzimy,  to  znajdujemy  się  ponad  chmurami  i  dopiero  po  zjechaniu  na
parter dowiadujemy się, że pada deszcz”. A inny dodaje: „Wszystko tu jest sztuczne. By nie delektować
się  smogiem  z  czterech  stanów  (Illinois,  Indiana,  Michigan  i  Wisconsin  —  przyp.  W.Ł.),  nie  można
szeroko otworzyć okna, a jedynie włączyć wentylator. Wszystkie czynności są w pełni zautomatyzowane
—  wystarczy  nacisnąć  odpowiedni  guzik.  Po  jakimś  czasie  człowiek  czuje  się  tak,  jakby  przebywał  w
stacji kosmicznej orbitującej wokół Ziemi. Powstaje wówczas konieczność wyjścia na ulicę, aby znowu
poczuć stały grunt pod nogami”.

Stwierdzono również, że po przekroczeniu pewnej granicy wysokości budynku nie tylko rodziny, ale

nawet  dość  odporne  jednostki  zaczynają  się  „łamać”.  Wywoływane  silnymi  wiatrami  lub
minitrzęsieniami ziemi wibracje na wyższych piętrach wieżowców, choć niedostrzegalne dla większości
użytkowników,  wywierają  negatywny  wpływ  na  podświadomość  i  zwiększają  w  sposób  zdecydowany
napięcia  nerwowe  u  ludzi.  Zdaniem  T.  C.  Kavanagha,  wiceprezesa  nowojorskiej  firmy  budowlanej
Praeger-Kavanagh-Waterbury, wibracje te powodują trwałe zakłócenia spokoju wewnętrznego lokatorów.
Co  tu  zresztą  mówić  o  spokoju  wewnętrznym,  kiedy  amplituda  drgań  powyżej  30  cm  (w  najwyższych
istniejących wieżowcach przekracza ona 40 cm!) wywołuje u ludzi najzwyklejsze mdłości...

Francuskie czasopismo „Marie Claire”, chcąc zbadać warunki pracy w wieżowcach i jej

konsekwencje,  przeprowadziło  ankietę.  Dwie  z  wielu  podobnych  odpowiedzi:  „Pracując  tu  ciągle
przeziębiam się, mam bronchit i migrenę, jestem wciąż chora i muszę przynosić do biura całą apteczkę
podręczną. Funkcjonuję na zwolnionych obrotach, jakbym była z waty. Czuję się tu jak śledź w beczce i
łaknę świeżego powietrza. Za każdym razem, gdy jadę windą tak wysoko, boli mnie serce. Trzeba mieć
końskie zdrowie, żeby tu pracować. Człowiek o słabej kondycji nie ma tu czego szukać, nie wytrzyma”
(sekretarka,  25  lat,  pracuje  na  45  piętrze).  „Praca  tutaj  to  prawdziwa  katorga.  W  lecie,  przy  słońcu,
dusimy  się,  natomiast  w  zimie  siedzimy  w  płaszczach.  Wrażenie  permanentnego  przebywania  w
samolocie wyrzuca człowieka poza nawias życia. To jest nieludzkie, ludzie cierpią przez to, zdarzają się
tacy, którzy dostają pomieszania zmysłów. Taka wysokość odbiera nam zdrowie i przyspiesza starzenie”
(pracownica działu reklamy, 34 lata, stanowisko na 43 piętrze).

Równie osobliwe rzeczy dzieją się na dole. Do dzisiaj nie w pełni rozwiązaną przez naukowców

zagadką jest zjawisko powstawania u stóp wysokich budynków tak silnych wiatrów, że przewracają one
przechodniów i wyrywają okna z framugami. Tajemnicę tę próbuje się rozwiązać badaniami w tunelach
aerodynamicznych, a na razie w pobliżu wysokościowców instaluje się mnóstwo poręczy, aby
przechodnie mieli się czego trzymać.

Gdy w wieżowcu wybucha pożar, to płomienie, dym i trujące gazy przemieszczają się po całym

budynku przez przewody klimatyzacyjne, zsypy do śmieci, szyby wind i klatki schodowe, które działają
jak  kominy.  Ogromną  większość  ofiar  pożarów  w  drapaczach  chmur  stanowią  uduszeni  lub  zatruci
gazami.  „Należyta  ochrona  przeciwpożarowa  w  wieżowcach  jest  bardzo  trudna,  jeśli  nie  wręcz
niemożliwa”  —  twierdzi  A.  F.  Sampson,  komisarz  do  spraw  budynków  mieszkalnych  w  administracji
federalnej USA. Zaostrzenie przepisów przeciwpożarowych, wprowadzenie ognioodpornych materiałów i
tym  podobne  kroki  mogą  co  prawda  zmniejszyć  niebezpieczeństwo,  niemniej  A.  D.  Mullendore,
przedstawiciel Towarzystwa Ubezpieczeń Pożarowych w USA, uważa, iż nieunikniony jest prawdziwie
katastrofalny pożar wielkiego drapacza, taki, jaki pokazano w nagrodzonym trzema Oscarami filmie „The
Towering  Inferno”.  „Nie  ma  wątpliwości  —  powiada  Mullendore  —  że  dojdzie  do  takiego  pożaru.

Zbrodnia niedoskonała

Architekci  mają  coraz  mniej  do  powiedzenia  przy
kształtowaniu  środowiska  —  decyzję  podejmują  dziś
najczęściej  biurokraci.  Architekci  powinni  jednak
przynajmniej  odznaczać  się  inteligencją,  która  by  im
pozwoliła  uczyć  się  z  własnych  widocznych  błędów.
Powinni też, jako obywatele, mieć odwagę, by wyzwać do
walki  siły,  które  grzebią  ich  idealistyczne  intencje  i
zagrażają  im.  Dlaczego  więc  nie  czynią  użytku  ze  swej
inteligencji i odwagi?

(Peter Blake w „Die Weltwoche” w roku 1975)

Wszystko, co znajduje się w tym artykule, zostało przeze mnie opublikowane wcześniej, w ciągu

ostatnich dziewięciu lat, w licznych, bardziej monograficznych szkicach na łamach „Architektury”,
„Kultury”, „Stolicy”, „Literatury”, „Perspektyw”, „Dookoła świata” oraz „Życia i Myśli” (na każde
żą

danie podam wykaz numerów), przy użyciu słów równie ostrych. Przypomnienie tego uważam za

konieczne, za warunek sine qua non tej publikacji, bo w dobie, kiedy odwaga stała się darmowa, nie chcę
uchodzić za jeszcze jednego neofitę prawdy i bezkompromisowości. Gdy redakcja „Kulis” zwróciła się
do mnie z propozycją napisania artykułu o stanie polskiej architektury, poinformowałem, że nie znajdzie
się w nim nic nowego i że mogę tylko dokonać syntezy wcześniejszych moich interwencji w tej sprawie.
Nowością jest forma — postanowiłem zrobić to metodą Petera Blake'a (metoda „tez i antytez”), adaptując
ją dla obalenia czterech podstawowych w naszej dotychczasowej propagandzie dogmatów na temat
architektury, którymi faszerowano społeczeństwo za „ancien regime'u”.

DOGMAT nr 1: Przyjęcie do masowej realizacji modelu o s i e d l a m i e s z k a n i o w e g o ,
będącego antytezą dawnej, zagęszczonej dzielnicy miejskiej, jest najbardziej prawidłowym, na
miarę potrzeb i oczekiwań obywateli ludowego państwa, programem osadnictwa mieszkaniowego w
średnich i dużych aglomeracjach.

P r a w d a c z y f a ł s z ?
F a ł s z .
Pierwszą, obok socjologii, dziedziną, z kręgu której pochodzą dowody na kłamliwość dogmatu nr l,

stała  się  medycyna.  Lekarze  wszystkich  specjalności  coraz  częściej  alarmują,  że  nasza  współczesna
urbanistyka  wywiera  destrukcyjny  wpływ  na  kondycję  i  psychikę  mieszkańców.  Pół  wieku  temu
francuski  biolog,  Alexis  Carrel,  pisał  w  książce  „Człowiek  istota  nieznana”,  że  o  ile  człowiek  posiada
dość  dobry  organiczny  system  uodparniający  na  zarazki  (organizm  wytwarza  własne  „antybiotyki”),  o
tyle nie ma analogicznych zdolności przeciwdziałania wpływom zewnętrznym na bardzo wrażliwy ustrój
psychiczny. Wniosek stąd prosty, aczkolwiek nieco szokujący: mniej groźne jest narzucenie człowiekowi
niehigienicznych  warunków  życia,  bo  wówczas  przynajmniej  własny  organizm  go  broni,  niż  złych
warunków  architektoniczno-przestrzennych  (urbanistycznych).  Przytaczając  niekwestionowanie  słuszną
opinię Carrela warto zauważyć, że właśnie pół wieku temu (cóż za dziwny przypadek!) został dokonany
wynalazek osiedleńczy, którego fałszywy kult jest jedną z największych aberracji naszej codzienności i
który leży u podłoża ogólnospołecznej nienawiści do naszych siedlisk.

W roku 1933, na Międzynarodowym Kongresie Architektury Nowoczesnej w Atenach, zredagowano

osławioną  Kartę  Ateńską.  Dokument  ów  rozpropagował  zastąpienie  tradycyjnego,  doskonalonego  od
wieków,  organizmu  dzielnicowego  miasta  modelem  radykalnie  odmiennym:  osiedlem  mieszkaniowym,
składającym  się  z  wolno  stojących  daleko  od  centrum  miasta  „bloków”  i  pomyślanym  przez  jego
twórców jako sypialnia. Karta Ateńska bowiem — i nie ma w tym cienia żartu — została oparta na regule
„trzech”  św.  Benedykta,  zgodnie  z  którą  jedną  trzecią  życia  przepracowujemy,  jedną  trzecią
odpoczywamy i jedną trzecią przesypiamy. Stąd wynikła zasada funkcjonalnego podziału miasta na trzy
obszary: pracy, wypoczynku (rozrywki) i mieszkania (spania). W teorii było to sprytne, lecz realizacja tej
idei, likwidując pewne kłopoty wynikające z tradycyjnego pomieszania wszystkich funkcji, zlikwidowała
brutalnie  o  wiele  większe  korzyści  wynikające  z  tego  samego  faktu.  W  rezultacie  scholastycznego

traktowania nowej idei — nowe obszary mieszkaniowe (osiedla) zostały wyjałowione ze wszystkiego, co
atrakcyjne i co oprócz łóżka potrzebne człowiekowi, zamieniając się w bezduszne legowiska.

Tak więc autorzy Karty Ateńskiej, a w jeszcze większym stopniu późniejsi dogmatyczni zwolennicy

jej zasad, skazali miliony ludzi na życie według teoretycznego, abstrakcyjnego modelu, rodem z odciętej
od życia pracowni laboratoryjnej, i pozbawili ich tych wszystkich korzyści, jakie niesie życie w mieście:
łatwej dostępności do różnych usług, instytucji, ośrodków rozrywki, centrów kulturalnych, wreszcie
prawa wyboru kształtowania wolnego czasu. Dlatego ludzie ci nie czują się w osiedlach jak w domu. lecz
jak w koszarach, a bardzo niewielu z nich ma duszę zawodowego żołnierza-ochotnika. Architekci udają,
ż

e nie wiedzą o tym, zasłaniając się brakiem dialogu, wiedzą bowiem, że i tak o kształcie ich tworów

decydują biurokraci.

Ludzi o to, czego pragną, pytają wyłącznie studenci-ankieterzy dostarczający materiału socjologom.

Architekci  nie  mają  żadnego  kontaktu  z  tymi,  dla  których  budują.  Architekt  Marek  Budzyński  w  roku
1974:  „Robimy  w  tej  chwili  Ursynów  Północny  —  osiedle  dla  40  tys.  ludzi.  Ani  razu  nie  mieliśmy
spotkania  z  przyszłymi  mieszkańcami  tego  osiedla.  Nie  wiemy,  jakie są  ich  wymagania  i  oczekiwania.
Nic nie wiemy. Inwestor też nie wie”. Cóż z tego, że niektórzy twórcy mają dobrą wolę porozumienia się
z odbiorcami. Jak pisał językoznawca Edward Hall w „The Silent Language”: „Dobra wola, na której się
zwykle  polega  przy  rozwiązywaniu  problemów,  jest  często  niepotrzebnie  zaprzepaszczana  z  powodu
niemożności  porozumienia”.  Między  polskimi  architektami  a  ich  klientelą  nie  ma  żadnych  słów,  a  to
problem niezwykle ważny.

Jest prawdą, że przy humanitarnym, związanym z wyobraźnią i zrozumieniem ludzkich potrzeb,

podejściu do systemu osiedla mieszkaniowego można z niego wycisnąć siedziby godne człowieka, czego
przykładem  są  chociażby  realizacje  francuskie  i  skandynawskie.  Również  pierwsze  w  Polsce,
przedwojenne  osiedla  WSM-owskie  były  eksperymentem  o  jeszcze  humanitarnym  charakterze.
Natomiast  w  powojennej  budowlanej  „osiedlologii”  (lub  lepiej:  osiedlomanii)  zagubione  zostały
kompletnie obie podstawowe wartości tamtej koncepcji budownictwa społecznego: formacja przestrzenna
nie  dewastująca  dobrego  samopoczucia  człowieka  w  jego  siedlisku  oraz  osiedlowa  infrastruktura
kulturowa.  Reasumując:  ze  wszystkich  możliwych  rodzajów  osiedli  mieszkaniowych  realizujemy  typ
najgorszy, bo martwy — i funkcjonalnie, i estetycznie.

Na drodze do zlikwidowania funkcjonalnego kalectwa i szpetoty naszych osiedli leżą, jako kłoda

główna,  bariery  administracyjne.  Przez  nie  nawet  te  skromne,  trwożliwe  pomysły,  które  schodzą  z
rajzbretów  naszych  projektantów,  zostają  w  toku  kolejnych  „zatwierdzeń”  i  narzuconych  „korekt”
oszczędnościowych oskubane do gołej skóry z każdego „zbędnego elementu”, tak iż zostaje tylko garść
bezdusznych  kontenerów  do  mieszkania.  Przede  wszystkim  idą  pod  nóż  z  zakresu  estetyki:  wszelkie
„ozdóbki”  i  „udziwnienia”,  zaś  z  programu  użyteczności:  szkoły,  przedszkola,  żłobki,  usługi,  handel,
sport i kultura. Nie ma na nie „mocy przerobowych”. Co pozostaje? Żelbetowa pustynia noclegowa. Jest
to  sprowadzanie  człowieka  do  roli  zwierzęcia  domowego,  któremu  z  łaski  daje  się  budę  z  dachem  i
ś

cianami dla osłony przed deszczem!

Wielki uczony Konrad Lorenz dostrzegł zadziwiającą analogię między starymi centrami miejskimi a

mikroskopowym obrazem zdrowej tkanki ludzkiej oraz między wspomnianym złym typem
współczesnego osiedlowego przedmieścia a powiększeniem tkanki rakowatej. Tkanka starego miasta, tak
jak zdrowa tkanka ludzka, była cudem zawiłości, lecz i celowości w spełnianiu potrzeb duchowych i
materialnych człowieka. Zuniformizowane osiedle to wierny obraz chorobliwie uproszczonej tkanki raka.

DOGMAT nr 2: Humanitaryzm naszej urbanistyki przejawia się rezygnacją z tradycyjnej, zwartej
zabudowy miejskiej na rzecz wolno stojących bloków, zapewniających duże, otwarte, pełne
powietrza przestrzenie między budynkami. Jest to największy walor osiedli mieszkaniowych.

P r a w d a c z y f a ł s z ?
F a ł s z.
Radziecki architekt, dr M. G. Barchin, tak rozpoczął swój artykuł „Artystyczny wizerunek miasta” w

„Litieraturnoj Gazietie” z 20 czerwca 1973: „Jeśli pytamy nie architekta, lecz zwykłego mieszkańca
miast, czym jest właściwie miasto, to każdy ze zdziwieniem odpowiada: oczywiście domy, mieszkania,
szkoły, sklepy, teatry... I dopiero po krótkiej chwili namysłu dodaje: ulice, place...”

Sformułowanie użyte przez Barchina najlapidarniej ujmuje istotę problemu: „Dopiero po krótkiej

chwili  namysłu”.  Ta  chwila  z  każdym  rokiem,  osiedlem,  pokoleniem  będzie  się  wydłużać  i  stanowić
jaskrawy symptom tęsknoty mieszkańców osiedli za utraconymi ulicą i placem, o których się zapomina,
bo są gdzieś dalej, o kilka, kilkanaście kilometrów, w starym centrum, niczym atrakcje turystyczne, do
których  się  jeździ  od  czasu  do  czasu  (właśnie  słowa  „tęsknota”  użyła  prof.  Hanna  Adamczewska-
Wejchert  mówiąc  na  konferencji  PAN-owskiej  o  „rodzącej  się  tęsknocie  za  ulicą,  nawet  w  wydaniu  z
ubiegłego wieku, za taśmą sklepów, neonów i tym wszystkim, co się kojarzy z wielkomiejskością”).

W osiedlu, składającym się z rozrzuconych klocków, nie może być podstawowych w odwiecznej

wiadomości człowieka wnętrz urbanistycznych, to jest ulic i placów (zastąpiły je ścieżki i placyki

międzyblokowe), m.in. dlatego, że przy realizacji osiedli obowiązuje technologia uniemożliwiająca
budowę w parterach domów mieszkalnych sklepów, punktów usługowych, kulturalnych etc. Ważniejszą
przyczyną jest wszakże programowa rezygnacja z tętniących życiem ulic i placów, których trzecia strefa
ś

w. Benedykta (sypialnia) w istocie nie potrzebuje. Tylko czy człowiek, a mieszkańcy osiedli są przecież

ludźmi, potrzebuje wyłącznie sypialni?

Istota ludzka jest całkowicie uwarunkowana swoją konstrukcją psychofizyczną, a tej —jak dowodzą

wyniki badań przeprowadzonych przez wielu uczonych (najbardziej znane Davida Halla) — potrzebne są
wprost  organicznie  zdecydowane  kompozycje  wnętrz  otaczającej  przestrzeni  (w  urbanistyce  ulice  i
place),  skupiające  uwagę  na  określonych,  usystematyzowanych  wartościach.  Chaotycznie  zabudowana
blokami  otwarta  przestrzeń  osiedla  budzi  niepokój, wyobcowanie, tęsknotę  za  zdeterminowaną  ramami
architektury przestrzenią zamkniętą o ludzkiej skali.

Kilka opinii ekspertów różnych branż:
Sławny francuski psychiatra, prof. Paul Sivadon, komentując wyniki swoich badań na ten temat,

powiedział: „Doświadczenia dowodzą, że częściowe zamknięcie przestrzeni najbardziej sprzyja psychice
człowieka, jego pracy i odpoczynkowi. Tradycyjna struktura placu i ulicy pełni podwójnie pozytywną
rolę, zapewniając człowiekowi osłonę, a zarazem ułatwiając porozumiewanie się”.

Węgier Yona Friedman, jeden z najbardziej awangardowych architektów naszego stulecia, stwierdził,

e otwarte przestrzenie urbanistyczne „nie oferują niczego poza świeżym powietrzem, nie dają gwarancji

pełnego życia w mieście i na dłuższą metę przynoszą tylko nudę”.

Wybitny grecki planista, ekspert ONZ-owski, Constantin Doxiadis: „Nie widzę żadnego powodu, by

odchodzić od historycznych wzorców ulicy i placu, które zapewniały szczęście poprzednim pokoleniom,
ponieważ ich koncepcja odpowiada potrzebom jednostki i zbiorowości i sprzyja rozwojowi stosunków
międzyludzkich”.

Dokładnie to samo zdanie wyrażali wielokrotnie dwaj czołowi w naszej epoce teoretycy i krytycy

architektury, Amerykanin Lewis Mumford i Francuz Michel Ragon, a także japoński architekt Yoshinobu
Ashihara,  który  podzielił  otoczenie  urbanistyczne  człowieka  na  przestrzeń  pozytywną  (suma  odczuć
modeluje w niej dobre samopoczucie człowieka) i negatywną (człowiek nie widzi zdecydowanych ram
architektonicznych  i  czuje  się  źle).  Przestrzeń  pozytywna  działa  skupiająco,  a  nie  rozpraszająco  (jako
przykład  Japończyk  podał  klasyczne  place  miejskie),  negatywna  zaś  to  urbanistyka  składająca  się  z
chaotycznej zabudowy osiedlowej.

Wszystkie wyniki ankiet przeprowadzonych wśród mieszkańców osiedli potwierdzają to. Dr Izabella

Wisłocka w swojej książce „Dom i miasto jutra” podsumowała wyniki tych sondaży następująco:
„Zarzuty mieszkańców można ująć w kilku zdaniach. A więc brak zróżnicowania typów domów, brak
tego, co stanowi urok starych miast — przestrzeni ujętych w ramy architektoniczne, w których człowiek
tak dobrze się czuje. Brak wnętrz urbanistycznych, jak ulice i place”.

Jean Clay pisał słusznie w roku 1973 (wrześniowy numer „Realites”): „Człowieka z przestrzenią, w

której  żyje,  nie  łączy  zwykły  związek  funkcjonalny,  ale  więź  uczuciowa,  w  której  legenda  przeszłości
kojarzy  się  z  konkretem.  Miasto  to  zarazem  łono,  figura  geometryczna  i  aparatura  marzeń,  fabryka
osiedleńcza i katalizator wzruszeń. Jego funkcja praktyczna splata się nierozerwalnie z zadaniami emo-
cjonalnymi  i  onirycznymi,  gdyż  działa  ono  na  głębokie  warstwy  podświadomości”.  Dlatego  właśnie
ponoszą  porażkę  nasze  kalekie,  urbanistyczne  maszyny  do  mieszkania.  Palec  można  wkręcić  w
obrabiarkę — nie wspomnienie.

Wartości tradycyjnego miasta musiały ustąpić (ze szkodą dla naszej psychiki) ahumanitarnemu

Szersze ujęcie tego problemu zamieścił Łysiak w artykule „Requiem dla placu" („Kultura" 15 maja 1977).

modelowi osiedleńczemu, gdyż miały zbyt wielu przemądrzałych wrogów, szukających za wszelką cenę
„rewolucyjnych”  rozwiązań.  Rzeczą  zadziwiającą  jest  wszakże,  iż  po  latach  doświadczeń  nieomal  bez
reszty  dyskwalifikujących  system  osiedli,  tych  wrogów  nie  ubyło.  Apologeci  osiedla,  wyrażający  swą
niechęć wobec tradycyjnej dzielnicy, znajdują się nie tylko wśród biurokratycznej administracji, ale także
wśród  głuchych  na  opinie  naukowe  i  społeczne  architektów  i  urbanistów!

Nie wiem, dlaczego tak się

dzieje. Wiem tylko, że młodzieńcy, którzy nie znoszą sportu, ekonomiści, którzy nie cierpią matematyki,
i mężczyźni, którzy nie lubią kobiet, przejawiają dokładnie tę samą skłonność.

DOGMAT nr 3: Budynki mieszkalne, zwane „blokami osiedlowymi”, które wznosimy, są piękne,
funkcjonalne, nowoczesne, zdrowe, radosne etc.

P r a w d a c z y f a ł s z ?
F a ł s z.
Przekonywano nas wielokrotnie olbrzymimi tytułami na pierwszych stronach gazet i blaskomiotnymi

słowami  ze  skrzynek  radiowych  i  telewizyjnych.  Jeden  z  wielkich  decydentów  naszej  architektury
napiętnował w roku 1974 (na łamach „Stolicy”) „konserwatyzm społeczny” takich jak ja „krytykantów”
naszego  budownictwa,  pochwalił  gorąco  rodzimą  urbanistykę  i  architekturę,  wreszcie,  zmartwiony,  że
ludność  nie  podziela  jego  zdania,  stwierdził,  iż  niefachowa  opinia  tłumu  „powinna  być  sterowana”.  I
była, bardzo forsownie oraz tyle samo nieskutecznie, bo jak napisał przed wiekami śp. ksiądz Benedykt
Chmielowski: „Koń jaki jest, każdy widzi”.

Każdy z nas widzi szpetotę koszarowych bloków, podobnych do siebie jak podobne są pudełka

zapałek. Uniformizm ma to do siebie, że nie jest ani nowoczesny, ani piękny, a gorset sztampy
estetycznej (jeśli te pudełka w ogóle mają coś wspólnego z estetyką), w jaki zakuto naszą architekturę,
zaprzecza dynamice, która jest atrybutem prawdziwej twórczości. Trafnie spytał profesor Uniwersytetu
Harvarda,

Laurence Wylie, krytykując w wywiadzie dla tygodnika „L'Express” architekturę niektórych

krajów: „Jak dynamika może dojść do głosu w granicach definicji?”. To w jakimś stopniu rozgrzesza
naszych bezsilnych architektów. Uniemożliwiono im to, co jest głównym zadaniem architekta.
„Zadaniem tym jest — jak to sformułował Philip Johnson (głośny architekt amerykański) — tworzenie
pięknych budowli. To wszystko”.

Nasze nowe budownictwo nie jest piękne i nawet „mister Warszawy” nie wywoła takich wzruszeń

estetycznych jak najgorsza kamienica staromiejska. Dowcip polega na tym, że spory obszar rozwoju w
dawnych miastach był oddany poszukiwaniom walorów estetycznych. Moloch „nowoczesności” wymiótł
te „pięknoduchowskie figle”, czyli detal architektoniczny (chociaż nawet arcykapłan kąta prostego, Mies
van der Rohe, przestrzegał kolegów: „Bóg jest w szczegółach!”) i rzeźbiarskość bryły, zastępując je tzw.
prostotą, której zwolennicy podkreślali nieistotny dla architektury charakter wystroju artystycznego
gmachów. Ale prostota jako cel sam w sobie, zastosowana totalnie i opasująca cały kraj kaftanem
uniformizmu — stała się prostactwem.

Odarcie wznoszonych w Polsce domów z detalu architektonicznego ma coś z odarcia kobiety z

pięknego  stroju  lub  biżuterii  (te  domy  to  kobiety  w  brudnych  pidżamach  o  szóstej  nad  ranem!)  —
wywołuje  protest  psychiki.  Ale  jak  można  przeskoczyć  tę  barierę,  jeśli  nawet  najskromniejsza  próba
zróżnicowania elewacji poprzez balkony czy załamania płaszczyzn wywołuje sprzeciw purystów, którzy
nazywają  to  „skrajnie  eklektycznym  sposobem  rozumowania  wielu  architektów”  (opinia  wyrażona  w
ubiegłym roku na łamach „Kultury”). Ci czciciele kontenerów ze skrajną ślepotą nie dostrzegają niczego,
nawet mnożących się ogłoszeń w prasie („Zamienię na lokal w starym budownictwie”), które świadczą o
tym, że ludzie mają w nosie ględzenie o „sanacyjnych kamienicach-studniach”, bo po pierwsze chcą żyć
w ludzkim metrażu, a po drugie są zakochani w owej secesji, m.in. przez jej „rzeźbki”.

Na podstawie ankiet przeprowadzanych wśród dorosłych, a także graficznych i słownych reakcji

dzieci (np. badania Borisa i Hirschela) ustalono, że ludziom marzą się stare domy z przeszłości,
pozwalające — nawet jeśli były pozbawione nowoczesnej infrastruktury technicznej — utożsamiać się z
nimi uczuciowo. Tamte domy „mówiły” do człowieka, a człowiek do nich, wytwarzał się swoisty fluid
między żywą jaźnią a murem. Dzisiejsza architektura, której sobie nie wybieramy, lecz która wybiera nas,
wypchnęła to wszystko do tęsknot za utraconym. Jej użytkownik stracił poczucie d o m u, tracąc tym

Patrz felieton pt. „Polopiryna, czyli urok «nowej monotonii»" w rozdziale „Polemiki".

samym cząstkę swej tożsamości. Nie łączy go z mieszkaniem serce, lecz tylko więzy funkcjonalne. Czyż
to nie klęska?

Funkcjonalnie te mieszkania również są tragiczne. Normatywy narzucone przez biurokrację

przetworzone  zostały  z  instrumentu  mającego  zabezpieczyć  interesy  społeczne  w  recepturę
uniemożliwiającą  sensowne  rozplanowanie  mieszkań.  Pomijam  tu  fakt,  że  te  ciasne  mieszkania-klatki
dopasowane są do modelu życia, który za 20—30 lat będzie koszmarnym anachronizmem, i co wówczas
zrobimy z tymi Himalajami żelbetu szpecącego Polskę od Bałtyku po Tatry? — trwałość bloków będzie
dłuższa  od  tempa  przemian,  skąd  nasze  wnuki  sprowadzą  tyle  dynamitu,  by  tę  ohydę  wysadzić  w
powietrze?  Chodzi  o  obecne  oddziaływanie  na  nas  tej  architektury.  Dam  jeden  przykład,  symptoma-
tyczny. Znany urbanista, prof. Kazimierz Wejchert, mówiąc o coraz gorszym poziomie studentów, którzy
dostają  się  na  wyższe  uczelnie,  wyraził  opinię:  „Wpływ  przestrzeni  stereotypowej  na  mieszkańców
istnieje  i  jest  ujemny.  Studenci  pochodzący  z  nowoosiedlowych  M-3  i  M-4  będą  mniej  podatni  na
program dydaktyczny. Trzeba w nich bowiem przełamać obciążenia psychiczne”.

Deformacje psychiczne są pochodną deformacji organizmu, czyli po prostu chorób, które wywołuje

bądź intensyfikuje nowe budownictwo żelbetowe. Beton, który nie ,,oddycha” tak jak mur ceglany i lubi
zawierać związki radioaktywne, nie jest zdrowy, co Francuzi udowodnili posługując się instynktem
zwierzęcym podczas doświadczenia, które stało się już legendarne. Na jednej z ferm wybudowano trzy
chlewy o identycznym komforcie — drewniany, ceglany i betonowy — dając świniom wolny dostęp do
każdego. Wszystkie świnie zamieszkały w drewnianym. Drewniany chlew rozebrano i wówczas
wszystkie świnie przeniosły się do ceglanego. Gdy rozebrano ceglany chlew, wszystkie świnie koczowały
na wolnym powietrzu. Ani jedna nie wprowadziła się do betonowego!

Tak więc nasze „bloki” nie są ani nowoczesne, ani piękne, ani funkcjonalne, ani zdrowe, ani radosne.

Niegdyś Chińczycy na oznaczenie pojęć „mieszkanie” i „szczęście” używali tego samego znaku
pisarskiego. Ale to było bardzo dawno temu.

DOGMAT nr 4: Najlepszą i najwydajniejszą formą masowego budownictwa uprzemysłowionego
jest budownictwo wielkopłytowe z „fabryk domów”.

P r a w d a c z y f a ł s z ?
F a ł s z.
27 sierpnia 1980 w „Polityce” ukazał się następujący tekst: „W ciągu ostatnich kilku lat we

wszystkich oficjalnych wypowiedziach szefów Ministerstwa Budownictwa i Przemysłu Materiałów
Budowlanych forsowano tezę, że w warunkach polskich masowe stosowanie technologii wielkopłytowej
stanowi jedyną drogę przyspieszenia tempa budownictwa mieszkaniowego, tym samym wykonania per-
spektywicznego programu. Nikt jednak nie przedstawił wiarygodnego rachunku czy dowodu, że fabryki
domów stanowią rzeczywiste rozwiązanie, choć wątpliwości podnoszone od dawna przez
«niewierzących» znajdują coraz wyraźniejsze potwierdzenie”.

Należałem do wąskiej grupy „niewierzących”, co przez kilka lat głośno demaskowali ten fałszywy

medal, którego awers to strona estetyczna, a rewers to problem wydajności. Podczas tej walki nożem
wsadzanym w plecy były publikacje usłużnych dziennikarzy, reklamujących wysoką jakość polskiego
przemysłu budowlanego

Z wielu różnych możliwości uprzemysłowienia budownictwa wybraliśmy montaż budynków z

wielkich płyt prefabrykowanych, a następnie ograniczyliśmy asortyment produkcji „fabryk domów” tak,
ż

e w praktyce — jak podsumował rzecz powszechnie znaną mgr Andrzej Fabierkiewicz na konferencji

poświęconej  uprzemysłowieniu  architektury  —  „umożliwia  on  wznoszenie  jednego  tylko  typu
budynków”.  Wytwórnie  poszły  na  łatwiznę  i  zamiast  produkować  planowaną  gamę  elementów,  co
umożliwiłoby  bardziej  elastyczne  kształtowanie  architektury  (nazywa  się  to  „systemem  otwartym”),
dostarczają  architektom  najbardziej  ograniczony  zestaw  płyt.  Oto  jedna  z  przyczyn  potwornego
uniformizmu naszych bloków i osiedli, które na całe pokolenia zdeprecjonują rodzimy krajobraz. Wspo-
mniana  praktyka  nie  daje  architektom  szansy,  dlatego  też  w  jednej  z  mych  wcześniejszych  publikacji
nazwałem ten typ uprzemysłowienia „modelem latającym na uwięzi”.

Nie negując konieczności uprzemysłowienia budownictwa (narzuciła ją masowość potrzeb

Patrz felieton „Pochwała kwadratowych pomidorów" w rozdziale „Polemiki".

mieszkaniowych),  należy  wyraźnie  podkreślić,  że  wybierając  monotechnikę  wielkiej  płyty  wybraliśmy,
włożywszy w to olbrzymie kapitały, model we wszystkich aspektach zły. Istnieją inne uprzemysłowione
systemy o równie dużej lub większej wydajności, lecz zarazem ekonomiczniejsze i dające pole do dużo
lepszych  rozwiązań  estetycznych:  np.  szkieletowy  i  wielkoblokowy.  Uczestnicy  XVIII  Konferencji
Naukowo-Technicznej  „Uprzemysłowienie  budownictwa  a  urbanistyka”  zdecydowanie  podkreślili
wyższość  systemu  szkieletowego  nad  wielkopłytowym  (doc.  inż.  Stanisław  Zaleski:  „Konstrukcje
szkieletowe  stwarzają  prawie  całkowitą  swobodę  w  projektowaniu  budynku”).  Już  w  roku  1977  prof.
Dowgird ubolewał, że „pomimo najmniejszego ciężaru konstrukcji i największego stopnia elastyczności,
nie  można  liczyć  na  szybki  rozwój  tego  systemu”.  Nie  można,  bo  całe  budownictwo  zdominowały
systemy  wielkopłytowe  (W-70,  WK-70,  OW-T,  „Szczecin”  itp.),  o  których  eksperci,  uczestnicy
wspomnianej konferencji, wypowiadali się z najwyższą dezaprobatą (z trybuny padały takie np. słowa o
najdroższym  i  najpowszechniej  stosowanym  obecnie  systemie  WK-70:  „Nie  cieszy  się  dobrą  sławą  ze
względu  na  niską  wydajność  i  małą  możliwość  swobodnego  kształtowania  budynków  i  osiedli”;  o
systemie „Szczecin”: „Nie spełnia podstawowych wymagań zarówno w zakresie struktury, jak i jakości
mieszkań” itd., itp.).

Z kolei stosowany u nas z powodzeniem przez 10 lat system wielkiego bloku, który „stwarza nieomal

nieograniczone możliwości kształtowania funkcjonalnego i przestrzennego projektowanych budynków i
zespołów mieszkaniowych”, został zarzucony „ku zmartwieniu projektantów” (A. Fabierkiewicz). Takim
systemem  była  np.  „cegła  żerańska”,  wyróżniony  nagrodą  państwową  kanałowy  blok  produkowany  w
„Faelbecie”. Był to system najlepszy nie tylko z punktu widzenia architektury jako sztuki, ale i tańszy od
wielkiej  płyty,  czego  dowiódł  już  w  roku  1971  prof.  Henryk  Hajduk  na  łamach  „Przeglądu  Technicz-
nego”, pisząc: „Jeśli przyjmiemy wskaźnik efektywności ekonomicznej dla systemu W-70 za 100, to dla
systemu szczecińskiego wskaźnik pogarsza się o 5 procent, natomiast dla systemu żerańskiego poprawia
się  o  5  procent.  A  zatem  z  ekonomicznego  punktu  widzenia  «cegła  żerańska»  jest  bezkonkurencyjna”.
Tych kilka procent w skali całego naszego budownictwa to są miliardowe sumy.

W cytowanym tekście z „Polityki” martwiono się brakiem „wiarygodnego rachunku”. Oto on. Na

każde sto metrów kwadratowych powierzchni użytkowej budynku z wielkich płyt zużywa się (na stropy i
ś

ciany osłonowe) 12—15 metrów sześciennych betonu i 1000—1200 kilogramów stali zbrojeniowej w i

c e j niż w budynku systemu „Żerań” o tej samej Strukturze mieszkań. Oznacza to setki tysięcy ton

cementu i stali (nie mówiąc o kruszywie i innych materiałach, tudzież robociźnie) rocznie  z m a r n o t r a
w i o n y c h ! Tak więc wielka płyta w ogromnym stopniu niekorzystnie wpływa na panujący w polskim
budownictwie  deficyt  kadry  robotniczej  i  materiałów,  podczas  gdy  gazobetonowe  bloki  „żerańskie”  są
nieomal darmowe, bo koszt ich wyprodukowania z pyłów jest mniejszy od kosztów likwidacji pyłów i od
strat,  które  ponosimy  corocznie  na  hektarach  ziemi  zniszczonej  zwaliskami  pyłów  (np.  przy  wielkich
elektrowniach). Do tego „Żerań” nie wymaga superciężkiego transportu, z którym są u nas coraz większe
kłopoty,  jest  najbardziej  elastyczny  (niezwykle  łatwo  współpracujący  z  innymi  technologiami,
rewelacyjnie dopasowywalny do zmieniających się przepisów, normatywów, ukształtowania terenu etc),
wreszcie bardziej zdrowy od żelbetu wielkich płyt.

W dobie klęski mieszkaniowej i masakrowania polskiego krajobrazu ponurymi pudełkami „bloków”,

w  dobie,  w  której  oszczędność  staje  się  kwestią  przeżycia  —  bezmyślnie  odtrąciliśmy  najtańszy  i
najlepszy  model  uprzemysłowionego  budownictwa  na  rzecz  systemu  drogiej,  niefunkcjonalnej,
niezdrowej i nieestetycznej wielkiej płyty, to jest na rzecz modelu, który startując z „fabryk domów” lata
po  kraju  na  uwięzi  wszystkich  swoich  paskudnych  wad.  Koszty  tej  ślepoty,  która  kazała  nam
zaakceptować i upowszechnić ów „model latający na uwięzi”, płacimy wszyscy i rosną one zastraszająco.
Typową dla „modeli latających na uwięzi” figurą jest pętla...

Tragedia wypływająca z naszego budownictwa mieszkaniowego polega na tym, że architektura i

urbanistyka kształtują ludzi. Realizując takie a nie inne koncepcje mieszkalnictwa, dajemy społeczeństwu
taki a nie inny język, który będzie modelował myśli, zachowanie i kulturę użytkowników tej architektury
przez długie lata

. Jak stwierdził podczas pobytu w Polsce w roku 1977 wykładowca uniwersytetu w

Durban, prof. Michał S. Zawadzki: „Cała otaczająca nas architektura w pierwszym rzędzie atakuje
podświadomość i w konsekwencji może albo zbudować podświadomość uszlachetnioną, albo ją

Obszerną analizę (semantyczną, historyczną, artystyczną i dydaktyczno-społeczną) "języka architektury" oraz problemów

związanych z. brakiem dialogu miedzy architektami a mieszkańcami opublikował Łysiak w „Kulturze" z 17 lipca 1977.

Trasa Łazarza

„Podobnie jak kierowca zwiększając szybkość pojazdu musi zwiększyć również szybkość swych

reakcji, tak i społeczeństwo wciągnięte w szybszy rytm życia musi wyostrzyć posiadane już zdolności
przewidywania” (M. Massent w „Futuribles”). Z tym przewidywaniem zawsze było u nas fatalnie, a
jednym z przykładów jest warszawska Trasa Łazienkowska.

Kiedy w roku 1974 oddawano do użytku wybudowaną w piorunującym tempie ową „polską

autostradę słońca”, wszystkie nasze środki masowego przekazu zachłystywały się jej funkcjonalnością i
nowoczesnością, a 707 spośród budowniczych dostało za ten „cud techniki drogowej” wysokie
odznaczenia państwowe, ordery i odznaki. Przedstawiano Trasę z typowym dla „propagandy sukcesu” za-
ś

lepieniem jako ósmy cud świata, coś, czego wiele krajów może nam pozazdrościć. Trasa Ł stała się

jednym z neonów na majestatycznym tylko z zewnątrz, a przegniłym od wewnątrz gmachu minionej 10-
latki. Dzisiaj powiedzmy sobie o niej prawdę, nie tylko dlatego, że dzisiaj ją można powiedzieć, lecz
przede wszystkim dlatego, że obecnie — po 6 latach użytkowania — Trasa została wszechstronnie
sprawdzona. Efektem tego egzaminu mogłoby być przechrzczenie Trasy Ł na Trasę Łazarza.

Jednego nie da się jej odebrać: w widoku panoramicznym jest ładna, pełna zielonych dekoracji i kulis

na  flankach,  interesujących  pejzaży  z  dominantami  (np.  Zamek  Ujazdowski)  i  akcentami  typu
rzeźbiarskiego.  Ale  jest  to  uroda  ślicznie  wydanej  książki,  która  z  daleka  wabi  obwolutą,  a  wewnątrz
brakuje  połowy  stron,  te  zaś,  które  są,  zadrukowano  głupotami.  Nawet  najbardziej  rzeźbiarskie  i
uplastyczniające Trasę elementy, słynne kładki i mostki różnych typów i kształtów stanowią jej grzech —
są  wynikiem  pójścia  na  łatwiznę,  oszczędzania  kosztem  użytkowników.  Utrudniają  ruch  wysokim
ciężarówkom,  są  męczące  lub  wręcz  niezdrowe  dla  pieszych  (silne  wiatry  na  tych  nadziemnych  przej-
ś

ciach dają się mocno we znaki przekraczającym Trasę, zwłaszcza starcom i dzieciom), stają się

prawdziwym koszmarem dla matek z wózkami, dla których Trasa jest czymś w rodzaju muru chińskiego
dzielącego  Warszawę.  Od  dawna  było  wiadomo  (z  wielu  doświadczeń  naszych  i  zagranicznych),  że
przejścia podziemne są o wiele lepsze i tylko one powinny być stosowane. Do wszystkich innych zalet
przejść podziemnych, mających m. in. przestrzeń użytkową do wykorzystania, dochodzi jeszcze bardzo
ważny  czynnik  psychiczny:  jak udowodniono,  nawet  przy tej  samej  liczbie  stopni  schodów (a  przecież
mostki  mają  ich  dwa  razy  więcej)  przejście  podziemne  jest  mniej  męczące,  zaczyna  się  bowiem
schodzeniem,  po  czym  następuje  możliwość  odpoczynku  w  przestrzeni  zamkniętej.  Ale  przejścia
podziemne  wymagają  większego  nakładu  pracy  i  kosztów,  więc  zastosowano  wariant  bardziej
„ekonomiczny”,  przeklinany  obecnie  przez  użytkowników.  O  tym,  iż  rzecz  nie  jest  tak  błaha,  na  jaką
może wyglądać, świadczy chociażby fakt, że kiedy trzy lata temu napisałem felieton o wyższości przejść
podziemnych nad mostkami, to nie mógł się on ukazać w druku — został „zdjęty” (sic!).

Idźmy dalej trasą, która nie tylko nie jest nowoczesna — to mniejsze zmartwienie — lecz przede

wszystkim nie jest funkcjonalna, a więc nie spełnia podstawowego warunku dla rozwiązań drogowych.
Otóż Trasę Ł, jak każdą arterię, zaprojektowano opierając się na fachowych prognozach natężenia ruchu,
rodem z Biura Studiów i Projektów Komunikacji Miejskiej. Jak większość naszych prognoz z minionego
czasu i ta prognoza okazała się kompletnie niewydarzona. Budowę Trasy rozpoczęto w roku 1971. W tym
samym  roku  ruszył  gigantyczny  program  zmotoryzowania  Polski  samochodami  osobowymi.  Nawet
dziecko  domyśliłoby  się, że  w tej  sytuacji  należy  przeprojektować  Trasę (poszerzyć),  czego  jednak  nie
uczyniono. W rezultacie już w roku 1977 wystąpiło na niej natężenie ruchu przewidywane na rok 1985
(!),  zaś  obecnie  przekroczone  jest  już  natężenie  graniczne!  Każdy  warszawiak  widzi  to  codziennie,
zwłaszcza w godzinach 15—16

. Regularnie powstają wówczas na Trasie Ł kilometrowe korki. Wystar-

czy jeden samochód popsuty, by ruch na długo stanął zupełnie. Staje często. 1 to ma być ów „cud
techniki”! Boki można pozrywać ze śmiechu, gdyby komuś chciało się śmiać.

Niefunkcjonalność Trasy Ł można także zmierzyć liczbą zdarzających się na niej wypadków

drogowych  (najbardziej spektakularne  było w  zeszłym  roku  „przefrunięcie”  autobusu  przez  barierkę  na
przeciwległe  pasmo  ruchu!).  Tu  już  winni  są  nie  prognoziści,  lecz  projektanci.  Chodzi  o  za  małe
(niektóre)  łuki  i  o  piekielnie  niebezpieczne  węzły  (np.  rondo  Wiatraczna),  a  przede  wszystkim  styki  z
odnogami  (tzw.  włączenia  i  wyłączenia)  iście  dla  samobójców.  Ewidentna,  sprawdzona  praktycznie  (w
sposób tragiczny), kolizyjność tych „złącz” wprawiłaby w osłupienie każdego zagranicznego specjalistę.

Ochrona

i konserwacja

zabytków

Łysiak, jakkolwiek obecnie jest przede wszystkim pisarzem, jest także konserwatorem zabytków, i to nie tylko

„z wykształcenia”, choć i z wykształcenia także. Skończył Wydział Architektury PW dyplomem z konserwacji i
adaptacji zabytku fortyfikacyjnego (promotorem był najwybitniejszy polski specjalista doby powojennej, prof. Jan
Zachwatowicz, były generalny konserwator zabytków). Ukończył też Łysiak z wyróżnieniem UNESCO-wskie
Międzynarodowe Centrum Konserwacji Zabytków i Studiów nad Zabytkami. Jako konserwator pracował m.in. na
Starym Mieście w Warszawie (PKZ-owska Grupa Robót Zamek), w Sieradzu i w Cieszynie (efektem prac w tym
ostatnim mieście było współautorstwo Karty Cieszyńskiej, nowatorskiego opracowania problemów ochrony i
restauracji zabytkowych zespołów miejskich).

Szczególnie interesował się Łysiak zabytkami architektury obronnej — konserwował i badał (przez kilka

letnich  sezonów)  ruinę  sławnego  „orlego  gniazda”,  zamku  w  Ogrodzieńcu,  prowadził  badania  historyczno-
architektoniczne murów obronnych Radomia, analogiczne badania plus projekt konserwacji i adaptacji wykonał dla
renesansowych  fortyfikacji  Kapui  we  Włoszech  (w  Polsce  wyniki  zostały  opublikowane  na  łamach  ,,Ochrony
Zabytków” nr 4, 1973, w artykule „Prace studialne i projektowe nad rewaloryzacją fortyfikacji miasta Kapui”). W
licznych artykułach na łamach prasy fachowej (m.in. „Architektura” nr 5,1969, „Ochrona Zabytków” nr 3,1971) i
popularnej  (m.in.  artykuł  „Skarb  fortyfikacyjny”  w  „Razem”  z  12  VI  1977)  walczył  Łysiak  o  nadanie  rangi
pełnoprawnego zabytku znajdującym się na terenie Polski fortyfikacjom XIX-wiecznym; symptomatyczny był tu
tytuł  publikacji  w  „Architekturze”:  „Zabytek  upośledzony,  czyli  problem  ochrony  XIX-wiecznych  fortyfikacji”.
Skrótowe  uzasadnienie  lansowanej  przez  Łysiaka  teorii,  iż  właśnie  te  fortyfikacje  są  najcenniejszym  skarbem
zabytkowym  miedzy  Tatrami  a  Bałtykiem,  znajdzie  czytelnik  w  artykule  z  „Polityki”,  którego  spory  fragment
przedrukowujemy. Swoją rozprawę doktorską pt. „Napoleon-fortyfikator” poświęcił Łysiak również architekturze
obronnej,  wypełniając  białą  plamę  w  dwóch  historiografiach,  napoleońskiej  i  fortyfikacyjnej:  mianowicie  jako
pierwszy  zaprezentował  i  przeanalizował  doktrynę  fortyfikacyjną  Bonapartego,  dowodząc  nadto,  iż  koronną
realizacją tej doktryny była polska twierdza Modlin.

Najbardziej znaczącą publikacją Łysiaka w zakresie ochrony i konserwacji zabytków była opublikowana w

pięciu językach „Propozycja nowej wersji Karty Weneckiej” (współautorstwo A. Gruszecki, „Architektura” nr
1/2,1974)—stała się ona głośna w międzynarodowym środowisku konserwatorskim, zwłaszcza ze względu na
ś

cisłe uporządkowanie spraw terminologicznych i definicyjnych oraz naukowe rozwiązanie problemów

urbanistycznych,  których  Karta  Wenecka  nie  zawiera.  Spośród  innych  „rewolucyjnych”  opracowań  warto
wymienić  pierwszą  na  świecie  próbę  przeanalizowania  i  skodyfikowania  (wręcz  pierwszą  próbę  omówienia
problemu)  ochrony  zabytków  „architektury  morskiej”,  czyli  okrętów,  opublikowaną  na  łamach  „Kultury”  (19  V
1977).

Jako specjalista w sprawach konserwatorskich był Łysiak zapraszany na liczne konferencje naukowe.

Skończyło się to w Międzynarodowym Roku Ochrony Zabytków (1975), gdy podczas uświetniającej ten rok
Ogólnopolskiej Sesji Naukowej na temat znaczenia zabytków w przemianach społecznych (Łódź 17—18 listopada
1975) wygłosił niesłychanie ostry referat, bezpośrednio oskarżając ówczesne władze państwowe o barbarzyńską
politykę wobec polskiej spuścizny architektonicznej. Od tej pory przestano go zapraszać.

Publicystyka konserwatorska Łysiaka to również duża liczba pozycji; nie sposób tu wymienić wszystkich. W

„Ochronie  Zabytków”  ogłaszał  wąskospecjalistyczne  rozprawy  (np.  w  numerze  2,  1973  pierwsze  w  Polsce
monograficzne  opracowanie  na  temat  rekompozycji  zabytków  architektury,  czy  w  numerze  1,  1973  szkic  pt.
„Zamek  Królewski  w  dobie  napoleońskiej”,  wypełniający  zadziwiającą  empirową  lukę  w  książkowych
„biografiach”  Zamku).  Z  kolei  w  pismach  wielonakładowych  toczył  zawzięty  bój  o  prawidłowe  oblicze  polskiej
ochrony  zabytków.  Głośne  były  w  latach  siedemdziesiątych  nieomal  coroczne  „raporty”  Łysiaka  o  stanie

Raport o stanie zabytków

Punkt 1 — Ustawa, rejestr, klasyfikacja

Polskim prawem w omawianej dziedzinie jest sejmowa Ustawa o Ochronie Dóbr Kultury i Muzeach z

15 lutego 1962 roku. Uchodzi ona za jeden z najnowocześniejszych aktów prawnych tego typu na
ś

wiecie. Dzieje się tak jednak z tej przyczyny, iż w wielu krajach prawodawstwo dotyczące ochrony

zabytków jest przestarzałe bądź żenująco infantylne. W porównaniu z tym nasze prawo zyskuje, co nie
znaczy, iż spełnia ono należycie swe zadania.

Ustawa z roku 1962 jest aktem całkowicie nieskutecznym, gdyż za prawidłowymi na ogół

wskazaniami  teoretycznymi  nie  podążyły  rygorystycznie  egzekwowane  rozporządzenia  wykonawcze.
Brak jest m.in. — w formie rozporządzenia — określenia obowiązków państwa wobec zabytków użytko-
wanych przez instytucje i przedsiębiorstwa państwowe, a zwłaszcza wobec setek zespołów podworskich
(nierzadko  zabytków  I  kategorii)  eksploatowanych  w  sposób  dewastacyjny  przez  PGR-y,  PZGS-y,
szkoły,  stadniny,  Państwowy  Fundusz  Ziemi  etc.  (Po  wyeksploatowaniu  zabytku  do  stanu  półruiny,
wynoszą  się  one  do  nowych  obiektów,  stare  pozostawiając  na  pastwę  deszczu  i  śniegu).  Sama  zresztą
Ustawa  zbyt  ogólnikowo  określa  te  obowiązki,  jak  również  obowiązki  użytkowników  w  zakresie
bieżących  konserwacji,  co  nie  zapewnia  zabytkom  właściwej  ochrony.  Dzisiaj,  po  latach  doświadczeń,
jest  już  rzeczą  bezsporną,  iż  dla  nadania  Ustawie  odpowiedniej  efektywności  niezbędna  jest  jej
nowelizacja i wydanie rozporządzeń wykonawczych.

Nierespektowanie postanowień Ustawy jest w Polsce nagminne. Jej art. 73 zawiera następujący

przepis karny: „Kto uszkodzi lub zniszczy zabytek, podlega karze więzienia do lat 5 i grzywny”. Surowe
są  także  przepisy  karno-administracyjne  odnośnie  do  wandalizmu  i  nawet  działania  nieumyślnego.  W
praktyce  nie  znany  jest  w  Polsce  przypadek  skazania  człowieka  lub  instytucji  za  zniszczenie  zabytku,
nawet  zniszczenie  z  premedytacją.  Nieliczne  dochodzenia,  wszczynane  przez  prokuratury  na  wnioski
konserwatorów, są umarzane z powodu „znikomej szkodliwości społecznej czynu”!

Resumując: niszczenie zabytku w Polsce jest bezkarne, a prawo w tym względzie istnieje na papierze

i  nie  jest  egzekwowane  nawet  w  części  finansowej.  Zresztą  nie  wysokość  kar  jest  tutaj  problemem
najistotniejszym,  lecz  powszechność  ich  stosowania,  do  której  nie  dojdzie,  póki  prokuratury  nie
otrzymają  odgórnych  dyrektyw  w  sprawie  stopnia  tzw.  szkodliwości  społecznej  obowiązującego  w
przypadkach niszczenia zabytku.

Przejdźmy do polskiego rejestru i klasyfikacji zabytków. Klasyfikacja, czyli walorystyczny podział

obiektów zabytkowych na grupy (0 — zabytek o klasie międzynarodowej, oraz krajowe: I, II, III i IV),
budzi wiele zastrzeżeń, poczynając od tego, że nie była prowadzona według kryteriów specjalistyczno-
rodzajowych.  O  wiele  chętniej  np.  przyznawano  grupę  0,  I  i  II  monumentalnej  budowli  pałacowej  niż
kamienicy mieszkalnej czy obiektowi drewnianemu, które przecież w swoim rodzaju mogą być unikalne.
Przykładowo:  jeden  z  zaledwie  dwóch  istniejących  w  Polsce  meczetów  (pod  Białymstokiem)  został
zakwalifikowany  do  grupy  III,  co  urąga  zdrowemu  rozsądkowi.  Z  setek  drewnianych  wiatraków  tylko
kilkanaście zaliczono do grupy I i 11, praktycznie więc reszta ulegnie likwidacji; to samo grozi 80 proc.
historycznych  domów  mieszkalnych  —  ich  wyburzenie  może  całkowicie  zniszczyć  charakter
zabytkowych  ośrodków  miejskich  w  kraju.  Znakomitym  (na  szczęście  teoretycznym)  przykładem
nonsensowności  i co za tym  idzie  szkodliwości klasyfikacji jest  Kazimierz  Dolny mający  grupę  0  jako
zespół,  a  przewagę  obiektów  o  klasie  IV,  która  w  pierwszej  kolejności  podlega  wyburzeniom,  i  to  na
podstawie decyzji lokalnej.

Polska jest niestety jednym z nielicznych krajów, w których przeprowadzono 5-grupową klasyfikację

zabytków.  Fachowcy  większości  krajów  europejskich,  przewidując,  czym  taka  drobiazgowość  grozi,
wyodrębnili  jedynie  obiekty  grupy  0,  wszystkie  inne  umieszczając  w  rejestrze  na  równych  prawach
zabytku. W tej sytuacji władza administracyjna, mając chęć na wyburzenie, każdorazowo musi pytać o
wartość  obiektu  specjalistów, a  ci  mają  wówczas  możliwość  rozważenia walorów  obiektu  i  wszystkich
aspektów  sprawy  oraz  —  jeśli  uznają  to  za  konieczne  —  walki  o  obiekt.  W  Polsce  urzędnik  władzy
terenowej  bierze  po  prostu  do  ręki  wydrukowaną  klasyfikację  i  natychmiast  jest  zorientowany,
po czym bez wahania feruje wyroki na obiekty niższych klas.

Konserwatorzy popełnili błąd — upowszechniając klasyfikację sprawili, iż o życiu zabytków mogą

decydować niefachowcy. W rezultacie — klasyfikacja jest szkodliwa i sprzeczna z Ustawą o ochronie
dóbr kultury! Nie ulega wątpliwości, że ta brzytwa w ręku profanów, pustoszących naszą ziemię z
zabytków, powinna zostać bezwzględnie zniesiona.

Daleki od ideału jest również rejestr zabytków polskich, co ma niebagatelny wpływ na zmniejszanie

się  ich  liczebności  —  zmniejszanie  piorunujące!  Rejestr  ów  zawiera  „około”  40  tysięcy  obiektów.  Już
samo  to  „około”  (sformułowanie  z  materiału  Ministerstwa  Kultury  i  Sztuki)  świadczy,  iż  rozeznanie
władz  konserwatorskich  w  powierzonej  im  dziedzinie  jest  kiepskie.  Generalny  mankament  rejestru  to
znowu dominujący fetysz monumentalności: przez nieuwzględnienie wielu obiektów drobnych, którymi
nasycony  jest  krajobraz  polski  i  które  są  tradycyjną  wizytówką  polskości  tego  krajobrazu,  rejestr  nie
stanowi  tamy  dla  inicjatyw  likwidacyjnych.  W  ciągu  dwudziestu  lat  liczba  zabytków  w  niektórych
województwach zmniejszyła się o ponad 50 procent!!! Dzięki temu pejzaż rodzimy ulega deprecjonują-
cym zmianom.

Celowo nie włączono do rejestru zabytków grupy IV, traktując tę grupę jako buforową. Nie włączone

zostały  wszystkie  zabytki  grupy  III  (...)  Można  by  zresztą  powiedzieć,  że  nie  jest  najgorzej,  gdyby
rzeczywiście  owe  zabytki  „buforowe”,  czyli  skazane  na  zagładę,  broniły  najcenniejszych
zarejestrowanych zabytków wyższych grup. Ale i tak nie jest — pod nóż idą dziesiątki zabytków grupy II
i nawet liczne zabytki klasy I (to jest o najwyższej wartości krajowej !) — dowodem czarna statystyka z
referatu  wygłoszonego  w  PAN-ie  14  grudnia  1972.  Czy  nie  byłoby  rzeczą  słuszną,  by  przynajmniej
najcenniejsze  zabytki  polskie  stały  się  integralną  częścią  Ustawy  —  wówczas  decyzje  o  ich  skreśleniu
mógłby podejmować wyłącznie Sejm PRL.

Innym rozwiązaniem mogłoby być nadanie większych uprawnień wojewódzkiej służbie

konserwatorskiej, to jest uniezależnienie jej od lokalnej władzy administracyjnej. Inaczej mówiąc: w nie
mniejszym  stopniu,  jak  nowej  Ustawy  o  ochronie  dóbr  kultury,  potrzebujemy  Ustawy  o...  ochronie
konserwatorów wojewódzkich. W odczuciu ogółu społeczeństwa wojewódzki konserwator zabytków to
wysoki  funkcjonariusz  państwowy  do  spraw  ochrony  dóbr  kultury.  W  rzeczywistości  jest  to  podległy
etatowo kierownikowi wydziału kultury Prezydium WRN urzędnik, którego zakres praktycznej ingerencji
w  sprawy  ochrony  zabytków  jest  nader  ograniczony  —  decyzje  w  sprawie  wojewódzkiej  polityki
konserwatorskiej zapadają o szczebel lub dwa wyżej od niego i są wydawane przez niefachowców.

Inteligentni konserwatorzy uciekają się w tej sytuacji do najprzedziwniejszych, często wręcz

humorystycznych,  wolt  tłumaczeniowych  przy  próbach  ratowania  zabytków,  korzystając  z
precedensowego  przykładu  Feliksa  Radwańskiego,  który  w  czasach  Rzeczypospolitej  Krakowskiej,  w
momencie  rozbierania  na  rozkaz  władz  murów  obronnych  grodu,  uratował  Bramę  Floriańską
argumentem,  iż  zburzenie  jej  i  otworzenie  w  ten  sposób  wylotu  ulicy  Floriańskiej...  wywoła  takie
przeciągi,  że  w  mieście  wybuchnie  epidemia  influenzy!  Dzisiaj  ufundowano  mu  za  to  tablicę
pamiątkową,  zaś  tłumaczenia  „a  la  Radwański”  są  na  porządku  dziennym.  Zjawisko  używania  innego
języka w gronie fachowym, a innego w rozmowach z władzami administracyjnymi, okazuje się niekiedy
najskuteczniejszą bronią konserwatorów. Tylko czy tak powinno być? (...)

Gdy w lipcu 1971 roku mówiłem w wywiadzie dla rzymskiego „Daily American” (18—19 VII 1971),

iż  Polska  przeznacza  na  ochronę  zabytków  większe  fundusze  (w  liczbach  względnych,  w  stosunku  do
budżetu  narodowego)  niż  niektóre  bogate  kraje  zachodnie,  redakcja  dziennika  opatrzyła  ten  fragment
wypowiedzi  tytułem:  „Kto  płaci  więcej?”.  Przez  przypadek  zawarta  w  tytule  gra  słów  idealnie
charakteryzuje istniejącą sytuację: Polska rzeczywiście płaci na zabytki więcej niż niektóre zamożniejsze
od  nas  państwa,  lecz  w  państwach  tych  zabytki  są  lepiej  traktowane.  W  konsekwencji  prowadzi  to  do
paradoksu — Polska płaci bolesną cenę za brak kultury użytkowania zabytków. Płaci więcej niż inni (...).

„PERSPEKTYWY” 15 marca 1973; „KULTURA” 22 czerwca 1975

Po baroku jeszcze coś było

Zwolennicy zabytków muszą dziś przekonać szerokie rzesze, iż zabytkowym nie jest jedynie

budownictwo od XVIII wieku wstecz. Architektura późniejsza, XIX-wieczna i z pierwszej ćwierci XX
wieku (neoklasycyzm, eklektyzm, secesja, modernizm etc), wciąż jeszcze nie ma formalnie rangi za-
bytku, jest często lekceważona i niszczona przy modernizacji miast (...)

Polska posiada wszystkie bez wyjątku typy wspomnianego budownictwa w najróżniejszych jego

odmianach. Niestety, twórczość budowlana tego okresu, którego dokonania architektoniczne oraz
inżynierskie stały się podstawą rozwoju współczesnego budownictwa, cierpi na macosze traktowanie (...)

Dopiero w ostatnich latach nauka polska zainteresowała się ową spuścizną, czego dowodem

konferencje.  Wszelako  zjazdy,  sympozja  i  konferencje  naukowe  są  dość  złudnym  przejawem  poprawy
złego  stanu  rzeczy,  albowiem  samym  gadaniem  nie  dokonano  jeszcze  niczego.  Za  pieniądze,  które
kosztuje  każda  z  tych  bezskutecznych  (zważywszy  liczbę  idealistycznych  postulatów,  których  nikt  nie
realizuje, i narzekań, którymi się nikt nie przejmuje) sesji, można by uratować niejeden zabytek.

Fakt, że walka o zabytki nowsze nie jest zbyt łatwa w sytuacji, gdy liczne rafy napotyka walka o

zabytki starsze. Niewątpliwie też duża ilość dokonań z okresu XIX wieku i ich merytoryczna
różnorodność są powodem szczególnej trudności ocen i klasyfikacji. Największą jednak trudność stanowi
bariera świadomości społecznej, w której to, co XIX-wieczne, nie jest zabytkiem, gdyż jest zbyt świeże,
zbyt bliskie, gdyż w tym się mieszka i pracuje. Barierę ową należy jak najszybciej przełamać.

Do niedawna secesja — użyjmy jej jako przykładu — budziła negatywne skojarzenia, i to nie tylko ze

względów klasowych („czynszowy”, „domy-studnie”), ale i estetycznych. Dopiero przed kilku laty
zaczęto na nowo odkrywać jej urodę, w całej Europie secesja stała się modna. Najpierw w odniesieniu do
architektury wnętrz, mebli, grafiki, malarstwa i bibelotów, a następnie budownictwa. Dzisiaj fachowcy w
wielu krajach klękają przed secesją.

Problemem wymagającym szczególnej uwagi są z e s p o ł y architektury XIX-wiecznej i z

początków  XX  wieku.  Budynek  secesyjny  dostrzegamy  bez  trudu,  jednakże  nie  wszyscy  wiedzą,  iż  na
skutek  długotrwałej  ewolucji  pojęcia    z  a  b  y  t  e  k    przez  określenie  to  rozumie  się  dzisiaj  już  nie
poszczególny  obiekt,  ale  całe  sprzężone  z  nim  otoczenie,  nawet  przyrodniczo-krajobrazowe.  Na  sesji
naukowej  w  Radomiu,  poświęconej  aktywizacji  małych  miast  i  osiedli  zabytkowych,  doc.  Wojciech
Kalinowski  słusznie  zauważył,  iż  w  odróżnieniu  od  zabytków  budownictwa,  które  są  zrozumiałe  i
uchwytne  nawet  dla  laika,  zabytkowe  układy  przestrzenne  mogą  być  w  pełni  docenione  jedynie  przez
fachowców z tej dziedziny. Stąd też tylko znikoma liczba zabytkowych układów przestrzennych wpisana
jest do rejestru zabytków, co (z prawnego punktu widzenia) utrudnia interwencje władz konserwatorskich
(...)

aden rodzaj budownictwa nie został tak źle potraktowany w rejestrze zabytków polskich jak

budownictwo wojskowe XIX stulecia. W rezultacie ta grupa zabytków (zabytków rzeczywistych, lecz nie
w sensie formalnoprawnym), o pierwszorzędnym znaczeniu dla naszej historii i historii Europy,
praktycznie nie jest objęta ochroną przez służbę konserwatorską. Tylko 10 procent fortyfikacji wymienio-
nego okresu zostało umieszczonych w rejestrze. Niedocenianie wartości tej spuścizny staje się naprawdę
palącym problemem, gdyż XIX-wieczna architektura obronna nagminnie idzie pod kilof (często stając się
„kamieniołomami” dla odzysku cegły!), a przecież jest to jedyny rodzaj budownictwa, który nie ma już
współczesnej kontynuacji i bezpowrotnie odszedł w przeszłość. Tym większa jego wartość zabytkowa.

Znaczenie naszego kraju jest tutaj ogromne. Trzeba sobie wreszcie uświadomić, że w żadnym innym

rodzaju  architektury  historycznej  nie  posiadamy  arcydzieł  o  wartości  światowej  i  tylko  jeśli  chodzi  o
fortyfikacje  XIX-wieczne jesteśmy  ewidentnym  numerem jeden  na świecie,  prawdziwym  Luwrem  tego
typu budownictwa. W Polsce przez niespełna 100 lat (począwszy od rozbiorów i wojen napoleońskich)
powstawały  umocnienia  czterech  największych  ówczesnych  potęg  kontynentu:  Francji,  Austrii,  Rosji  i
Prus.  Bieg  historii  zetknął  na  terenach  polskich  obiekty  czołowych  systemów  nowożytnej  fortyfikacji
(Modlin, Dęblin, Warszawa, Przemyśl, Kraków, Poznań, Zamość, Toruń, twierdze pomorskie i śląskie),
pozostawiając  nam  w  spadku  wprost  modelowy  obraz  jej  ówczesnego  rozwoju.  Polska  jest  więc

I ten tytuł pochodzi od redakcji („Polityki"), bez uzgodnienia z autorem.

To szatańskie słowo „rekonstrukcja”

Niewiele jest w międzynarodowym słowniku wyrazów, które wywołują tyle nieporozumień,

kłopotów, kłótni i kwasów, o znaczeniu często ponadnarodowym, co słowo  r e k o n s t r u k c j a,  w
każdym kraju duplikowane tłumaczeniem  o d b u d o w a.  Chodzi o odbudowę zabytków, a kłopoty ze
wspomnianym  terminem  ma  kilka  grup  zawodowych,  nie  tylko  konserwatorzy  zabytków  i  historycy
sztuki,  lecz  także  politycy  i  dziennikarze.  Jako  że  za  sprawą  tych  ostatnich  rzecz  cała  trafia  do  opinii
publicznej, zacznijmy od nich i od rodzimego podwórka.

Łamy naszej prasy oraz fale eteru duszą się wprost od kilku lat doniesieniami i rozważaniami na

temat ochrony i rewaloryzacji zabytków. Pisze i mówi każdy, kto umie pisać i mówić (a także kto nie
umie) i kogo chcą drukować i emitować, bo dziedzina wydaje się być łatwą i ogólnodostępną, a że jest do
tego modna — stała się największym żerowiskiem środowiska, publicystycznym eldorado. Efektem jest
ż

enująca (dla fachowca) komedia pomyłek, wynikająca z kompletnej u naszych publicystów i autorów

notek  agencyjnych  nieznajomości  podstawowych  niuansów  i  nawet  terminologii  zagadnienia.  Otóż  w
postępowaniu  z  zabytkami  istnieje  kilka  interwencji  technicznych,  jako  to:  konserwacja,  restauracja,
adaptacja, nowe uzupełnienia, przeniesienia, rekompozycja i rekonstrukcja (jej odmianą jest anastyloza).
Każda  z  nich  to  zupełnie  inny  rodzaj  pracy,  wszelako  polscy  dziennikarze  uczepili  się  jednego  słowa:
rekonstrukcja, i sądząc zapewne, że jest to termin uniwersalny, szermują nim na oślep, w odniesieniu do
wszystkiego, co się robi z zabytkami. „Zrekonstruowano zamek”, „przystąpiono do rekonstrukcji wieży”,
„wspaniale  zrekonstruowano  plafony  sali  balowej”,  „szeroko  zakrojony  program  rekonstrukcji  zespołu
staromiejskiego”,  „uwieńczona  sukcesem  rekonstrukcja  fresków”  etc,  etc.  Specjalista  od  ochrony
zabytków  lub  człowiek,  który  przynajmniej  zna  elementarną  terminologię,  czytając  te  bzdury  pęka  ze
ś

miechu albo klnie. Dla niego nazwanie .konserwacji plafonu lub restauracji wieży zamkowej

rekonstrukcją jest tym samym, czym dla lekarza określenie: „trepanacja wyrostka robaczkowego”.

Całe to dziennikarskie qui pro quo (charakterystyczne zresztą dla dyletantyzmu polskiego

dziennikarstwa)  jest  oczywiście  drobiazgiem  w  porównaniu  z  problemami  praktycznymi  związanymi  z
owym szatańskim terminem rekonstrukcja, który od co najmniej stu lat wywołuje moc namiętności. Cóż
to jest owa rekonstrukcja? Najlapidarniej i najprzystępniej tłumacząc laikowi jest to: reprodukcja zabytku,
odbudowa  obiektu  nie  istniejącego  już  kompletnie  lub  prawie  kompletnie  zniszczonego.  Od
wspomnianych stu lat, to jest od chwili, gdy przeciwnik tzw. stylowych rekonstrukcji sławnego Viollet-
le-Duca,  włoski  konserwator  Camillo  Boito,  zaczął  kłaść  podwaliny  pod  współczesne,  obowiązujące
dzisiaj  zasady  postępowania  z  zabytkami  architektury,  rekonstrukcja  z  roku  na  rok  stawała  się  coraz
bardziej  znienawidzonym  przez  świat  nauki  i  sztuki  dzieckiem  ochrony  zabytków,  aż  w  końcu  została
uznana za bękarta i wyrzucona za burtę ochroniarskiego galeonu. Podstawowy zarzut wobec niej brzmi:
rekonstrukcja, która nie jest w stanie wskrzesić autentycznej substancji zniszczonego zabytku, a jedynie
przypomnieć  jego  formę,  to  tworzenie  bezwartościowych  makiet  zabytków  w  skali  1:1.  Oto  kilka  z
licznych, wyrażanych współcześnie opinii na ten temat:

„Historyk sztuki, gdy uprzytomni sobie istotny charakter dzieła sztuki, może uniknąć wielkiej ilości

błędów  poświęcając  się  ochronie  zabytków  i  może  skutecznie  bronić  ich  substancji  przed
rozpowszechnionymi  i  łatwymi  tendencjami  zmierzającymi  do  tak  zwanych  rekonstrukcji,  które
niesłusznie  identyfikuje  się  z  konserwacją  zabytków.  Siła  i  moc  dzieła  sztuki  żyje  w  jego  substancji
materialnej  (...),  jej  niszczenie  niszczy  więc  najistotniejszy  sens  dzieła  sztuki  i  zamienia  wciąż  żywy
przekaz  naszych  przodków,  przekaz  urągający  ich  śmierci,  na  pustą  formę,  będącą  tylko  cieniem
autentyku,  na  nagrobek  wystawiony  w  miejsce  żywego  dzieła”  (Ksawery  Piwocki  —  „Sztuka  żywa.
Szkice z teorii i metodyki historii i sztuki”, Wrocław 1970).

„Rekonstrukcja — przedsięwzięcie często ogromne i od strony technicznej wysoce godne podziwu —

nie ma nic wspólnego z tym, co nazywamy ochroną zabytków czy konserwatorstwem” (Walter Frodl —
„Wartościowania zabytków. Pojęcia i kryteria”, wydanie polskie: Warszawa 1966).

„Problem odbudowy zniszczonych zabytków jest szczególnie złożony. Już sam fakt podejmowania

takich akcji budzi wśród teoretyków historii sztuki poważne wątpliwości. Uważają oni, że odbudowa
może zastąpić utracony obiekt tylko w bryle, natomiast nie może mu przywrócić jego indywidualnej
oryginalności i autentyzmu, choćby z uwagi na to, że prace budowlane i wykończeniowe wykonane przez

współczesnych specjalistów, nawet doskonałe pod względem technicznym i estetycznym, nie oddadzą ani
ducha twórcy, ani śladów pracy rzemieślniczej minionego okresu” (Władysław Borusiewicz —
„Konserwacja zabytków budownictwa murowanego”, Warszawa 1971).

„W efekcie takiego działania (rekonstrukcji — przyp. W.Ł.) uzyskujemy obiekt przypominający

zniszczony zabytek, a różniący się od niego brakiem autentyzmu. Konserwacja zabytków jako nauka
uważa, że obiekt taki nie jest już zabytkiem” (Olgierd Czerner — „Rozważania konserwatorskie”,
Wrocław 1973).

Anatema, która została rzucona przez świat ochrony zabytków na rekonstrukcję i która swoje prawno-

definicyjne usankcjonowanie znalazła w międzynarodowej konstytucji ochrony i konserwacji zabytków,
Karcie Weneckiej („Wszelkie prace rekonstrukcyjne będą musiały być z góry wykluczone” — fragment
art.  15),  miała  być  rzeczą  bezsporną  i  wydawało  się,  że  tak  też  będzie.  Jednakże  bardzo  wcześnie
pewność ta została zachwiana — gdy w pierwszych latach naszego stulecia wystąpił problem kampanili
San Marco w Wenecji. Mając osłabioną konstrukcję wieża ta runęła. Włosi rozumieli, że z purystycznego
punktu  widzenia  w  postępowaniu  z  zabytkami,  to  jest  chcąc  pozostać  w  zgodzie  z  tymi  samymi
prawidłami,  które  sami  sformułowali  dla  całego  świata  —  nie  powinni  odbudowywać  wieży.  Zdawali
sobie  jednak  sprawę  również  z  tego,  że  jeśli  się  jej  nie  odbuduje,  wówczas  kolosalnemu  zeszpeceniu
(drastycznemu okaleczeniu charakteru zabytkowego) ulegnie przepiękny plac św. Marka, nazwany przez
Napoleona „salonem Europy”. I odbudowali dzwonnicę.

Rekonstrukcja kampanili San Marco była dla wielu purystów szokiem, powszechnie jednak

zaakceptowano  decyzję  Włochów jako  wyjątek  potwierdzający  regułę.  Podstawą  do  tej  akceptacji  była
nie tyle wartość artystyczna zniszczonego obiektu, bo przy takim rozumowaniu można by odbudowywać
wszystko, co tylko się zapragnie, tłumacząc to wyjątkową cennością obiektów, ile względy o charakterze
urbanistycznym. Biorąc pod uwagę samą tylko dzwonnicę — jej zreprodukowanie było najzwyklejszą re-
konstrukcją, a więc działaniem z punktu widzenia prawideł nagannym. Gdy jednak spojrzało się na rzecz
szerzej,  to jest  na  cały  plac  San  Marco,  okazywało  się,  że  odbudowa  wieży  (jego  akcentu  pionowego)
była  tylko  odtworzeniem  fragmentu  pewnej  integralnej  całości  zabytkowej,  a  więc  w  kategoriach
urbanistycznych  restauracją!  Tylko  że  kategorie  te  nie  były  jeszcze  wówczas  rozpatrywane  w  świecie
ochrony zabytków, nie operowano tak dużą skalą — pojęcie zabytku ograniczało się do poszczególnych
obiektów, co nie mogło trwać długo.

Z biegiem czasu pojęcie zabytek zostało rozszerzone — zaczęto przez nie rozumieć nie tylko

pojedynczy obiekt, lecz także wszystko, co go otacza i współpracuje z nim (to, co wraz z nim tworzy
wartość historyczną i estetyczną). Dzisiaj jest to już nie tylko otoczenie architektoniczne, ale także
ś

rodowisko przyrodnicze, nawet niebo! (najlepszy przykład mamy w Warszawie, gdzie drapiące chmury

budynki, które postawiono w tle Starego Miasta, zeszpeciły jedną z najpiękniejszych zabytkowych
panoram Europy).

Problemy skali urbanistycznej, retroaktywnie usprawiedliwiające w pełni m.in. rekonstrukcję

kampanili San Marco, zostały po raz pierwszy opracowane w definicjach i zasadach w opublikowanej w
roku  1974 „Propozycji nowej  wersji  Karty  Weneckiej” (A. Gruszecki  i  W.  Łysiak  z Instytutu  Podstaw
Rozwoju Architektury PW). W dokumencie tym rozgraniczono także różne rodzaje odbudów, uznając, że
„niezwłoczne odtworzenie ostatniej fazy zabytku (sprzed jego zniszczenia w wyniku działań wojennych
bądź  katastrofy),  który  istnieje  jeszcze  w  świadomości  żyjącego  pokolenia  i  ma  zachowaną  poważną
część  substancji  historycznej”,  jest  czymś  słuszniejszym  niż  całkowicie  naganne  „odtworzenie  jednej  z
faz rozwojowych obiektu historycznego, który nie istnieje już w świadomości żyjącego pokolenia i nie
ma zachowanych jego reliktów bądź ilość ich jest nieznaczna”.

Nie jest przypadkiem, że cytowany dokument został sformułowany przez Polaków, albowiem polskie

dzieje  (długa  niewola  narodowa  i  liczne  zniszczenia  wojenne)  zupełnie  odmiennie  niż  dzieje  innych
narodów  —  najbardziej  zasłużonych  przy  wypracowywaniu  zasad  konserwatorskich  (Włochy,  Francja,
Austria  i  Wielka  Brytania)  —  kształtowały  nasze  doświadczenia  w  postępowaniu  z  architektoniczną
spuścizną narodową. W ciągu 200 lat znęcano się nad naszymi zabytkami z taką zajadłością, że całkowita
rezygnacja z rekonstrukcji, przynajmniej najcenniejszych, symbolicznych dla narodu obiektów, była zbyt
trudna  do  przyjęcia.  Co  prawda  pierwsze  polskie  zasady  konserwatorskie,  sformułowane  na  przełomie
XIX  i  XX  wieku,  pozostawały  w  pełnej  zgodzie  z  najbardziej  postępowymi  tendencjami  (zasada
podstawowa:  konserwacja,  czyli  drobne  bieżące  naprawy,  pozwalające  utrzymywać  obiekt  w  dobrym

stanie), gdy jednak wypłynął problem Wawelu — wybitny polski historyk sztuki i konserwator zabytków;
Stanisław Tomkowicz, oświadczył w roku 1908 publicznie: „Wszakże zasada ta (niedopuszczalność
rekonstrukcji — przyp. W.Ł.), słuszna i zdrowa, musi ulegać pewnym modyfikacjom w zastosowaniu
praktycznym”.

Od „modyfikacji zasad” do pełnej akceptacji rekonstrukcji było już stąd bardzo blisko. Momentem

przełomowym stała się I wojna światowa, gdy kilka frontów przewaliło się przez ziemie polskie niczym
zabytkożerczy  walec  i  zostawiło  morze  ruin.  Już  w  trakcie  działań  wojennych,  w  roku  1915,
zdesperowane  Towarzystwo  Opieki  nad  Zabytkami  Przeszłości,  nie  oglądając  się  na  kanony,  wydało
odezwę  z  następującym  sformułowaniem:  „Budowle  mogą  być  odbudowywane  historycznie,  tj.
rekonstruowane  w  całości  w  ich  poprzednim  wyglądzie  przed  zniszczeniem”.  Druga  część  tego
sformułowania:  „tylko  w  takim  wypadku,  gdy  są  po  temu  poważne  względy  natury  artystycznej  i
pamiątkarskiej”,  mogła  być  nie  tyle  klapą  ograniczającą  masowość  rekonstrukcji,  ile  wytrychem  do
pełnej w tym względzie dowolności, co jednak — na szczęście — nie nastąpiło.

Zupełnie inaczej ukształtowała się sytuacja po II wojnie światowej, w której kolosalne zniszczenia

polskich  zabytków  nie  były  już  konsekwencją  li  tylko  samej  obiektywnej  furii  wojennej,  lecz  często
premedytacji  o  charakterze  politycznym.  W  innych  krajach  zabytki  też  legły  w  gruzach,  co  musiało
spowodować spore zamieszanie w świecie konserwatorskim, albowiem do owego czasu reguły ochrony
zabytków  zostały  bardzo  uściślone  i  kategorycznie  wykluczały  możliwość  odbudowy.  Z  jednej  strony
zasady, z drugiej ogrom zniszczeń. Nie wiedziano, na co się zdecydować, trwały gorące dyskusje i spory.
Decyzję podjęła Polska.

Nikt nie miał do tego większego prawa, gdyż do żadnego innego narodu nie odnosiły się bardziej niż

do  Polski  słowa  Hitlera:  „Zniszczyć  kulturę  narodu  —  to  znaczy  zniszczyć  sam  naród”,  i  w  żadnym
innym  kraju  „nadludzie”  spod  znaku  swastyki  nie  przeprowadzili  planowej,  „naukowo”  przygotowanej
akcji eksterminowania zabytków. Poza setkami pojedynczych zabytków, zniszczone zostały w 60 — 90
procentach  zabytkowe  zespoły  staromiejskie  Warszawy,  Gdańska,  Poznania,  Wrocławia,  Szczecina,
Olsztyna,  Opola,  Głogowa,  Elbląga,  Stargardu,  Malborka,  Kołobrzegu,  Koszalina,  Braniewa,  Pyrzyc,
Pyskowic,  Raciborza  i  innych  miast.  Widząc  to,  Polacy  uznali,  że  nie  odbudować  przynajmniej
najcenniejszych zabytków znaczyłoby pozwolić, by zatriumfowało hitlerowskie barbarzyństwo. Dlatego
też na Ogólnopolskiej Konferencji Historyków Sztuki, w roku 1945 w Krakowie, sformułowano program
działania w następujących słowach:

„Znaczenie zabytków przeszłości dla narodu jaskrawo uwypukliły doświadczenia ostatnich lat, kiedy

Niemcy, pragnąc zniszczyć nas jako naród, burzyli pomniki naszej przeszłości. Bo naród i pomniki jego
kultury  to  jedno.  Z  tej  politycznej  tezy  wynikają  zasadnicze  wnioski,  nie  zawsze  zgodne  z  naukowym
poglądem.  Nie  mogąc  zgodzić  się  na  wydarcie  nam  pomników  kultury,  będziemy  je  rekonstruowali,
będziemy  je  odbudowywali  od  fundamentów,  aby  przekazać  pokoleniom,  jeżeli  nie  autentyczną,  to
przynajmniej dokładną formę tych pomników pamięci (...) Zabytki bowiem nie są potrzebne wyłącznie
dla  smakoszów,  ale  są  to  sugestywne  dokumenty  historii  w  służbie  mas.  Wyzbyte  wartości
starożytniczych, będą nadal pełniły służbę dydaktyczną i emocjonalno-architektoniczną. Wymowa kształ-
tu architektonicznego jest niezależna od tego, kiedy go wykonano”.

Zgodnie z powyższym, puszczono w ruch machinę rekonstrukcji, poczynając od Starego Miasta w

Warszawie. Ówczesny generalny konserwator zabytków, prof. Jan Zachwatowicz, mówił: „Rozumiemy
dobrze jedyną wartość obiektów w ich autentyczności. Nie łudzimy się i nie chcemy nikogo łudzić, że
rekonstruowany obiekt zabytkowy ma wartość zabytku. Doświadczenie nasze wskazuje jednak, że
istnieje możliwość odtworzenia charakteru pewnych całości urbanistycznych, placów i ulic lub sylwety
zespołu”.

Wywiązała się na ten temat międzynarodowa dyskusja, padły głosy krytyczne. Ważyły się: na jednej

szali akademizm konserwatorski, na drugiej, polskiej, argument o potrzebie podtrzymania siły duchowej
narodu  przez  zwrócenie  mu  jego  zabytków.  Wówczas  to  polscy  naukowcy  użyli  terminu  „dowód
osobisty”.  Na  pytanie,  dlaczego  lekceważąc  zasady  konserwatorskie  rekonstruujemy,  odpowiedzieli:
„Jeśli  nikczemna  ręka  skradnie  i  zniszczy  dowód  osobisty  tożsamości  obywatela,  idzie  on  po  nowy  i
otrzymuje go!”. Najzagorzalszych krytyków zaprosiliśmy do kraju. Wielu z nich było zauroczonych, w
prasie  zachodniej  zaczęły  się  ukazywać  artykuły  pełne  gorącego  poparcia  dla  polskich  inicjatyw.
Najciekawszą  była  wszakże  opinia  sławnego  dzisiaj  pisarza,  Gabriela  Garcii  Marqueza,  który

zwiedziwszy  odbudowywaną  warszawską  Starówkę  napisał  o  tym  w  wychodzącym  w  Bogocie
magazynie  „Cromos”,  chwaląc  nas,  jednakże  nie  bez  nutki  subtelnej  ironii:  „Osobliwe  jest  to  miasto,
które zrobiono na podstawie fotografii. Średniowieczne uliczki pachną świeżą farbą. Czterechsetletnie fa-
sady  nie  są  jeszcze  wykończone.  Na  rusztowaniach  pracują  malarze  urodzeni  w  roku  1925,  kładąc
ś

cienne malowidła, które z dnia na dzień będą miały 300 lat”.

Liczyły się jednak opinie specjalistów. Jeden z najznakomitszych, austriacki profesor Walter Frodl,

powiedział wówczas o warszawskim Starym Mieście: „Jest rzeczą zrozumiałą, że ten rodzaj odbudowy
wywiera fascynujące wrażenie. Nawet przeciwnicy tej metody zostali przekonani, kiedy stanęli przed
nowo wzniesionymi budowlami”.

W rezultacie cała Europa, wzorując się na Polakach, podjęła na szeroką skalę przedsięwzięcia

rekonstrukcyjne.  Francuzi  odbudowali  Saint-Malo,  Włosi  Monte  Cassino,  Rosjanie  Carskie  Sioło  pod
Leningradem  itd.  Celowo  też  wstrzymano  aż  do  roku  1964  opracowanie  Karty  Weneckiej,  która
ostatecznie  i  bezwyjątkowo  zabroniła  odbudów,  by  dać  czas  na  zakończenie już  rozpoczętych.  Uznano
dwa pierwsze powojenne dziesięciolecia za okres wyjątkowy, nie podlegający regułom. Po nim wróciła,
jeszcze ostrzejsza niż przedtem, anatema na rekonstrukcję. Zdaniem polskich naukowców (nie wszędzie
podzielanym),  spod  anatemy  tej  uchyla  się  Zamek  Królewski  w  Warszawie.  Jeśli  bowiem  cały  świat
zaakceptował  wyjątkowość  dwóch  powojennych  dekad  (przymknięcie  oczu  na  zasady,  dopuszczenie
rekonstrukcji),  to  powinien  również  zaakceptować  odbudowę  Zamku  Warszawskiego,  który  miał  być
wskrzeszony  razem  z  całą  Starówką,  w  tym  samym  czasie.  Niefortunna  decyzja  wstrzymania  tej
realizacji,  odblokowana  po  niespełna  ćwierćwieczu,  mocno  opóźniła  odbudowę  Zamku,  lecz  w  tej  sy-
tuacji  należy  uważać,  iż  jest  to  powojenna  odbudowa  z  poślizgiem  czasowym  zawinionym  nie  przez
konserwatorów,  lecz  polityków.  Inaczej  mówiąc:  Zamek  Królewski  przeniósł  w  nasze  lata  owe
wyjątkowe zasady (a raczej odstępstwo od zasad) tamtego okresu.

Wziąwszy powyższe pod uwagę — czemuż to ozdobiłem termin „rekonstrukcja” przymiotnikiem

szatańska? Otóż przed kilkoma laty wydawało się rzeczą oczywistą, iż odbudowa Zamku Warszawskiego
—  jedynego  integralnego  elementu  Starego  Miasta  jeszcze  nie  odbudowanego  —  nie  stanie  się  źle
zrozumianym precedensem dla innych, niczym już nie usprawiedliwionych rekonstrukcji kubatur zabyt-
kowych. Tak być powinno chociażby z prostego szacunku dla wyjątkowych motywów i wyjątkowej rangi
tamtego przedsięwzięcia. Tak się jednak nie stało. Nieprzerwanie od 30 lat wznosimy, ostatnio z coraz
większym natężeniem, bezwartościowe reprodukcje zabytków, a także setki „upiększeń” (hełmy, wieże,
wykusze, wnętrza etc.) zabytków autentycznych w kształcie, jakiego one nigdy w historii nie posiadały
(notabene  Zamek  Królewski  też  nie  jest  od  tego  wolny).  Albowiem  nieodrodnym  dzieckiem  bękarta
rekonstrukcji jest „twórcza fantazja” rekonstruktorów, radosna i niepohamowana, wynikająca m.in. z ich
autorskich ambicji (rekonstruktor nie chce być tylko kopistą — chce być ostatnim w łańcuchu  t w ó r c ó
w  zabytku) i z tego, że w większości przypadków nie sposób, z braku pełnych źródeł, odtworzyć wiernie
kształtu  historycznego.  Wymyśla  się  więc  brakujące  fragmenty  i  tak  mnożą  się  pseudozabytkowe
„Disneylandy”.  Co  gorsza,  na  niektórych  uczelniach  (np.  krakowski  Wydział  Architektury,  prof.  Zin)
wychowuje się w tym duchu młodą kadrę specjalistów, a to z punktu widzenia prawidłowej konserwacji
zabytków  jest  już  —  excusez  le  mot  —  działalnością  deprawacyjną.  W  jej  efekcie  grozi  nam  wybudo-
wanie,  przez  tak  wyedukowanych  projektantów  „obiektów  historycznych”,  trzeciej  Polski  —  Polski
bajkowych  makiet  udających  zabytki  i  zabytków  odartych  z  autentycznego  charakteru  przez  duże
rekonstrukcyjne uzupełnienia!

Jako że rekonstrukcja to podnoszenie zabytku z ruiny (kompletnej lub częściowej) — problem ruiny

jest  w  omawianym  temacie  zagadnieniem  wielce  istotnym.  Niestety  —  w  Polsce  ruina  to  termin
wzbudzający w następstwie zniszczeń wojennych określone, negatywne, skojarzenia. Uważamy ją za coś
hańbiącego.  I  to  właśnie,  w  połączeniu  ze  zjawiskiem  zalewu  rekonstrukcji,  wywołuje  rodzaj  masowej
psychozy,  polegającej  na  uznawaniu  za  prawidłową  reprodukcję  zabytków,  przy  równoczesnym
negowaniu wartości ruiny. Musimy wreszcie zrozumieć, że ruina powstała z rozkazu Hitlera (np. Zamek
Królewski),  w  której  przypadku  pożądana  była  odbudowa,  jest  czymś  zupełnie  innym  niż  ruina
historyczna, którą oglądali nasi przodkowie od dziesiątków lub setek lat i która  s t a n o w i  z a b y t e k
w ł a ś n i e   j a k o   r u i n a ! Jej substancję zabytkową, która jest „niepowtarzalnym nosicielem faktury
pierwotnej dzieła” (prof. K. Piwocki), musimy — tak jak się to robi w wielu krajach — uszanować. Jest
to naczelnym hasłem prawdziwej konserwacji zabytków. My zaś, miast — jak Anglicy, Francuzi, Czesi i

inne nacje — konserwować ruiny i czynić z nich romantyczną „biżuterię” krajobrazu (tak zrobiliśmy z
zamkiem w Ogrodzieńcu i z kościołem w Chojnie, które są w Polsce wyjątkami potwierdzającymi
regułę), albo pozwalamy im sczeznąć zupełnie, albo odbudowujemy je do połysku, aż po kogutka na
szczycie najwyższej wieży.

Ta nasza miłość do rekonstrukcji nie musiałaby się wydawać arcygrzeszną ludziom mojego pokroju,

gdyby tylko łamała zasady konserwatorskie w sytuacji pełnego zabezpieczenia autentycznych zabytków.
Sytuacja jednak wygląda tak, że większość tych ostatnich nie może się doczekać ratunku i liczba ich, przy
wydatnej  pomocy  warunków  atmosferycznych,  zmniejsza  się  z  roku  na  rok.  Wali  się  Kraków,  giną
dworki,  butwieją  wiatraki,  rozsypują  się  zamki  —  bo,  zamiast  na  prawidłowe  interwencje  konserwa-
torskie,  większość  przeznaczonych  na  ochronę  zabytków  pieniędzy  i  mocy  przerobowych  lokujemy  w
makietach zabytków, w rekonstrukcjach! Często odczekujemy beztrosko, aż nie konserwowany zabytek
ulegnie  zagładzie,  po  czym  go  z  zapałem  odbudowujemy.  Czyż  nie  powinniśmy  najpierw  uratować
prawdziwych zabytków a dopiero potem, choćby za sto lat, stawiać sobie kopie? Powinniśmy, ale robimy
inaczej. I dlatego rekonstrukcje są rzeczą z gruntu niemoralną — każda z nich jest wyrokiem śmierci dla
sporej liczby autentycznych zabytków, dla których ratowania nie starcza funduszy!

Przed laty prof. Piwocki przestrzegał: „Niebezpieczeństwo polega na tym, że praktyka ta stwarza

pokusy beztroskiego omijania konieczności ochrony samej substancji zabytkowej dzieła, i to nie tylko z
przyczyn ekonomicznych czy technicznych, ale także z beztroski i wygodnictwa”. Słowo stało się ciałem
—  nagminną  dzisiaj  praktyką,  łatwizną,  na  którą  idą  polskie  przedsiębiorstwa,  jest  celowe  rozbieranie
istniejącego  autentyku  przeznaczonego  do  konserwacji  i  jego  natychmiastowe  odtwarzanie,  albowiem
rekonstrukcja  (nowa  budowa)  jest  wygodniejsza  od  pieczołowitej  konserwacji  substancji  zabytkowej!

Czyż to nie barbarzyństwo!?

W krajach zachodnich i zwłaszcza w kuluarach UNESCO te wątpliwe osiągnięcia „polskiej szkoły

rekonstrukcji zabytków” (funkcjonujące w Europie szydercze określenie) spotyka ostra, zjadliwa krytyka.
To, że jest ona słuszna, to jedna strona medalu. Drugą stroną są niezbyt czyste rączki i sumienia
krytyków. Albowiem zawarte w Karcie Weneckiej kanony postępowania z zabytkami, których tak bronią
eksperci zachodni i dostojnicy UNESCO, są po cichu przez nich samych w najbardziej bezwstydny pod
słońcem sposób gwałcone. Cichcem dokonuje się rekonstrukcji w całej Europie (fakt, że nie tak wielkich
kubaturowo jak nasze), a już to, co robi na innych kontynentach arcystrażnik prawidłowej ochrony
zabytków, UNESCO, woła wprost o pomstę do nieba.

UNESCO, ta szlachetna i nadęta ponadnarodowa instytucja kulturalna, która podobnie jak FAO gros

swych  funduszy  przeznacza  na  utrzymywanie  scentralizowanej  biurokracji,  wydawanie  publikacji,
których  nikt  nie  czyta,  i  na  ogół  zbędne  konferencje  i  podróże,  stała  się  od  kilku  lat  płaszczyzną
rozgrywek,  wśród  których  dominują  naciski  polityczne  i  dyskryminacja  polityczno-rasowa.  Począwszy
od nieżyjącego Andre Malraux, poprzez Heinricha Bolla i Stephena Spendera, aż po Komitet Laureatów
Nagrody Nobla, tysiące artystów i intelektualistów świata publicznie zadeklarowało bojkot UNESCO aż
do chwili, gdy zacznie się ono zachowywać przyzwoiciej.

Jeśli chodzi o ochronę zabytków, to postępowanie UNESCO nosi — jakżeby inaczej — hasło zawarte

w owym szatańskim słowie „rekonstrukcja”. Z wielu przykładów podam dwa najsławniejsze. UNESCO-
wskie  przedsięwzięcie  opatrzone  kryptonimem  „Tunis-Kartagina”  przewiduje  częściową  rekonstrukcję
starożytnego miasta (miasta!), przy czym Francuzi pragną zrekonstruować najstarszą Kartaginę, punicką,
a  Włosi  Kartaginę  rzymską,  z  czym  Francja  za  żadne  skarby  nie  chce  się  zgodzić  („Byłoby  to  uświę-
ceniem symbolu imperializmu rzymskiego!”). Obrzucający się epitetami panowie zupełnie zapomnieli o
zasadach konserwacji zabytków i szermują wyłącznie argumentami politycznymi. Czymś jeszcze bardziej
pikantnym  jest  fakt,  iż  UNESCO,  nieprzejednany  obrońca  tych  zasad  i  bezkompromisowy  krytyk
polskich rekonstrukcji, naciskana przez polityków i rekinów przemysłu turystycznego, finansuje (w  grę
wchodzą  miliardy  dolarów)  obecnie  gigantyczną  rekonstrukcję  całego  Babilonu!  Zreprodukowano  już
ś

wiątynię boginii E-Mach oraz część pałacu Nabuchodonozora i murów obronnych. Prace potrwają 15

lat. W pierwszych reportażach dziennikarze, nie będący wcześniej przeciwnikami rekonstrukcji, określili
powstającą megamakietę mianem „jarmarczna tandeta”.

Ale Babilon to nie nasze zmartwienie, martwmy się o własne zachwaszczone rekonstrukcjami

Patrz artykuł „Sposób na zabytki" w tym samym rozdziale.

Przekupcie mafię, a Wenecja będzie uratowana

(...) Powódź z 1966 roku była kroplą, która przepełniła czarę bierności. Rząd włoski za

pośrednictwem swej delegacji zwrócił się wówczas do UNESCO z prośbą o pomoc dla ginącego miasta.
W tym samym dniu, w którym Włosi wyciągnęli ręce do świata, Konferencja Generalna UNESCO
uchwaliła rezolucję inicjującą międzynarodową kampanię ratowania Miasta Dożów przed zgonem.
Przyczyny, dla których Wenecja umiera, są następujące:

„Acque alte” — tzw. wysokie wody, okresowe zjawisko przyboru morza spowodowane czynnikami

astronomicznymi (przypływy), atmosferycznymi (sirocco) i hydrodyna micznymi (wahania poziomu wód
Adriatyku i prądy morskie). Zalewając Wenecję wysokie wody codziennie urywają jakiś procent
odporności Perły Adriatyku.

Względy geologiczne. Co stulecie kora ziemska podnosi swą temperaturę o 0,1 stopnia Celsjusza.

Skutkiem tego co 10 lat wzrasta o 11 mm poziom mórz zasilanych przez topniejące lodowce. Rejon
Adriatyku podlega także ruchom tektonicznym, z powodu których ląd między Triestem a Wenecją
obniżył się przez ostatnie 40 lat o ponad 10 cm.

Przemysł — chemikalia w wodzie morskiej. Wenecja to nie tylko wyspy. Jej częścią są również

położone na wybrzeżu: nowe miasto Mestre oraz Marghera, największy włoski port naftowy i centrum
przemysłu chemicznego. Żrące ścieki spływają do laguny, niszcząc florę i faunę podwodną i nadgryzając
fundamenty zabytkowych budowli (większość z nich oparta jest na drewnianych palach).

Przemysł — chemikalia w powietrzu. Mestre i Marghera są także winne weneckiego air-pollution.

15  tys.  ton  zagęszczonego  kwasu  siarkowego  wypluwanego  rocznie  przez  przemysł,  w  połączeniu  z
wilgotnym  i  słonym  powietrzem  morskim,  stwarza  mieszankę  masakrującą  zabytki  miasta.  „Rak”
kamienia i metalu. Pleśnieją freski, kruszą się tynki, rozkładają zaprawy, posągi (np. na bazylice S. Maria
delia  Salute  i  w  Pałacu  Dożów)  zamieniają  się  w  trędowate  kaleki,  nie  ostaje  się  nawet  brąz  słynnych
koni z bazyliki S. Marco.

Przemysł — studnie. Jednym z powodów pogrążania się Wenecji jest osiadanie gruntu na skutek

wypompowywania wód podskórnych. Katastrofą stało się kopanie potężnych ujęć słodkiej wody przez
ośrodek przemysłowy. W samej Margherze pracuje ponad 70 wielkich studni maszynowych.

Przemysł — osuszanie bagien. Jak stwierdzono: drastyczne zwiększenie częstotliwości

występowania acque alte nastąpiło od roku 1933, a więc od czasu osuszenia bagnisk pierwszej strefy
przemysłowej. Problem osuszania bagien ma kapitalne znaczenie dla sytuacji miasta. Od stuleci woda
morska dostająca się do laguny była w swym nadmiarze pochłaniana przez barene (gąbczaste trzęsawiska
na lądzie stałym). Od kilkudziesięciu lat ta naturalna równowaga ulega zachwianiu — Marghera „połyka”
wybrzeże osuszając kolejne połacie bagien.

Przemysł — destrukcja mierzei. Na domiar złego przerwana została mierzeja, tarcza miasta od

strony morza. Dla zwiększenia rangi i obrotów portu przemysłowego, między Marghera a Malamocco
wybudowano potężny kanał przecinający mierzeję i lagunę — mogą nim wpływać tankowce o
wyporności 50 tys. ton. Przez wytworzoną w ten sposób „dziurę” wlewa się wysoka fala adriatycka, która
nie znajdując ujścia w osuszonych barene, uderza z całą siłą w miasto.

Inne przyczyny. Jest ich wiele, mniej lub bardziej poważnych. Bestialskie poczynania turystów,

produkcja trawienna weneckich gołębi (w ich kale również zawarte są związki niszczące zabytki),
zastępowanie tradycyjnych gondoli wiosłowych motorówkami (fale wywoływane śrubami osłabiają mury
budowli) i wreszcie głupota władz miejskich (np. zainstalowanie boiska do koszykówki w jednej z sal
klasztoru Miłosierdzia, pełnej XVI-wiecznych fresków!).

Oto bilans efektów wszystkich wyżej wymienionych czynników: w wyniku działania wody (od dołu)

i smogu (od góry) Wenecja traci rocznie 6 proc. rzeźb marmurowych, 5 proc. fresków, 3 proc. obrazów i
2  proc.  malowideł  na  drewnie.  Bezpośredniemu  zagrożeniu  podlega  450  spośród  900  pałaców,  200
spośród 324 obiektów sakralnych i 147 światowej sławy obrazów. Znikają jeden po drugim przepyszne
ogrody  założone  w  XVI  wieku,  a  tysiące  zawilgoconych  domów  mieszkalnych  znajduje  się  na  skraju
ruiny.  Łącznie,  aż  połowa  wszystkich  budowli  weneckich  zbliża  się  już  do  tego  stanu,  jaki  nazywamy
ruiną!

Do końca stulecia Wenecja utraci co najmniej połowę mieszkańców. Emigrują głównie młodzi (do

Mestre i Marghery) oraz bogaci (do Mediolanu i Turynu), jak szczury z okrętu, który rzeczywiście tonie.
Pozostaje biedota, gnieżdżąca się w budynkach, których zabytkowość polega także na tym, że 90 proc. z
nich nie ma co., a 74 proc. nie posiada nawet łazienki.

„Wszystko jest zwrócone przeciwko nam — mówi młody wenecjanin reporterowi tygodnika „Epoca”

— wszystko! Ożeniłem się teraz i chciałem pozostać w moim mieście, ale nie udało mi się, nie znalazłem
godziwego mieszkania. A przecież domy są, mówi się nawet, że mają budować nowe. Tylko że nie dla
nas, dla miliarderów, którzy chcą mieć swoje apartamenty w Wenecji, bo to teraz takie modne!”

Te nowe planowane domy, o których „mówi się”, to jedna z wielu weneckich afer. Okazuje się, że

pod  naciskiem  „majętnych  ludzi  i  przedsiębiorstw”  władze  miasta,  zamiast  kompleksowo  ratować
Wenecję,  zamierzyły  podzielenie  jej  na  strefy:  A  (centrum,  wokół  placu  św.  Marka,  pod  ochroną)  i  B
(teren  obrzeżny,  „wyburzany  stosownie  do  potrzeb”  i  zabudowywany  nową  architekturą).  Wizja  tego
„nowoczesnego  lunaparku”  wywołała  wściekłość  społeczeństwa.  Przewodnicząca  walczącej  z  owym
planem organizacji Venezia Nostra: „Stary historyczny ośrodek otoczony wysokościowymi hotelami —
to wstrząsa sumieniem każdego patrioty!”

Wenecja dostarcza wielu innych jeszcze powodów do wstrząsów sumienia, albowiem nieustannie

mnożą się w niej skandale korupcyjne i kryminalne afery związane z pomocą całego świata dla tonącego
cudu urbanistyki. Formy międzynarodowej pomocy zostały omówione w Wenecji w lipcu 1969 roku, w
trakcie  obrad  Międzynarodowego  Komitetu Doradczego  do  spraw  Wenecji.  Postulaty Komitetu  zostały
przedstawione  na  83  sesji  Rady  Wykonawczej  UNESCO,  z  której  inicjatywy  rozpoczęto  wielką  akcję
propagandową  na  całej  kuli  ziemskiej.  I  z  całego  globu  zaczęły  płynąć  rwącym  strumieniem  miliony
dolarów...

A tymczasem najnowsza ekspertyza, wykonana przez wenecki Instytut Badania Dynamiki Wielkich

Mas, wykazała, że obecnie Wenecja tonie z szybkością 0,4 — 0,6 cm rocznie, Lido zaś aż 1 cm rocznie!,
co oznacza, że urodzony w 1976 roku mieszkaniec miasta będzie w ciągu swego życia świadkiem
zapadnięcia się Perły Adriatyku w wodę o około 35—40 cm. Liczby te przeraziły ekspertów.

Podjęto szybkie decyzje o kontrakcji i wydawało się, że „nie będzie sprawy”, tym bardziej że nie

brakowało pieniędzy. Na apel UNESCO: „Ratujmy Wenecję!” odpowiedziały najbogatsze kraje świata i
w  ten  sposób  zebrano  aż  510  milionów  dolarów.  Co  prawda  przez  następne  dwa  lata  trwały  awantury
między władzami weneckimi a rządem włoskim na temat, kto ma dysponować tymi funduszami, lecz w
końcu parlament włoski zatwierdził głośną ustawę „Lex Venezia”. Zawierała ona uroczyste, kwieciście
sformułowane gwarancje, że sumy te zostaną w całości wykorzystane zgodnie z ich przeznaczeniem —
na  uratowanie  zabytków  Wenecji  i  przywrócenie  zachwianej  równowagi  naturalnej  laguny,  a  także
ostateczne  zapobieżenie  katastrofalnym  powodziom  (w  1966  roku  Wenecja  ocalała  tylko  dlatego,  że
poziom wody morskiej był akurat niski z powodu odpływu). Po czym przystąpiono do prac.

Po dwóch następnych latach skontrolowano efekty. Co zostało zrobione? Wyekspediowano z miasta

10  tys.  gołębi,  podniesiono  zalewane  wodą  posadzki  w  dwóch  kościołach,  naprawiono  kilka  tynków  i
kilka  fundamentów  wzmocniono  zastrzykami  cementowymi,  odrestaurowano  kilka  pałaców.  I  to
wszystko za 510 milionów dolarów! W mieście zaczęto rozwieszać transparenty: „Wenecja zdradzona i
okradziona!”,  a  międzynarodowe  sfery  polityczne  i  kulturalne  zrozumiały,  że  zostały  przez  Włochów
wykiwane.  Okazało  się,  że  do  Wenecji  nie  dotarł    a  n  i   j  e  d e  n    c  e n  t    z  ponad  500-milionowego
kredytu międzynarodowego!

Wówczas to kilku europejskich polityków i kilku obrotnych dziennikarzy zaczęło szukać odpowiedzi

na  pytanie:  gdzie,  u  licha,  podziały  się  te  wielkie  pieniądze?!  Znaleźli  odpowiedź,  oczywiście
nieoficjalną:  rząd  włoski  przeznaczył  całą  tę  sumę  na  ratowanie  waluty  włoskiej  walącej  się  w  dół  po
schodach  inflacji!  Mówiono  także  o  straszliwych  „dolach”  korupcyjnych.  Rozwścieczona  prasa
europejska  popuściła  sobie  cugli.  Zachodnioniemiecki  „Stern”:  „To,  o  czym  marzyli  Bizantyjczycy  i
Turcy,  do  czego  nie  doprowadziły  burze  morskie  i  pożary,  staje  się  dzisiaj  dziełem  klas  rządzących
Włochami:  zagłada  Wenecji  zbliża  się  nieuchronnie  z  roku  na  rok,  z  miesiąca  na  miesiąc”.  Londyński
„Times”:  „Najważniejszym  zadaniem  powinno  być  uchronienie  Wenecji  przed  rządem  włoskim  i
lokalnymi władzami!” Międzynarodowa pomoc dla Wenecji obejmowała nie tylko fundusze, lecz także
unikalne  materiały  budowlane.  Te  również  rozkradziono.  Pisarz  włoski,  Indro  Montanelli:  „Marszałek
Tito ofiarował nam dużą ilość kamienia z Istrii, jedynego materiału odpornego na działanie słonej wody
morskiej. Gdzie się podział ten kamień?! Do Wenecji nie dotarła ani jedna sztuka!”. Mało tego. Na dary z

zagranicy  (również  pieniężne)  Włosi...  nałożyli  podatek  obciążający  ofiarodawców!!!  Kiedy  Stany
Zjednoczone  przysłały  dla  instytutów  naukowo-badawczych  Wenecji  unikalną  aparaturę  do  badań
oceanograficznych,  władze  finansowe  Rzymu  zablokowały  przesyłkę  i  zmagazynowały  ją  w  takich
pomieszczeniach, że gdy po kilkumiesięcznej walce (ambasada amerykańska utworzyła specjalny komitet
dla odblokowania daru) udało się ją odblokować — wszystkie instrumenty były już przerdzewiałe.

Nic więc dziwnego, że brytyjski „Guardian” wysunął propozycję oddania Wenecji pod nadzór ONZ, a

zawsze trzeźwy „Times” bez cienia drwiny zaproponował nową międzynarodową zbiórkę pod hasłem
„Korupcja dla Wenecji”. Według tej koncepcji, jedyną szansą ratunku dla Perły Adriatyku jest zebranie
kolejnych 500 milionów dolarów i rozdzielenie ich między trzy wpływowe ośrodki włoskie: polityków,
którzy się wreszcie „nażrą” i pozwolą ratować Wenecję, mafię, która jako jedyna może tych polityków
zmusić do działania na rzecz Wenecji, i wielki przemysł, by przestał zatruwać miasto i częściowo się z
niego wyniósł (przemysł ten nie jest Wenecji potrzebny: na 130 tys. mieszkańców miasta w Mestre i
Margherze pracuje tylko 4 tys., kapitały zaś i tak odpływają do Mediolanu).

Wciąż nie wiadomo (poza oczywistą konserwacją, restauracją i adaptacją całej architektury), w jaki z

technicznego  punktu  widzenia  sposób  należy  ratować  Wenecję.  Włoski  inżynier  Eugenio  Miozzi,
naczelny architekt Genui, zaproponował wielkie tamy mające zamknąć drogę przypływom i odpływom,
lecz  projekt  ten  odrzucono  nie  tyle  ze  względów  krajobrazowo-estetycznych,  ile  że  efektem  byłoby
zakłócenie systemu oczyszczania wód laguny przez morze, a zakłócić rytm wody w lagunie znaczyłoby
spowodować  śmierć  Wenecji.  Odrzucono  też  kilka  innych  projektów  (m.in.  olbrzymich  tam  na
Adriatyku, między ujściem Padu a wybrzeżem Jugosławii, oraz zmiany przebiegu kanałów morskich)...
Plany, narady, konsultacje, zebrania, kongresy, uchwały, powoływanie organizacji i ekspertów, badania,
gwarancje,  przyrzeczenia,  zapewnienia,  projekty,  obietnice...  Tak  już  od  dokładnie  10  lat.  A  Wenecja
wciąż tonie!

Chce się płakać, kiedy staje się na placu św. Marka, gdy jest on zalany po kostki wodą (do spacerów

służą wówczas specjalne drewniane kładki), ale można się też i śmiać, jeśli ktoś zechce. Wielką karierę
zrobił wydany drukiem pamflet pt. „Kilka propozycji zburzenia Wenecji”. Wśród nich: dynamit,
zmasowany ogień artylerii i wzniecenie epidemii szału wśród ludności miasta, która sama zburzy
architekturę. Na końcu: „Bądźcie spokojni, to nie będzie kosztować zbyt drogo. Większość roboty została
już wykonana”.

Chce się krzyczeć: Ludzie, opamiętajcie się! „Ludźmi wszak jesteśmy — pisał Wordsworth o upadku

Republiki Weneckiej — przeto musimy smucić się, gdy niknie nawet cień dawnej wielkości”. Nawet
cień! Dawno temu wydarzyło się w Wenecji coś cudownego. Szarpnięto pewną strunę w instrumencie
ludzkiego geniuszu, która już więcej nie zabrzmi pełnym tonem, a która pozostawiła po sobie lagunę z
bajki. Może to echo potrafi nas natchnąć. Może.

W chwili obecnej — niestety — ze zjawiskiem światowej troski o los Serenissimy (dawny tytuł

Republiki Weneckiej) wiąże się nierozerwalnie postać kosmopolitycznego eksperta UNESCO, który jak
zły duch krąży po snobistycznych salonach Europy i udając anioła zmartwychwstania zapewnia, że
wszystko będzie OK, że zmienił się klimat, więc nie ma obaw, inicjuje bicie medali pamiątkowych,
organizuje koncerty na rzecz Perły Adriatyku, mówi, mówi, mówi — „działa”.

Wenecki gondolier Sandro Perego, zapytany przez reportera tygodnika „Stern”, czy wierzy w to, że

Wenecja zostanie ocalona, odparł: „Równie dobrze mógłbym próbować płynąć moją gondolą po lądzie”.

„POLITYKA” 25 września 1976

Sposób na zabytki

„Kto uszkodzi lub zniszczy zabytek, podlega karze wię-
zienia do lat 5 i grzywny** (z art. 73 Ustawy o Ochronie
Dóbr Kultury i Muzeach).

W sytuacji, gdy odbudowa Zamku Królewskiego w Warszawie dawno minęła półmetek i bliski jest

już jej finał, oraz wziąwszy pod uwagę, że kompleksowa konserwatorska robota w Krakowie dopiero się
szykuje — inwestycją priorytetową, pępkiem ochrony zabytków w Polsce, jest obecnie rewaloryzacja
Starego Miasta w Zamościu. W mieście tym, będącym jako zespół zabytkiem klasy zerowej (najwyższa
wartość artystyczna, historyczna i naukowa w skali światowej), trwają prace na olbrzymim froncie, a ich
intensywność determinowana jest zbliżającą się galopem datą 3 kwietnia 1980 roku. W tym dniu minie
400 lat od chwili, gdy kanclerz i hetman wielki koronny, Jan Zamoyski, założył „Padwę Północy”.

Podniosły moment, 400-lecie, które będzie obchodzone z wielką pompą. Do tej chwili pierwszy etap

prac,  zwłaszcza  bloki  (grupy  domów  zamknięte  poszczególnymi  ulicami)  wokół  rynku,  ma  być
ukończony.  Żeby  zdążyć,  najlepiej  byłoby zburzyć  wszystkie autentyczne  zabytki  zamojskiej  Starówki,
po  czym  odbudować  je  od  podstaw,  czyli  zreprodukować  w  formie  murowanych,  bezwartościowych
makiet i atrap udających zabytki, bo jest to o wiele tańsze i szybsze, słowem, bardziej  e k o n o m i c z n
e  od konserwowania i restaurowania starej substancji zabytkowej. Wszystkich się jednak nie da wziąć
pod nóż, bo zrobiłaby się zbyt wielka draka, zbyt mocno naciśnięto by na odcisk opinii publicznej. Więc
może przynajmniej część, choćby kilka, kilku nie zauważa... I to się, do diabła, w Zamościu robi!

Zamość miał głupiego „pecha” — nie został zniszczony podczas ostatniej wojny. Brzmi to

paradoksalnie, ale jest prawdą, i to nader prostą. Otóż dokonana przez nas wielka rekonstrukcja zespołów
zniszczonych  na  skutek  pożogi  wojennej  sprawiła,  że  w  trakcie  owych  mozolnych,  długoletnich  i
kosztownych  prac zaniedbano  bieżącą  opiekę  nad  zabytkami  nie  uszkodzonymi. Trudno  o lepsze  przy-
kłady  niż  w  Gdańsku  i  w  Warszawie.  W  Gdańsku  odtworzono  spalone  fasady  Starego  Miasta,  ale
pozostawiono na łasce losu nie zniszczone kamieniczki przy ulicy Straganiarskiej, co doprowadziło je po
latach  do  stanu  agonii.  W  Warszawie  pieczołowicie  odbudowano  zmasakrowaną  Starówkę,  natomiast
jedna  z  nielicznych  kamieniczek,  które  nie  uległy  zburzeniu,  przy  ulicy  Długiej,  popadła  przez
konserwatorskie „zapomnienie” w taką ruinę, iż w roku 1973 trzeba ją było odbudować od podstaw (!),
analogicznie jak te, które zginęły w Powstaniu. Gdyby stary  Zamość legł w gruzach pod hitlerowskimi
bombami,  dzisiaj  stałby  nowy  i  świeżutki  jak  pączek.  Ale  Zamość  ocalał,  długo  więc  nikt  nie  kiwnął
palcem w bucie, by mu pomóc, zaś czas, deszcz, śnieg, mrozy i tzw. grzybek hetmański robiły swoje. Aż
zaprowadziły „Padwę Północy” na krawędź przepaści, czyli rozsypki i zgnicia.

Dwa pierwsze apele o pomoc (z lat 1961 i z przełomu 1962—63) wystosowane do władz

wojewódzkich i centralnych przez Miejską Radę Narodową w Zamościu — przeszły bez echa. Dopiero
trzeci program renowacji Starego Miasta, przedłożony tym samym władzom w końcu roku 1970, trafił na
sprzyjający moment i podatny grunt. W efekcie, na fali atmosfery pogrudniowej, 19 marca 1971 roku w
ratuszu zamojskim odbyła się specjalna sesja Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Lublinie i
Miejskiej Rady Narodowej Zamościa, przy udziale przedstawicieli dwóch ministerstw (Kultury i Sztuki
oraz Gospodarki Komunalnej). Podjęto na tym spotkaniu decyzję o ratowaniu miasta, która to decyzja
znalazła odbicie w „Uchwale o kompleksowej rewaloryzacji Starego Miasta w Zamościu”.

Wreszcie przystąpiono do prac. Przez pierwsze lata bieg tych robót był przysłowiowym „obrazem

nędzy i rozpaczy”, toteż powszechnie się mówiło, że nieprawidłowo prowadzone prace rewaloryzacyjne
bardziej wykańczają perłę renesansu, niż to uczyniły minione cztery stulecia. Symbolem skandalu było
ś

ledztwo prokuratorskie z powodu belki stropowej, która runęła na głowy dostojnych gości podczas

otwierania Salonu Biura Wystaw Artystycznych w nowo odremontowanej kamienicy przy Wielkim
Rynku (notabene nawet w ratuszu, chociaż jego restauracja była traktowana priorytetowo, wkrótce po
przecięciu wstęgi popękały ściany wewnętrzne, nawalił system wodociągowy etc).

Skandal zataczał coraz szersze kręgi i wymagał radykalnych pociągnięć. Przełom formalny nastąpił w

roku 1974. Wówczas to Rada Ministrów podjęła uchwałę zatwierdzającą program prac renowacyjnych na

kwotę  grubo  ponad  miliard  złotych  (w  4  lata  później  Rada  podjęła  kolejną  uchwałę  —  w  sprawie
uroczystych  obchodów  400-lecia  Zamościa  w  roku  1980).  Przełom  realizacyjny  miał  miejsce  w
początkach  1977  roku,  kiedy  to  na  stanowisko  naczelnego  dyrektora  Przedsiębiorstwa  Państwowego
Pracownie  Konserwacji  Zabytków  (PKZ)  powrócił  dr  inż.  Tadeusz  Polak,  jeden  z  tych  cudownych
maniaków  ochrony  starej  architektury,  którzy  w  sposób  quasi-religijny  wyznają  XlX-wiecz-ną  zasadę
sławnego włoskiego „ojca konserwacji”, Kamila Boita: „Aby urzeczywistnić dzieło konserwacji zabytku,
trzeba  go  otoczyć  tysiącem  usilnych  i  czułych  starań,  natchnionych  miłością  płomienną  i  gorącym
miłosierdziem, tak jak chorego otacza opieka małżonki czy siostry miłosierdzia”. Wydawało się więc, że
wszystko będzie w porządku. Ale nie jest.

Cały problem polega na tym, że PKZ-ty nie mogły wystąpić same na placu boju, plac bowiem jest

ogromny, zbyt wiele jest do zrobienia w krótkim czasie do 3 kwietnia Anno Domini 1980. Toteż drugim
wykonawcą, działającym równolegle i mającym do odremontowania swoją pulę kamieniczek, uczyniono
z woli wyższej Kombinat Budownictwa Komunalnego (KBK) w Zamościu, który — jak się okazało —
od nieuzasadnionych wyburzeń zabytków nie stroni...

O wyburzeniach wróble ćwierkały już przed kilku laty. W roku 1973 redaktorka Helena Kowalik

zwróciła  się  w  tej  sprawie  do  konserwatorki  miejskiej  w  Zamościu,  mgr  Marii  Sarnik,  i  oto  co
przeczytaliśmy  w  „Życiu  Warszawy”  z  13  stycznia  owego  roku:  „Korzystając  z  okazji  rozmowy  z
najbardziej  kompetentną  w  Zamościu  osobą  w  sprawie  zabytków,  zapytałam  panią  konserwator,  czy
prawdą  jest,  jakoby  dla  przyspieszenia  odbudowy  Starówki  miano  wyburzać  co  bardziej  zniszczone
kamienice i stawiać w ich miejsce podobne. Zaprzeczyła gwałtownie. Cóż za pomysł! To pogwałciłoby
ideę odbudowy Zamościa. Stary gród ma w katalogu zabytków najwyższą, zerową, klasę nie ze względu
na  artystyczne  walory  poszczególnych  kamieniczek,  ale  ze  względu  na  unikalność  urbanistycznych
rozwiązań  nadwornego  architekta  Bernarda  Moranda.  Jakże  więc  można  robić  w  tym  kompleksie
szczerby? Na ratuszu panuje jednomyślność — zapewniła mnie mgr Sarnik”.

W 4 lata później, również w „Życiu Warszawy” (z 31 marca 1977), Magdalena Godlewska napisała:

„Zabytkowa materia zamojskiej Starówki sprawia ciągle niespodzianki, niczym organizm chorego. Oto
przykład: ulica Staszica 6 — w trakcie przeprowadzanego remontu znienacka osunęły się ściany. Trzeba
więc było cały budynek rozebrać, a remont sprowadził się do zbudowania na nowo budynku w starym
stylu”.

„Zabytkowa materia sprawia niespodzianki”, „znienacka osunęły się ściany”, czary-mary, tra-la-la-la.

O,  święta  naiwności  w  starym  reporterskim  stylu!  Wspomniane  już  zamojskie  wróble  ćwierkały  co
innego,  tym  razem  je  zacytuję:  „Już  w  latach  1976  i  1977  Przedsiębiorstwo,  zamiast  konserwować  i
restaurować zabytki zgodnie z projektem, rozbierało je. Tak było z obiektem przy ul. Zamenhofa 3, a na-
stępnie z dwoma budynkami przy  ulicy Staszica”. I żeby wszystko było  jasne — tak się jakoś dziwnie
złożyło, że te wyburzenia co do jednego były dziełem KBK Zamość.

Teraz już będzie tylko o aktualnościach. 12 września dowiedziałem się z pewnego pisma

protestacyjnego, które zacytuję dalej, o wyburzeniu przez KBK Zamość kolejnych zabytków, w tym
domu z bezcennymi fragmentami XVIl-wiecznymi. Natychmiast złapałem za słuchawkę i zadzwoniłem
do prezydenta miasta oraz do urzędu wojewody zamojskiego, pytając o sprawę. Prezydent miasta, Jan
Piskorski, powiedział mi m. in.:

„— Nie mogę mieć własnej opinii w tej sprawie, muszę polegać na zdaniu fachowców. Jeśli złożona

ze specjalistów Rada Konserwatorska zaakceptowała wyburzenia i jeśli konserwator miejski, pani Sarnik,
której decyzje dotyczące konserwacji mają moc decyzji prezydenckich, wyraziła na to zgodę — to rzecz
jest w porządku, przynajmniej z prawnego punktu widzenia. Natomiast jeśli takiej zgody nie było, to akt
wyburzenia był bezprawiem, samowolą kwalifikującą się do interwencji prokuratorskiej”.

Z kolei wicewojewoda Edward Drążek, któremu podlegają problemy rewaloryzacji miasta, rzekł, co

następuje:

„— Nie moją rolą jest ustosunkowywać się do tego typu spraw (!!! — W.Ł.). Od tego są fachowcy.

Jeśli fachowcy wydali opinię, że należało wyburzyć, to znaczy, że należało. Wiem, że istnieje zalecenie o
ograniczeniu wyburzeń do niezbędnego minimum. Ale powtarzam, nie interesowałem się sprawą w
szczegółach, bo to rzecz fachowców''.

Podobne „to nie moja rzecz” lub „to nie moja sprawa” usłyszałem również od innych dygnitarzy

zamojskich. Nie mogłem doprawdy pojąć, jak mogą wychodzić takie słowa z ust ludzi pełniących
odpowiedzialne funkcje w mieście, w którym problem rewaloryzacji zespołu zabytkowego stał się sprawą
rozpatrywaną na szczeblu rządowym. Złóżmy jednak to niezrozumienie na karb mojej kiepskiej
sprawności umysłowej i wróćmy do konkretów. Otóż tak prezydent, jak i wicewojewoda oświadczyli mi,
ż

e według posiadanych przez nich informacji część tego, co runęło, „zawaliła się samoczynnie”. Zabytki

runęły same, ze starości, przy czym sześciu ludzi ledwo uszło z życiem, w efekcie czego KBK musiał już
rozebrać resztę dla bezpieczeństwa pracujących ekip. I to właśnie okazało się nieprawdą.

Przebieg wydarzeń był nieco inny i nie miał nic wspólnego ze złośliwą „samoczynnością”

zabytkowych murów wobec ludzi, lecz odwrotnie. Zaczęło się od tego, że KBK Zamość nieprawidłowo
(lub ,,prawidłowo”, przy założeniu, że działał z premedytacją) poprowadził wykopy wzdłuż ulicy Pereca.
W rezultacie ściany domów od Pereca w głąb bloku XXII poczęły się rysować i walić. KBK zdecydował
więc, że najlepiej będzie rozebrać to, co jeszcze się nie zawaliło. Powtórzył się scenariusz z ulicy Staszica
6,  przypomnę:  „W  trakcie  przeprowadzanego  remontu  znienacka  osunęły  się  ściany,  trzeba  więc  było
cały budynek rozebrać...”. Tym razem jednak wyłonił się kłopot w postaci zakazu wyburzeń wydanego
przez  Wydział  Budownictwa,  Urbanistyki  i  Architektury  Urzędu  Miejskiego  w  Zamościu,  który
wstrzymał dalsze prace, nakazując wykonać ekspertyzę techniczną oraz  z a b e z p i e c z y ć  zagrożone
kamienice.

W tym miejscu zaczyna się w wykonaniu KBK Zamość druga godzina lekcji pod tytułem „Jak burzyć

zabytek, mimo zakazów burzenia”. Pierwszą godzinę już znamy — należy w odpowiedni sposób
doprowadzić do „niespodziewanego” i „samoczynnego” wstąpienia zabytku na drogę zagłady. W turze
następnej zaś należy wykorzystać furtkę podsuniętą przez przeciwnika. Chcecie ekspertyzy technicznej?
Doskonale, będziecie ją mieli. Zaprosimy ekspertów...

5 września, na zlecenie inwestora, czyli Wojewódzkiej Dyrekcji Rozbudowy Miast i Osiedli

Wiejskich  (WDRMiOW),  w  Zamościu  pojawia  się  dwóch  rzeczoznawców  z  Państwowego  Instytutu
Techniki  Budowlanej  w  Warszawie  —  profesorowie  doktorowie  habilitowani  Marian  Abramowicz  i
Władysław  Lenkiewicz.  Obaj  są  inżynierami  budownictwa  lądowego,  a  dla  inżyniera  budownictwa
lądowego zabytek składa się z parametrów liniowych, wytrzymałościowych etc, o co nie można mieć do
niego  pretensji.  Po  dokonaniu  wizji  lokalnej  profesorowie  sporządzają  w  obecności  przedstawicieli
inwestora i wykonawcy  tzw.  „Notatkę”.  Najpierw  stwierdzają  w  niej,  że  „Katastrofa  (...)  oraz  spękania
(...) nastąpiły na skutek wykopu”, co nie brzmi mile dla KBK, ale zaraz potem dodają to, czego od nich
oczekiwano  i  dla  czego  w  ogóle  zostali  zaproszeni  do  Zamościa:  „Kontynuowanie  robót  wymaga
rozbiórki”. I teraz już zgodnie, w dalszej części „Notatki”, wszyscy zebrani (przedstawiciele KBK oraz
WDRMiOW  plus  obaj  rzeczoznawcy,  łącznie  siedem  osób)  konkludują  coś,  co  z  punktu  widzenia
ochrony  zabytków  oraz  rangi  rewaloryzacji  Zamościa  ma  wszystkie  surrealistyczne  cechy  ponurego
dowcipu:

„Zebrani wnioskują, że ze względów ekonomicznych, technicznych, bhp i dla przyspieszenia terminu

zakończenia robót właściwe byłoby rozebranie całkowite istniejącej zabudowy i odtworzenie jej”.

„Rozebranie całkowite”, „ze względów ekonomicznych” i „dla przyspieszenia” — trudno o jaśniejsze

postawienie sprawy. Bez cienia żenady!

Od tej chwili bieg wydarzeń nabiera szalonego tempa. Tego samego dnia, w środę 5 września,

konserwatorka miejska, pani Sarnik, wpisuje u dołu „Notatki”: „Ze względów konserwatorskich i
wartości zabytkowych wnioskuję i proponuję opracowanie technologii robót remontowych bez
konieczności rozebrania całkowicie istniejącej zabudowy kamienic bloku XXII, gdyż taka działalność jest
sprzeczna z zasadami konserwatorskimi”.

Mgr Sarnik, której decyzje w sprawach konserwacji Zamościa — jak pamiętamy — „mają moc

decyzji  prezydenckich”,  popełniła  tu  błąd,  nazwijmy  go:  taktyczno-terminologiczny.  Umieściła  dwa
cherlawe  słowa  „wnioskuję”  i „proponuję”,  miast dwóch  pełnosprawnych:  kategorycznie zakazuję!  Ale
pani  Sarnik  przez  myśl  zapewne  nie  przeszło,  co  się  szykuje,  toteż  nie  widziała  jeszcze  powodu  do
grzmienia,  wierzyła  bowiem  w  moc  wysokiej  Rady  Konserwatorsko-Architektonicznej  do  spraw
Rewaloryzacji Zabytków Zamościa.

Złożona z utytułowanych autorytetów Rada, zawiadomiona w trybie alarmowym o

niebezpieczeństwie,  zebrała  się  już  7  września  rano  i  ustaliła:  „Komisja  po  zapoznaniu  się  z  notatką  z
dnia  5.09.79  r.  w  sprawie  bloku  XXII  stwierdza,  że  wykonawca  zrealizował  roboty  w  sposób
nieprawidłowy  i  niezgodny  z  dokumentacją  (...)  Zdaniem  komisji  należy  wyciągnąć  konsekwencje  w
stosunku do winnych prowadzenia robót niezgodnie z zasadami sztuki budowlanej (...) Niemożliwa jest
rozbiórka  dalszych  elementów  tego  bloku.  Komisja  podtrzymuje  w  tym  względzie  opinię  Miejskiego
Konserwatora Zabytków”.

Tekst ten został bezzwłocznie (o godz. 12

) przesłany telefonogramem do KBK. Dokładnie w tym

samym  czasie,  w  piątek  7  września  około  południa,  mieszkańcy  Zamościa  ujrzeli  nie  opodal  ratusza
stojące rzędem, jak do przeglądu, trzy duże koparki typu „Waryński” i kilka wywrotek. Potem były wolna
sobota i niedziela. W poniedziałek nie było już m.in. sąsiadującej z ratuszem XVII—XVIII-wiecznej ka-
mienicy  przy  ul.  Kołłątaja  2.  Olbrzymie  jej  partie  zostały  eksterminowane  do  litego  gruntu,  w  tym
przepiękna  XVII-wieczna  sala  z  cennymi  sklepieniami.  Dalszą  rozbiórkę  wstrzymała  depesza  od
wiceministra Zina...

Popisowym numerem lekcji udzielonej przez KBK Zamość zwolennikom rozbiórek zabytków było

przeprowadzenie wyburzeń z zaskoczenia, w wolną sobotę, kiedy miasto nie funkcjonuje i śpią telefony!

Pani Sarnik mogła już tylko patrzeć z rozpaczą na rumowisko i kiedy rozmawiałem z nią —

rozmawiałem z budzącą smutek bezradnością człowieka, który chce dobrze, ale może tylko chcieć. Zaś
wysoka Rada Konserwatorsko-Architektoniczna mogła sobie protestować. Na ręce wiceministra kultury i
sztuki,  generalnego  konserwatora  zabytków,  prof.  Zina,  wpłynęło  w  poniedziałek  10  września  pismo
wystosowane  przez  jednego  z  jej  członków,  zarazem  członka  Zarządu  Głównego  Towarzystwa  Opieki
nad  Zabytkami  i  kierownika  Pracowni  Historii  Sztuki  Instytutu  Sztuki  PAN,  doc.  hab.  Jerzego
Kowalczyka:

„Komisja poleciła Przedsiębiorstwu podjęcie energicznych kroków w celu naprawienia szkody i

ratowania  budynku  w  jego  substancji  zabytkowej.  Nieoczekiwanie  jednak  Przedsiębiorstwo  znalazło
radykalne  «rozwiązanie»  problemu,  bowiem  wzięło  się  do  rozbiórki  (...)  Ponieważ  rozbiórka
zabytkowego  bloku  odbywa  się  wbrew  decyzjom  i  ustaleniom  władz  konserwatorskich  (...),  działanie
Przedsiębiorstwa jest jawnym i świadomym pogwałceniem Ustawy o Ochronie Dóbr Kultury i Muzeach,
art.  27,  ust.  1.  Tym  samym  kwalifikuje  się  do  oddania  sprawy  do  prokuratora.  Komunikując  o
powyższym, wnoszę o wszczęcie energicznego dochodzenia w tej sprawie”.

Z dyrektorem KBK Zamość, inż. Pezackim, nie mogłem porozmawiać, bo akurat „wyjechał na kilka

dni” (sekretarka). Zaś dyrektor WDRMiOW (inwestor winowajcy), Władysław Frąckiewicz, oświadczył
mi, że jego firma jest w porządku, że wykonawca zrobił to, co zrobił, „jak ćwiczenia wojskowe”,
oczywiście wbrew ustaleniom, zaś spytany o ocenę takiego gangsterstwa — „wstrzymał się od głosu”.
Zapomniał przy tym, że jego przedstawiciele byli współautorami gangsterskiej „Notatki”. Dodał jedynie,
ż

e ktoś bardzo ważny w świecie konserwatorskim... zezwolił po cichu na te wyburzenia (rzekomo ze

względów bhp), nie precyzując wszakże ich zakresu...

Jest rzeczą oczywistą, iż KBK Zamość nie pozwoliłby sobie na bezczelne barbarzyństwo, gdyby nie

miał za plecami tego kogoś „bardzo ważnego”, kto liczył, że sprawa nie wywoła afery, i omylił się. Kim
więc  jest  pan  X,  który  dał  akcept  na  akt  barbarzyństwa?  I  jak  to  możliwe,  że  czynu  tego  można  było
dokonać  w  mieście,  w  którym  pełnomocnikiem  rządu  do  spraw  priorytetowej  rewaloryzacji  jest  sam
generalny  konserwator  zabytków  PRL,  pan  Wiktor  Zin?!  Jak  na  razie  nie  słychać,  by  wszczął  on
„energiczne dochodzenie” i tylko te cholerne zamojskie wróble ćwierkają, że nie wszczyna się dochodzeń
przeciwko samemu sobie...

Trawestując tytuł powieści Kuśniewicza „Lekcja martwego języka” (wszelkie wcześniejsze zakazy i

późniejsze protesty to martwy język konserwatorów), można tylko mieć nadzieję, że posępna lekcja
martwego zabytku w Zamościu będzie ostatnią tego typu w naszym kraju

. Ale nadzieja, wiadomo, nie

zawsze jest dobrą matką.

„KULTURA” 14 października 1979

Oryginalny tytuł tej publikacji brzmiał: „Lekcja martwego zabytku" i jak w kilku poprzednio sygnalizowanych przypadkach

został zmieniony przez redakcję pisma.

Podróże starych budowli

Podróże do zabytków architektury to rzecz zwykła. Lecz podróże samych zabytków architektury?

Poruszanie  się  domów,  kościołów,  pałaców?  Z  pozoru  jest  to  coś  niezwykłego,  jednakże  w  praktyce
przemieszczanie  budowli  zabytkowych  ma  już  długą  historię  i  jest  stosowane  coraz  powszechniej.
Uzasadnione  względy  konserwatorskie,  determinowane  przedsięwzięciami  urbanistycznymi  (np.
poszerzenie  ulicy  czy  placu)  bądź  problemami  hydrologicznymi  (np.  zagrożenie  powodzią,  budowa
zalewu, poszerzanie koryta rzeki), czasami wymuszają przemieszczenie całego zabytku, gdyż alternatywą
byłaby jego zagłada. Kilka precedensów:

XIV-wieczne baptysterium przy kościele S. Maria Maggiore w Bergamo przesuwano trzykrotnie, po

raz  pierwszy  w  roku  1660  (następnie  w  latach  1855  i  1898).  W  związku  z  poszerzaniem  ulicy
przeniesiono w latach 1881—82 XV-wieczny pałac kupca Cuomo w Neapolu. Ze względu na poszerzenie
placu  musiał  zmienić  swoje  położenie  w  roku  1895  pałac  arcybiskupi  we  Florencji.  Z  przyczyny
zagrożenia  powodzią  w roku  1871  w  Pizie  podniesiono  na  nadbrzeżny  bulwar  rzeki  Arno  świątynię  S.
Maria delia Spina. Również w Italii, przy budowie zbiornika wodnego elektrowni w Tirso, co podniosło
poziom wód o 60 metrów, przeniesiono w latach 1923—25 romańsko-gotycki kościół św. Piotra w Zuri.

Przemieszczanie zabytków, w którym początkowo celowali Włosi, szybko stało się rzeczą zwyczajną

w wielu krajach, ale też szybko przedsięwzięcia te ściągnęły na siebie falę ostrej krytyki. Już w XIX
stuleciu francuski rzeźbiarz Deseine grzmiał: „Zabytki dają się porównać do roślin właściwych danemu
krajowi, które giną po przesadzeniu. Przeniesienie jest dla nich śmiercią. Cóż by się stało z piramidami,
gdyby głupota ludzka znalazła sposób ich przesunięcia? Stałyby się zwaliskami materii, z którymi nie
wiadomo by było, co począć!”

Z kolei w XX wieku wybitny włoski teoretyk i praktyk konserwacji, prof. Alfredo Barbacci, pisał:

„Architekt zaprojektował budynek biorąc pod uwagę ukształtowanie i rzeźbę terenu, jakimi rozporządzał,
otaczającą go przestrzeń, rozmaite punkty spojrzenia, budynki sąsiadujące, zorientowanie względem stron
ś

wiata, oświetlenie, koloryt lokalny i inne jeszcze sprawy. Wybrał lokalizację gmachu, przestudiował

rozkład brył w planie i w profilu, zorganizował przestrzeń wewnętrzną w uzależnieniu od zewnętrznej, od
kształtu architektonicznego,  od oświetlenia  i  perspektywy,  wybrał  dla ścian  zewnętrznych  odpowiednie
materiały,  ustalił  kolory,  fragmenty  wystające  i  wnęki  zależnie  od  praktycznych  i  estetycznych  celów,
jakim gmach miał służyć, a także w zależności od zorientowania budynku. Zważać musiał na mnóstwo
innych  jeszcze  względów,  które  pominąłem.  Jednym  słowem:  oprócz  tego,  że  uczynił  zadość  pewnym
wymogom  praktycznym i  estetycznym,  umieścił on swe  dzieło  trwale  w pewnym  środowisku. Jak  stąd
wynika — dzieło to jest tworem nie tylko artysty, ale także i środowiska. W innym miejscu inaczej by się
przedstawiało”.

Jednakże Barbacci, aczkolwiek krytykował przemieszczanie zabytków, rozumiał, iż jest to czasami

jedyne wyjście, jeśli chce się budowlę historyczną zachować dla potomności. Dlatego napisał również:
„Przenosząc budynek zmieniamy pewną część danych w zadaniu, nie zmieniając jego rozwiązania. Jest to
błąd estetyczny, nie tylko matematyczny. Wniosek stąd, że tego rodzaju dowolność godna jest potępienia,
chyba że narzucona została względami urbanistycznymi wyższej konieczności lub po prostu chęcią
uratowania dzieła od zagłady. I tylko w tym przypadku wolno nam włączyć przenoszenie zabytkowych
gmachów do kategorii konserwacji”.

Jak już wspomniałem — istnieją dwa podstawowe zagrożenia, które determinują przemieszczanie

zabytków: nowe trasy komunikacyjne, mające biec przez miejsce posadowienia budynku historycznego,
oraz podniesienie poziomu wód, z którymi zabytek sąsiaduje. Jednocześnie dwie podstawowe metody, za
pomocą których dokonuje się przemieszczeń, to rekompozycja i przesunięcie. Zacznijmy od tej
pierwszej.

Rekompozycja obiektu zabytkowego to jego zdemontowanie (rozłożenie na części elementarne, na

poszczególne  kamienie  i  fragmenty  stolarki),  przewiezienie  na  nowe  miejsce,  pociągiem  lub
ciężarówkami,  i  ponowne  złożenie.  Stosuje  się  tę  metodę,  gdy  chodzi  o  przemieszczenie  na  dłuższych
dystansach,  i  prawie  wyłącznie  w  odniesieniu  do  budowli  kamiennych.  Z  racji  oczywistych  trudności
technicznych tylko w arcywyjątkowych przypadkach dokonuje się rekompozycji obiektów ceglanych —
mur ceglany nie nadaje się do rozłożenia na poszczególne elementy pierwsze. Przykładowo: gdy w roku

1911 przenoszono dla ułatwienia ruchu miejskiego ceglano-kamienną rezydencję La Vignola z jednego
na drugi kraniec rzymskiego placu Circo Massimo, zrekomponowano wyłącznie elementy kamienne, to
jest pilastry, kolumny, gzymsy i okna, natomiast ceglane mury całkowicie wymieniono na nowe.

Tych kilka włoskich przykładów, o których wspomniałem na początku artykułu, to były właśnie

rekompozycje, znane jednakże tylko wąskiemu gronu specjalistów. Pierwszym naprawdę głośnym
działaniem tego typu stało się rozebranie przez Francuzów (w dobie napoleońskiej) łuku dei Gavi w
Weronie i zrekomponowanie go w pobliżu w innej orientacji, a wszystko to w celu poszerzenia drogi. W
naszym stuleciu najciekawsze rekompozycje zostały wykonane we Francji, Jugosławii i w Egipcie.

Znakomity przykład francuski miał miejsce w Saint-Wandrille (departament Seine-Maritime), gdzie

od średniowiecza istniało benedyktyńskie opactwo de Fontelle z typową gotycką świątynią. Została ona
zniszczona  w  okresie  Rewolucji  Francuskiej.  Już  w  czasie  II  wojny  światowej  zakonnicy  postanowili
odbudować  swój  kościół,  lecz  idea  ta  upadła,  nie  chciano  bowiem  łamać  zasad  konserwatorskich,  re-
produkować budowli historycznej i tym samym tworzyć makiety, która tylko udawałaby zabytek. Zaczęto
się tedy zastanawiać nad wzniesieniem nowoczesnego kościoła. Kilkunastu znanych architektów zrobiło
projekty  i  w  roku  1966  sprawa  stała  się  głośna,  wywołała  m.in.  ożywione  dyskusje  we  francuskim
Ministerstwie Kultury. Koncepcja nowego obiektu w zabytkowym otoczeniu znalazła wielu oponentów:
Przypadkowo w roku 1967 opactwo dowiedziało się o dużej XIII-wiecznej murowanej stodole, która w
związku z rozszerzaniem gruntów uprawnych departamentu Eure ma zostać zburzona. Zakonnicy i najęci
przez nich architekci obejrzeli zabytek i uznali go za zbyt cenny, by mógł ulec zagładzie, a zarazem za
ś

wietnie nadający się, by go adaptować na świątynię. Od sierpnia 1967 roku mnisi wraz z ekipą

robotników rozbierali stodołę pieczołowicie — każdy kamień, każda belka więźby dachowej, każda da-
chówka były starannie demontowane i przewożone do Saint-Wandrille. Oczywiście towarzyszyło temu
sporządzanie szkiców (rekompozycja na papierze) i numerowanie każdego demontowanego elementu, co
jest rzeczą nieodzowną dla uniknięcia późniejszych pomyłek. Na miejscu, w opactwie, zrekomponowano
całą stodołę obok starej, zrujnowanej świątyni, po czym przeprowadzono adaptację (przystosowanie do
nowej funkcji) i oddano do użytku. Stara stodoła przez wiele wieków swego trwania nie śniła nawet, że
odbędzie tak daleką podróż.

W latach 1974—75 Jugosłowianie powtórzyli tę sztukę wobec obiektu dużo większego. Chodziło o

XVI-wieczny monaster Piva w miejscowości Pivskie Planice (Czarnogóra), będący świetnym zabytkiem
sztuki  bizantyjskiej.  Zagroziły  mu  wody  sztucznego  zbiornika  powstającego  dla  hydroelektrowni
Mratinje.  Pod  kierownictwem  dr.  Ljubomira  Kapisody  i  przy  współpracy  53  wybitnych  specjalistów  z
Jugosławii, Polski, Meksyku, Węgier i Włoch rozebrano cały klasztor na pojedyncze kamienie, po czym
przetransportowano  je  w  bezpieczne  miejsce.  Szczególnie  trudne  było  przeniesienie  1261  metrów
kwadratowych  bezcennych  XVII-wiecznych  fresków,  dzieł  słynnych  mistrzów  Longina  i  Cosmy.
Monaster Piva odbył daleki wojaż, aż trzyipółkilometrowy, po czym został troskliwie zrekomponowany.
Cała ta „przeprowadzka” kosztowała 3,5 miliarda dinarów.

Jugosłowianie zresztą zadziwili świat czymś jeszcze większym — zrekomponowali całą osadę.

Nazywa się ona Lepenski Vir i została odkryta w pobliżu Żelaznych Wrót Dunaju. Temu niezwykłemu
zabytkowi urbanistycznemu cywilizacji starszej od kultur Mezopotamii i Egiptu również zagroziły wody
nowej hydroelektrowni, w związku z czym 56 prastarych domostw przeniesiono w kawałkach, wraz z
fundamentami, powyżej pierwotnego położenia. Była to podróż tylko 26-metrowa, ale podróż całej
osady!

Sensację wzbudzają wciąż zamorskie wojaże budowli zabytkowych. Nie chodzi tu o kilka małych

kościółków  i  kaplic,  które  przerzucono  drogą  oceaniczną  lub  morską  ze  Skandynawii  do  USA  oraz
innych krajów (także do Polski; przykładem Xlll-wieczna świątynka Wang, sprowadzona z Norwegii w
1841  roku  i  postawiona  w  Karpaczu-Bierutowicach),  gdyż  były  to  obiekty  drewniane,  lecz  o  morskie
podróże  dużych  kamiennych  budowli.  Gdy  w  początkach  lat  sześćdziesiątych  specjaliści  egipscy  i
radzieccy  poczęli  wznosić  wielką  zaporę  w  Saad-el-Ali  pod  Asuanem  i  woda  miała  zalać  dolinę  Nilu
między I a III kataraktą, zagrożonych zostało wiele budowli staroegipskich. Tylko niektóre z nich udało
się zabezpieczyć metodą in situ (w miejscu posadowienia), inne trzeba było przenieść. Wówczas to rząd
ZRA,  w  dowód  wdzięczności  za  prowadzoną  pod  egidą  UNESCO  międzynarodową  akcję  ratowania
zabytków  Nubii,  ofiarował  część  tych  zabytków  kilku  krajom,  które  najbardziej  zasłużyły  się  w  akcji
ratowniczej.  Freski  z  Faras  otrzymała  Polska,  natomiast  kilka  innych  krajów  dostało  w  prezencie

wiątynie z czasów antycznych. Przykładowo Holendrzy otrzymali świątyńkę z Taffeh, wzniesioną w I

wieku  p.n.e.  (za  cesarza  Augusta)  i  prawdopodobnie  poświęconą  bogini  Izydzie.  Została  ona
zdemontowana,  a  657  bloków  piaskowca,  które  się  na  nią  składały,  złożono  na  wyspie  Elefantine,
naprzeciw Asuanu. W październiku 1970 roku świątynia z Taffeh rozpoczęła długą podróż od brzegów
Nilu  nad  Mozelę,  do  Lejdy  (najpierw  barką  do  Aleksandrii,  potem  statkiem  do  Rotterdamu,  gdzie
przybyła w lutym 1971). W Lejdzie zrekomponowano ją pod specjalnym szklanym dachem na dziedzińcu
Muzeum Starożytności. Trzy inne świątynie odbyły takie same wojaże znad Nilu do Włoch, Hiszpanii i
Stanów Zjednoczonych.

Amerykanie to najzacieklejsi importerzy zabytków z innych kontynentów, gdyż ich własne zabytki są

w większości bardzo młode, kilkusetletnie.

Od Egipcjan otrzymali świątynię z Dendera i umieścili ją w

specjalnym skrzydle Metropolitan Museum of Art wybudowanym w nowojorskim Central Parku kosztem
6,8  miliona  dolarów.  Do  bardziej  ekstrawaganckich  pomysłów  jankesów  należała  chętka  kupienia  od
Anglików  i  zrekomponowania  u  siebie  najsławniejszego  londyńskiego  mostu,  Tower  Bridge,  w  tym
przypadku  spotkali  się  jednak  z  odmową.  Powetują  to  sobie  kupując,  przewożąc  w  kawałkach  przez
Atlantyk i rekomponując na własnym terenie średniowieczne szkockie zamki.

Największa i najgłośniejsza „przeprowadzka” zabytku związana z budową tamy asuańskiej dotyczyła

dwóch świątyń wykutych w litej skale za czasów faraona Ramzesa II (1298—1232 przed Chrystusem) w
południowej części Dolnej Nubii, na zachodniej stronie Nilu, w Abu-Simbel. Już w roku 1959 rząd ZRA
zwrócił  się  do  państw  świata  z  apelem  o  pomoc  w  ratowaniu  tych  cudów  rzeźby  i  architektury
faraońskiej.  W  latach  1960—63  trwała  gorączkowa,  konkurencyjna  walka  projektów.  Ścierały  się  trzy
koncepcje: zabezpieczenie in situ, podniesienie świątyń na bezpieczny teren w całości i podniesienie w
kawałkach.  W  pierwszej  koncepcji  proponowano  specjalne  zapory  chroniące  świątynie  przed  nowym
basenem wodnym (francuski projekt Coyne'a i Belliera, polski Leszka Dąbrowskiego), zatopienie świątyń
w  specjalnym  „akwarium”  z  czystą,  destylowaną  wodą  (angielski  projekt  Mc  Quitty'ego)  i  osłonięcie
ż

elbetową czaszą na dnie zalewu (polski projekt prof. R. Cebertowicza). W ramach drugiej koncepcji

proponowano wycięcie obu świątyń ze skały i podniesienie w całości w specjalnych dokach i kesonach
podnośnikami mechanicznymi, hydraulicznymi bądź przez wypór wody (najciekawsze projekty
przedstawili tu Włoch Gazzola, Polacy Poniż i Oleszkiewicz, Francuz Caquot, Niemiec Voigt i Francuz
Hermes).

10 czerwca 1963 roku rząd ZRA, przynaglany terminem ukończenia zapory i dysponujący zbyt

małymi  funduszami  (międzynarodowa  akcja  ich  zbierania  nie  przyniosła  spodziewanych  rezultatów),
podjął  decyzję  o  realizacji  projektu  szwedzko-egipskiego,  który  przewidywał  pocięcie  obu  świątyń  na
bloki,  podniesienie  ich  do  góry  i  zrekomponowanie  na  wysokim  brzegu  Nilu,  ponad  60  metrów  od
pierwotnej  lokalizacji.  UNESCO  zaleciło  wówczas,  by  dla  wyrządzenia  zabytkom  jak  najmniejszych
szkód, starano się ciąć jak największe bloki (zewnętrzne po 30 ton, wewnętrzne po 20 ton) i aby grubość
cięcia  nie  przekraczała  2  milimetrów.  Ta  rekompozycja  przez  pocięcie  zabytku  jak  sera  nie  była  naj-
lepszym rozwiązaniem, na inne wszakże zabrakło — jak wspomniałem — czasu i pieniędzy. Nadzorował
całą akcję z ramienia UNESCO prof. Kazimierz Michałowski.

Przejdźmy teraz do drugiej metody przemieszczania zabytków, którą jest przesuwanie całego obiektu

na  rolkach  bądź  platformach,  po  uprzednim  odcięciu  go  od  podłoża  (od fundamentów).  O metodzie  tej
Barbacci  pisał:  „Znacznej  części  niedogodności  związanych  z  przenoszeniem  zabytkowych  budowli
metodą rozbiórki i składania na nowo da się uniknąć przy stosowaniu systemu przesuwania, przy którym
przynajmniej  wartość  własna  dzieła  pozostaje  bez  zmian.  Operacja  taka  przedstawia  niemałe  trudności
natury  technicznej.  A  jednak  stosowana  była  szczęśliwie  nawet  w  czasach  dość  odległych  od  naszych.
Przesuwanie ma wszystkie plusy, oprócz jednego, zmiany środowiska, na co już nie ma rady”.

Jedno z pierwszych przesunięć doby nowożytnej miało miejsce w roku 1455 i przebiegało w sposób

nader  dramatyczny.  W  związku  z  przebudową kościoła  La  Magione w Bolonii trzeba  było  przemieścić
starą  dzwonnicę,  co  było  niezwykle  trudne.  Wówczas  niejaki  Arystoteles  Fieravanti  zaproponował,  że
przesunie  obiekt  na  rolkach,  lecz  wyśmiano  go  twierdząc,  że  podczas  tej  operacji  wieża  zawali  się.
Uparty  Fieravanti  zaryzykował,  niczym  legendarny  Wilhelm  Tell,  życiem  własnego  dziecka  —
oświadczył,  iż  podczas  przesuwania  na  szczycie  dzwonnicy  będzie  siedział jego  synek,  tak  bardzo  jest

Patrz W. Łysiak „Ochrona zabytków w USA" w „Ochronie Zabytków" nr 1, 1974.

pewien sukcesu. Tak też się stało. Przesuwano kampanilę w trudnych warunkach, lał deszcz, a w pewnym
momencie pękły dwie belki podłożone pod mury, lecz cała operacja zakończyła się sukcesem. Przez cały
czas Fieravanti-junior dzwonił na szczycie jak opętany, głosząc triumf swego ojca.

W roku 1751 matematyk Baroni przesunął absydę kościoła w Longara, a w 13 lat później jego

współpracownicy, bracia Baleotti, uczynili to samo z fasadą kościoła w Certolo. Z biegiem czasu
dokonywano takich operacji coraz częściej i metoda przestała być czymś niezwykłym. Unowocześniono
ją w naszym stuleciu. W roku 1915 przesunięto na odległość 6 metrów ważący 4 tys. ton kościół w
Pittsburgu (USA), a w roku 1929 w Chicago sobór ważący 9 tys. ton odbył 84-metrową podróż połączoną
z obrotem o 90 stopni. W roku 1932 w Turynie inżynier Mesturino przesunął aż o 140 metrów, na rolkach
i na szynach, kaplicę św. Sebastiana, w celu poszerzenia ulicy Pianezza.

Rekordowego — jak do tej pory — przesunięcia zabytku dokonali Czechosłowacy przed czterema

laty.  Gdy  pod  miasteczkiem  Most  odkryto  pokłady  węgla  brunatnego  ocenione  na  87  milionów  ton,  w
roku 1964 władze CSRS zdecydowały się zlikwidować gród (na jego miejscu powstała wielka kopalnia
odkrywkowa).  Mieszkańców  przeniesiono  w  pobliże,  do  Nowego  Mostu,  pozostał  jednak  problem
cennego zabytku, późnogotyckiego kościoła Wniebowstąpienia N. M. Pannfy. Rozpatrywano możliwość
pozostawienia  go  na  filarze  węglowym  (!),  rekompozycję  i  przesunięcie.  Uchwałą  rządu  z  maja  1971
roku  wybrano  trzecią  koncepcję,  a  zadanie  jej  realizacji  otrzymało  praskie  przedsiębiorstwo  Transfer.
Rekompozycyjnie przemieszczono na nowe miejsce jedynie dzwonnicę kościoła.

„Operację Most” przeprowadzono w dniach 30 września — 28 października 1975 roku z niezwykłą

pieczołowitością. Zabytek, wzmocniony rusztem żelbetowym (pod sklepieniami) i stalowymi obręczami
(na  kolumnach),  został  przy  pomocy  dźwigów  umieszczony  na  53  sprzężonych  z  hydraulicznymi
podnośnikami  platformach  (każda  o  udźwigu  500  ton),  które  skonstruowały  praskie  zakłady  Skoda.  W
ciągu 30 dni kościół był przewożony z szybkością 3 cm na minutę, a specjalne urządzenia elektroniczne
czuwały nad najmniejszymi nierównościami torowiska i regulowały położenie platform tak, aby różnica
wysokości  między  nimi  nie  przekraczała  2  milimetrów  (w  ogóle  różne  urządzenia  pomiarowe
kontrolowały  obiekt  aż  w  500  miejscach).  Niezwykle  udane  przedsięwzięcie,  w  którym  wzięli  udział
eksperci z UNESCO, ZSRR, NRD i Polski (m.in. prof. Wiłun oceniał badania geologiczne i geofizyczne
planowanej  trasy),  było  podwójnie  rekordowe:  po  raz  pierwszy  przesunięto  zabytek  ważący  aż  12  tys.
ton,  i  to  na  odległość  aż  841  metrów  i  10  centymetrów.  Wyspecjalizowane  przedsiębiorstwo  Transfer
dokonało później innych przesunięć w Ostrawie, Pilźnie, Barrandowie, a także otrzymało zamówienie na
przesunięcie zabytku w Mosulu (Irak).

Polacy mogą pochwalić się przesunięciami trzech obiektów warszawskich: 600-tonowej Rogatki

Grochowskiej w roku 1961, 6800-tonowego kościoła N.M.Panny na Lesznie (przy al. Generała
Ś

wierczewskiego) w 1962 i rekordowego w swoim czasie, ważącego 10 tys. ton pałacu Lubomirskich w

roku  1970.  W  związku  z  koniecznością  obrócenia  pałacu  o  78  stopni,  przesuwano  go  na  16  łukowo
wygiętych  torach.  Zastosowano  podnośniki  hydrauliczne  napędzane  pompami  elektrycznymi  i  stalowe
wałki z osi wagonowych o średnicy 130 milimetrów. Operacja ta, wykonana przez Mostostal (projekt inż.
A. Mostowskiego), była niewątpliwie dużym osiągnięciem polskiej myśli technicznej, wzbudziła jednak
ostre  (zasłużone)  głosy  krytyczne  wśród  konserwatorów  i  historyków  sztuki,  gdyż  w  swym  obecnym
położeniu  pałac  sprawia  wrażenie,  iż  należał  do  historycznej  Osi  Saskiej,  co  jest  nieprawdą.  Było  to
dokonanie całkowicie pozbawione sensu.

„RAZEM” 14 października 1979

Szkolnictwo

Jako dydaktyk Łysiak rozpoczął pracę w Rzymie, podczas... studiów na tamtejszym uniwersytecie: będąc

studentem, kilkakrotnie zamienił się w wykładowcę (sześć wykładów na temat ochrony i rewaloryzacji zabytków
oraz historii architektury i sztuki polskiej). Po powrocie do kraju (1972) podjął pracę na Wydziale Architektury
PW, gdzie wykłada historię kultury i cywilizacji, a także prowadzi zajęcia z konserwacji zabytków. Jednocześnie,
jako pracownik Instytutu Historii Architektury i Sztuki, jest wykładowcą na Studium Podyplomowym Konserwacji
Zabytków.

Jakim jest Łysiak pisarzem i publicystą — każdy może stwierdzić samodzielnie, czytając go. A jakim jest

dydaktykiem? Oczywiście nie trzeba być wybornym nauczycielem, aby dobrze znać system nauczania we własnym
kraju i prawidłowo go analizować piórem, warto jednak zauważyć, iż na wykładach Łysiaka oraz w jego grupach
zaliczeniowych,  chociaż  uchodzi  on  za  arcysurowego,  frekwencja  jest  „ponad  100-procentowa”.  Gdy  prowadził
wykłady o kulturze i sztuce na Wydziale Elektroniki PW (w ramach tzw. humanizacji studiów technicznych), aula
nie  mogła  wszystkich  chętnych  pomieścić.  Nieformalny,  urządzony  przez  studentów  Wydziału  Architektury
ranking  na  najlepszego  wykładowcę  (z  wywieszoną  na  korytarzu  listą,  procentami  głosów  na  tak  i  nie  oraz
uzasadnieniem), w którym Łysiak pobił na głowę swych renomowanych kolegów-profesorów, nie przysporzył mu
sympatii u pokonanych...

Nie zjednała mu również ciepłych uczuć w sferach dydaktycznych i decydenckich lat siedemdziesiątych

krytyczna publicystyka na tematy szkolne. Szczególnie gwałtownie reagowano na Politechnice na jego
„krytykanctwo” pod adresem Wydziału Architektury — jedna z dwóch prób odgórnego usunięcia go z pracy była
spowodowana artykułem „Stąd do architektury”; podczas drugiej, w 1979 roku, uratowały go tylko gwałtowne
protesty studentów u władz naduczelnianych.

Liczba publikacji Łysiaka na tematy szkolne nie jest duża — około 20 pozycji w ciągu 9 lat. Jednakże każdy z

tych artykułów miał sporą wagę i zasięg, o czym świadczyły m.in. listy do redakcji (tak np. po artykule „Zabawa w
«klasy»„ redakcja „Kulis” przez kilka tygodni

drukowała na całych kolumnach korespondencję będącą odzewem czytelniczym). Przynajmniej dwa z

postulatów wysuwanych w tych artykułach przez autora są już nieaktualne — skasowano niefortunną 10-latkę
(Łysiak był jednym z pierwszych, którzy ją publicznie napiętnowali) i przywrócono prawdziwe matury, to jest
takie, których można nie zdać, jeśli się na zdanie nie zasłużyło.

Selekcjonując do druku artykuły Łysiaka na tematy związane ze szkolnictwem, wybraliśmy wypowiedzi

późniejsze, z początku lat osiemdziesiątych, gdyż naturalnym biegiem rzeczy są one pełniejsze (autor powtarza w
nich  uprzednie  tezy  i  wzbogaca  je).  Przykładem  jego  krytyka  nauczania  architektury  —  z  trzech  najlepszych
pozycji:  „Czego  się  Jaś  nie  nauczy,  tego  Jan  nie  wybuduje”  („Kultura”  18  V  1975),  „Stąd  do  architektury”
(„Kultura” 5 X 1975) i „W kolebce architektury” („Stolica” lipiec 1981) — wybraliśmy tę ostatnią, gdyż zawiera
ona  w  formie  najbardziej  lapidarnej  wszystkie  spostrzeżenia  wcześniejsze  i  kilka  nowych.  Z  kolei  „Zabawę  w
«klasy»„  przedrukowujemy  m.in.  dlatego,  by  pokazać,  że  Łysiak  w  swych  atakach  nie  oszczędzał  nie  tylko
uczących w szkołach i rządzących uczącymi, lecz także uczniów i studentów, co świadczy, że jego krytyki nie były
jednostronne.

W kolebce architektury

Tekst ten traktuję jako list otwarty do władz Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej,

którego pracownikiem jestem od lat dziesięciu.

Przez te dziesięć lat nie tylko obserwowałem, ale i publicznie gwałtownie zwalczałem (na łamach

prasy)  to,  co  się  działo  w  tzw.  czołowej  polskiej  szkole  architektonicznej.  A  działo  się  bardzo  źle,
począwszy  od  egzaminów  wstępnych,  będących  dziurawym  sitem  dla  ustosunkowanych  beztalenci  i
panienek  z  „dobrych  domów”,  a  skończywszy  na  egzaminach  dyplomowych  przybierających  niekiedy
formę parodystyczną, poprzez cały cykl dydaktyczny stojący na głowie albo też spychany na dalszy plan
w  hierarchii  ważności  spraw  wydziałowych.  Wszelkie  dotychczasowe  tego  typu  interwencje  były
waleniem grochem o mur, który odpowiadał pogróżkami pod moim adresem i obietnicą represji zwanej
wywaleniem z pracy. A jednak jeszcze raz sięgam po garść grochu, z tą samą, co przedtem, nadzieją na
pozytywne zmiany. Każdy z tych „grochów”, o których będę mówił, to plama na honorze uczelni, urąga-
jąca jej elementarnym zadaniom i tym podstawowym zasadom kształcenia, jakie uformowały się w toku
kilkusetletniej ewolucji szkół wyższych. Wszystkie te „grochy” należy wyrzucić za okna i drzwi gmachu
przy ulicy Koszykowej 55.

Egzamin wstępny. Przyciąga on rokrocznie po kilka osób na jedno miejsce, teoretycznie jest z

czego wybierać. Dlaczego więc na wydział trafia tylu snobów kierujących się wyłącznie modą
(architektura, mimo jej zdeprecjonowania w polskim pejzażu, jest wciąż nader modna) i tyle dziewcząt,
które nie mają innego celu nad zdobycie posagu w postaci atrakcyjnego dyplomu wyższej uczelni oraz
dowartościowanie się dumnym tytułem „pani magister inżynier architektury”? Dlaczego w ogóle trafiają
na ten wydział takie tłumy młodzieży, która wśród wszystkich swoich predyspozycji najmniejsze ma do
studiowania? Jest to w dużym stopniu wina egzaminu preferującego mechaniczną wiedzę, której nauczyć
można nawet szympansa, nie zaś prawdziwe walory intelektualne, talent, zdolność samodzielnego wnio-
skowania i humanizm kulturowy.

To, co teraz powiem, zabrzmi brutalnie, ale jest wynikiem dziesięcioletniej obserwacji mojej i moich

kolegów  i  poniżej  zostanie  przeze  mnie  udowodnione.  Ponieważ  egzamin  na  nasz  wydział  to  test  na
pewną  sumę  podręcznikowo-encyklopedycznych  wiadomości  (głównie  z  przedmiotów  technicznych),
które można po prostu wykuć, plus ćwiczenie na zręczność manualną, podszlifowaną korepetycjami z ry-
sunku  —  przez  to  szerokookie  sito  dostaje  się  co  roku  na  studia  gromada  półinteligentów  i  durniów
(„szpanerzy”, których rodzice opłacają przedegzaminowych pomagierów, „wyzwolone” panie z chrapką
na  tytuły,  pociechy  ustosunkowanych  tatusiów  itp.).  Nie  więcej  niż  10  procent  studentów  zasługuje  na
indeks.

Skąd wiem, że nie więcej niż 10 procent? Z rozmów z kilkoma kolegami dydaktykami — to po

drugie.  Po  pierwsze  zaś  dlatego,  że  obok  wykładów  prowadzę  różne  zajęcia  na  czwartym,
przeddyplomowym roku studiów. Miażdżąca większość studentów, z którymi mam kontakt, nie ma po-
jęcia o Leonardzie, Szekspirze, Kartezjuszu, Fidiaszu, Rembrandcie, Konfucjuszu, Durerze et consortes.
Wielu  z  tych  nazwisk  nie  są  w  stanie  powiązać  z  jakąś  określoną  dziedziną  sztuki  lub  wiążą  z
dziedzinami zupełnie bezsensownymi (sic!). Mają natomiast olbrzymie trudności z wymienieniem choćby
jednej przeczytanej książki (sic!) — czasami przypominają sobie tytuł jakiejś lektury szkolnej. Nie żar-
tuję i nie przesadzam — te rozmowy z nimi podnoszą mi włosy na głowie. W każdym innym środowisku
akademickim  na  świecie  wiadomość,  że  na  wydział  architektury  dostał  się  człowiek,  który  nigdy  nie
słyszał o Rafaelu, Homerze i Canovie, zabiłaby słuchaczy śmiechem.

Ostatnio Frank Reich napisał w „Die Weltwoche”: „Cechą dobrej uczelni wyższej jest surowy,

konkursowy egzamin wstępny, stanowiący nieubłaganą selekcję. Szanują tę zasadę wszystkie
renomowane uczelnie”.

My również powinniśmy ją szanować, jeśli chcemy, by nas szanowano.

We wcześniejszym tekście w „Kulturze" („Stąd do architektury") Łysiak napisał ponadto o egzaminie wstępnym: „System

tajności  i  kontroli,  mający  wyeliminować  machlojki,  został  zaostrzony.  Tematy  testowe  nie  są  znane  nawet  komisji
rekrutacyjnej,  przynosi  się  je  i  odpieczętowuje  tuż  przed  rozpoczęciem  rysowania.  Kandydaci  nie  występują  pod
nazwiskami, lecz pod numerami, «numerowi» nie wolno robić żadnych szkiców pomocniczych, nawet kropki, obok rysunku
głównego,  gdyż mogłyby  być one szyfrem, członkom  komisji egzaminacyjnej  nie wolno  dyskutować  przy  ocenianiu prac

Tok studiów. Z kolei każda szanująca się uczelnia stosuje w toku studiów system ostrej selekcji,

dzięki  której  odrzuca  się  plewy  —  na  wyższe  lata  awansują  tylko  ci,  którzy  na  to  zasłużyli.  U  nas
odwrotnie  —  uczelnie  upodobniły  się,  na  skutek  zaleceń  odgórnych,  do  fabryk  realizujących
stuprocentowe „plany przerobu”, co podcina wszelką motywację dobrej roboty tak u studentów (po co się
wysilać,  jeśli  wiadomo,  że  i  tak  wszyscy  lub  prawie  wszyscy  muszą  otrzymać  dyplom),  jak  i  u  kadry
nauczającej  (po  co  się  bawić  w  Don  Kichota  nie  zaliczając  leniom  i  tępakom,  jeśli  można  tym  zyskać
jedynie opinię „wroga młodzieży” i kiepskiego dydaktyka?). Tak niestety jest i na Wydziale Architektury
PW. Przepuszczamy do mety komplet startujących, podczas gdy na niektórych uczelniach zagranicznych
finiszuje  zaledwie  50  procent  studentów,  lecz  są  to  asy,  które  wiedziały,  o  co  walczą,  walczyły  więc
autentyczną pracą, która zrobiła z nich dobrych architektów. Znowu Reich:

„Ostra selekcja jest centralną zasadą każdej zdrowej uczelni. Ale selekcja (odrzut) to nie wszystko.

Dla tych, którzy pozostają, sporządzana jest równie surowa klasyfikacja, ogłaszana corocznie lub dwa
razy do roku. Jest to lista, na której studenci widnieją w kolejności według przeciętnej ocen, podanej z
dokładnością do kilku miejsc po przecinku. Cel tej klasyfikacji jest oczywisty: ma ona zachęcać każdego
do rzetelnego wysiłku”.

Niestety, w naszym fabrycznym systemie, w którym produkuje się absolwentów jak łożyska kulkowe

z taśmy, takie rzeczy są niezrozumiałą egzotyką. Jest to system nie tylko nie nastawiony na dopingowanie
i promowanie ambicji studiujących oraz na wyselekcjonowanie najlepszych, lecz wyraźnie obliczony na
ż

ałosną przeciętność, poprzez ułatwienia i grę pozorów. To zaprogramowane, fatalne równanie w dół,

czyni podejrzaną samą myśl o wybiciu się i obniża ogólny poziom (w konsekwencji także poziom
architektury polskiej, którą ci wypluwani co roku z taśmy „mistrzowie” współtworzą).

Kadra dydaktyczna. Jest tajemnicą poliszynela, że pewien procent ciała pedagogicznego to

figury, których przydatność dydaktyczna jest mizerna i które rażąco zaniżają poziom nauczania. Wiedzą o
tym  także  studenci,  bo  mają  oczy  i  uszy,  przed  którymi  braku  wiedzy,  talentu  i  rzetelności  nie  można
zasłonić  żadnymi  tytułami,  mianowanymi  lub  zdobytymi  inaczej.  Gdy  przed  kilku  laty  napisałem
pierwszy artykuł interwencyjny o nauczaniu architektury („Czego się Jaś nie nauczy...”), w odpowiedzi
wpłynęło  do  redakcji  „Kultury”  sporo  listów  od  rozeźlonych  studentów.  Zgadzali  się  oni  ze  mną,  że
wychodzą  z  wydziału  jako  kiepscy  twórcy,  ale  cały  ciężar  odpowiedzialności  za  to  przerzucali  na
nauczycieli. Symptomatyczny był list studenta opublikowany w „Kulturze” z 27 lipca 1975:

„Jesteśmy niedouczeni, wyniki naszej pracy w czasie studiów są przerażające — mierne projekty,

które można zobaczyć na posemestralnych wystawach, świadczą o schematyzmie, przeciętności. Ale jaka
jest struktura przyczynowa tego? Odpowiedź jest jedna: jaki pan, taki kram. Ogólnowydziałowe konflikty
wśród  pracowników,  zdehumanizowany  program  studiów,  kiepska  dydaktyka,  niskie  kwalifikacje  asy-
stentów (...), zły system rekrutacji na studia! (...) Zarzuca się nam niski poziom, ale nasi pedagodzy nie
różnią się pod tym względem od studentów (...) Największa ilość studentów zalicza grzecznie na 3,5, są
szarzy,  «robią»  statystykę;  potem,  gdy  zaczynają  projektować,  zaczyna  się  tragedia  (...)  Co  z  tego
wynika? Słaba architektura, marni architekci”. W tym samym 1975 roku narzekał na bardzo niski poziom
kadry  wydziałowej  (zbytni  teoretycy,  mający  za  mały  kontakt  z  praktyką)  prof.  Jerzy  Hryniewiecki
(„Literatura” 10 kwietnia 1975). Od tamtej pory nic się nie zmieniło, choć niektórzy twierdzą, że jednak
zmieniło  się  —  na  gorsze.  Myślę,  że  liczni  pracownicy  wydziału  winni  zdać  sobie  wreszcie  sprawę  z
tego,  że  gmach  ten  istnieje  przede  wszystkim  dla  prawidłowej,  nowoczesnej  dydaktyki,  nie  zaś  dla
rozgrywek personalnych, możliwości częstych wyjazdów za granicę i innych rzeczy, które wielu panom
przesłaniają cel podstawowy. Natomiast władze wydziału powinny przypomnieć sobie takie pojęcia, jak
ostra weryfikacja poziomu kadry, hospitacje zajęć i wykładów etc.

Deklasowanie humanistyki. Ma ono od lat charakter postępujący, co przejawia się m.in. redukcją

czasu dydaktycznego w przedmiotach humanistycznych (historyczna ewolucja architektury i urbanistyki,
historia kultury i cywilizacji, przedmioty plastyczne etc.) na rzecz dyscyplin matematyczno-technicznych.

(eliminuje się w ten sposób wywieranie nacisku bądź sugerowanie innych), milcząco pokazują tylko ocenę wypisaną na
kartce, etc. Czy to wszystko daje gwarancję absolutnej tajności? Nie. Od czasu do czasu zdarzają się «cuda»...".
Gdy Łysiak wykrył na swoim wydziale aferę egzaminacyjną (kandydaci znali tematy przed odpieczętowaniem kopert) i
narobił rabanu, jedynym efektem było to, że przestano go powoływać w skład komisji rekrutacyjnej i na stałe odsunięto od
egzaminów.

Zapomina się przy tym, że architektura jest kierunkiem humanistycznym (w większości krajów wydziały
architektury znajdują się na uniwersytetach, a nie politechnikach), sztuką, nie zaś rzemiosłem. Zapomina
się,  że  najwybitniejsi  architekci  świata  głosili,  iż  całą  swoją  wirtuozerię  zawdzięczają  głównie  dobrej
znajomości zabytków oraz sztuk plastycznych i nie tylko. Ci sami ludzie, którzy przyklaskują zabójczej
technicyzacji  studiów  architektonicznych,  popukaliby  w  czoło  komuś,  kto  wspomniałby  o...  muzyce.
Nieładnie  jednak  pukać  w  czoła  zmarłych  geniuszy,  takich  jak  np.  Gropius,  w  którego  słynnej  szkole
Bauhaus nauczano muzyki, oraz Le Corbusier i Wright, którzy przejęli od rodziców umiłowanie muzyki.
Widać  to  w  ich  dziełach.  Najsławniejszy  konstruktor  XX  wieku,  Buckminster  Fuller,  wprowadza  do
nauczania architektury nawet poezję!

Kilka lat temu, gdy przy branżowym miesięczniku „Architektura” istniał jeszcze studencki dodatek

„Wykusz”, studenci często narzekali na jego łamach na odhumanizowywanie studiów architektonicznych,
twierdząc, że kształci się ich na kreślarzy, a nie na artystów. Dzisiaj powtarzają to samo, z tym samym
(żadnym) skutkiem.

Projektowanie. W chwili, kiedy to piszę, nie znany jest jeszcze nowy program studiów na

Wydziale Architektury PW, koncypowany mozolnie wśród kłótni i przeciwstawnych interesów różnych
„lobby”  przez  specjalną  komisję.  Dochodzą  jednak  stamtąd  słuchy  o  kolejnych  próbach  ograniczenia
dziedzin  humanistycznych,  przeciwko  humanistyce  bowiem  występują  przedstawiciele  instytutów
projektowych.  Uważają  oni,  że  inne  przedmioty  tylko  kradną  czas,  jaki  należy  poświęcać  na
projektowanie. Ja natomiast uważam, że czas ten jest przez owe instytuty marnowany, i udowodnię to.

Na czwartym, ostatnim (przeddyplomowym) roku studiów, podczas zajęć z konserwacji zabytków

studenci wykonują dwie klauzury — mają zaadaptować zabytek do współczesnych potrzeb, co sprowadza
się do rozmieszczenia odpowiednich funkcji w starych murach. Podam tegoroczne przykłady z dwóch (na
osiem istniejących) grup, które sam prowadziłem. Adaptując szlachecki dworek jeden student „oświetlił”
użytkowany strych przez... otwór komina! Inny, przerabiając dworek na dom turysty, zrobił publiczne
schody na środku dwuosobowej sypialni! Trzeci umieścił w dworku... lądowisko sterowców! Kilku
zrobiło łazienki dostępne z trzech stron (troje drzwi), dla trzech sypialni sąsiadujących z łazienką przez
ś

ciany! Kilku, przebudowując wnętrze, polikwidowało elementy konstrukcyjne dźwigające całą strukturę!

Jeszcze inni, adaptując strych ze spadzistym dachem, robili umeblowane pokoje na krańcach, tam, gdzie
między dach a podłogę z trudnością wczołgałby się pies! Itd., itp. Powtarzam: te idiotyzmy na poziomie
dziecka z podstawówki bawiącego się w architekta robili ludzie na ostatnim roku studiów, po siedmiu
semestrach nauki projektowania!!! Przerażony pobiegłem do kolegów z innych grup, żeby im pokazać ten
surrealizm, a wówczas usłyszałem, że w ich grupach jest identycznie. Jednej z koleżanek, która zapytała
studentów, jak to jest możliwe, studenci odparli: „Proszę się zwrócić z pretensjami do naszych
nauczycieli projektowania”.

Czyż nie jest stratą czasu fakt, że nasz student robi jeden projekt w ciągu semestru (kilka miesięcy),

musząc go „odpicować” (popisowe wykreślenie, wymalowanie lub „collage”, fotografie, kosztowne
plansze, smaczki graficzne)?

W wielu krajach student „trzaska” w ciągu semestru kilka projektów w formie szkicowej, która jest

wystarczająco przejrzysta, by profesor mógł ocenić to, co najważniejsze — koncepcję.

Dyplomy. Komizm prac dyplomowych robionych w domu polega na tym (jest to też tajemnicą

poliszynela), że część z nich jest kupowana przez bogatych rodziców (wykonują pracę najęci fachowcy),
a większość pozostałych robiona kolektywnie przez całe grupy wzajemnie się wspomagających
koleżanek i kolegów. Dyplomy muszą być wyłącznie klauzurowe, robione (może nawet etapami) na wy-
dziale, pod kontrolą pracowników dydaktycznych.

To tyle. Gdy przed laty opublikowałem w „Kulturze” obszerny artykuł na ten sam temat, pt. „Stąd do

architektury”, zarzucono mi, że jestem „ptakiem, który kala własne gniazdo”. Odparłem wówczas, że
takim samym ptakiem jest radiotelegrafista, który z tonącego okrętu nadaje sygnały SOS. Odpowiedź się
nie zmieniła. A reakcja tych, którzy władają uczelnią?

Jeszcze jeden istotny fragment z artykułu „Stąd do architektury", opuszczony w przedrukowanym przez nas tekście: „Na

marginesie warto tu podnieść problem studentów zagranicznych, którzy — nie przyjęci na uczelnie obce — w Polsce
znajdują raj, w którym za kilka dolarów koledzy kreślą im, rysują i projektują wszystko od pierwszego roku studiów.
Zjawisko to urasta do rangi epidemii, a walka z nim jest beznadziejna — dolarowy student to «święta krowa», która «musi
zdać» bez żadnej dyskusji".

Zabawa w „klasy”

Na całym świecie obserwowane są niepokojące przejawy obniżania się stanu wiedzy oraz

wiadomości intelektualnej uczniów i studentów, na co wpływ mają przeróżne aspekty XX-wiecznej

cywilizacji i co jest paradoksem, bo w końcu żyjemy ponoć w stuleciu mądrzejszym niż wszystkie
poprzednie razem wzięte. Na początek jeden przykład: w bostońskich szkołach przeprowadzono ankietę,
dzięki której wyszło na jaw, że dzieci w większości sądzą, iż mleko jest wyrabiane przemysłowo, tak jak
piwo czy coca-cola. Zaprowadzono więc dzieci do ZOO, aby im pokazać, jak się doi krowy.

Ale co nas obchodzi cudze podwórko dydaktyczne! Winniśmy się martwić o swoje, na którym —

chociaż wszyscy wiedzą, jak się doi krowy — zaczynają się coraz mocniej ujawniać symptomy ciężkiego
schorzenia.

Zauważano je już od kilku lat (byłem wśród zauważających), diagnozowano i wskazywano

najróżniejsze  przyczyny  (byłem  wśród  wskazujących):  a  to  pogarszający  się  z  roku  na  rok  poziom
podręczników, szpikowanych masą skandalicznych błędów merytorycznych oraz interpretacyjnych, a to
obniżający  się  równie  systematycznie  stan  przygotowania  do  zawodu  młodej  kadry  nauczycielskiej,  w
szeregi  której  gromadnie  trafiają  przypadkowi  nieudacznicy  i  outsiderzy  wyeliminowani  z  innych
profesji, a to szwankującą infrastrukturę szkół, itd., itp.

Wśród ostatnich reform w szkolnictwie na czoło wybiły się dwie: obowiązek ukończenia przez

wszystkich  nauczycieli  wyższych  studiów  oraz  nowy  system  szkoły  10-letniej,  reklamowany  jako
perfekcjonizacja  nauczania,  w  efekcie  której  wyedukowanie  młodzieży  zbliży  się  do  pożądanego
optimum.  Czy  rzeczywiście  się  zbliży,  w  to  wątpię.  Będzie  to  tym  bardziej  utrudnione,  jeśli  nie
zlikwidujemy  następstw  innej,  nie  tak  głośno  reklamowanej  reformy  sprzed  kilku  lat,  w  wyniku  której
kompletnie  nie  trzeba  się  dzisiaj  uczyć,  by  dostać  maturę,  i  wystarczy  udawać  naukę,  by  otrzymać
dyplom wyższej uczelni.

Zaczyna się to od pierwszych klas szkoły podstawowej. Jak wiadomo, podstawówkę muszą skończyć

wszyscy,  a  dzieci  wiedzą  o  tym  i,  jakkolwiek  nieprawdopodobnie  by  to  brzmiało,  coraz  powszechniej
lekceważą  (oni  i  ich  rodzice)  instytucję,  w  której  końcowy  efekt  jest  zagwarantowany  przed  startem.
Zjawisko nie istniejące w czasach „niebieskiego mundurka” — widocznie wówczas dziecięta były tępsze
i  za  wcześnie  nie  zdawały  sobie  sprawy  z  wielu  rzeczy.  Dzisiaj  szybciej  dojrzewają,  a  negować  to,  co
powyżej napisałem, będzie tylko ten, kto nie ma żadnej styczności ze szkołą i nie rozmawiał na ten temat
z nauczycielami.

Ja rozmawiałem. Odzywka ucznia 3 klasy (nie ukończone 9 lat), gdy nauczycielka wpisuje mu do

dzienniczka, że lekceważy naukę: „A wpisuj sobie, wpisuj, myślisz, że mi starzy coś zrobią!” (sic!) — nie
jest już niczym bulwersującym. Kawalerom i starym pannom, to jest osobnikom nie chadzającym na
wywiadówki, obrazek taki nie przyśni się nawet w koszmarnym śnie, lecz nauczyciele zaczynają się już
do tego przyzwyczajać, przyzwyczaić się bowiem można do wszystkiego na świecie. Telewizyjna
dojrzałość kilkuletnich smyków jest tak imponująca, że nikogo nie zdziwiłoby przyniesienie przez nich
do „budy” głośnego francuskiego raportu spółki Robert Debre—Daniel Douady: „Przemęczenie uczniów
w obecnym systemie szkolnym”, bądź książki Guya Vermeila „Zmęczenie w szkole”, i szermowanie nimi
w obronie totalnego far niente.

Sytuacja jest z natury rzeczy jeszcze bardziej niepokojąca w przypadku roczników starszych, to jest

nastolatków, co również — naturalnym biegiem rzeczy — największe przerażenie budzi u dydaktyków, u
całej tej rzeszy nauczycieli z klas średnich, którzy zaczynają się czuć w szkołach coraz mniej potrzebni
(stopnie i świadectwa mogłyby wystukiwać maszyny). Od czasu do czasu biją oni głową o mur, alarmu-
jąc opinię publiczną; trzy przykłady — trzy wypowiedzi nauczycielek dla prasy z ostatnich trzech lat:

Bronisława Ginter: „Szkoła też jakby straciła swoje znaczenie (...) A szkoła, zamiast walczyć z tym,

idzie na ustępstwa. Wyszły zarządzenia nakazujące dopuszczenie do egzaminów poprawkowych uczniów
z dwiema ocenami niedostatecznymi. Nawet jeśli wynikały one z wagarów i zupełnego lekceważenia
nauki. Uczniowie, którzy są wybitnymi sportowcami, mogą być zwolnieni z kilku przedmiotów. Coraz
mniej osób pamięta, że do szkoły chodzi się, by zdobyć wiedzę, a nie papierek”.

Maria Hernasowa: „Ucznia nie można w praktyce zmusić do nauki (...) Żeby zostać na drugi rok w

tej samej klasie, trzeba wykazać maksimum złej woli, nie wystarczy zwyczajnie nie umieć czytać i pisać.

Szkołę trzeba nie: odsłużyć jak wojsko — szkołę trzeba odsiedzieć jak wyrok w kryminale. To w
zasadzie wystarczy, by otrzymać świadectwo jej ukończenia (...) Na dwudziestu chłopców w mojej klasie
uczy się trzech. Ze czterech — uczy się niektórych przedmiotów. Reszta — żyje na państwowym stopniu
i czuje się z tym zupełnie dobrze. Bez stresów i kompleksów pójdą sobie w życie, święcie przekonani, że
im się należy jakaś płaca za to, że żyją, tak jak się im należała ocena dostateczna za to, że w szkole
siedzieli w ławkach”.

Julia Tazbir: „W tej chwili główny problem jest taki, że oni... przeciekają przez palce. Zwyczajnie.

Ktoś nie przychodzi do szkoły, bo mu się nie chce. Klasa zniknęła, bo ma być wypracowanie z polskiego.
Jeden skraca dzionki szkolne, drugi — bywa tylko w wybrane dni tygodnia (...) Jeszcze inni skreślają
pewne przedmioty. Kiedyś większość uczniów chodziła regularnie, urywała się mała grupa waga-
rowiczów. Dziś i większość... W zeszłym roku nasza najzdolniejsza klasa miała średnią frekwencję około
70 procent. Tak urzędowali, że jedną lekcję miałam z jednymi, następną — z zupełnie innymi osobami
(...) Jeżeli uczeń, nic nie robiąc, nie jest ostatni w klasie, tylko, powiedzmy, dwunasty od końca, to nie
można mu zagrozić. Mieliśmy już egzemplarz, który w ciągu pięciu lat «chodził» w sumie nie więcej niż
dwie klasy! Potem zdawał na politechnikę. Egzaminu nie zdał, ale jest gdzieś studentem”.

Do studiów, które można z powodzeniem kontynuować nic nie umiejąc i nic się nie ucząc, jeszcze

wrócimy, na razie zaś istotne jest pytanie: jakim cudem może trwać ta paranoja przedmaturalna opisana
przez trzy nauczycielki? Dr Julia Tazbir wyjaśniła to jednym zdaniem: „W końcu szkołę — tak naprawdę
— rozlicza się z procentu nie promowanych”. Inaczej mówiąc: jeśli szkoła ośmieli się nie promować
ucznia, który, chociaż jest w niej zapisany, nie chodzi na lekcje i nie uczy się, to władze szkoły zostaną
ukarane, bo „nie wyrobiły planu promocji”. Czyli planu 100-procen-towego przerobu, jak w fabryce
konserw.

Nie od rzeczy będzie tu zauważyć, że wszystkie trzy cytowane panie wykazały iście brawurową

odwagę, eksplikując swoje żale p u b l i c z n i e i nie ukrywając swych nazwisk. Nie każdego na to stać.
Mój rozmówca, 42-letni nauczyciel szkoły średniej, zanim powiedział mi to, co powiedział, zobowiązał
mnie do dyskrecji i wytłumaczył to bardzo prosto: „nie chcę wyjść na wroga młodzieży”. Rzeczywiście,
w sytuacji, gdy lansuje się (przynajmniej retorycznie) stawkę na młodzież, wyjść na wroga młodzieży jest
i głupio, i niefortunnie, można bowiem usłyszeć: „on się nie nadaje, nie umie pracować z młodzieżą”. Od
człowieka tego usłyszałem m.in:

— Jestem bezradny wobec ucznia, wobec jego samochodu, którym ojciec go przywozi do szkoły lub

wobec jego r ó w n i a c h o w o ś c i czerpanej z klanu ulicznego bądź dyskotekowego, wobec
lekceważenia mnie, szkoły, najprostszych powinności. Często muszę być bezradny wobec jego
agresywnej bezczelności, a najgorsze jest to, że on o tym doskonale wie i sprawia mu satysfakcję granie
na tej mojej bezradności jak na trąbce. Młodzież potrafi być okrutna. Oni wiedzą, że muszą zdać za nic,
więc do czego mogę ich zmusić? Istnieją tacy, otaczani przez innych podziwem, których chciałoby się po
prostu trzasnąć w gębę, ale oni tylko na to czekają, nie wolno mi tracić samokontroli. Wie pan, dzisiaj nie
daje się klapsów nawet w domu, to niemodne...

Wiem. Tak długo wbijano do głów rodzicom, że według badań naukowych karcenie degeneruje

psychikę  dzieci,  wpędza  je  w  wyniszczające  stresy,  kompleksy  oraz  nerwice,  iż  przywoływanie  do
porządku  pasem  stało  się  niemodne.  Zapewne  wyszedłem  na  konserwatywnego  głupka,  gdy  niedawno
wyszedłem  z  przyjęcia,  na  którym  syn  gospodarzy  pluł  gościom  do  talerzy,  a  mamusia  upominała  go
równie łagodnie co bezskutecznie: „Mareczku, tak nie wolno, to nieładnie...”

O tym, że kiedyś dyscyplinę w szkołach utrzymywano m. in. rózgami, dawno już byśmy zapomnieli,

gdyby  nie  ta  rozśmieszająca  okoliczność,  iż  zwyczaj  ów  przetrwał  w  Anglii,  co  pozwala  naszym
publicystom  pisać  od  czasu  do  czasu  anegdoty  na  ten  temat  i  wykpiwać  arystokratycznych  lalusiów  z
Eton,  którzy  dostają  baty  jak  za  starych,  barbarzyńskich  lat  królowej  Wiktorii.  Jeśli  już  przy  tym  je-
steśmy, to warto — zamiast bredzić — uświadomić sobie, że Eton College jest obecnie elitarny głównie z
powodu poziomu nauczania (bo o to przecież chodzi!), a synowie robotników dostają się tam tak samo
jak synowie lordów (trzeba zdać surowe egzaminy, jest to podstawowe kryterium), przy czym i ci, i ci są
wywalani  za  brak  postępów,  bez  różnicy  i  bez  pardonu.  Sześć  uderzeń  bambusowym  kijem  w  tyłek,
wymierzanych przez „headmastera” za poważne wykroczenie, nikomu tam nie przynosi ujmy, nikogo nie
stresuje i nie nerwicuje — skutki są raczej zbawienne. Młodzi „panicze z Eton” nie popadają również w
kompleksy  od  tego,  że  regularnie  pracują  w  sąsiednim  miasteczku  przemysłowym  Slough  jako  pomoc

społeczna  w  szpitalach,  domach  starców  i  domach  dzieci  niedorozwiniętych  (w  ramach  tzw.  Social
Service Club), a także uczą angielskiego dzieci robotników murzyńskich i hinduskich. Spróbowalibyście
zatrudnić w ten sam sposób naszych paniczów podjeżdżających pod szkoły samochodami otrzymanymi
od tatusiów na poczet matury, którą i tak dostaje się „za frajer”! Czytelnicy, którzy w tym miejscu doszli
do  przekonania,  iż  zgłupiałem  od  sadystycznego  jadu i  sugeruję  antyliberalny powrót  do  królowania  w
szkole  nahajki,  pragnąc  cofnąć  dydaktyczną  cywilizację  w  średniowiecze  —  zechcą  się  łaskawie
uspokoić  i  potraktować  Eton  jako  żartobliwą  dygresję.  Natomiast  niczego  już  żartobliwego  nie  ma  w
fakcie, iż — opierając się na różnych, często bezsensownych, przesłankach i nie stroniąc od idiotycznego
rozdmuchiwania  smutnych  incydentów  („dziewczyna  dostała  dwójkę  i  otruła  się  gazem!”)  —
zamordowaliśmy,  w  niestrudzonym dążeniu  do światłej  nowoczesności  oraz  masowego  sprezentowania
wszystkim nobilitujących papierków maturalnych, ostatnie mizerne resztki dyscypliny szkolnej, poprzez
likwidację  najoczywistszych  rygorów  i  nieograniczone  „ułatwianie”  nauki.  Ten  „ukłon”  w  stronę
młodzieży jest w rzeczy samej zadanym jej ciosem, czego ona na razie nie pojmuje (jak fajnie jest nic
albo prawie nic nie robić i piąć się w górę), ale co w przyszłości odczuje ona boleśnie, gdy dojrzy (jeśli
dojrzy)  swoje  kalectwo  intelektualne  i  erudycyjne.  Chcąc  rzekomo  zaoszczędzić  jej  stresów
wynikających z nadmiernych obciążeń i przestrzegania dyscypliny (poprzednie pokolenia jakoś nie miały
stresów, chociaż uczyć się trzeba było solidnie), daliśmy jej „luz” urągający samej istocie edukacji.

Nie byliśmy pierwsi. Kryzys, o którym piszę, jest kryzysem ogólnoświatowym i wiele krajów ma już

w  tym  względzie  spore  doświadczenia.  Doświadczenia  wielce  zaskakujące  dla  obrońców
„nowoczesnych”  koncepcji,  z  efektami  akurat  odwrotnymi  od  zamierzonych.  Warto  się  im  przyjrzeć,
chociażby  tym  pionierskim  (amerykańskim),  i  przemyśleć,  słowem  —  jak  powiadają  —  „uczyć  się
choćby od diabła”.

Otóż „diabeł” pierwszy wynalazł nie tylko coca-colę, ale i modernę techniczną oraz liberalizacyjną w

edukacji, w efekcie czego pierwszy dotarł, zwłaszcza na tej ostatniej ścieżce, do progu bankructwa. Pełną
dokumentację na ten temat opublikowano 1 października 1975 roku w specjalnej wkładce do poważnego
tygodnika  „U.S.  News  and  World  Report”.  Zawarte  tam  materiały  z  badań,  przeprowadzonych  przez
Państwową Komisję Oceny Postępów w Edukacji, Stowarzyszenie Historyków Amerykańskich, Uniwer-
sytet  Harvardzki  i  Massachusetts  Institute  of  Technology,  były  tak  szokujące,  że  wkładka  pod  tytułem
„Crisis  in  the  Schools”  z  miejsca  stała  się  w  Stanach  Zjednoczonych  i  w  Europie  Zachodniej
bestsellerem. Komentując rzucający się jaskrawo w oczy fakt, iż nowe roczniki absolwentów wszystkich
rodzajów  szkół  wychodzą  z  nich  z  chaosem  w  głowach  i  z  reguły  gorzej  wyedukowane  niż  pokolenia
uczone metodami tradycyjnymi i trzymane w karbach dyscypliny, autorzy opracowania stwierdzili m. in.:

„Lata doświadczeń wykazały, iż (...) telewizja, jak również inne eksperymenty szkolne, o których

swego czasu było tak głośno, nie zaowocowały spodziewanymi cudami. Dla procesu nauczania okazały
się one pomocnymi w sposób nader marginalny (...) Efektem fali krytyki, jaka spadła na owe innowacje,
jest fala odwracania się od nich szkół i college'ow i powrót ku tradycyjnym metodom nauczania. Ku
wielkiemu zadowoleniu rodziców niektóre szkoły reaktywowały mające sto lat «Czytanki Mc Guffreya» i
dały priorytet nauce podstawowych umiejętności czytania, pisania i rachowania oraz innym sprawom, w
tym dyscyplinie, uznanym zbyt pochopnie za przestarzałe”.

Efekty pochopnego rozluźniania bądź likwidowania dyscypliny szkolnej zostały ujęte w

opublikowanym  kilka  miesięcy  później  (na  początku  roku  1976)  sprawozdaniu  Krajowej  Komisji  ds.
„Public  Relations”  w  Szkole.  Według  tego  raportu:  od  czasu  wprowadzenia  reformy,  to  jest  w  ciągu
około  5  lat,  o  100  procent  wzrosła  częstotliwość  wagarów  i  wszelakiego  rodzaju  wykroczeń,  a  o  77
procent  liczba  napaści  uczniów  na  nauczycieli  (przy  czym  notowano  tylko  przypadki  zgłoszone  przez
zwierzchników,  zaznaczając  jednocześnie,  iż  wielu  nauczycieli  nie  informuje  szefów  o  incydentach,
uważając, iż „rzucałoby to cień na ich zdolności, i opinię dydaktyków”). Psychiatryczne badania, którymi
objęto  200  nauczycieli  w  Los  Angeles,  wykazały,  że  następstwa  reformy  liberalizującej  dyscyplinę  w
szkołach  spowodowały  u  nich:  „kolosalny  wzrost  symptomów  stresowych,  jak  zwiększenie  ciśnienia
krwi,  niepokój,  depresja,  ból  głowy,  obniżenie  poczucia  własnej  wartości,  zaburzenia  żołądkowe  i
bezsenność”. Nazwano ten objaw „syndromem zmęczenia pobitewnego”, przebadanych wychowawców
zaś  „pokonanymi  belframi”.  Pokonanymi,  gdyż  większość  z  nich  była  zrezygnowana  i  określała  swoją
bezradność jako „element pracy, za którą biorą zapłatę”.

W świetle tych faktów trudno się dziwić, że Amerykanie wycofują się ze swej reformy, o czym mówi

bardzo pouczające zdanie z wkładki: „U.S. News and World Report”: „Na skutek negatywnych
doświadczeń wiele szkół przywraca ostrą dyscyplinę oraz system ścisłej kontroli ocen”.

Relatywne do powyższych były nasze rodzime doświadczenia w szkolnictwie akademickim, więc

chociaż  na  początku  napisałem,  że  nie  powinno  nas  obchodzić  cudze  podwórko,  identyczność  tych
doświadczeń  usprawiedliwia  powoływanie  się  na  dokument  zza  Atlantyku.  W  Polsce  ultraliberalny
regulamin  studiów  obowiązywał  na  wyższych  uczelniach tytułem  próby  w roku  akademickim  1974/75.
Rezultat  opisano  w  „Życiu  Warszawy”  z  8  października  1975.  Niektóre  sformułowania  są  tam  wręcz
bliźniacze z tymi, które znajdują się w „U.S. News and World Report”. Tłumacząc, dlaczego do nowego
regulaminu trzeba było wnieść „poprawki” (czytaj: opanować sytuację), dziennik napisał, iż autorzy tego
regulaminu:  „założyli,  że  studenci  są  ludźmi  dorosłymi  i  poważnymi.  Cały  ubiegły  rok  akademicki
dowiódł jednak, że niestety brak im poczucia dyscypliny czasu, brak im nawyku systematycznej nauki”.
Było to bardzo delikatne określenie sytuacji bardzo smutnej. Jeszcze smutniejsze jest to, że wspomniane
„poprawki” niczego nie poprawiły i obecnie jest jeszcze gorzej.

Tak więc dotarliśmy w naszych rozważaniach do szczebla akademickiego. Młody człowiek, by

wspiąć  się  na  ten  szczebel,  musi  zdać  egzamin  wstępny  na  uczelnię,  to  jest  odpowiedzieć    na    pewną
liczbę  pytań.  Żeby go to nie zestresowało, od pewnego czasu coraz więcej wyższych uczelni w naszym
kraju na długo przed egzaminami udostępnia kandydatom pełny zestaw pytań egzaminacyjnych, między
innymi  poprzez  ogłoszenia  w  prasie  codziennej  (w  roku  1979  gazety  wojewódzkie  pełne  były  tych
zestawów),  co  skomentowano  w  jednym  z  tygodników  następująco:  „Dobry  to  i  chwalebny  zwyczaj.
Pozwoli uniknąć niepewności i nerwowości przy próbie”. Słusznie — zwyczaj ten bowiem pozwala na
wcześniejsze opracowanie wszystkich odpowiedzi, samodzielnie bądź przy pomocy zaprzyjaźnionych lub
najętych specjalistów, po czym wkucie ich „na blachę” i powtórzenie, do czego zdolny jest nawet szym-
pans. Od tej komedii, która ośmiesza cały egzamin, przyzwoitsze byłoby nawet rekrutowanie studentów
rzutami  kostką,  bo  rachunek  prawdopodobieństwa  wprowadziłby  wówczas  na  studia  sporą  grupę
zasługujących na to. Ale kogo takie gadanie obchodzi?

Tragedia odkrywa swe oblicze tam, gdzie egzaminujący wychodzą poza ujawnione wcześniej zestawy

pytań  i  egzaminacyjne  rytuały,  próbując  przeprowadzić  ze  zdającym  egzamin  kandydatem  rozmowę
końcową  (ma  ona  odsłonić  jego  zdolność  samodzielnego  wnioskowania  oraz  zainteresowania  i  wiedzę
kulturalną,,  społeczną,  gospodarczą,  historyczną,  polityczną  etc,  słowem,  walory  umysłowe).  Otóż
egzaminatorzy  ci  z  przerażeniem  konstatują,  że  od  kilku  lat  każdy  kolejny  rocznik  zdających  jest
intelektualnie  gorszy  od  poprzedniego!  Równia  pochyła,  będąca  m.  in.  pokłosiem  zliberalizowanej  do
absurdu szkoły średniej, z której wychodzą niedouczeni, nieoczytani, tępawi, ale za to zuchwali, że hej! I
są  przyjmowani  na  studia,  chociaż  —  gdyby  zastosować  kryteria  sprzed  lat  (po  prostu  stałe  kryteria
oceniania)  —  tylko  nieliczni  z  nich  otrzymaliby  indeksy.  Ale  przecież  kogoś  przyjąć  trzeba,  istnieje
określony limit minimalny, do minimum więc obniża się kryteria (opublikowane pytania i odpowiedzi z
kilku  wydziałów  Uniwersytetu  Warszawskiego  rozbawiły  cały  kraj).  Wierzy  się,  że  z  miernot
intelektualnych, nagrodzonych „darmowymi” maturami, wyrosną — dzięki kilkuletniej wyższej edukacji
— dobrzy fachowcy. Niestety, wiara rzadko przenosi góry. Chyba, że wierzy się w co innego, i jest tak,
jak właśnie miało być Im głupsi — tym lepsi.

Pierwszy rok studiów bywa w całej tej zabawie najsensowniejszy, jest on bowiem jeszcze na

niektórych uczelniach rokiem selekcyjnym, eliminującym najsłabszych, to jest najtępszych lub
najbardziej leniwych (ciekawostka: najgorszymi okazują się z reguły „prymusi” dostający ze szkół
ś

rednich przepustkę bezpośrednio na studia, z pominięciem egzaminów). Za to pozostałe lata są już

prawdziwą zabawą w „klasy”, w ciuciubabkę, w chowanego i we wszystkie inne wesołe rozrywki, w
cyklu od kilku lat skróconym prawie wszędzie o rok, do czteroletniego, co zbliżyło studia charakterem do
kursów przyspieszonych (...)

Jednym z tych praw, które sobie wywalczyli studenci, jest prawo niechodzenia na wykłady.

Wykładowca  przyjść  musi,  oni  nie  (wykładowcy  nie  wolno  sprawdzać  listy!)  i  dlatego  gros
wykładowców  przemawia  do  niemal  pustych  ścian,  a  potem  skarży  się  w  wywiadach  prasowych  (...)
Część wykładowców dosłownie „staje na głowie”, by „kupić” młodzież, przyciągnąć jakoś i do wykładu,
i do rzetelnej nauki, ale to na niewiele się zdaje i nierzadko kończy się podlizywaniem rozzuchwalonym
studentom  (profesor  Aleksander  Bardini  publicznie  przed  tym  przestrzegał:  „Nie  zabiegać  o  względy
studentów, bo to jest klęska dla obu stron!”). Lecz dydaktycy boją się gorszych klęsk. W roku 1976 prasa

Dywersja edukacyjna

(...) Runęła na nas (dopiero teraz!) lawina krytycznych opinii o polskim szkolnictwie. Opinie te są tak

wielce uczone (zagmatwane, „wariantowe” etc), iż w wielu przypadkach odbiorca przestaje rozumieć, o
co chodzi. Tymczasem prawdę o polskim systemie edukacji można — bez rozdzielania włosa na
czterdzieści i cztery — powiedzieć bardzo prosto. Uczynię to zwięźle, w pięciu punktach:

Punkt 1 — generalia. Całe polskie szkolnictwo zostało administracyjnie zdeklasowane do poziomu,

który urąga samej istocie edukacji i tylko osobistym oraz zawodowym walorom licznych nie poddających
się temu pedagogów zawdzięczać należy resztki dydaktycznego honoru naszych szkół. Oświata stała się
dziedziną traktowaną przez dotychczasowych decydentów po macoszemu, uznali oni bowiem, że jest
„nieprodukcyjna”, trzeba w nią więc inwestować mało lub wcale. Nie rozumieli, że jest ona dla każdego
państwa inwestycją w aspekcie przyszłościowym najważniejszą, warunkującą egzystencję duchową (a w
konsekwencji także fizyczną) narodu!

Punkt 2 — dziesięciolatka. (...) System szkoły dziesięcioletniej wprowadzony został bez rzetelnej

konsultacji z kołami pedagogicznymi, a więc narzucony; przekreśla on m. in. wspaniałe tradycje polskiej
szkoły średniej, podupadłej ostatnio z przyczyn od szkolnictwa niezależnych. Czyż nie jest nonsensowną
od początku reforma, której autorzy nie mają sprecyzowanego pojęcia na temat: co będzie między klasą
10 a studiami? Czyż nie jest bzdurą wprowadzenie powszechnej szkoły dziesięcioletniej wobec faktu, że
w  ciągu  wielu  lat  w  żaden  sposób  nie  potrafiliśmy  stworzyć  szkoły  ośmioletniej  o  przyzwoitym,
wyrównanym poziomie? Wreszcie: czy ten półśredni ersatz wykształcenia średniego, oczywiste ni to ni
owo  z rażąco  obniżonym poziomem  (równanie w  dół  do  najmniej  zdolnych),  co demoralizuje  uczniów
zdolniejszych, jest niezbędny dla każdego (czy nie lepiej było, gdy jednostki zdolne i z aspiracjami szły z
podstawówek  do  liceów?),  to  jest,  czy  stać  nas  na  fundowanie  każdemu  papierka  dokumentującego
ukończenie 10 klas w sytuacji braku tysięcy rąk do pracy w usługach i przemyśle?

Z drukowanych ostatnio relacji nauczycieli i rodziców wynika, że — w świetle kilkuletnich już

doświadczeń  —  największym  koszmarem  dziesięciolatki  jest  instrumentalizm  nauczania,  przerabianie
olbrzymiego  materiału z  konieczności  pobieżnie i  powierzchownie. Wiedza  wciskana jest  dzieciom  nie
jakościowo,  lecz  ilościowo  w  zaprogramowanym  przez  autorów  reformy  stężeniu,  które  uniemożliwia
prawidłowy rozwój. Rażącym przykładem jest matematyka w pierwszych klasach (eksperci zagraniczni
na  widok  podręcznika  do  matematyki  w  pierwszych  klasach  naszej  dziesięciolatki  łapią  się  za  głowę,
przerażeni  jego  „uniwersyteckością”).  Tylko  najzdolniejsi  uczniowie  osiągną  w  tym  systemie,  dzięki
pomocy rodziców i korepetytorów, poprawne wyniki. Papierki dostaną wszyscy.

Wszędzie na świecie wykształcenie jest zróżnicowane (również ZSRR wycofał się ze sztywnego

modelu dziesięciolatki). Jest rzeczą oczywistą, że standaryzacja w wychowaniu musi doprowadzić do
tworzenia mas półgłówków ze świadectwami i do sparaliżowania wszelkiego postępu. Dziesięciolatka
jest bezbłędnym instrumentem do wygrania tej klęski.

Punkt 3 — szkoła średnia. Powyższe zdanie o dziesięciolatce w dużym stopniu dotyczy istniejących

jeszcze  szkół  średnich,  bardzo  ważnego  ogniwa  systemu  edukacyjnego,  bo  na  tym  etapie  następuje
przekształcenie dzieci w dorosłych. Robimy to za pomocą fikcji ze stopniami i „pracami społecznymi”.
Piętnowany  przez  wszystkich  pedagogów,  narzucony  administracyjnie  przymus  promowania  uczniów  z
kilkoma nawet ocenami niedostatecznymi druzgocze motywację pracy nauczyciela oraz morale uczniów
(czy  się  stoi,  czy  się  leży,  tzw,  „państwowy  stopień”  się  należy!).  Jakość  została  brutalnie
podporządkowana  statystyce  planu  i  sztucznego  sukcesu,  co  doprowadziło  do  likwidacji  kształcenia
samodzielnego  myślenia  i  do  zastąpienia  go  premiowaniem  schematów  myślowych  i  propagandowych
wśród uczniów, a więc do stanu, który od dawna nazywam paranoją edukacyjną.

Punkt 4 — szkoły wyższe. Tyczy ich to samo — w zbyt wielkim stopniu przekształcone zostały w

quasi-fabryczne zakłady masowej produkcji specjalistów dla przemysłu i standardowej kultury, zamiast
być  poligonem  swobodnego  rozwoju  intelektualnego.  Między  oboma  tymi  modelami  nie  znaleziono
sensownego  modus vivendi  w postaci  właściwych  proporcji.  Absurdalna praktyka  dostarczania „mięsa”
ludzkiego  gospodarce  tak  „spragmatyzowała”  dydaktykę  i  naukę  na  uczelniach,  że  zdobywanie  wiedzy
przez  studentów  zostało  zdegradowane  do  gry  w  „bycie  dobrym  studentem”  (tępe  kolekcjonowanie
zaliczeń  w  indeksie,  ułatwione  świadomością,  że  i  tak  wszyscy  muszą  zdać,  bo  uczelnia  musi  się

Nadprodukcja „uczonych''

Chodzi o nadprodukcję baranów. Proszę się nie cieszyć, nadmiar baraniny nam nie grozi. Mowa o

nadprodukcji  kartek  na  baraninę,  zwanych  dyplomami,  świadectwami  i  tytułami.  Jednym  z
popularniejszych  słów  w  retorycznych  ględzeniach  o  reformie  szkolnictwa  jest  „wzbogacenie”
(doinwestowanie, rozszerzenie etc.) systemu oświaty, ciszej natomiast o redukowaniu. Ja zaś uważam, że
bez zlikwidowania pewnych form i pewnych objętości naszego modelu edukacyjnego, cały system dalej
pozostanie  paranoicznym  domem  gry  w  pozory,  kompromitując  i  dewaluując  elementarne  zasady
prawidłowego zdobywania wykształcenia.

Jak wiadomo, od początku świata w edukacji nie zmieniło się jedno, to mianowicie, że cechą każdej

szanującej się szkoły wyższej jest rzetelna selekcja przyjmowanych i kształconych. W polskich
uczelniach, zamienionych na zakłady działające jak fabryki gwoździ, ta szlachetna zasada została
kompletnie zagubiona. O ile jeszcze bezpośrednio po wojnie było to w jakimś sensie usprawiedliwione,
ponieważ wyniszczony kraj gwałtownie potrzebował specjalistów, choćby i kiepsko wykształconych, ale
mających jakie takie pojęcie o rzeczy i mogących podnosić gospodarkę z ruin (przez te pierwsze 10 lat
PRL ilość rzeczywiście była ważniejsza od jakości), o tyle w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych
było to już nonsensem. A właśnie w tych latach doprowadzono do zupełnego upadku poziomu nauczania,
dalej forsując wartości ilościowe kosztem jakościowych w ramach obłąkańczej gigantomanii.

Od dawna słyszymy, że olbrzymi procent absolwentów naszych szkół wyższych nie może znaleźć

zatrudnienia  w  wyuczonym  zawodzie  i  w  najlepszym  razie  zostaje  zatrudniony  na  stanowiskach
„zastępczych”, co oznacza zmarnowanie pieniędzy łożonych przez społeczeństwo na wyedukowanie tych
ludzi.  Od  dawna  słyszymy,  że  poszukuje  się  rąk  do  pracy,  nie  słyszymy  natomiast  o  poszukiwaniu
„mózgów”  (ludzi  z  wyższym  wykształceniem).  Od  niedawna  słyszymy,  że  spora  część  polskich
emigrantów zarobkowych w krajach zachodnich to młodzi ludzie z fakultetami, nie mający żadnej szansy
zatrudnienia  w  ojczyźnie  na  stanowisku  o  profilu  choćby  zbliżonym  do  kierunku  ich  wykształcenia.  O
czym to świadczy? O nadprodukcji dyplomów.

Rzecz wygląda następująco: w ciągu 35 lat w żadnej dziedzinie naszej gospodarki nie

przeprowadzono  właściwego  szacunku  zapotrzebowania  na  fachowców  z  wyższym  wykształceniem,
kiedy więc już powojenne niedobory zostały zaspokojone — nadprodukcja kadr zaczęła rosnąć. I to nie w
tempie  normalnym,  wynikającym  z  nasycenia  regulowanego  rotacjami,  emeryturami  czy  rozwojem
pewnych gałęzi, lecz przyspieszonym przez gigantomanię inwestycyjną w szkolnictwie akademickim. Na
to  rozdmuchiwanie  ilościowe  składało  się:  powiększenie  liczby  fakultetów  (przy  zmniejszaniu  czasu
studiów), powiększanie liczby studiujących na każdym fakultecie (przy „planach przerobu” regulujących
selekcję, co oznaczało, że każdy lub prawie każdy student musi otrzymać dyplom), powiększanie liczby
uczelni  i  wreszcie,  jakby  tego  było  mało,  mnożenie  prowincjonalnych  filii  uczelni,  o  poziomie
edukacyjnym  budzącym  niewybredne,  lecz  usprawiedliwione  żarty  wśród  nauczycieli  kilku  naprawdę
szacownych  uniwersytetów  i  politechnik.  W  tej  sytuacji  doszło  do  zatrważającego  zdeprecjonowania
wartości  dyplomów.  Spyta  ktoś:  dlaczego  więc  nie  zmniejszamy  tego  „mocarstwa  edukacyjnego”  do
sensownych  rozmiarów?  Powód  główny  (obok  mniej  ważnych,  jak  ambicje  prowincjonalne)  to  opór
straszliwie  rozdmuchanego  ilościowo  środowiska  dydaktycznego,  które  straciłoby  ciepłe  posadki.
Publicznie  wyraził  to  niedawno  prof.  Włodzimierz  Zelawski  z  SGGW,  proponując  jednocześnie
zamienienie  „słabszych  kadrowo  uczelni  prowincjonalnych”  na  szkoły  zawodowe.  Jego  konkluzja
brzmiała:

„Gdyby zredukować liczbę niepotrzebnie kształconych młodych ludzi do tej, jaka rzeczywiście

odpowiada naszym potrzebom i możliwościom, to można by od razu, bez nowych nakładów, znacznie
poprawić funkcjonowanie szkół wyższych (...) W atmosferze tolerancji dla niefachowości dyplom stał się
nową formą swego rodzaju szlachectwa, a także kluczem do osiągnięcia — odpowiedniego do aspiracji, a
nie do rzeczywistych uzdolnień i przygotowania — szczebla drabiny społecznej (...) Ważna jest nie ilość,
lecz jakość przyszłych kadr”.

Takie sensowne propozycje, które sam podsuwam piórem od kilku już lat, napotykają jednak zbyt

często kontragitację pełną bałamutnej demagogii, zainfekowanej gierkami z ery „propagandy sukcesu”.
W ubiegłym roku taki popis dał na łamach „Polityki” Ryszard Herczyński, twierdząc, że „niezbędne jest

Przemilczenia i okolice

Jednym z wielu przestępstw, które popełniono w minionym okresie, było manipulowanie historią

Polski.  Rzecz  niesłychanie  ważna,  historia  bowiem  —  o  czym  wiadomo  od  starożytności  —  jest
nauczycielką  narodu.  Wspomniana  manipulacja  miała  różne  oblicza,  począwszy  od  ordynarnego
przeinaczania  faktów,  poprzez  nieuczciwe  faktów  interpretowanie,  a  skończywszy  na  przemilczeniach
wielu rzeczy. Szczególnie szkodliwe były w ten sposób zmajstrowane podręczniki szkolne, okłamywały
bowiem nasze dzieci (dorośli byli na to w dużej mierze odporni, albowiem wynieśli swoje wykształcenie
z lepszych szkół i książek) bądź niedoinformowywały młodzieży, wciskając im do głów dzieje ojczyste
mocno okaleczone.

Jedno z symptomatycznych nadużyć zawierało się w fetyszu maniakalnej wprost „ludowości”

wszystkiego  i  wszystkich.  Każdy  król  czy  dowódca,  o  którym  można  było  powiedzieć  cokolwiek
„postępowego”  lub  w  jakikolwiek  sposób  wykorzystać  go  manipulacyjnie  —  automatycznie  podpadał
pod rubrykę „ludowy”. Doprowadzało to momentami do zupełnych absurdów, takich jak gloryfikowanie
cara  Iwana  Groźnego  (na  skutek  dyrektyw  Stalina)  i  jego  „ludowego  bohatera”,  Maluty  Skuratowa,
wodza  opryczniny  (straszliwa  policja  Iwana  Groźnego),  zdezawuowane  ostatnio  przez  historyków
radzieckich.

Weźmy pod lupę jeden polski przykład, o tyle ciekawszy od innych, że balansujący już na granicy

obłędu. Wiele powojennych roczników polskich uczniów wkuwało blaskomiotna opowieść o „ludowym
bohaterze” Aleksandrze Kostce-Napierskim, który ni stąd ni zowąd, niby spadochroniarz („nie znany w
okolicy przybysz” — cytat z jednego z podręczników) pojawił się wśród górali podhalańskich i podjudził
ich  do  „powstania”  przeciw  panom.  Zrobiono  również  „mołojecki”  film  („Podhale  w  ogniu”)  dla
podparcia  tej  historii.  Potem  film  nagle  zniknął  z  ekranów  i  więcej  się  na  nich  nie  pojawił,  a  chłopski
superwódz  Kostka  wyparował  z  podręczników.  Wszystko  dlatego,  że  ujawniono,  iż  był  szwedzkim  (i
prawdopodobnie  nie  tylko  szwedzkim)  agentem,  mającym  wzbudzać  w  Polsce  ruchawki,  osłabiać  ją  i
czynić przez to podatniejszą na „potopową” agresję.

Kostce-Napierskiemu udało się skaptować zaledwie k i 1 k u podhalańskich bandziorów (zbójców

gnębiących okoliczną ludność), podczas gdy patriotyczne chłopstwo doskonale wyczuwało pismo nosem
i  odwróciło  się  do  dywersanta  plecami  (dowiódł  tego  bezspornie  w  swojej  pracy  „Na  tropach
Napierskiego” Adam Kersten). Mimo to do dzisiaj podtrzymuje się mit patriotycznej ludowości zbira. W
„Kulturze” z 23 marca 1980 roku Adam Przyboś (autor skandalicznego hasła o Napierskim w „Polskim
słowniku biograficznym”) pisząc o owym wieloletnim szwedzkim najemniku dokonał najdziwniejszych
łamańców  logicznych  i  spekulacji,  byle  tylko  podtrzymać  skompromitowaną  tezę  i  przekonać  nas  do
„prawdy  o  chłopskim  bohaterze,  który  w  walce  o  sprawiedliwość,  o  chłopskie  prawa,  o  ich  wolność,
zaryzykował własne życie”. Po co to? (...)

To nonsensowne naginanie wszystkiego do „ludowości” prowadziło do przekabacania nie tylko

naszej historii. Każdego    Francuza    i    właściwie   każdego    obywatela XX wieku, który otrzymał
przyzwoite  wykształcenie,  zabiłoby  śmiechem  takie  oto  stwierdzenie  o  Rewolucji  Francuskiej,  które
możemy  przeczytać  w  „Historii  dla  klasy  IV”  autorstwa  Marii  Dłuskiej  i  Janiny  Schoenbrennerowej:
„Lud  francuski  obalił  rządy  feudałów.  Skorzystała  z  tego  francuska  burżuazja  i  objęła  władzę  we
Francji”. Nie, proszę pań, było akurat odwrotnie — tę rewolucję przygotowała, zainicjowała i kierowała
nią od początku do końca burżuazja (stąd zwie się ją burżuazyjną), wykorzystując lud do swoich celów.

W tym samym podręczniku — symbolicznym dla wielu podobnych mu — w rozdziale 62 o ruchu

oporu w okupowanej przez hitlerowców Polsce („Walka narodu polskiego o  wyzwolenie”) czytamy, iż
walka  ta  zaczęła  się  w  roku...  1942(!).  O  ZWZ  i  AK  ani  słowa.  Znalazło  się  tam  też  arcydziwne
stwierdzenie, że „reakcja polska” zamordowała bądź wydała gestapo Marcelego Nowotko, Pawła Findera
i  Małgorzatę Fornalską...

Kwestia opuszczeń, przemilczeń, udawania, że czegoś nie było lub że czegoś się nie wie, należąca do

klasycznego  repertuaru  fałszerstw  historiograficznych.  Bawimy  się  w  to  dalej.  Obecnie  klasy  IV
korzystają  z  podręcznika  wydanego  w  roku  1978  (Janina  Malendowicz,  „Opowiadania  z  naszej
przeszłości”), gdzie Chrobry bije się tylko z Niemcami, a po drugiej stronie Wisły rozciąga się bezludna
pustynia,  gdzie  Powstanie  Styczniowe  w  ogóle  nie  istnieje  —  żeby  wymienić  tylko  dwie  komiczne

Suplement do „Galerii fałszerstw”

Opublikowane przeze mnie niedawno na „poletku z bykiem” odcinki „Galerii fałszerstw”, w której

pokazałem,  jak  bardzo  mało  znana  jest  za  granicą  polska  historia  i  jak  koszmarnie  się  ją  fałszuje,
wywołały  tak  olbrzymie  zainteresowanie  czytelników,  że  anim  o  tym  marzył.  Nadeszło  do  redakcji
mnóstwo  listów  zawierających  wyrazy  poparcia  dla  tego  typu  publikacji  oraz  liczne  przykłady.
Przynajmniej  dwa  z  tych  listów  —  Panów  Stanisława  Kunickiego  z  Warszawy  i  Włodzimierza
Bartoszewicza  z  Poznania  —  domagają  się  cytacji.  Pan  Kunicki  zaczyna  swój  list  (pomijając  wstępne
komplementy) własnym komentarzem na temat opisywanego zjawiska:

„Wydaje mi się, że panująca za granicą absolutna ignorancja w sprawach dotyczących Polski, jej

kultury,  jej znaczenia  (...),  ignorancja  wśród  narodów  cywilizowanych  nie  tylko  Europy  —  nie  wynika
bynajmniej z karygodnych zaniedbań natury dydaktycznej. Owszem, trzeba i to brać pod uwagę (...), lecz
przede  wszystkim  ignorancja  ta  jest  rezultatem  systematycznej,  zajadłej,  zorganizowanej  akcji
przemilczania  i  wręcz  bojkotowania  wszystkiego,  co  w  jakikolwiek  sposób  wiąże  się  z  Polską.  Ta
bezprzykładna  i  nie  przebierająca  w  środkach  nagonka  trwa  nieprzerwanie  od  wielu  lat,  a  ma  na  celu
wyłącznie zwalczanie zjawisk pozytywnych (...) Jest to zjawisko wstrętnej polonofobii”.

Pisze Pan Kunicki, że obserwujemy tę ignorancję „od wielu lat”. Owszem, ze szczególnym

zainteresowaniem obserwujemy ją od chwili odzyskania niepodległości po I wojnie światowej. Oddajmy
teraz głos Panu Bartoszewiczowi:

„W 1922 czy 1923 roku ukazała się książka napisana przez francuskiego oficera, członka

przebywającej w Polsce Misji Francuskiej. Tytuł: «A l'ombre du Zamek» (W cieniu Zamku). Treść:
przebywający w Polsce służbowo oficer francuski zakochał się w Polce, niejakiej «mademoiselle Sophie
Wieliczka»,

i wybrał do Krakowa, by spotkać się ze swą ukochaną w miejscowej «herbaciarni». Zima

była sroga i gęsty śnieg zalegał ulice miasta, a zanim panna Wieliczka przybyła, Francuz nudził się w
owej mieścinie setnie, «car la ville n'offre aucun interet» (nie było w tym mieście niczego
interesującego)!”

Właściwie o co tu się pieklić? Herbaciarnie jak to herbaciarnie, w Krakowie zawsze było ich pełno, w

końcu czy Kraków musi być gorszy od Hongkongu? No niby trochę gorszy, tak, wziąwszy pod uwagę, że
nigdy nie było w tym nadwiślańskim gródku niczego interesującego poza herbaciarniami i białymi
niedźwiedziami spacerującymi po ulicach. Co prawda ów francuski oficer niedźwiedzi nie zauważył, bo
całą swoją uwagę skupił na charakterystycznej dla Krakowa „trojce”, którą przyjechała jego bogdanka,
zauważył natomiast, że Polacy powszechnie mieszkają „w zamkach o wielu basztach i wieżyczkach”.

Jest rzeczą przerażającą, że właśnie Francuzi, których związki kulturowe z Polską były zawsze tak

silne, na całe lata zakodowali sobie w świadomości obraz Polski quasi-średniowiecznej. Oto gdy w roku
1919 nowo mianowany komisarz plebiscytowy na Górnym Śląsku, generał Le Rond, wybierał się do
Polski, na bankiecie pożegnalnym w Paryżu pani generałowa zapytała z niepokojem w głosie sekretarza
generalnego polskiej delegacji na Konferencję Pokojową, Joachima Bartoszewicza (ojca Włodzimierza):

— Niech mi pan powie, Monsieur, jak tam się u was podróżuje, konno?
Bartoszewicz odpowiedział z kamiennym spokojem:
— Jeżeli pani małżonek zechce dosiąść konia, będzie mógł to zawsze zrobić. Wydaje mi się jednak,

e wygodniej będzie mu skorzystać z pociągu lub samochodu.

Dotyczy to nie tylko Francji, i nie tylko czasów po I wojnie światowej. W amerykańskim filmie o

Chopinie,  pokazanym  przez  konsulat  USA  w  Poznaniu  w  kilka  lat  po  II  wojnie,  Polacy  słuchający
koncertu  Chopina  mieli  wygląd  jakichś  ubranych  w  azjatyckie  kaftany,  brodatych  „clochardów”,
odwróconych  plecami  do  artysty  i  obżerających  się  tłustymi  udźcami,  gdy  zaś  Chopin  wyjeżdżał  do
Paryża,  to  miał  na  sobie  typową  polską  „rubaszkę”,  a w  ręku  koszyk  z  rzeczami  osobistymi.  W końcu
należał przecież do elity, nie musiał więc, jak większość jego rodaków, dźwigać wszystkiego w węzełku
zawieszonym na kiju, stać go było na koszyk.

W „Galerii fałszerstw” wspomniałem o antypolskich wyczynach encyklopedycznej firmy Larousse. Z

listu Czytelnika dowiedziałem się, że Larousse ma już na swoim koncie taki podpis pod reprodukcją
„Rejtana” Matejki: ,,Le Reichstag de Varsovie”. Zresztą o Laroussie można by bez końca — redaktorzy
sławnego „Małego Larousse'a” nigdy nie dowiedzieli się, że Polacy byli kiedyś pod Somosierrą. Wpadł

Wypraszam sobie!

Czasami okropnie jesteśmy czuli na sprawy związane z naszą godnością narodową, co zrozumiałe,

aden bowiem naród nie lubi, kiedy mu ktoś depcze podkutymi butami po honorze i ambicji. Tak więc

pieklimy się (czasami), gdy ktoś np. przekręca faktografię Lechistanu. Więcej — czuli jesteśmy także na
honor naszych bliższych i dalszych przyjaciół. Do licha, dlaczego więc wystawiamy ikonostasowe
kapliczki łobuzowi, który napluł na Polskę i na jej hymn narodowy tak brutalnie, że to się wprost w
głowie nie mieści!?

O mniejsze niż hymn rzeczy robiono w dziejach wielkie draki i nawet wojny. W Ameryce

Południowej  czołgi  i  samoloty  wchodzą  do  akcji,  kiedy  w  jednym  kraju  prasa  napisze,  że  piłkarze
drugiego to „kelnerzy”, nie mający pojęcia o grze w futbol, albo kiedy sędzia z jednego kraju źle sędziuje
w drugim na niekorzyść trzeciego. Już w starożytności motorem do wojen były obrazy (od obrażania się,
nie  zaś  od  malarstwa)  wsparte  na  przekonaniu  o  uszczknięciu  honoru  narodowego  z  powodu  kobiety,
ptaka  lub  kwiatu,  że  wspomnę  wojnę  trojańską  o  nimfomankę  imieniem  Helena.  Wielki  cynik  doby
Oświecenia, Francois Marie Arouet, czyli Voltaire, ojciec współczesnej historiografii, kpił sobie z tego,
jak zresztą ze wszystkiego:

„Azję miały pustoszyć cztery armie, po trzysta tysięcy żołnierzy każda. Rozumie się, że wojna

trojańska, która po kilku wiekach zadziwiła świat, była w porównaniu z tym dziecinną igraszką; ale też i
trzeba zważyć, że w kłótni trojańskiej chodziło tylko o starą i nader rozpustną kobietę, która pozwoliła się
uprowadzić dwa razy, tu zaś chodziło o  dwie dziewczyny i ptaka” (tłum. J. Rogoziński). Żarty żartami,
ale  wojna  trojańska,  jak  udowodnił  głośny  niemiecki  odkrywca  Troi,  Heinrich  Schliemann,  nie  była
literackim  wymysłem  Homera,  wydarzyła  się  naprawdę,  i    to  krwawo,  i  naprawdę  wówczas  kilka
narodów wściekło się o uprowadzenie jednej kobiety, uznając to za hańbę nie do ścierpienia. Do wojny
nie  namawiam,  ale  mam  wrażenie,  iż  „Mazurek  Dąbrowskiego”  więcej  wart  od  sporej  liczby  lekko
prowadzących  się  damulek,  toteż  hołdowanie faceta,  który  z  tej  pieśni  zrobił  coś  o  wiele  gorszego  niż
bezwstydny kuplet, akurat mi się nie podoba.

Zanim powiem, o kogo mi konkretnie chodzi, jeszcze trochę Państwa pomęczę, anegdotami rzecz

prosta. Dawniej nie cierpieliśmy, jak nam zabrano czapkę, a dziś nagradzamy złodzieja, który się wysilił,
by  ukraść  cześć  naszego  hymnu.  Tak,  czapkę,  jedną  czapkę  —  służę  na  dowód  fragmentem  z  mojego
„Cesarskiego pokera”, dotyczącym odwrotu wojsk napoleońskich spod Moskwy w roku 1812: „Wkrótce
po  wyjściu  z  Moskwy,  pod  wsią  Horodnia,  kozacy  nagłym  atakiem  zaskoczyli  świtę  cesarską  i  tylko
brawurowa  szarża  polskich  szwoleżerów  uchroniła  monarchę  od  hańbiącej  niewoli  lub  śmierci.
Dwukrotnie w ten sam sposób uratowali Polacy Murata. W końcu już cała Wielka Armia wiedziała, że na
kozaków, samym swym wyglądem, samą nazwą wzbudzających przerażenie (na okrzyk: «Les cosaques!»
odzewem  było:  «Sauve  qui  peut!»  —  «Ratuj  się  kto  może!»)—jedynym  biczem  bożym  są  Polacy.
Francuzi,  Holendrzy  i  inni  wojacy  armii  Napoleona  płacili  ciężkie  pieniądze  za  mundur  lub  choćby
fragment  polskiego  munduru,  po  czym  przebierali  się  wiedząc,  że  sam  widok  tych  barw  paraliżuje
kozaków. Tego, co polskie, kozacy nie mieli prawa tknąć. Szwoleżerowie Jerzmanowskiego, utraciwszy
w starciu z kozakami jedną rogatywkę, szarżowali kilkakrotnie, by ją odzyskać, i dopięli swego, wyrąbali
ją z powrotem. Rogatywkę!”

Wspomniałem, że o wiele mniejsze niż hymn rzeczy były powodem do wielkich drak. Oto kilka lat

temu  w  Japonii  ośmieszono  zjadliwie  bohatera  popularnej  włoskiej  bajki,  drewnianego  chłopczyka
imieniem  Pinokio.  Wówczas  cały  Półwysep  Apeniński,  od  pucybutów  do  Felliniego,  wściekł  się  na
Japończyków i w setkach petycji zażądano od rządu ukarania Kraju Kwitnącej Wiśni (m. in. za pomocą
drastycznych  barier  celnych  i  wyrzucenia  z  rynku  japońskiego  sprzętu  elektronicznego).  Wiszący  na
włosku  zatarg  dyplomatyczny  zażegnano  z  najwyższym  trudem,  dyplomaci  sporo  się  wówczas
napracowali.

Nasza zaś dyplomacja w sprawach dotyczących obrazy honoru narodowego przypomina czasami

owego polityka, o którym Joachim Murat, król Neapolu, powiedział: „Jest to tak znakomity dyplomata,
ż

e gdyby podczas rozmowy z tobą ktoś kopnął go w tyłek, niczego byś po jego twarzy nie zauważył”.

Oto dzień w dzień setki i tysiące Polaków wchodzą do warszawskiego kina „Bajka” i nic a nic im nie
przeszkadza, że na wprost wejścia, w hallu kina, wisi olbrzymie zdjęcie amerykańskiego aktora i

Co jest grane w tym kraju?

Nie wiem, czy pamiętają Państwo mój felieton „Wypraszam sobie!” o amerykańskim filmie Burta

Reynoldsa pt. „Koniec”. Efekt mojej interwencji był żaden: zdjęcia Reynoldsa nie wyrzucono z hallu kina
„Bajka” (tymczasem dowiedziałem się, że portretami tego osobnika „wytapetowano” kilkanaście innych
polskich kin), zaś w tygodnikach ilustrowanych nabiera tempa pełen zachwytów festiwal reklamowy
człowieka, który w sposób nieprawdopodobnie ohydny zelżył polski hymn narodowy.

Właśnie dostałem list od Pani K. Wojciechowskiej z Chicago z informacją, że tę plugawą sekwencję,

o  której  pisałem,  wycięto  z  owego  filmu.  Proszę  Pani,  już  o  tym  wiem.  Ale  znam  także,  z  prasy
polonijnej,  orzeczenie  sądu,  do  którego  Polonia  amerykańska  wniosła  skargę.  Polonusom  udało  się
jedynie zmusić stację telewizyjną NBC do usunięcia przed emisją zakwestionowanych fragmentów filmu.
Natomiast sędzia Sądu Okręgowego, Warren D. Wolfson, który rozpatrywał skargę złożoną już w roku
1979 przez Polish American Guardian Society, oddalił roszczenia przeciw producentowi (Burt Reynolds
Production) i dystrybutorowi filmu (United Artists), argumentując, iż wspomniana i podobne antypolskie
sceny w „The End” — cytuję: — „mogły być w złym guście, ale nie były oszczerczo-zniesławiające”! To
znaczy,  że  według  amerykańskiego  sędziego  twierdzenie,  iż  „Mazurek  Dąbrowskiego”  można
wykonywać tylko tą częścią ciała, która służy do wydalania, nie nosi cech oszczerczo-zniesławiających.

Druga, podobna, sprawa: niedawno kongresmeni amerykańscy polskiego pochodzenia zapewniali

podczas wizyty w naszym kraju, że w USA ustała fala tzw. „polskich dowcipów”. Niestety, otrzymałem
ostatnio dowód (również korespondencja ze Stanów), że są to tylko pobożne życzenia, o czym za chwilę,
najpierw zaś wyjaśnienie dla tych, którzy nie wiedzą, o co chodzi.

Tak zwane „Polish jokes” to antypolskie „żarty” rozpowszechniane w USA od ponad pół wieku

masowo, w książkach (m. in. wielotysięczne nakłady wydawnictwa Leisure Books pt. „Książka polskich
dowcipów”), w prasie, w telewizji, w radio, podczas występów estradowych, w formie ulotek, plakatów,
gadżetów (np. „polski” kubek z uchem w środku, „polska” chusteczka do nosa z plastykowym palcem do
dłubania w nosie lub „polski” pistolet z lufą odwróconą w stronę strzelającego i z napisem: „Kto w Boga
wierzy,  pod  sztandar  Orła  i  Pogoni!”)  itp.  Jest  to  stek  tak  haniebnych  szyderstw,  że  doprawdy  trzeba
ostatniego  zbydlęcenia,  aby  obrażać  nimi  jakikolwiek  naród.  Zacytuję  dla  przykładu  kilka  wybranych
przeze mnie  n a j d e l i k a t n i e j s z y c h,  inne bowiem po prostu nie przechodzą przez gardło i pióro.

Zacznijmy od „polskich” wynalazków: „Latarnia morska odwrócona do góry nogami, dla łodzi

podwodnych”, „Lampa bez przewodów, dla Polaczków lubiących siedzieć po ciemku” (w tych
dowcipach na ogół nie używa się terminu „Pole”— Polak, lecz pogardliwego „Polack”—Polaczek),
„Książka z nie zadrukowanymi kartkami, dla Polaczków nie umiejących czytać” etc, etc.

A teraz kilka zagadek i odpowiedzi na nie:
„Pytanie: co jest polskim sportem narodowym? Odpowiedź: sodomia”.
„Pytanie: czy Jones jest dobrym sprzedawcą ? Odpowiedź: to prawdziwy geniusz, jemu udało się

nawet sprzedać szczoteczkę do zębów Polaczkowi”.

„Pytanie: jak powstrzymać Polaczka od wycierania nosa w sztandar amerykański? Odpowiedź: zabić

go”.

„Pytanie: dlaczego polskie kobiety zamykają oczy podczas stosunku? Odpowiedź: bo nie mogą

patrzeć na gęby Polaczków”.

„Pytanie: czy Polaczkowie w istocie są aż tak bardzo głupsi od innych ludzi? Odpowiedź: jeśli już

chcecie znać prawdę, to tak właśnie jest”.

„Panie władzo — pyta emigrant Polaczek policjanta — która godzina? — Trzecia — odpowiada

policjant, a na to Polaczek: — Cholera, nie wiem, co jest grane w tym kraju? Ile razy kogoś spytam o
godzinę, zawsze otrzymuję inną odpowiedź”.

Wielokrotnie Polacy (symbolami są tu Kościuszko i Pułaski) walczyli z bronią w ręku za Stany

Zjednoczone Ameryki Północnej, umierali w „teksaskich Termopilach” (fort Alamo), rozlali morze
bohaterskiej krwi, zawsze najdzielniejsi. Teraz płaci się im takim „polskim dowcipem”: „Armia polska
nigdy nie była znana z męstwa. Tak naprawdę to polscy żołnierze są tak tchórzliwi, że nawet kapelani
tam dezerterują”.

„Parszywi Polaczkowie”, tchórzliwi, a do tego najgorsi ze zbrodniarzy — „Pytanie: Żydzi zostali

Historia Polski

Łysiak jako historyk jest na polskiej scenie drugiej połowy stulecia zjawiskiem niezwykłym, co zresztą

podkreślano wielokrotnie. Jeśli nawet zawiera jakąś część przesady określenie Szymona Kobylińskiego, który na
łamach „Polityki” (20 V 1976) nazwał Łysiaka „kimś na kształt nowego Askenazego”, to jednak samo porównanie
historyka-amatora  z  najwybitniejszym  dziejopisem  polskim  XX  wieku  ma  swoją  wymowę.  Prace  historyczne
Łysiaka  Paweł  Piotr  Wieczorkiewicz  zaliczył  (również  na  łamach  „Polityki”,  w  artykule  „Historia  prawdę  ci
powie”) do „znaczących książek” w powojennej historiografii. Z kolei znany historyk doby obecnej, Jerzy Łojek,
pisał  przed  kilku  laty:  „Trudno  wątpić,  że  przyszłe  dzieła  Łysiaka  będą  coraz  bardziej  ważyły  na  społecznym
odbiorze historii i literatury w naszym kraju” („Literatura” 27 X 1977).

Charakterystyczne w tym ostatnim cytacie jest zestawienie dwóch dziedzin, „historii i literatury” — stanowi

ono  jeden  z  ważnych  kluczy  do  wyjaśnienia  historiograficznych  triumfów  Łysiaka.  Bo  co  do  tego,  iż  jest  to
prawdziwy  triumf,  nie  może  być  wątpliwości.  W  zbiorowej  pracy  „Historia  krzepi?”  (Czytelnik  1980)  trzej
naukowcy  stwierdzili,  że  Łysiak  jako  historyk  „odszedł  dosyć  daleko  od  tradycyjnego  modelu”,  zaznaczając,  iż
było  to  odejście  świetne,  które  przyniosło  mu  „sukcesy  i  powodzenie  u  czytelników”.  Przyniosło  mu  także
zazdrość  i  zawiść  grona  zawodowców  historiograficznych,  których  do  pasji  doprowadza  nie  tylko  popularność
Łysiaka,  lecz  i  nazbyt  literacka  metoda  sprzedawania  historii,  którą  ten  pisarz  praktykuje.  Łysiak  parając  się  na
poważnie  historią  nie  potrafi  (na  szczęście)  przestać  być  tym,  czym  jest  przede  wszystkim:  twórcą  literatury
pięknej.  Jego  z  kolei  doprowadza  do  pasji  stylistyka  akademickich  historyków,  czemu  dał  wyraz  m.in.  w
wywiadzie dla tygodnika „RTV” (22—28 XIII 980):

„— Geniusz znakomitych historyków przedwojennych, takich jak Askenazy, Kukiel czy Skałkowski, polegał

m.in.  na  tym,  że  ich  fundamentalne  prace,  do  dzisiaj  cieszące  się  międzynarodową  renomą  w  środowiskach
historycznych,  były w równym  stopniu źródłowymi bazami dla  świata nauki, co i pasjonującymi czytadłami dla
zwykłych «zjadaczy historii». Kwestia talentu literackiego. Połączenie tych dwóch walorów jest obecnie uważane
na  Zachodzie  za  ideał,  podczas  gdy  większość  polskich  historyków  doby  obecnej  pisze  prace  dobre  od  strony
warsztatu badawczego, ale tak fatalnie podane literacko, że kolejowy rozkład jazdy to w porównaniu z tym lektura
do czytania z wypiekami na twarzy. To m.in. pogłębia obserwowane od lat smutne zjawisko ucieczki młodzieży od
historii”.

Swoje podejście do historii („historia nie jest dla mnie czasem przeszłym”, lecz „trampoliną do gier

literackich, godzących metaforą we współczesność”) przedstawił Łysiak w roku 1981 w felietonie „Credo” i od
tego tekstu zaczynamy przedruk kilku pozycji z bogatego zbioru jego publicystyki historiograficznej. „Credo”
Łysiaka jest właściwie tekstem polemicznym, w którym autor, z jednej strony rycerz ścisłej rzetelności naukowej w
badaniu dziejów, z drugiej broni racji bytu... wyobraźni historyka, chyba nawet z lekką przesadą, posuwając się do
zawoalowanego szyderstwa, by udowodnić nadrzędność dobrze pojętego subiektywizmu.

Przedrukowujemy głównie artykuły z „WTK” (na łamach tego tygodnika Łysiak opublikował swoje

najważniejsze, wzbudzające najwięcej emocji u odbiorców artykuły historyczne), a także ze „Stolicy” (publikacje z
miesięcznika historycznego „Mówią wieki”, w którym Łysiak zaczynał jako historyk, zostały przezeń
wykorzystane w innych książkach; podobnie ma się sprawa z publikacjami Łysiaka w zagranicznych magazynach
historycznych, takich jak włoski „Historia”). Wybraliśmy dwie rzeczy dotyczące mało znanych spraw Powstania
Listopadowego oraz trzy tyczące osiemnastego wieku.

Przedstawiamy też fragmenty „śledztwa”, jakie Łysiak przeprowadził na łamach „Stolicy” chcąc wyjaśnić

genezę i autorstwo słynnej „kotwicy” Polska Walcząca, znaku-symbolu ruchu oporu w okupowanej przez
hitlerowców Polsce. Ogłosiwszy apel w tej sprawie i otrzymawszy wiele listów na ten temat z Polski i z zagranicy,
Łysiak w roku 1981 napisał — mozolnie szukając odpowiedzi na oba pytania — 8 odcinków w „Stolicach” z 5
kwietnia (nr 1), 23 sierpnia (nr 2), 30 sierpnia (nr 3), 6 września (nr 4), 13 września (nr 5), 18 października (nr 6,
który przedrukowujemy); odcinki nr 7 i nr 8, złożone w redakcji w listopadzie 1981, zostały wydrukowane dopiero
11 kwietnia 1982. Cykl ten, m.in. ze względu na swą zawartość dokumentacyjną, posiada ogromne znaczenie
ź

ródłowe dla wszystkich, którzy zajmują się i będą zajmować w przyszłości problematyką okupacji i walki narodu

polskiego o wyzwolenie. Niewątpliwie ta próba zlikwidowania jednej z „białych plam” naszej niedawnej
przeszłości stanowi wartościowe osiągnięcie historiograficzne Łysiaka.

Credo

Ani się człowiek obejrzał, a to już setny raz spotykam się z Państwem na łamach „WTK”. Słowem,

maleńki mój jubileusz, który jest okazją, by zamiast mówić o czymś większym lub mniejszym w historii
— poświęcić trochę miejsca historiografii i historiozofii w wykonaniu Łysiaka. Obie te rzeczy, których
projekcję  można  znaleźć  w moich  książkach i  mojej  publicystyce,  uchodzą  za  bardzo  kontrowersyjne  i
budzą sprzeciw dużej części środowiska zawodowych historyków (tym bardziej, że szarogęsi się w ich
dziedzinie  człowiek  nie  będący  z  wykształcenia  historykiem).  Dlatego  po  raz  pierwszy  postanowiłem
wyjaśnić  moje  podejście  do  historii  —  wygłosić  coś  w  rodzaju  credo  historiograficzno-
historiozoficznego.

Wektorami historiografii „made by Waldemar Łysiak” są dwie sprawy. Walka z ordynarnym

fałszowaniem  historii  naszej  i  cudzej  dla  doraźnych  celów  propagandowych,  z  wszelakiego  rodzaju
przemilczeniami,  sztucznymi  „białymi  plamami”,  kłamstwami  i  szalbierczymi  interpretacjami,  to  jest  z
procederem, którym nasza oficjalna historiografia grzeszy zbyt często — to po pierwsze. Po drugie zaś
takie  pisanie  o  sprawach  z  przeszłości,  by  nie  odstręczały  ludzi  od  zajmowania  się  tym,  co  minęło.
Niestety — w przeciwieństwie do historiografii przedwojennej, której sztandarowe dzieła łączyły w sobie
najwyższy światowy poziom naukowy z „bestsellerowością” stylu, tak iż z wypiekami na twarzy czytali
to  profesorowie  i  zwykli  zjadacze  literatury  —  płody  naszej  historiografii  powojennej  to  w  większości
produkcje  tak  nudne  (abstrahując  od  często  dobrego  warsztatu  naukowego),  iż  książka  telefoniczna  w
porównaniu  z  nimi  wydaje  się  pozycją  pasjonującą.  A  potem  to  ogromne  zdziwienie,  dlaczego
społeczeństwo, zwłaszcza młodzież, stroni od historii (wyniki sondaży w szkołach i nie tylko w szkołach
są w tym względzie przerażające).

Przebijanie tego muru obojętności atrakcyjną konstrukcją, stylem etc. (a więc zabiegami formalnymi)

oraz rezygnacja z widzenia i prezentowania historii głównie przez tzw. „procesy” na rzecz ukazania
ż

ywych ludzi, intryg, namiętności etc, ma dla autora tego typu podejścia dobre i złe strony. Dobrą jest

poczytność, złą zarzuty profesjonalistów w akademickich togach, że jest to historiografia nazbyt
powieściowa, buduarowa, alkowiana, emocjonalna, epatowanie grą wywiadów, tajnymi posunięciami,
zbyt częste zaglądanie za kulisy itd., itp. Prawidłowej odpowiedzi na takie zarzuty udzielił w roku 1844
późniejszy premier rządu brytyjskiego Beniamin Disraeli, pisząc w „Coningsby”:

,,So You see... that the world is governed by very different personages to what is imagined by those

who are not behind the scenes”

(Widzisz więc... świat jest rządzony przez całkiem inne osoby, niż sobie

wyobrażają ci, którzy nie znają kulis).

Historiografia w moim wydaniu jest oczywiście subiektywna, a to z kolei doskonale wytłumaczył

jeden z najwybitniejszych mediewistów europejskich, profesor College de France, Georges Duby:

„Nie wierzę w całkowitą obiektywność historyka. Myśl, że można dojść do beznamiętnej obserwacji

wszystkich faktów przeszłości, jest mitem historiografii pozytywistycznej. Przeciwnie, jestem
przekonany, że każda historiografia, każda dobra historiografia, jest subiektywna. Jest dziełem człowieka
wybierającego problemy, które chce opracować, i ustosunkowującego się do nich w zależności od
własnego modelu ideologicznego”.

Natomiast moja historiozofia zasadza się nie tylko na przekonaniu, iż historia nie jest zjawiskiem

obiektywnie  funkcjonującym,  dogmatycznym,  niezmiennym  w  czasie  i  przestrzeni,  lecz  przede
wszystkim na tym, że winna ona służyć do porachunków ze współczesnością. Według mojej koncepcji
jest  to  jej  nadrzędny  cel.  W  pierwszym  z  tych  przypadków  (historia  a  obiektywizm)  chodzi  o  to,  że
historyk,  a  zwłaszcza  pisarz  zajmujący  się  historią,  nie  relacjonuje  dziejów,  lecz  je    t w o r z y   na
podstawie  faktów,  które  zresztą  nie  są  na  ogół  jednoznaczne.  I  znowu  posłużę  się  cytatami  z  ust  ludzi
rozsądnych.  Słusznie,  moim  zdaniem,  mówi  Burlingame,  jeden  z  bohaterów  „The  Sot-Weed  Factor”
(„Bakunowy faktor”) Johna Bartha:

„W stopniu większym lub mniejszym sami kształtujemy przeszłość, albowiem czas miniony i sprawy

historyczne są dla teraźniejszości gliną, od rzeźbienia której nie ma ucieczki”.

Inny amerykański pisarz, E. L. Doctorow, powiedział niedawno w wywiadzie dla „Sunday Review”:
„Doszedłem do wniosku, że jeśli jest coś, co nas wszystkich łączy, to jest to nasza własna historia (...)

Rzeczywistość z kolei to coś, co się interpretuje, tworzy. Oczywiście takie tworzenie zależy w dużym

Polskie „siły powietrzne”

w Powstaniu Listopadowym

„Siły powietrzne” napisałem w cudzysłowie, albowiem podczas walk listopadowych nie użyto

adnych latających aparatów. Jednakowoż — choć nasze „lotnictwo” powstańcze zostało wyłącznie w

sferze projektów i propozycji — to przecież sam fakt, iż znajdowało się chociażby na papierze, wart jest
odnotowania. Propozycje były dwie. Pierwsza, wysunięta przez francuskich aerostierów, zakładała użycie
balonu strategicznego w celach obserwacyjnych na polu walki. Drugą był projekt ornitoptera —
skrzydłowej maszyny latającej, napędzanej siłą ludzkich mięśni.

W pierwszym przypadku chciano skorzystać z oferty legendarnej francuskiej rodziny baloniarzy,

państwa Garnerinów. Szef tego klanu. Andre Jacques Garnerin (1769— 1823), należał do pionierskiej fali
naśladowców  Montgolfierów,  a  nadto  był  pierwszym  spadochroniarzem  w  dziejach.  Do  klanu  należeli
również: brat szefa, Jean Baptiste Olivier Garnerin (1766 — 1849), wynalazca i skoczek spadochronowy
(ulepszył  spadochron  brata,  zmniejszając  dziesięciokrotnie  ciężar,  a  zwiększając  przeszło  ośmiokrotnie
nośność,  nadto  wynalazł  spadochron  pływakowy,  umożliwiający  skoki  do  morza),  żona  szefa,  Jeanne
Genevieve Garnerin z domu Labrosse (1775 — 1847), pierwsza aeronautka i spadochroniarka w dziejach,
oraz potomstwo pierwszej generacji Garnerinów, na czele ze sławną Elizą Garnerin.

Andre Jacques Garnerin przeszedł do historii za pomocą kilku powietrznych wyczynów, wśród

których  czołowe  miejsce  zajmuje  skok  spadochronowy  z  wysokości  około  tysiąca  metrów  22
października  1797,  w  parku  Monceaux.  Znakomitym  osiągnięciem  było  przelecenie  300  kilometrów
balonem po wystartowaniu w Moskwie (rok 1803). Rozgłos przynosiły Garnerinowi także najróżniejsze
skandale i skandaliki, jak chociażby ten, gdy policja paryska zabroniła mu wzlotu „z pewną młodą osobą
odrębnej  płci”.  Zdenerwowany  baloniarz  udał  się  wówczas  ze  skargą  do  ministerstwa  policji  i  do
prefektury, a „kiedy go zapytano, czy pomyślał o możliwości wypadku, który może nastąpić tylko nawet
z  powodu  ciśnienia  na  tak  delikatne  organy  młodego  dziewczęcia,  odpowiedział,  że  nie  ma  potrzeby
obawiać się czegokolwiek”. Najśmieszniejsze jest tutaj to, że „młoda osoba”, Ernestyna Henry, zniosła
25-minutowy  lot  o  wiele  lepiej  od  sławnego  aeronauty  (dostał  on  choroby  morskiej,  podczas  gdy  jego
towarzyszka podziwiała widoki i śpiewała z radości kuplety). Po wylądowaniu w pobliżu Gousseinville
lokalny strażnik prawa aresztował powietrznych trampów, słusznie mniemając, iż ludzi przybywających z
obłoków  i  nie  posiadających  paszportów  należy  traktować  jak  włóczęgów.  Uwolnił  aresztowanych
dopiero oddział kawalerii jadący w ślad za balonem.

W ciągu wielu lat Garnerinowie popisywali się wzlotami i skokami z balonów na terenie całej prawie

Europy. W marcu 1831 roku baron Galichet, działając jako agent Banku Polskiego, sprowadził ich nad
Wisłę, wypłacając 400 franków (na koszty podróży dla 4 osób). Sami Garnerinowie pisali później (20
sierpnia 1831 roku) w liście do ministra wojny, gen. Franciszka Morawskiego:

„Celem tej podróży było dostarczenie armii polskiej środków stosowania wzlotów balonu dla

rekognoskowania stanowisk i ruchów nieprzyjaciela, raz już skutecznie stosowanych w czasie
zwycięskiej dla Francuzów bitwy pod Fleurus”.

Tu musimy się cofnąć do wspomnianej bitwy. Już w latach osiemdziesiątych XVIII stulecia

Austriacy    myśleli  o    użyciu  balonów  w  wojnie,  asygnując  na  ten  cel  4  tys.  dukatów.  Pierwsi  jednak
wystartowali  Francuzi.  Podczas  Rewolucji  Francuskiej,  w  dobie  olbrzymiego  rozwoju  baloniarstwa,
Guyton-Morveau  był  tym,  który  wysunął  propozycję  zaprzęgnięcia  aerostatyki  w  służbę  francuskiego
Marsa.  W  efekcie  Konwent  utworzył  korpusik  aerostierów  i  szkołę  budowy  oraz  obsługi  aerostatów
strategicznych w Meudon, którą kierował świetny uczony i wynalazca Mikołaj Conte. Pierwszą kompanię
balonów militarnych formował w Meudon Jean Coutelle i on też na balonie „Entreprenant” rozpoczął w
1794  roku  pierwsze  wzloty  strategiczne  w  armii  północnej  gen.  Jourdana  pod  oblężonym  przez
Austriaków  Maubege,  dostarczając  informacji  o    ruchach  nieprzyjaciela  z  wysokości  270  sążni,  w
obciążonych piaskiem woreczkach (spuszczano je po linie trzymającej balon na uwięzi lub w specjalnym
koszyku).  Zwycięstwo  pod  Fleurus  (26  czerwca  1794),  które  oddało  w  ręce  Francuzów  Belgię  i
zlikwidowało zagrożenie Paryża, zawdzięczał Jourdan w pewnym stopniu informacjom zrzucanym spod
chmur. I chociaż po kilku późniejszych niepowodzeniach i tragicznych wypadkach Napoleon rozwiązał
korpus aerostierów, a szkołę w Meudon zamknięto — w Europie wciąż pamiętano Fleurus i doceniano

rolę balonów w czasie walki. Stąd wzięło się zaproszenie Garnerinów do Warszawy.

Kto dokładnie zaprosił Garnerinów (Galichet był tylko wykonawcą), nie wiadomo, lecz biorąc pod

uwagę tarcia i gry personalno-polityczne, jakie bez przerwy toczyły się w łonie władz powstańczych, nie
może  dziwić  fakt,  iż  Francuzów  spotkało  po  przybyciu  do  stolicy  raczej  chłodne  przyjęcie.  Widocznie
ludzie,  którzy  ich  zaprosili,  stali  się  w  aktualnym  układzie  sil  niezdolni  do  egzekwowania  swych
zamierzeń.  Tuż  po  przyjeździe  gotowych  na  usługi  Garnerinów  gen.  Morawski  i  sekretarz  generalny
Zieliński podpisali list do władz naczelnych, w którym znalazły się m. in. takie oto słowa:

„Komisja Rządowa Wojny ma zaszczyt oświadczyć Rządowi Narodowemu opinię swoją: Co do

użycia balonu pana Garnerina — przedmiot ten pod względem wojskowym nader mało ważnym mógłby
tylko na wyraźne wezwanie Wodza Naczelnego być użytym (...) Gdyby atoli podobało się Rządowi
Narodowemu odłożyć koszta kilku tysięcy złotych, można by zrobić stosowną propozycję panu Garnerin,
chociażby przyszło zaryzykować tę sumę, aby użyć wszystkich środków, jakie do obrony kraju mogą być
nastręczone”.

W rezultacie jednak nie skorzystano z szansy użycia balonu w walce, możliwe, że głównie ze

względów finansowych. Garnerinom nie chciano nawet zapłacić 10 tys. złotych tytułem odszkodowania
za  kilkumiesięczny  bezczynny  pobyt  w  Warszawie.  W  cytowanym  już  liście  z  20  sierpnia  1831  roku
Francuzi,  żaląc  się  na  niespełnienie  obietnic  i  domagając  wspomnianej  sumy,  jednocześnie  raz  jeszcze
proponowali zbudowanie „nowej maszyny, łatwiejszej do wzniesienia się w  górę i do jej przenoszenia,
przy tym tańszej, a dla wykonania której starczyłoby 19 dni”. Tylko 19 dni — ale nawet tych już nie było.
W 18 dni później (7 września 1831) Warszawa kapitulowała. Dopiero w rok później, już w zniewolonej
Warszawie,  Eliza  Garnerin  —  wsławiona  pierwszym  w  dziejach  skokiem  z  opóźnionym  otwarciem
spadochronu — popisywała się w stolicy swymi umiejętnościami.

Przejdźmy teraz do „samolotu”. W roku 1829 car Mikołaj 1 przybył do Warszawy i tu koronował się

na króla polskiego. W związku z tą wizytą w stolicy zawiązano spisek (tzw. spisek koronacyjny),
jednakże do zamachu nie doszło (hr. Józef Krasiński twierdzi w swych pamiętnikach, że powstrzymał
uderzenie „poczciwy Julian Niemcewicz”). Jednym z aresztowanych członków owego sprzysiężenia był
Wincenty Norwin Smagłowski, kleryk i student Uniwersytetu Warszawskiego.

Smagłowski już w roku 1829 zaczął pracować nad projektem maszyny latającej i kontynuował tę

pracę  do  końca  roku  1831.  Niewykluczone,  że  źródłem  zainteresowania  lotami  była  u  Smagłowskiego
początkowo naturalna myśl o ucieczce z więzienia. Niewątpliwie znał on dosyć głośną w Europie historię
Droueta  (poczmistrza  wsławionego  aresztowaniem  Ludwika  XVI  w  Varennes),  którego  w  roku  1794
Austriacy  wzięli  w  Maubege  do  niewoli,  a  który  dokonał  najbardziej  brawurowej  (choć  nieudanej)
ucieczki  w  dziejach  twierdzy-więzienia  Spielberg  (na  Morawach,  na  288-metrowej  górze),  skacząc  w
nocy z murów ze sztucznymi skrzydłami u ramion. Połamał nogi, lecz jednocześnie zapisał się w historii
aeronautyki.

W warunkach niewoli Smagłowskiego myśl o ucieczce takim sposobem była chyba nierealna, toteż

gdy wybuchło Powstanie — jedyną myślą wynalazcy stało się zaprojektowanie maszyny latającej, której
można by użyć w walkach narodowowyzwoleńczych. Lecz zanim skończył pracę — Powstanie upadło.
Rękopis Smagłowskiego, pisany w więzieniach warszawskich i lwowskich, nosił tytuł: „Pomysł mój
wydoskonalenia statku powietrznego, czyli Teoria napowietrznej żeglugi Dostojnym Ziomkom moim do
rozstrzygnięcia podana Roku 1830—32”. Do opisu dołączony był również model maszyny, jak o tym
informował Smagłowski.

Z opisu i z rysunków zamieszczonych przez Smagłowskiego w tekście wynika, że maszyna jego była

skrzydłowcem (ornitopterem, czyli aparatem napędzanym siłą ludzkich mięśni) o napędzie ręcznym. Nie
była  to  rewelacja,  gdyż  maszyny  poruszane  siłą  ludzkich  mięśni  projektowano  od  starożytności  (w
renesansie skonstruował ornitopter Leonardo da Vinci), i Smagłowski musiał znać przynajmniej kilka z
nich, toteż zgodnie z prawdą nazwał swą pracę „wydoskonaleniem”. Umiał jednak inteligentnie korzystać
z  nauk  przeszłości.  Wiedząc,  że  nikomu  z  twórców  ornitopterów  nie  udało  się  wznieść  przy  pomocy
samych  mięśni,  sprzągł  swój  aparat  z  układem  balonów  przyczepionych  do  konstrukcji  skrzydlatej,
wzorując się w tym zapewne na pomyśle Portugalczyka de Guzmano z roku 1709.

Najlepszy użytek, jaki można było zrobić w Powstaniu Listopadowym z „sił powietrznych”, gdyby

chciano je zastosować, mógł polegać na podczepieniu Polski do balonów i przeniesieniu w inne miejsce
na kuli ziemskiej.

Operacja „Broń listopadowa”

Wiosną 1831 roku, gdy ważyły się losy Powstania Listopadowego, na polecenie władz powstańczych

Bank Polski wysłał do Londynu swego zaufanego agenta, Evansa, z tajną misją najwyższej rangi.
Powodzenie tej misji mogło się odbić pozytywnie na efektywności działania wojsk polskich. Zanim
jednak przejdziemy do szczegółów misji, poświęćmy nieco uwagi jej wykonawcy, Andrzejowi Birchowi
Evansowi (1796—1841).

Po upadku Napoleona i wraz z nim systemu kontynentalnego (tzw. blokada kontynentalna) przybył do

Warszawy  (1816)  Anglik  Tomasz  Moore  Evans  (1789—1837)  i  otworzył  przy  ul.  Miodowej  skład
wyrobów  fabrycznych  i  rękodzielniczych,  przeniesiony  następnie  na  róg  ulic  Senatorskiej  i
Nowosenatorskiej.  Interes  kwitł,  toteż  Evans  przy  poparciu  Staszica  (ówczesnego  dyrektora  wydziału
przemysłu)  założył  w  roku  1822  w  budynkach  kościoła  i  klasztoru  pobenońskiego  przy  ul.  Pieszej
fabrykę narzędzi rolniczych, a w roku 1823 przeniósł ją do opustoszałych murów kościoła św. Jerzego i
klasztoru  kanoników  regularnych  (luterańskich)  przy  ul.  Świętojerskiej,  które  otrzymał  od  rządu  w
wieczystą  dzierżawę.  W  tym  samym  roku  sprowadził  do  Polski  posiadającego  wyższe  wykształcenie
techniczne  brata  Andrzeja.  W  następnych  latach  bracia  Evans  (było  ich  czterech,  oprócz  Tomasza  i
Andrzeja — Douglas i Alfred) rozbudowywali zakład, m. in. przez wykupywanie sąsiednich prywatnych
posesji, korzystając ze znakomitej koniunktury.

Lata dwudzieste XIX wieku stały się początkiem pierwszej w Polsce, na ówczesne warunki dość

znacznej,  rewolucji  przemysłowej.  Jej  inicjatorem  był  minister  skarbu  (od  roku  1821)  Królestwa
Polskiego, Ksawery Drucki-Lubecki, zmierzający do przekształcenia Polski z kraju czysto rolniczego w
rolniczo-przemysłowy.  W  tym  celu  sprowadzał  z  Anglii,  Szkocji  i  Niemiec  fachowców,  których
zadaniem  było  rozwijanie  różnych  gałęzi  przemysłu  (górnictwo,  hutnictwo,  przędzalnictwo,  maszyny)
dzięki surowcom krajowym.

W krótkim czasie najprężniejszym ośrodkiem przemysłowym kraju stała się Warszawa, posiadająca

już  w  1825  roku  5818  rękodzielni  i  fabryk,  w  tym  kilkanaście  dużych  zakładów.  Rozwój  jednego  z
najważniejszych,  przemysłu  metalowego,  zawdzięczała  stolica  braciom  Evans,  którzy  od  roku  1825
znacznie zmechanizowali swą fabrykę, sprowadzając m. in. maszynę parową (czwartą w Warszawie) do
poruszania  tokarni  i  miechów  kowalskich.  Fabryka  ta,  której  dyrektorem  był  Tomasz,  a  kierownikiem
technicznym Andrzej, zatrudniała w latach 1824 — 26 około 150 robotników (drugi warszawski zakład
metalowy,  na  Solcu,  zatrudniał  około  100  ludzi),  głównie  Polaków.  Majstrami  byli  Anglicy,  którzy
szkolili kadrę polskich specjalistów. Oprócz galanterii metalowej i różnych wyrobów lanych z żelaza i z
mosiądzu, produkowali Evansowie przede wszystkim narzędzia i maszyny rolnicze: szkockie młockarnie,
angielskie  sieczkarnie,  specjalne  młynki  (służące  do  oczyszczania  zboża  i  zgniatania  ziemniaków  oraz
słodu w gorzelniach i browarach), radła, płużyce, wyrwaki etc.

Fabryka Evansow nie była przedsiębiorstwem rządowym, była jednak przez rząd nadzorowana i z

tego  tytułu  miała  ułatwione  korzystanie  z  kredytów  Banku  Polskiego.  Tomasz  Evans  natomiast  zyskał
sobie  spore  zaufanie  dyrektorów  banku  i  czynników  rządowych,  jak  również  obywatelskich,  dzięki
czemu  wybrano  go  radcą  handlowym  banku,  a  jego  bratu  Andrzejowi  powierzono  niezmiernie
odpowiedzialną misję w dobie Powstania. Rzecz prosta, bankierzy byli zbytnimi realistami, by opierać się
wyłącznie na zaufaniu. Gwarancją sumienności Evansa był dla nich zainwestowany nad Wisłą znaczny
majątek, zwłaszcza fabryka produkująca armaty dla wojsk polskich. Na wysłaniu Evansa zaważyło bez
wątpienia  jego  pochodzenie  —  liczono  na  jego  angielskie  kontakty,  zwłaszcza  z  handlarzami  bronią.
Chodziło bowiem — był to nadrzędny cel misji — o zaopatrzenie Powstania w środki do kontynuowania
walki, głównie w nowoczesną broń palną.

Powstanie Listopadowe w ciągu całego okresu trwania odczuwało dotkliwy brak broni. Rusznikarnie

i  arsenały  zostały  wywiezione  przez  nieprzyjaciela,  a  fabryk  broni  na  terenie  Królestwa  nie  było
(powstańczy  Rząd  Narodowy  planował  je  dopiero).  W  rezultacie  Polacy  nie  dysponowali  nawet  po
jednym  karabinie  na  zmobilizowanego  żołnierza.  Z  kolei  przywóz  broni  utrudniało  zamknięcie  granic
przez Prusy i Austrię. Próby przerzucenia broni do Polski z Francji i Anglii szlakami lądowymi (m. in.
via

Frankfurt nad Menem, Wiedeń i Lipsk) kończyły się z reguły niepowodzeniem.
W tej sytuacji, po zlikwidowaniu ostatnich furtek przemytniczych (na granicy austriackiej), władze

powstańcze zdecydowały się na import broni drogą morską i odebranie transportu w jednym z punktów
wybrzeża bałtyckiego. Polacy nie dysponowali wówczas najmniejszym nawet skrawkiem tego wybrzeża,
istniało wszakże jedno miejsce, które mogło wchodzić w grę — był to fragment żmudzkiego wybrzeża
Bałtyku między Libawą a Połągą. O wyborze tego miejsca zadecydował fakt, iż w okolicy operowały
grupy powstańców litewskich i żmudzkich, co dawało szansę opanowania dostępu do morza.

Powstanie na Żmudzi wybuchło w końcu marca 1831 roku i wieść o nim szybko dotarła do

Warszawy,  powodując  natychmiastowe  decyzje.  Zdecydowano,  że  transport  broni  zostanie  przyjęty  w
Połądze  i  już  w  kwietniu  rozpoczęto  pierwsze  ruchy  w  tej  grze,  która  miała  trwać  cztery  miesiące  i  w
którą  zaangażowane  zostały  znaczne  siły  militarne,  a  także  wywiady  i  kontrwywiady  wojskowe  obu
walczących stron.

Do przywódców Powstania na Litwie i Żmudzi wysłano z Warszawy dwóch emisariuszy,

Przecławskiego i Wołłowicza. Mieli oni nakłonić partyzantów litewskich i żmudzkich do podjęcia prób
zdobycia Połągi. Tymczasem człowiek o nazwisku Evans był już w drodze do Londynu, a w Warszawie
modlono  się  o  pomyślne  zakończenie  jego  misji.  Oficjalnie  jego  wyjazd  był  podyktowany  interesami
handlowymi firmy braci Evans, w tym potrzebą zdobycia nowych wzorów i licencji na maszyny rolnicze.
Trudno  powiedzieć,  jak  szybko  wywiad  carski  rozszyfrował  prawdziwą  przyczynę  wojażu  Evansa.  W
każdym  razie  jakieś  tajemnicze  siły  przeszkadzały  mu  w  podróży,  dwukrotnie  próbowano  dokonać  na
niego zamachu (być może były to zwykłe napady bandyckie). Dotarł jednak do Londynu zdrowy i cały,
po czym bez zwłoki rozpoczął pertraktacje w sprawie zakupu broni.

Dwóch warszawskich agentów (Przecławskiego i Wołłowicza) Litwini i Żmudzini przyjęli ze

zrozumiałą nieufnością. Warszawiacy szybko ją rozproszyli i ruch na Połągę został podjęty. Rozpoczęły
się z każdym dniem coraz to bardziej zacięte walki o skrawek morskiego wybrzeża, w których pierwsze
skrzypce ze strony Powstania odgrywał oddział partyzantów telszewskich pod dowództwem Onufrego
Jacewicza. Wywiad nieprzyjaciela był już wówczas lepiej poinformowany w czym rzecz, toteż z jednej
strony Evansowi ze wszech sił utrudniano w Anglii życie, z drugiej zaś komendant Połągi, Rennenkampf,
dostał rozkaz utrzymania tej pozycji za wszelką cenę.

Pierwsze ataki powstańcze, w końcu kwietnia 1831 roku, nie były zbyt groźne, lecz od chwili, gdy

Jacewicz dowiedział się, że Evans szykuje już transport broni do Połągi, rzucił do akcji wszystkie swoje
siły.  W  pierwszej  połowie  maja  walki  o  Połągę  przerodziły  się  w  nieustanny  krwawy  pojedynek.
Nieprzyjaciel,  doceniając  ważność  sprawy,  słał  do  Połągi  kolejne  posiłki  (oddziały  płk.  Bartołomieja  i
ppłk.  Kurolesowa).  Największa,  zakrojona  na  szeroką  skalę  (4  tys.  atakujących)  operacja  powstańców,
która  miała  przynieść  zdobycie  Połągi,  rozpoczęła  się  13  maja  i  załamała  po  dwóch  dniach  zaciekłych
szturmów na ziemne fortyfikacje, bronione desperacko przez Rennenkampfa dysponującego zaledwie 800
ludźmi.  Załamała  się,  gdy  tyłom  oddziału  Jacewicza  zagroził  nadciągający  pospiesznie  silny  korpus
Pahlena.

Jako że historia ta toczyła się symultanicznie na dwóch biegunach — przenieśmy się teraz na drugi z

nich.  do  Anglii.  Evans,  współpracujący  w  sprawie  zakupu  broni  z  Polakiem  S.  Brykczyńskim,
dysponował znacznymi kredytami w wysokości 18 tys. funtów szterlingów, do czego dochodziły jeszcze
fundusze, które miały napłynąć z Amsterdamu (Bank Polski wypłacał pieniądze za pośrednictwem banku
Rotschilda w Londynie). Najpierw zakupił on w Birmingham lufy karabinowe. Carski ambasador czynił,
co  mógł,  by  utrudnić  Evansowi  zakupy  broni,  carscy  agenci  zaś  zwiększyli  zamówienia  na  broń  u
Anglików,  by  odciąć  stronę  polską  od  źródeł  zakupów.  Do  tego  Petersburg  poinformował  Londyn
kanałami dyplomatycznymi, że nie będzie honorował zobowiązań Banku Polskiego. Kontrakcja Polaków
polegała  na  tym,  iż  zachęcali  oni  Francuzów  do  torpedowania  carskich  zamówień  na  broń  swoimi
zakupami w Birmingham (miało to o tyle sens, że Francja reorganizowała wówczas swą armię).

Cały maj i początek czerwca upłynęły na tych rozgrywkach polityczno-szpiegowskich, które nie

przeszkodziły Evansowi realizować pomyślnie celu misji. Kontaktowano się z nim za pomocą
korespondencji szyfrowanej lub pisanej atramentem sympatycznym między wierszami błahych listów.
Listy z Londynu szły na adres Alfreda Evansa (na ulicę Senatorską w Warszawie), stąd dopiero do MSZ.
Z Warszawy wysyłano listy do Andrzeja B. Evansa, posługując się pieczęcią z inicjałami A. B. E., nad
którymi widniał angielski lew. Zakupy szły sprawnie i zbliżał się termin ich wyekspediowania do Połągi.

Tymczasem Połąga wciąż pozostawała w rękach nieprzyjaciela. Powstańcy żmudzcy ponieśli klęskę i

nie tylko nie mogli już opanować wybrzeża, lecz sami potrzebowali pomocy. Z Warszawy szły

ponaglenia  do  Evansa  i  liczono  się  z  rychłą  wysyłką  transportu,  należało  więc  jak  najszybciej  zdobyć
Połągę. W trzy dni po porażce Jacewicza, 18 maja 1831 roku, gen. Skrzynecki wysłał z Księżopola na
Litwę  820  ludzi  pod  dowództwem  doświadczonego  napoleończyka,  gen.  Chłapowskiego  (wzmocnione
powstańcami siły Chłapowskiego wzrosły do około 4,5 — 5 tys. ludzi). Niedługo potem, po bitwie pod
Ostrołęką  (26  maja),  dowództwo  polskie  pchnęło  na  Litwę  dywizję  gen.  Giełguda  wraz  z  oddziałem
Dembińskiego  —  łącznie  11  tys.  ludzi!  Wysłanie  tak  znacznych  sił  w  „kocioł”  pomiędzy  Niemnem,
granicą  pruską  i  morzem  było  później  wielokrotnie  krytykowane  przez  historyków.  Krytycy  ci  jednak
zapominają, że opanowanie Połągi i utworzenie z niej „rampy” dla przyjmowania transportów broni stało
się dla Powstania „kwestią życia” (sformułowanie użyte w liście Rządu Narodowego do polskiego posła
w Londynie, Walewskiego, z dnia 4 czerwca 1831 roku).

Władze powstańcze nalegały, by jak najszybciej realizowano wysyłkę — 2 czerwca polecono

Walewskiemu, by znalazł odpowiedniego armatora wypożyczającego statki. W Warszawie panowało
przekonanie, że Połąga musi szybko paść, gdyż korpus polski, który powstał z połączenia (w Kiejdanach)
dywizji Giełguda z oddziałami Chłapowskiego, liczył już 12 tys. żołnierzy i był wspomagany przez kilka
tysięcy lokalnych powstańców.

Jednym z pechów całej operacji stał się fakt, że na czele owego korpusu stanął gen. Giełgud, żołnierz

niezdecydowany, o miernych talentach militarnych. Dwóch lepszych od niego, a podporządkowanych mu
oficerów,  Chłapowski  i  Dembiński,  różniło  się  na  domiar  złego  między  sobą  co  do  sposobu  działania.
Dembiński parł do zdobycia Połągi, „aby opanować przystęp do morza i wejść w bezpośrednią styczność
z  Zachodem”  (H.  Krasicki,  „Wspomnienia  z  roku  1831”),  Chłapowski  natomiast  od  początku  uważał
sprawę  transportu  broni  za  mrzonkę  i  upierał  się  przy  zdobywaniu  Wilna.  Giełgud,  swoim  zwyczajem,
przychylił  się  do...  obydwu  zdań!  Z  większością  swych  sił  zaatakował  Wilno,  lecz  uczynił  to  tak
ś

lamazarnie, że nieprzyjaciel zdążył ściągnąć posiłki i pobić Polaków. Wcześniej jeszcze wysłał gen.

Szymanowskiego na Żmudź z rozkazem zdobycia Połągi.

Szymanowski pomaszerował na Połągę z 1100 ludźmi i z dwoma armatami, mając za zadanie

wspomagać po drodze powstańców żmudzkich. W otoczeniu Chłapowskiego oceniano ten ruch
negatywnie; jego oficer, Krasicki, pisał zjadliwie: „Dla zaspokojenia Żmudzinów, którzy, dziwna rzecz!,
nie wiedzieli o tym, że wybrzeża morskie ściśle były strzeżone przez [nieprzyjacielskie] okręty wojenne,
wyprawiono gen. Szymanowskiego na zdobycie złotego runa”.

Niestety, 16 czerwca Szymanowski poniósł bolesną porażkę pod Szawlami z rąk niewielkiego

garnizonu płk. Maka i musiał cofnąć się do Cytowian. W trzy dni później nastąpiła wspomniana już
klęska Giełguda pod Wilnem i wówczas wojska polskie przeszły do defensywy na linii rzek Wilii i
Ś

więtej, tworząc kordon mający osłaniać silniejszy ruch na Połągę.

Jako że zdobycie Połągi stało się wreszcie dla Giełguda celem naczelnym (musiały na to wpłynąć

ostre  rozkazy  z  Warszawy),  mianowany  szefem  sztabu  Chłapowski  chcąc  nie  chcąc  włączył  się  w
działania zmierzające do opanowania brzegu. Dla zorientowania się w sytuacji wysłał z Kiejdan do Połągi
dwóch  swoich  oficerów,  Zalewskiego  i  Krasickiego.  Ten  ostatni  dotarł  do  Cytowian,  gdzie  gen.
Szymanowski zapewnił go, iż wieści o okrętach z Anglii nie mają podstaw, gdyż nie ma o nich wzmianki
w  korespondencji  tutejszych  kupców,  i  że  nawet  gdyby  taki  transport  przyszedł,  to  i  tak  pilnujące
wybrzeża okręty rosyjskie nie dopuściłyby go. Chłapowski usłyszał to, co chciał usłyszeć, i potem jeszcze
dziwił się w swoich „Pamiętnikach”: „Jakim sposobem mógł Prądzyński dać tę instrukcję (rozkaz zdoby-
cia  Połągi  —  przyp.  W.  Ł.)  nie  pojmuję.  Powinien  był  wiedzieć,  że  brzegi  morza  koło  Połągi  są  tak
daleko piaskiem zasypane, że to jest od Memla do Rygi najgorszy punkt do wylądowania”.

Wszystko to działo się w czerwcu 1831 roku. W Warszawie oczywiście nie wiedziano, iż Chłapowski

w sposób karygodny, całkowicie zasługujący na sąd wojenny, sabotuje wykonanie rozkazu o żywotnym
znaczeniu dla Powstania, i wciąż ponaglano (za pośrednictwem misji paryskiej) Evansa oraz Polaków
znajdujących się w Londynie, by przyspieszali wysyłkę broni. Szefem planowanej wyprawy morskiej
mianowano już 12 maja płk. Jana Pawła Jerzmanowskiego.

Jerzmanowski był postacią wprost legendarną. Był to jeden z najwybitniejszych oficerów polskich

doby  napoleońskiej.  Gdyby  mi  kazano  wśród  wszystkich  polskich  szwoleżerów  tamtej  doby  wskazać
najgodniejszego  —  bez  najmniejszego  wahania  wybrałbym  nie  Kozietulskiego,  Dziewanowskiego,
Niegolewskiego czy innych somosierczyków, lecz właśnie Jerzmanowskiego! To, co jego oddział „wy-
prawiał”  podczas  apokaliptycznego  odwrotu  Wielkiej  Armii  spod  Moskwy  w  roku  1812,  przechodziło

wszelkie wyobrażenie o męstwie — kozacy wprost panicznie bali się tego „diabła”. Nic dziwnego, że w
roku 1814 Napoleon uczynił Jerzmanowskiego dowódcą najbardziej elitarnej formacji owych czasów,
tzw. „szwadronu Elby”, to jest straży przybocznej znajdującego się na wygnaniu „boga wojny”.

W początkach czerwca Jerzmanowski przybył do Londynu, by dopingować Evansa do szybszego

działania, co widocznie odniosło skutek, bo w połowie miesiąca eks-szwoleżer wyjechał do Birmingham,
chcąc  dopilnować  należytego  opakowania  broni.  Evans  wytłumaczył  przyczyny  opóźnienia  listem z  14
czerwca. Przyczyna była właściwie jedna — brak funduszów. Na zakup broni warszawski przemysłowiec
wydatkował  prawie cały  kredyt  udzielony mu  przez Bank  Polski,  1  455 414  złotych  polskich  z  półtora
miliona.  Gorączkowo  starano  się  o  nowe  fundusze,  zabiegając  o  pożyczki  w  Wiedniu,  Paryżu  i  w
londyńskim  banku  Morgana  —  bez  rezultatów.  Rząd  Narodowy  miał  coraz  bardziej  pustą  kieszeń  (na
skutek  negatywnej  postawy  ziemiaństwa  zawiodła  też  rozpisana  14  czerwca  pożyczka  wewnętrzna  i  w
lipcu trzeba się było chwytać takich środków, jak zwiększanie i antycypacja podatków, uchwalanie tzw.
„ofiary”  srebra  na  rzecz  Powstania  etc),  a  jak  wiadomo,  skuteczna  polityka  (w  tym  skuteczna  wojna)
nigdy nie funkcjonuje bez skutecznej ekonomiki.

Sytuację pogarszały niesnaski między realizatorami operacji. Ich przyczyną były pełnomocnictwa

dane Evansowi przez Rząd Narodowy, tak wielkie, iż właściwie cała sprawa zakupu broni i jej ekspedycji
była  w  jego  rękach,  a  działający  w  Anglii  Polacy,  inni  agenci  Banku  Polskiego,  i  nawet  polski  poseł,
Aleksander  Walewski  (syn  Napoleona),  niewiele  mieli  tu  do  gadania.  Ich  zadaniem  było  pomaganie
Evansowi.  Najprawdopodobniej  zasięg  tych  pełnomocnictw  zdeterminowany  był  kontaktami  Evansa  w
sferach  politycznych  i  handlowych  oraz  faktem,  iż  rząd  polski  liczył  się  z  możliwością  mianowania
przemysłowca konsulem brytyjskim w Warszawie. W każdym razie Walewski od początku urażony był
obszernością  pełnomocnictw  Evansa  i  wciąż  się  na  nie  skarżył,  twierdząc  m.  in.  (17  czerwca),  że
przeszkadzają  one  jego  doradcy  finansowemu,  Albertowi  Grzymale,  w  szybkim  załatwieniu  zakupu
statku.  Mało  tego —  Walewski  wprost  sugerował, że  Evans  dokonuje  malwersacji  i  żądał  (8 lipca),  by
Grzymała w imieniu Banku Polskiego sprawdził rachunki Evansa.

W ostatniej dekadzie czerwca Grzymała wystarał się o 20 tys. funtów gotówką i w końcu, 7 lipca

1831 roku, 179-tonowa, należąca do firmy Morgan and Company, dwumasztowa brygantyna (szkuner-
bryg) o nazwie „Symmetry” była gotowa do drogi. Odpłynęła ona z Londynu kilka dni później, wioząc
(według listu Evansa z 8 lipca): 6 tys. karabinów z bagnetami, 3 tys. szabel, 2 tys. pistoletów, 4 armaty,
350 lanc i pokaźny ładunek amunicji oraz pocisków. Było tego bardzo mało, zwłaszcza karabinów, które
w tej liczbie mogły zaspokoić tylko operujący na Litwie korpus Giełguda. Evans zakupił co prawda 15
800 karabinów, lecz przewóz całości z Birmingham opóźniał się, a nie było już czasu na czekanie
(jeszcze 12 lipca Warszawa ostro ponaglała do przyspieszenia akcji).

Kapitanem statku był Jerzy Lind, szefem transportu zaś Jerzmanowski, zaokrętowany pod fałszywym

nazwiskiem Rabiere'a i mający do pomocy kilku oficerów, m. in. Zdzitowieckiego, Zaborskiego, Platera i
Vautrina.  Starano  się  zachować  ścisłą tajemnicę wokół  wyprawy  — formalnie  statek  płynął  do Rygi,  a
według zapewnień Evansa gazety angielskie miały podać wiadomość o ekspedycji dopiero w 14 dni po
odpłynięciu  „Symmetry”.  Już  9  lipca,  a  więc  na  kilka  dni  przed  odpłynięciem  statku,  brat  Andrzeja,
Tomasz  Evans,  otrzymał  polecenie  wyruszenia  do  Kłajpedy  w  celu  porozumienia  się  z  Giełgudem  lub
partyzantami co do przyjęcia transportu w Połądze. Chodziło o sygnalizację między statkiem a brzegiem.
Sprawa  ta  do  dzisiaj  jest  niejasna  (jak  zresztą  wiele  aspektów  całej  tej  operacji),  pewne  jest  tylko,  że
wmieszały się w nią z zapałem wywiady carski i powstańczy.

Szef wywiadu polskiego, gen. Załuski, wysłał w lipcu do Chłapowskiego swego agenta Jerzykiewicza

(pseudonim Wagner) z listem, w którym figurowało zdanie: „Nieprzyjaciel przejął sygnały umówione dla
okrętu płynącego do Połągi z bronią i amunicją, dlatego nastąpiła odmiana tych znaków”. Statek płynął
pod banderą angielską. Po dopłynięciu do brzegu miał wciągnąć na przedni maszt dwuczęściową polską
flagę biało-czerwoną (na tylnym maszcie biała „Union Jack”), po dostrzeżeniu na brzegu trzyczęściowej
(czerwono-biała, biało-czerwona, czerwono-biała).

eglując przez Morze Północne, Skagerrak, Kattegat, Sund i Bałtyk „Symmetry” dotarł do wybrzeża

Połągi 27 lipca i nie doczekał się z brzegu żadnych sygnałów. Nie mógł ich otrzymać, gdyż wojska
polskie w tym rejonie już nie istniały. Jeszcze 9 lipca cofający się pod naporem armii Tołstoja Giełgud
podzielił swój korpus na trzy oddziały (Chłapowski, Dembiński, Roland), przy czym — jak wspominał w
„Pamiętnikach” Chłapowski — „Giełgud z Rolandem i Szymanowskim miał iść na Połągę (...), zostawić

Bolesne sprawy

(...) Najwyższy czas uzdrowić naszą historiografię, zafałszowaną w sposób już nie tylko urągający

prawdzie, lecz wprost zdrowemu rozsądkowi. Pisałem o tym często. Teraz wielu o tym mówi. Licznych
wywiadów udzielają ostatnio zwłaszcza nauczyciele historii, krytykując programy nauczania i
podręczniki. Potrzeby w tym zakresie najcelniej sformułowała w jednym z takich wywiadów
nauczycielka warszawskiego Liceum im. Adama Mickiewicza, mgr Anna Małanicz, mówiąc: „Uważam,
ż

e można i trzeba mówić o najbardziej bolesnych czy drażliwych sprawach”.

Dwie takie sprawy chcę dzisiaj zasygnalizować. Po pierwsze czas, żebyśmy sobie wreszcie

uświadomili (wszyscy, a nie tylko specjaliści!), iż zagłada byłej mocarstwowości Polski jest w większym
stopniu  wynikiem  głupoty  i  złej  woli  naszych  tak  zwanych  dzisiaj  „decydentów”  na  przestrzeni  kilku
minionych stuleci niż diabelskich sił zewnętrznych, które się przeciwko Rzeczypospolitej sprzysięgły. Już
Stefan Batory, najwspanialszy, moim zdaniem (obok Bolesława Śmiałego i Kazimierza Wielkiego), król
polski, odczuł na własnej skórze tę naszą wewnątrzsarmacką gangrenę. Gdy wracał z pierwszej wyprawy
przeciw  Groźnemu,  po  odbiciu  wielu  miast  inflanckich,  sejm  polski,  zamiast  obsypać  go  hołdami,
zamienił  się  w  psiarnię  ujadającą  na  zwycięzcę  za  to,  że  „wydał  olbrzymie  sumy  na  zdobycie  ziemi
niezdatnej  do  użytku”  i  że  „niesłusznie  napastował  monarchę  tak  nieszkodliwego  jak  wielki  kniaź
moskiewski, który kocha i uwielbia Rzeczpospolitą” (sic!).

(...) Adam Mickiewicz na jednym ze swych paryskich wykładów powiedział gorzkie słowa: „Nigdy

aden monarcha nie był tak oczerniany przez swych poddanych jak król Stefan. Rozszerzano wieści

najbardziej uwłaczające jego czci, paszkwile z najbardziej niedorzecznymi zmyśleniami; gadano, że
prowadził wojnę w tym jeno celu, aby się wzbogacić i potem ujść do swego dziedzicznego księstwa (na
Węgry — przyp. W. Ł.), on, który wyłożył całą swą osobistą szkatułę na obronę Rzeczypospolitej”.

Oto symbol — podobnych rzeczy było wiele, zbyt wiele, jak na jedno państwo. Ale obok głupoty i

zawiści, których — jak mniemam — przejawem były kłody rzucane pod nogi Batoremu i innym,
objawiła się rychło gangrena o wiele groźniejsza, korupcja rodzimych dygnitarzy i polityków przez
nieprzyjaciela, i to ona do reszty pogrążyła Rzeczpospolitą.

Przekupstwo polityczne nie stanowiło czegoś w rodzaju nadwiślańskiej specialite de la maison —

zdrada  była  powszechną  zarazą  Europy.  Jednakże,  jak  zauważył  Aleksander  Bruckner  w  swych
monumentalnych  „Dziejach  kultury  polskiej”,  o  ile  ta  powszechność  przekupstwa  stała  się  wszędzie
czymś tak banalnym, iż wszędzie była po prostu sensacyjką, anegdotą-żartem, o tyle w Polsce, w której
nic  nie  mogło  się  odbyć  bez  aprobaty  sejmu,  stawała  się  tragedią,  bo  tylko  w  Polsce  wróg  kupieniem
jednego  posła  mógł  zniweczyć  reformę  upragnioną  przez  uczciwych  obywateli  i  zmierzającą  do
uratowania państwowości. Wystarczyło, że zdrajca krzyknął z ławy poselskiej: „liberum veto!” („wolne
nie  zezwalam!”  —  wymuszone  przez  szlachtę  prawo  protestu  bez  uzasadnienia  przeciwko  jednej  z
uchwał danego sejmu; protest taki automatycznie zrywał sejm i unieważniał wszystkie jego uchwały!). Z
prawa tego korzystano tak często, że w ciągu trzydziestu lat panowania króla Augusta III zerwane zostały
wszystkie sejmy z wyjątkiem jednego!

Cała Polska wiedziała, że posłów przekupuje się nagminnie. Negliżem tej ohydy była scena z 1744

roku, gdy podczas otwarcia sejmu wstał poseł Wilczewski i rzucił przed laskę marszałkowską kiesę z 300
dukatami pruskimi, którymi próbowano go przekupić. Wilczewski przekupić się nie dał, lecz był on tylko
wyjątkiem potwierdzającym regułę. Wyjątkami byli też Rejtan, Korsak i kilku ich towarzyszy, których
nie zdołał przekupić arcyzdrajca, marszałek sejmu, Poniński, wtedy gdy przekupiono prawie cały sejm i
sejm ten zadekretował rozbiór Polski.

Skorumpowanie przez wroga już nie tylko ciemnej szlachty, lecz przede wszystkim XVIII-wiecznej

magnaterii  polskiej  (stanowiło  to klucz do  sukcesu, albowiem  szlachta  była  na  pasku  wielkich  panów),
osiągnęło tak masowy wymiar, że to wprost nie mieści się w głowie. Dno, którego sięgnął ów bezwstyd,
budziło pogardę nawet w nieprzyjacielskich szpiclach podrzędnego sortu. „Zdradzają ojczyznę tak jak ich
córki  mężów”  —  kpił  z  polskich  arystokratów  szeregowy  „donosczyk”  Wigel.  Carski  ambasador,
Saldern,  który  znał  rzecz  od  podszewki,  bo  sam  płacił  judaszom,  mówiąc  o  nich  parskał  ze  wstrętem:
„Jedną ręką podawać sakiewkę ze srebrnikami, a drugą bić po twarzy!” Prof. Bruckner nazwał tych ludzi
(Branickich, Rzewuskich, Lubomirskich, Potockich, Sułkowskich, Ponińskich, Massalskich i in.) „szują,

która zaważyła ciężko na losach Rzeczypospolitej”. Zaraz po tych słowach Bruckner wystawił rachunek
XVIII-wiecznym i XIX-wiecznym damom polskim (Lubomirska, Grabowska, Kossakowska,
Mniszchówna, Hańska, Czapska i in.), które zdradzały ojczyznę i nakłaniały do jej zdradzania: „Zasunięte
w cień łożnic pracowały tym usilniej panie”. Rozwścieczony Józef Ignacy Kraszewski pisał swego czasu
do Teofila Lenartowicza: „O tych psicach Polkach hrabinach pisząc, lepiej by żadnego nie dawać im
nazwiska, tylko krzyżyki, jak trupom!”

(...) Podobne rzeczy działy się także w XIX stuleciu, przykładem chociażby Powstanie Listopadowe.

Specjaliści od dawna wiedzieli, że na pewnym etapie Powstanie to było w pełni zwycięskie i formalnie
nic by nie stało na przeszkodzie, by Polska odzyskała niepodległość już wtedy. Ale na przeszkodzie
stanęła znowu ta sama gangrena. Nikt nie uzmysłowił nam tego trafniej jak prof. Jerzy Łojek w swoim
dziele „Szansę Powstania Listopadowego...”:

„Ostateczna klęska powstania była realizacją intencji i zamysłów tych sił społecznych i politycznych

w  Królestwie  Polskim,  które  wskutek  dezorientacji  opinii  publicznej  zdołały  między  29  listopada  a  4
grudnia 1830 roku zdobyć całą władzę nad ruchem narodowym i władzę tę utrzymały do ostatnich chwil
walki z carem Mikołajem I, widząc w powrocie Królestwa pod panowanie dworu petersburskiego klęskę
z  punktu  widzenia  swoich  podstawowych  interesów  mniejszą  niż  przyniosłyby  skutki  zwycięstwa  tak
realnego,  że  osiągnięciu  jego  przeszkodzić  zdołano  tylko  przez  intensywne  i  bardzo  zręczne  działania
polityczne, propagandowe i dywersyjne”.

Z kolei prof. Janusz Tazbir w artykule „A szczęście było tak blisko...” pisał: „Zdaniem części badaczy

ten tragiczny finał nie był wcale czymś z góry przesądzonym. O klęsce powstania zadecydowała elita,
wojskowa i cywilna, która, zamiast przystąpić do zdecydowanej rozprawy z wrogiem, prowadziła
kapitulancką, oportunistyczną i graniczącą ze zdradą narodową politykę wobec cara”.

Recenzując książkę Łojka Włodzimierz Pawłowski dokonał następującego resume: elita, która

zamordowała  Powstanie  rozlicznymi  działaniami  dywersyjnymi,  prowadziła  „podwójną  grę:  przed
narodem  udawała  zdesperowanych  patriotów,  zaś  za  jego  plecami...”.  Za  plecami  narodu  ci  ludzie,
„występując  w  imieniu  powstańczych  władz,  lecz  mając  dusze  wiernych  poddanych  [cara],  traktowali
ruch  powstańczy  jako  wart  jedynie  uśmiercenia  (...)  Powstanie  zostało  zdławione  rękami  samych
Polaków”.

Jeśli chodzi o inne powstania, to, moim zdaniem, należy zwrócić uwagę przede wszystkim na

niewłaściwą ich chronologię w naszej historiografii i podczas nauczania historii w szkole (to głównie).
Półprawdą jest bowiem wbijanie uczniom do mózgownic, że cykl powstańczy rozpoczął się od Insurekcji
Kościuszkowskiej.  A  gdzie  dwa  wcześniejsze  powstania:  Konfederacja  Dzikowska  (1734)  i  zwłaszcza
Konfederacja Barska (1768 — 72)? Dzikowska, zawiązana przez patriotów dla obrony elekcji Stanisława
Leszczyńskiego  przeciw  elektorowi  wspieranemu  przez  Petersburg,  stanowiła  pierwszą  próbę  obrony
niepodległości  narodowej  przed  interwencją  postronnych  dworów  i  wysunęła  pomysły  światłego
zreformowania ustroju państwa. Z kolei Barska (czteroletnie bohaterskie zmagania z wojskami carskimi)
przedstawiana jest od pewnego czasu jako projekcja tępoty, fanatyzmu i zacofania powstańców (sic!), co
się  rażąco  kłóci  z  opiniami  wcześniejszymi  i  co  jest  obrzydliwym  nonsensem.  W  przedwojennej
encyklopedii  Gutenberga  czytamy,  że  Konfederacja  owa  „nie  była  przesiąknięta  fanatyzmem  wy-
znaniowym  i  tępym  konserwatyzmem;  najwybitniejsi  przywódcy  Konfederacji  byli  ludźmi  światłymi,
pozostawali  w  kontakcie  z  ruchem  umysłowym  Zachodu,  niektórzy  zdobywali  się  na  śmiałe  pomysły
reformatorskie”.

(...) Zwolennicy eliminowania obu wspomnianych konfederacji z naszej historiografii i z naszych

szkół mogą ewentualnie twierdzić, że w przeciwieństwie do wszystkich innych powstań, w których wzięli
udział chłopi oraz mieszczanie, słowem, wszystkie klasy — te dwa ruchy były wyłącznie szlacheckie.
Należy takim panom odpowiadać cytatem z Lenina, który rzekł:

„Póki masy ludowe Rosji i większości krajów słowiańskich spały jeszcze głębokim snem, póki w

krajach tych nie było samodzielnych, masowych ruchów demokratycznych — póty szlachecki ruch
wyzwoleńczy w Polsce nabierał olbrzymiego, pierwszorzędnego znaczenia ze stanowiska demokracji
ogólnoeuropejskiej”.

„WTK” 29 marca 1981, 6 kwietnia 1981

W sprawie „woskowej kukły”

Przyszła moda na „sprowadzanie prochów”. W jej ramach inicjuje się akcje pozytywne, jak chociażby

projekt  sprowadzenia  do  kraju  doczesnych  szczątków  gen.  Sikorskiego  (entuzjastów-optymistów  chcę
przestrzec,  że  będą  z  tym  sprowadzeniem  olbrzymie  kłopoty),  oraz  negatywne.  W  innych  przypadkach
nie inicjuje się w ogóle, że przytoczę fragment tekstu, który poświęcił mi łaskawie Michał Radgowski w
„Polityce”. Pisząc (bardzo pochlebnie) o programie telewizyjnym „Godzina z Waldemarem Łysiakiem”,
red.  Radgowski  odetchnął  z  ulgą:  „Bałem  się  trochę,  że  Łysiak  zaproponuje  sprowadzenie  prochów
Napoleona do Polski, ale się powstrzymał”.

Nie wszyscy się powstrzymują. Wspomniałem o inicjatywach negatywnych. Za taką uważam wrzawę

uczynioną wokół projektu sprowadzenia prochów Stanisława Augusta. Prasa dosłownie oszalała na tym
punkcie,  mnożą  się  artykuły  z  entuzjastycznymi  nagłówkami  typu:  „Miejsce  Stanisława  Augusta  jest
wśród  nas”  („Express  Wieczorny”),  pełne  bogato  uwypuklonych  zasług  ostatniego  króla  Polski,  zwła-
szcza  w  dziedzinie  kultury  i  oświaty.  Podnieceni  ludzie  piszą  listy  do  gazet  święcie  przekonani,  że
wiedzą, kim był Stanisław August Poniatowski. Ja w tej sprawie dostałem dwa, cytuję początek jednego:
„(...)  Niech  Pan  łaskawie  ruszy  do  ataku!  Sprawa  króla  Stasia,  który  kochał  Warszawę,  uczynił  ją
piękną...” etc.

(...) Moim korespondentom muszę niestety sprawić zawód — ruszę do ataku, owszem, ale w

odwrotną stronę. Znając dobrze polityczne działania Stanisława Augusta, nie tylko nie szanuję go i nie
lubię, lecz twierdzę z całą odpowiedzialnością (i poniżej udowodnię to), iż był to jeden z największych
łajdaków na polskim tronie, najzwyczajniejszy agent obcego mocarstwa, skorumpowany w sposób wręcz
przykładowy. Wszystkie te zarzuty znajdują pełne i wprost drastyczne potwierdzenie w dokumentach z
XVIII  wieku,  a  nieznajomość  faktów  wśród  szerokich  rzesz  Polaków  to  „zasługa”  już  nawet  nie
historyków-krętaczy  najnowszej  doby  (chociaż  ich  rola  jest  ogromna,  bo  od  nich  czerpią  informacje
popularyzatorzy), lecz przede wszystkim czytanych przez masowego odbiorcę publicystów, którzy klepią
w  koło  Wojtek  wciąż  te  same  ograne  banały  o  Łazienkach,  obiadach  czwartkowych,  malowidłach
Bacciarellego  i  jako  ukoronowanie  podają patriotyczną  zasługę  w  postaci  udziału  króla przy  tworzeniu
Konstytucji 3 maja, zamiast sięgnąć do opublikowanych już dawno temu materiałów źródłowych.

eby wszystko było jasne: sprowadzenie prochów Stanisława Augusta Poniatowskiego do Polski jest

mi  rzeczą  obojętną.  Chcę  natomiast  gorąco  zaprotestować  przeciw  szerzonej  coraz  głośniej  koncepcji
złożenia tych prochów na Wawelu — chodzi więc o miejsce. Wawel jest świętym miejscem Polaków i
nie  może  się  rozrastać  jako  lamus  szczątków  zdrajców,  carskich  kurtyzanów  i  pokrewnych  im  kreatur
(dość  tam  już  pewnego  Sasa,  którego  należałoby  wywalić!),  co  wepchnęły  ojczyznę  w  polarną  noc
niewoli.  Promotorzy  krzykliwej  kampanii  na  rzecz  wzbogacenia Wawelu  truchłem  sprzedawczyka albo
nie znają realiów historycznych, albo chwilowo „zapomnieli” o nich, szukając koniunkturalnej reklamy w
inicjatywie  bardziej  spektakularnej  niż  zbożnej.  Jak  mawiał  Napoleon:  „Dobra  pamięć  to  umieć
zapomnieć o tym, o czym aktualnie nie należy pamiętać”.

Pozwalam sobie tedy przypomnieć owym promotorom i podpierającym ich historykom kilka faktów.

Używam słowa p r z y p o m n i e ć, ponieważ fakty te są znane, odkąd w XIX wieku udostępniono
badaczom archiwa berlińskie, wiedeńskie i petersburskie, odkąd Siergiej Michajłowicz Sołowiew ujawnił
w swej „Istorii Rosii” raporty i depesze carskich ambasadorów nadsyłane z Warszawy do Petersburga,
odkąd ukazał się drukiem wielotomowy zbiór dokumentów rosyjskich („Sbornik” Cesarskiego Towarzy-
stwa Historycznego), do którego uzupełnienia z tajnych archiwów pruskich nadesłał książę Bismarck. O
tym to zbiorze Aleksander Kraushar w pracy „Książę Repnin i Polska” napisał:

„Materiał ten wyjątkowej ważności (...) podaje klucz do wyjaśnienia pokątnych intryg króla

Stanisława Augusta przeciw udzielności narodu skierowanych (...) aż do stopnia doszczętnego poniżenia
nie tylko monarszej, lecz wprost człowieczej godności”.

Jak wiadomo — stolnika litewskiego Stanisława Augusta Poniatowskiego osadziła na polskim tronie

caryca Katarzyna II Wielka, ponieważ był on wcześniej jej kochankiem (wtedy poznała jego słabość
charakteru) i ponieważ, jak stwierdził znakomity przedwojenny historyk, Józef Feldman:

„Poniatowski został przez nią oceniony jako odpowiednie narzędzie wpływów rosyjskich w

Rzeczypospolitej”.

Intronizację wymuszono na społeczeństwie groźbą rosyjskich bagnetów i wsparto przekupieniem

sejmu. Po wejściu „ograniczonego kontyngentu” wojsk carskich w granice Polski, rodzina, przyjaciele i
współpracownicy Poniatowskiego wysłali do Petersburga adres dziękczynny następującej treści:

„Nie ustępując w gorącym patriotyzmie innym współobywatelom, z żalem dowiedzieliśmy się, że są

ludzie wyrażający niezadowolenie z powodu wkroczenia wojsk Waszej Imperatorskiej Mości do naszego
kraju, a nawet, że zwrócili się do Waszej Imperatorskiej Mości w tym przedmiocie

z reklamacją. Widzimy z żalem, że prawa naszej ojczyzny nie są dostateczne dla utrzymania tych

mniemanych patriotów w należytych karbach (...) Groziłaby nam wobec braku sił odpowiednich przemoc
z ich strony na sejmach. Wstąpienie w granice Rzeczypospolitej wojsk Waszej Imperatorskiej Mości i ich
zachowanie się — budzi istotną wdzięczność w sercu każdego prawdziwego Polaka, i tę wdzięczność
uznaliśmy za właściwe pismem niniejszym wynurzyć”.

Najgoręcej wynurzał tę wdzięczność nowy król Polaków. Jak pisał Kraushar:
„Gotowość do pełnienia roli wykonawcy rozkazów gabinetu petersburskiego, jaką przyjął na siebie

Stanisław August z powolnością najmity, stanowiła zasadniczą część [rosyjskiego] programu”.

Program ten realizowano przez całe panowanie Stanisława Augusta, przy jego wydatnej, chociaż

sekretnej  pomocy, a  to  że  program wciąż  napotykał przeszkody  i  w  końcu  zawalił się  (Polska,  zamiast
jako całość  znajdować  się w  ręku  Petersburga,  została podzielona  przez  trzy ościenne mocarstwa)  było
już  tylko  triumfem  genialnej,  kreciej  polityki  Fryderyka  Wielkiego.  Za  to  jednak  nie  można  „Stasia”
winić, on — cały czas z patriotycznymi hasłami na ustach — robił, co mógł, by „Kasi” udało się wygrać
tę  grę.  Jak  podkreśla  Sołowiew  —  w  raportach  słanych  z  Warszawy  do  Petersburga  przez  rosyjskich
ambasadorów stale powtarzały się tego typu stwierdzenia o Poniatowskim:

„Zapewniam, że uległość jego dla nas jest bezgraniczna”.
Dlatego Katarzyna w listach do owych ambasadorów nazywała Poniatowskiego „woskową kukłą”

(„woszczennaja kukła”). W dokumentach rządowych ministrowie rosyjscy używali dowcipniejszego
określenia: „plenipotent rosyjski” („plenipotentiaire de la Russie”).

Znajdując się między młotem (Petersburg) a kowadłem (patriotyczna opinia w Polsce) Stanisław

August robił czasami „niekontrolowane” (zawsze fałszywe) gesty pod własną publiczkę, w czym co
głupsi dziejopisowie widzą chęć zrzucenia jarzma i prowadzenia samodzielnej polityki. Nigdy do tego nie
doszło, carat trzymał cugle twardą ręką, toteż uznawanie Poniatowskiego za samowładnego króla jest w
ś

wietle faktów historycznych komiczne. Wpatrzony w dokumenty z archiwum carów, Aleksander

Kraushar konkludował:

„Przy każdej zdarzonej sposobności dawano mu [Poniatowskiemu] odczuć, że nie powinien zbytnio

korzystać z praw majestatu królewskiego, że jest jedynie wykonawcą instrukcji dawanych z Petersburga,
a nie bynajmniej samodzielnym władcą w swoim państwie (...) Mało jest w historii przykładów tak
wyjątkowego stanowiska władcy udzielnego na pozór państwa”.

Istotnie — w tamtej dobie mało było podobnych przykładów.
Treść odtajnionych w ubiegłym stuleciu dokumentów, zwłaszcza rosyjskich, jest dla Poniatowskiego

bezlitosna — obnaża nie tylko jego zdradę, lecz także jej najniższe pobudki. Kolejny cytat:

„W świetle autentycznych dokumentów (...) pobudki działań króla w tym kierunku wiązały się ściśle

z  osobistymi  jego  dążeniami  do  korzyści  materialnych  pielęgnowanymi  szczodrze,  z  datkami  z  kasy
sąsiedniego  państwa  otrzymywanymi,  które  miały  na  celu  jedynie  wprzęgnięcie  króla  do  rydwanu
polityki  sąsiedniego  mocarstwa  i  uczynienie  zeń  powolnego,  niezgodnego  z  majestatem  królewskim
narzędzia, obcą a silną poruszanego ręką” (Kraushar).

Dbałość o interesy jego panów rezydujących nad Newą szła więc u Poniatowskiego w parze z

dbałością o własne interesy. Zostało bezspornie dowiedzione, że Stanisław August Poniatowski
partycypował finansowo w rozbiorach własnej ojczyzny; dokładniej mówiąc: na każdym rozbiorze robił
ś

wietny interes finansowy, napychając sobie sakiewkę i publicznie lejąc krokodyle łzy. Poniatowski po

prostu sprzedawał Polskę za ruble, kawałek po kawałku, na co są niezbite dowody. Przeanalizował je i
skorzystał z nich m. in. nieposzlakowany historyk najwyższej klasy, Szymon Askenazy, tak wnioskując
w szkicu „Korespondent Stanisława Augusta”:

„Stwierdzić jasno potrzeba, że król nie był bynajmniej zaskoczony znienacka przez niespodziankę

rozbiorową — jak to on sam w następstwie dla swego usprawiedliwienia starał się wmówić opinii — lecz
przeciwnie, nawet o rokowaniach przygotowawczych (...) dość wczesne i pewne posiadał wiadomości.

Zresztą nie raz będzie mu to później wypominane tak wyraźnie, że wypierać się nie będzie miał sposobu
(...)  Już  w  grudniu  1773  roku  doszedł  do  porozumienia  ze  Stackelbergiem  (carskim  ambasadorem  —
przyp. W.  Ł.).  Wtedy  od  razu zgodził  się  na  resztę. Wziął  raz  kilka  tysięcy  dukatów  ze wspólnej  kasy
poselskiej. Jeszcze czas jakiś dawał opór dla zachowania pozorów. Mówił jak ów komendant twierdzy do
oblegających: «mais tirez mois donc des coups de canon, pour que je puisse me rendre avec honneur»
(dajcie chociaż kilka strzałów, żebym się mógł poddać z honorem). Poddał się wprawdzie nie z honorem,
ale bez najmniejszego dla siebie szwanku. Pozostał przy swoich siedmiomilionowych z górą dochodach.
Uzyskał  nadto  zapłatę  swoich  długów  (...)  Koniec  końców  można  stwierdzić  bez  ochyby,  że  na
pierwszym podziale kraju Stanisław August zrobił wcale niezgorszy interes”.

Okazji do robienia interesów kosztem kraju było jeszcze sporo i „plenipotent rosyjski” umiał je

wykorzystać.  Niektórzy  dzisiejsi  historycy,  będący  na  bakier  z  etyką  naukową,  udają,  że  o  tym  nie
wiedzą.  Podpierając  się  okrojoną  dokumentacją  (dokumentami  specjalnie  wybranymi  w  zamierzonym
celu),  to  jest  „zapominając”  o  najważniejszych  źródłach  pisanych,  tych,  z  których  korzystali  m.  in.
Kraushar  i  Askenazy  —  manipulatorzy  owi  próbują  rehabilitować  Stanisława  Augusta.  Ich  główny
argument brzmi: przecież podejmował inicjatywy antyrozbiorowe. „Koronnym argumentem” ma tu być
tzw.  „misja  ratunkowa  do  Francji”,  tak  jakby  już  dawno  nie  została  ona  zdemaskowana  jako
przedsięwzięcie „inscenizowane przez Petersburg, za jego wiedzą i aprobatą” (Askenazy). Prawdziwym
celem  tej  misji  było  wyłudzenie  pieniędzy  do  prywatnej  szkatuły  króla.  Jeszcze  raz  Askenazy,  którego
autorytet naukowy jest nie do podważenia:

„Ratunkowa misja paryska wygląda po prostu na farsę. Miała ratować nie tyle kraj zagrożony

podziałem, ile finanse królewskie zagrożone bankructwem”.

Tego typu dowody obciążające Poniatowskiego można przytaczać w nieskończoność i żadne

„Stasiowe” legendy o oświeconym monarsze, o tym biednym królu, co chciał dobrze, ale mu nie wyszło
— nie mogą tego przekreślić. Naruszewicz całą jego działalność zawarł w celnym dwuwierszu:

Królowałeś, o Panie,
A kto inny władał.

Ta dwoistość władzy oczywiście nie uszczęśliwiała Stanisława Augusta, ale też nie odbierała mu snu,

miał inny cel:

„Tłukła się w nim jedna tylko pasja: pasja utrzymania korony za każdą cenę i każde upodlenie (...)

Pierwszy  rozbiór  nie  jest  bynajmniej  największym  nieszczęściem  w  oczach  króla  (...)  Przecież
zaprowadzi swe państwo pod obuch drugiego rozbioru i zniszczy do cna jego niezawisłość (...) Uczyni z
siebie bolesne widowisko, zaprzeda godność własną, której nigdy nie miał za wiele (...) Będzie królem
zawsze,  ilekroć  pozwoli  Repnin,  Bułhakow,  Sievers  czy  Stackelberg.  Tych  wszystkich  (ambasadorów
Rosji  —  przyp.  W.  Ł.)  pokornie  usłucha  (...)  Odartemu  z  zewnętrznych  nawet  pozorów  majestatowi,
nieszczęsnemu więźniowi Petersburga, pozostanie już tylko do końca topielczy kurcz i żądza utrzymania
korony  (...)  Nie  umiał  sprawić,  iżby  Rzeczpospolita  podniosła  się  spod  obucha  drugiego  rozbioru  i
uniknęła szlachtuza trzeciego”.

Jako finansowy udziałowiec tych „szlachtuzów”, Poniatowski opanował do perfekcji sztukę

„udawania Greka”, grę pozorów, i zawsze z godnym podziwu sprytem łapał w żagle przeciwne wiatry, te,
które  aktualnie  zdawały  się  silniejsze  i  korzystniejsze  z  punktu  widzenia  własnych  interesów:  równie
prędko  przystąpił  do  Konstytucji  3  maja,  jak  do  targowicy.  W  obu  zresztą  przypadkach  poważną  rolę
miały  odegrać  kobiety,  których  wpływom  Stanisław  August  zawsze  nadmiernie  ulegał  —  był  to
klasyczny  regime  des  maitresses.  Ciągnęły  go  w  różne  strony,  najczęściej  w  złe,  gdyż  tak  się  jakoś
składało,  że  liczne  jego  kochanki,  zdrajczynie  ojczyzny,  były  jednocześnie...  kochankami  carskich
ambasadorów. Michał Czacki zapewnia, że w przypadku Konstytucji 3-majowej Ignacy Potocki wciągnął
króla  do  obozu  reform  poprzez  aktualną  faworytę  „woskowej  kukły”.  Z  kolei  Niemcewicz  wysunął
ciężkie  zarzuty  pod  adresem  kilku  „kwoch  starych,  które  w  czasie  targowicy  słabego  króla  z  drogi
powinności zawróciły”. Carski poseł nadzwyczajny, Bułhakow, zapłacił tym paniom za zasługę bukietem
„butonów brylantowych (...) w imieniu wdzięcznego imperium rosyjskiego”.

Kumple Poniatowskiego od sprzedawania ojczyzny trafnie prorokowali szybki kres 3-majowej euforii

społeczeństwa.

Znak „Polska Walcząca” (6)

Kolejne listy od czytelników sprawiły, że dalej drążymy zagadkę powstania sławnej „kotwicy”,

graficznego znaku-symbolu polskiej walki z okupantem. Stąd już szósty odcinek cyklu, w którym —
próbując uporczywie rozwikłać enigmę, jaką jest autorstwo oraz źródło pomysłu znaku — przedstawiłem
wiele hipotez, dowodów i kontrdowodów, spekulacji oraz insynuacji, różnych za i przeciw. Najpierw
jednak — dla jasności — umówmy się co do terminologii: chodzi właśnie o walkę, a dokładniej o wojnę
Polski przeciw okupantowi, nie zaś „ruch oporu”, jak się czasami pisze. Ruch oporu to mieli np. Francuzi,
u nas natomiast istniało nieprzerwanie państwo polskie z podziemną armią i podziemnym sądownictwem,
funkcjonujące i prowadzące wojnę w majestacie prawa!

Jeśli chodzi o autorstwo „kotwicy”, to dotąd wyłoniły się następujące „kandydatury” osobowe (obok

hipotezy, że autorstwo było zbiorowe, należało do pewnej grupy ludzi):

— Harcerka Anna Smoleńska.
— Inna (anonimowa) harcerka, która wzięła udział w konkursie na znak, rozpisanym przez Komisję

Propagandy Okręgu Warszawskiego AK w roku 1942.

— Jan Maria Sokołowski.
— Stanisław Ostoja-Chrostowski.
Obecnie Pan Eryk Lipiński dorzucił w swym liście piątego „kandydata”, grafika Marka Rudnickiego

Jednakże w przypadku żadnej z tych osób nie ma namacalnych dowodów bądź niepodważalnych
ś

wiadectw, na podstawie których można by przyznać palmę zwycięzcy

Wydaje mi się natomiast, żeśmy się bardzo zbliżyli do źródła inspiracyjnego i będę mógł dzisiaj

pokazać to, które najprawdopodobniej posłużyło projektantowi (projektantom). Dotychczas braliśmy pod
uwagę następujące możliwe źródła pomysłu:

— Znak na monetach bitych w XI i XII wieku (m. in. za panowania cesarza Romana IV) — na

awersach tych monet widnieje symbol kotwicy zwieńczonej literą P.

— Przypuszczalny znak biblijny („Piotrowy”), który mógł symbolizować apostoła Piotra Rybaka —

a więc litera P i kotwica.

— Przedwojenne znaki wydawnictw „Pamiętnik Warszawski” oraz Wydawnictwo Przeworskiego,

gdzie znaki złożone z liter PW mogły nasuwać skojarzenie inspirujące.

— Znak z pocztowego znaczka wykonanego w roku 1940 przez jeńców Stalagu XIII A-Nurnberg-

Langwasser. Na znaczku znajdował się stylizowany orzeł do złudzenia przypominający „kotwicę”.

— Podobny do „kotwicy” emblemat przedwojennej XVI Poznańskiej Drużyny Harcerskiej.
— Ewentualny znak powstały z pierwszych liter połączonych w roku 1941 organizacji małego

sabotażu „Wawer” i „Palmiry”.

— „Samoistny” skrót (z pośpiechu determinowanego niebezpieczeństwem) przy malowaniu na

murach napisów „Polska walczy” i „Polska Walcząca”

***

Po otrzymaniu kolejnych listów od Czytelników z kraju i z zagranicy skłonny jestem wszakże

uważać, że najprawdopodobniejszym źródłem pomysłu był znak firmowy przedwojennego poznańskiego
wydawnictwa Wegnera. Oto fragmenty kilku listów:

„Spór na temat autorstwa symbolu Polski Walczącej jest pozbawiony sensu. Można bowiem mówić

tylko o wykorzystaniu do nowych celów już istniejącego znaku, ale nie o jego zaprojektowaniu w czasie
okupacji. Otóż PW (w identycznej formie kotwicy) stanowiło znak firmowy któregoś z przedwojennych

Później zgłoszono także (odcinek 8) „kandydatury" dwóch harcerzy zgrupowania „Zośka", Jana i Wojciecha Lenartów
(synów profesora Wydziału Konserwacji Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, Bonawentury Lenarta), którzy zginęli
w Powstaniu.

List Lody Niemirzanki-Modrzewskiej z Londynu, twierdzącej, iż w roku 1940 osobiście wymyśliła „kotwice", którą

zaakceptował gen. Grot-Rowecki (po co miałoby wówczas AK rozpisywać w roku 1942 konkurs na znak?), sprawił, iż
Łysiak położył tamę sypiącym się „zgłoszeniom" pisząc (odcinek 8): „Potencjalnym korespondentom chcę przypomnieć,
ż

e to nie są zapisy na przydział kawałka nieśmiertelności, lecz próba ustalenia prawdy historycznej".

***

Dokładne przedstawienie wymienionych przypuszczalnych inspiracji zawarł autor w odcinku 5. W odcinku 7 doszły

jeszcze dwa możliwe źródła inspirujące: awers medalu nagrodowego Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w
Poznaniu oraz odznaka instruktorów przysposobienia wojskowego w formie krzyża z wizerunkiem Piłsudskiego i
splecionymi literami PW.

wydawnictw (...) Gdyby zachował się przedwojenny rejestr sądowy (patentowy), zawierający wzory
znaków zgłaszanych do ochrony przez firmy handlowe, sprawa byłaby prosta.

Autor tego listu, podpisanego nieczytelnym zygzakiem (jest to więc anonim — dlaczego, u licha?),

myli  się  twierdząc,  że  nie  ma  sensu  szukanie  twórcy  symbolu  walki,  gdyż  sprawa  inspiracji  i  sprawa
autorstwa  znaku  przeznaczonego  dla  AK  to  dwie  różne  sprawy.  Ten  ktoś,  kto  zrealizował
zapotrzebowanie AK (wyrażone konkursem), podsuwając „kotwicę”, był — jeśli nawet nie zaprojektował
znaku  „z  głowy”, tylko  „ściągnął”  z  okładki  książki  —  autorem  symbolu  malowanego  na  murach.  Pan
Lipiński napisał do mnie, co następuje:

„Swego czasu też interesowało mnie, kto jest autorem znaku Polski Walczącej i dotarła do mnie

informacja, że zaprojektował ten znak grafik Marek Rudnicki (obecnie w Paryżu). Ale wydaje mi się, że
tego znaku nikt nie projektował, po prostu wzięto znak firmowy wydawnictwa poznańskiego Wegnera.
Pamiętam, na książkach były takie splecione dwie litery PW. Ktoś pewno zwrócił uwagę, że litery są te
same, a jedyny pomysł to przerobienie litery W na kotwicę. Wobec tego ściskam najserdeczniej, Eryk
Lipiński”.

Wobec tego zacytuję kolejny list, z którego wynika, że w znaku Wegnera kotwica już była. List ten

sprawił mi szczególną radość, bo dostałem go od kolegi, z którym po studiach razem pracowaliśmy dla
miesięcznika „Architektura”, a potem drogi nasze się rozeszły i nie mieliśmy ze sobą kontaktu przez kilka
lat.

„Drogi Waldku!(...) Chciałem do Ciebie napisać już dawno, ale zanim się obejrzałem, sławny się

zrobiłeś przez swoje książki i publicystykę, co mu będę głowę zawracał — myślałem — wystarczy mu
pochwał  od  innych.  Twoja  akcja  na  rzecz  doszukiwania  się  autora  znaku-symbolu  Polski  Walczącej
przypomniała  mi  jedną  rzecz.  Działało  przed  wojną  w  Poznaniu  Wydawnictwo  Polskie  R.  Wegnera.
Wydało  ono  m.  in.  słynną  serię  «Cuda  Polski».  Otóż  na  jednej  z  książek  tej  serii,  mam  ją  w  wydaniu
broszurowym, umieszczono na grzbiecie znak wydawnictwa — jest nim właśnie taka «kotwica», o jakiej
mówią Twoje artykuły (...) Nie można wykluczyć, że w czasie okupacji ktoś stanął sobie przed półką z
książkami i znak wydawnictwa na grzbiecie skojarzył mu się z tymi słowami, których pełną miał głowę:
«Polska  walczy».  Tym  pomysłem  podzielił  się  z  kolegami  i  tak,  być  może,  powstał  ów  emblemat
Podziemnej  Walki.  Życzę  Ci  wszystkiego  najlepszego,  sobie  zaś  przeczytania  wszystkich  Twoich
książek, bo bardzo trudno je zdobyć. Michał Hagmajer”.

Okazuje się, że już w czasie Powstania Warszawskiego jego uczestnicy mieli ten sam domysł. Pan

Lech A. Sawicki z Londynu napisał mi:

„Szanowny Panie. Trafiły mi do rąk numery «Stolicy», w których Pan omawia symbol Polski

Walczącej.  Mimo  że  już  od  1945  roku  przebywam  stale  w  Anglii,  wciąż  jestem  myślą  i  sercem  przy
barykadzie  na  Brackiej  w  zgrupowaniu  «Sarny».  Służył  tam  też  popularny  felietonista  Stefan
Kwaśniewski, podpisujący swe felietony «Quas». Pamiętam, było to gdzieś w połowie września, obaj ze
Stefanem  w  tym  czasie  staliśmy  na  posterunku  na  drugim  piętrze  w  narożnej  kamienicy  przy
Nowogrodzkiej.  Patrząc z  góry, zza  worków,  spostrzegliśmy  powstańczą kotwicę  narysowaną  kredą  na
drzwiach składu win firmy Waltera. Patrząc na ten znak obaj przypomnieliśmy sobie, że już na szereg lat
przed  wojną  był  on  znakiem  wydawniczej  firmy  Wegnera  drukującej  w  Poznaniu  arcydzieła  literatury
ś

wiatowej (...) Myślę, że kotwica była w wydawnictwie tym skrótem od słów Wydawnictwo Polskie.

Obaj z «Quasem» doszliśmy do wniosku, że właśnie ta kotwica awansowała na symbol AK, bystro
spostrzeżony przez kogoś kompetentnego. Dodać muszę, że «Quas» zginął w ostatnich godzinach
Powstania. Łączę wyrazy poważania”.

„STOLICA” 18 października 1981

Gra w wojenkę

200 lat temu, w roku 1777, pruski dworak Helwig opracował teoretyczne zasady najpoważniejszej gry

w dziejach ludzkości, rozgrywanej na szachownicy i nazwanej „Kriegsspiel” — Grą Wojenną. Odegrała
ona znaczną, notabene krwawą, rolę w konfliktach zbrojnych naszego świata i mimo krytycznych ocen
wynikających z niepowodzeń, jakie często pociągało za sobą jej stosowanie, jest praktykowana do dzisiaj
w wielu sztabach generalnych i akademiach wojskowych globu. Z niej także wywodzą się nowoczesne
strategie socjologiczne, gry przemysłowe i handlowe (business games).

(...) „Kriegsspiel” nie była wynalazkiem absolutnym (oryginalnym), lecz, podobnie jak proch, druk,

balon etc, wtórnym, dokonanym na użytek nowożytnej Europy. Tak jak w przypadku wszystkich prawie
wynalazków pierwowzory powstały w starożytnej Azji.

Myśl, że zmienne okropności wojny mogą być rozpatrywane w kategoriach naukowych, na

przykładach łatwych do zademonstrowania na stole, była przed wiekami równie silnie zakorzeniona w
ludzkich umysłach, jak idea, że każdy metal można przekształcić w złoto. Pierwszą znaną historykom Grę
Wojenną stanowiła chińska „Wei-hai” (Okrążenie) z około 3 tys. lat p.n.e. Rozgrywano ją na stylizowa-
nej mapie, a zwyciężał ten, kto okrążył wojska przeciwnika. Jednakże pierwowzoru nowożytnych Gier
Wojennych upatruje się w indyjskiej grze „Shaturanga” („Czaturanga”), którą z kolei szachiści przyjmują
powszechnie za matkę szachów.

„Shaturanga” znaczy po hindusku: czteroczęściowy oddział. W tej rozgrywanej na pokratkowanym

polu grze uczestniczyły cztery rodzaje wojska: wozy bojowe, słonie, kawaleria i piechota. Powstanie tej
gry  datuje  się  na  V  —  VI  stulecie  naszej  ery.  W  VII  wieku  zawojowała  ona  już  całą  Azję  Środkową,
przez  Persję  dostała się  do Arabii, potem  do  Bizancjum, Europy,  Korei, Japonii  itd., „wyrodniejąc”  po
drodze  w  szachy  rozrywkowe,  to  jest  tracąc  swój  pierwotny  atrybut  teoretycznego  przygotowania  do
prawdziwej wojny.

Dzisiejsi historycy wojskowości podkreślają, że militarna „Shaturanga” była w kategoriach oceny

współczesnych  Gier  Wojennych  niezwykle  nowoczesna,  albowiem  o  ruchach  pionków  odtwarzających
działania  wojsk  na  polu  bitwy  decydowały  rzuty  kostką.  Inaczej  mówiąc:  istotnym  elementem
strategicznym  gry  była  akceptowana  niezbędność  przypadku,  którą  nowożytni  stratedzy  europejscy
rozgrywający Gry Wojenne nie od razu odkryli. Chyba że uwierzymy mitologicznej tradycji europejskiej,
która mówi, iż pod oblężoną Troją Grek Palamedes wynalazł szachy (lub rodzaj wojennych warcabów)
oraz  grę  w  kości,  by  wojownicy  mieli  zajęcie  w  przerwach  podczas  walk.  Z  Palamedesem  Europa
(przynajmniej teoretycznie) wychodzi na czoło prekursorów „Kriegsspielu”.

Bez względu na to, czy pierwociny szachowej gry w wojenkę to „Shaturanga”, czy wynalazki

Palamedesa, prawdą pozostają słowa znawcy problemu, Christophera Farmana, że „trzeba było dopiero
ponurej determinacji Prusaków, aby podnieść tę starą rozrywkę do wyżyn wojennego kultu”.

Podstawowe reguły Gry Wojennej, tej klasycznej, zwanej „Kriegsspiel”, wynalazł w roku 1777 i w

trzy lata później przedstawił na dworze księcia Brunszwiku Prusak Helwig, ochmistrz paziów
wymienionego księcia. Helwig początkowo myślał o udoskonaleniu gry w szachy, stąd za podstawę
przyjął szachownicę o 1666 polach, które — zależnie od ich położenia — można było przebywać łatwiej
lub trudniej. Pionkami były oddziały wojskowe wyższej i niższej rangi, poruszające się po szachownicy z
różną szybkością. Walka przedstawiała normalną potyczkę wojsk: pionek-oddział kawalerii o wartości 5
zwyciężał w bezpośrednim spotkaniu pionka-brygadę piechoty o wartości 1.

Konkurentem Helwiga stał się berliński oficer von Reisswitz, któremu niektórzy historycy wręczają

palmę wynalazcy „Kriegsspielu”. Chronologicznie jednak wystąpił on ze swą grą (równie prymitywną jak
gra  Helwiga)  nieco  później,  w  okresie  najmniej  sprzyjającym  —  w  dobie  wojen  napoleońskich,  to  jest
fenomenalnych  zwycięstw  odnoszonych  przez  cesarza  bez  długotrwałych  przygotowań  teoretycznych,
dzięki  genialnie  improwizowanym  uderzeniom na  polu  walki.  Inna  rzecz,  że  ich  genialna  prostota  była
wystarczająco  skomplikowana  dla  świadków  i  dla  potomnych,  by  nawet  najlepsi  z  teoretyków,  którzy
pokusili się o rozszyfrowanie sekretów tych błyskawicznych sukcesów, Jomini i Clausewitz, nie zdołali
uwieńczyć swych wysiłków pełnym powodzeniem.

Bici przez Korsykanina raz po raz Prusacy starali się w Grze Wojennej szukać lekarstwa na swe

kłopoty.  Był  rok  1811,  kiedy  dwaj  młodzi  książęta  pruscy,  Fryderyk  i  Wilhelm,  widząc  militarną
nieporadność  starych  generałów,  poprosili  von  Reisswitza  o  zademonstrowanie  wynalazku  na  dworze
berlińskim.  W  praktyce  niewiele  z  tego  wyszło,  jednakże  w  osobach  tych  dwóch  młodzianków  pruska
rodzina  panująca  stała  się  entuzjastą  Gry  Wojennej  „ustawiającej”  przed  bitwą  działania  wojskowe.
Zaowocowało to już w roku 1824, kiedy na arenę wystąpił syn von Reisswitza, młody porucznik artylerii
z Wrocławia, który udoskonalił wydatnie system ojca.

Von Reisswitz-junior unowocześnił grę wprowadzając do niej elementy charakterystyczne dla walki

rzeczywistej  i  ustalił  zasady,  które  uległy  do  dzisiaj  tylko  minimalnym  zmianom.  W  jego  systemie  do
określenia  ofensywnej  i  defensywnej  siły  biorących  udział  w  grze  oddziałów  piechoty,  artylerii  i
kawalerii,  oraz  odległości,  jakie  mogą  one  pokonać  w  czasie  przeznaczonym  na  posunięcie,  służyły
skomplikowane  tabele  reguł,  oparte  na  szczegółowych  wyliczeniach  i  analizach  faktycznych  bitew.
„Niebiescy” mogli, na przykład, wysłać 100-osobowy oddział ciężkiej kawalerii, który po przebyciu 10-
kilometrowego odcinka w trudno dostępnym terenie atakował 50-osobowy oddział piechoty „zielonych”.
Tabela reguł pozwalała wtedy określić czas, jaki zajmie im przebycie tej drogi, jak również wskazywała
liczbę  rannych  i  zabitych  po  obu  stronach.  Wysoce  problematyczne  kwestie,  na  przykład  wpływu,  jaki
może wywrzeć udana zasadzka na morale piechoty „czarnych”, rozwiązywane były rzutami kostką! Jeśli
reguły gry określały szansę wybuchu paniki wśród „czarnych” jak dwa do jednego — wówczas używano
kostek z czterema polami błękitnymi i dwoma czarnymi. Spory w grze rozstrzygał arbiter, który orzekał
także o końcowym rezultacie każdej potyczki, sumując straty obu stron zgodnie z tabelą reguł.

Zasadnicza innowacja w systemie von Reisswitza-juniora polegała na tym, że obecnie wartość

oddziału  nie  oznaczała  już  jego  potencjalnej  siły,  lecz  tylko  p r a w d o p o d o b i e ń s t w o
zwycięstwa.  Poprzednio,  u  jego  ojca  lub  u  Helwiga,  kawaleria  miała  w  każdej  potyczce  5  na  6  szans
zwycięstwa,  piechota  zaś  odwrotnie  —  1  szansę  na  6.  U  porucznika  von  Reisswitza  o  wszystkim
decydowała kostka: jeśli wypadała jedynka — zwyciężała piechota, jeśli któraś z pozostałych pięciu liczb
—  zwyciężała  kawaleria  Był  to  powrót  do  mądrości  „Shaturangi”,  to  jest  przywrócenie  właściwego
miejsca królowi wszelkich rzeczy,  p r z y p a d k o w i ,   którego rola w grze i w rzeczywistej walce jest
identyczna  i  stanowi  odpowiednik  nieprzewidzianych  trudności  terenowych,  psychicznych,
meteorologicznych etc. Resumując: esencją doskonałości systemu von Reisswitza była kostka.

Wezwany w roku 1824 do Berlina młody von Reisswitz zademonstrował swą grę pruskiemu

naczelnemu dowództwu. Sceptyczny początkowo gen. von Muffling, szef sztabu armii pruskiej,
wykrzyknął po zakończeniu seansu:

„Przecież to nie jest gra, ale wojenne ćwiczenia. Będę ją gorąco zalecał całej armii!” W roku 1826

von Reisswitz został awansowany do stopnia kapitana i przeniesiony z Berlina do twierdzy Torgau w
Saksonii, gdzie atmosfera wokół jego wynalazku była znacznie mniej przychylna. Oficerowie będący
jego kolegami nie uznawali Gry Wojennej i Reisswitz z determinacją prawdziwego artysty zastrzelił się
w rok później.

Reforma von Reisswitza miała ogromne znaczenie nie tylko dla ewolucji Gier Wojennych, lecz

również dlatego, że stanowiła podstawę bardzo obecnie rozpowszechnionych prób symulowania
zachowań ludzkich uzależnionych od przypadku.

Mimo przedwczesnej śmierci swego głównego propagatora, „Kriegsspiel” zaczęła szybko święcić

triumfy.  Do  końca  XIX  wieku  przyjęły  ją  jako  podstawę  prowadzenia  wojen  wszystkie  państwa
uważające  się  za  mocarstwa  militarne.  Najodporniejsi  okazali  się  brytyjscy  tradycjonaliści  z  formacji
zawodowych,  podczas  gdy  ich  koledzy  z  organizacji  ochotniczych  gorąco  orędowali  za  Grą  Wojenną.
Dopiero w roku 1872 armia angielska przyjęła „Brytyjskie reguły prowadzenia Gry Wojennej”, jednakże
w  wersji  przestarzałej,  toteż  Niemcy  wyśmiewali  ją.  Skończyło  się  na  tym,  że  wojskowy  reformator,
Spencer  Wilkinson,  przeforsował  po  zaciekłej  walce  przyjęcie  przez  wojska  Albionu  systemu
„Kriegsspiel”  stosowanego  przez  niemiecki  sztab  generalny.  „Jedyną  różnicą  między  Grą  Wojenną  a
prawdziwą  wojną  —  pisał  Wilkinson  —  jest  brak  realnego  niebezpieczeństwa,  znużenia,
odpowiedzialności  i  tarć  wywołanych  koniecznością  utrzymania  dyscypliny”.  Czynniki  te  są  istotnie
bardzo ważne w prawdziwej wojnie, lecz Wilkinson uważał, iż można przyjąć, że występują one w takim
samym stopniu po obu stronach, a zatem się równoważą. „Problem polega więc na tym — pisał dalej —
ilu żołnierzy trzeba zabić lub zranić, aby pozostałych zmusić do odwrotu”.

Zastosowane w kilku drobniejszych konfliktach Gry Wojenne wysunęły się na pierwszy plan podczas

wojny rosyjsko-japońskiej w latach 1904 — 1905. Zwycięstwo Japończyków przypisywano temu, że
grywali oni w „Kriegsspiel” unowocześniony (z rzutami kostką), podczas gdy Rosjanie poprzestali na
jego wersji pierwotnej.

Chociaż z Grami Wojennymi eksperymentowała większość krajów europejskich, prym wiedli w tej

dziedzinie oczywiście Niemcy. Nie słabnące powodzenie systemu von Reisswitza w sztabach
niemieckich podsycane było gorliwością samego Kaisera, który uwielbiał wygrywać na stole. Zbliżająca
się wojna światowa miała być największym i decydującym egzaminem praktycznym „Kriegsspielu”, nie
tylko zresztą ze strony niemieckiej. I egzamin ten, czyli przeniesienie na front techniki działań wojennych
opracowanej na stole gier, odbył się w wielkiej skali. Rezultatem była wielka klapa.

Niemiecki plan inwazji na Belgię i Francję, tzw. plan Schlieffena, został oparty przez dowództwo

armii Kaisera na „naukowych” wnioskach, wyniesionych z precyzyjnie przeprowadzonej Gry Wojennej.
Ale już na początku działań wszystko zaczęło szwankować. Kiedy w roku 1914 okazało się, że Wielka
Brytania  zamierza  przystąpić  do  wojny,  przerażony  Kaiser  pragnął  odwołać  ofensywę.  Było  już  na  to
wszakże  za  późno,  ponieważ  zgodnie  z  rozegranym  uprzednio  w  sztabie  generalnym  „Kriegsspielem”
Schlieffen  opracował  rozkład  jazdy  kolejowych  transportów  wojskowych  z  taką  precyzją,  iż  machiny
mobilizacji  raz  puszczonej  w  ruch  nie  dało  się  zatrzymać.  Poza  tym  niemieccy  sztabowcy  rzucający
kostką  popełnili  kilka  kardynalnych  błędów.  Ich  wnioski  z  „Kriegsspielu”  nie  przewidywały  wpływu
ognia karabinów maszynowych i zasieków z drutu kolczastego na szybkość posuwania się niemieckich
oddziałów ani też zaciekłego oporu głęboko patriotycznych armii Belgii i Francji.

Francuzów, którzy również posłużyli się w swych przewidywaniach Grą Wojenną, spotkało

identyczne fiasko.

Opracowane na stołach koncepcje operacyjne obu stron nie sprawdziły się na polach bitew. Zabawy z

tabelami  i  kostkami  w  zaciszu  gabinetów  sztabowych  zasugerowały  przeciwnikom  diametralnie  różne
koncepcje:  Francuzi  byli  rzecznikami  uderzenia  czołowego  w  celu  przełamania  obrony  przeciwnika,
jednakże  ich  ofensywa  w  Lotaryngii  i  Ardenach,  prowadzona  w  myśl  XVII  wariantu  „Kriegsspielu”,
zakończyła się krwawą porażką; z kolei Niemcy byli zwolennikami manewru oskrzydlającego, lecz taki
manewr w wykonaniu armii gen. von Klucka, zamiast końcowego sukcesu, przyniósł im odwrót na linię
Aisny.  W  roku  1918  niemieckie  naczelne  dowództwo  jeszcze  raz  rozegrało  precyzyjną  „Kriegsspiel”.
Chodziło o wiosenną ofensywę, która na stole przyniosła Niemcom zwycięstwo, wprawdzie nieznaczne,
ale jednak. Przeniesienie wniosków z gry na front zachodni spowodowało śmierć ćwierć miliona ludzi,
zanim Niemcy skapitulowały.

Kompromitujące wyniki posługiwania się Grami Wojennymi podczas I wojny światowej nie

spowodowały, jak tego można było oczekiwać, naturalnej śmierci „Kriegsspielu”. Ani na moment nie
osłabło przekonanie, że Gra Wojenna jest jednym z nielicznych dostępnych współczesnemu wojskowemu
sposobów, które pozwalają sprowadzić konflikt zbrojny do skali ludzkiego umysłu i logicznie analizować
(antycypując) jego przebieg. Bardzo szybko też wychwycono wszystkie błędy popełnione nad stolikami i
wykryto mankament podstawowy, którym było skoncentrowanie się wyłącznie na sytuacjach militarnych
i zapomnienie o starej regule Clausewitza, że „wojna jest kontynuacją polityki przy użyciu innych
ś

rodków”.

Pierwszej próby wprowadzenia do Gry Wojennej czynników politycznych dokonał w roku 1929

młody  podówczas  niemiecki  oficer  sztabowy,  późniejszy  feldmarszałek,  Erich  von  Manstein.  Gra
Mansteina była prototypem współczesnej gry polityczno-wojennej, tak ulubionej obecnie przez planistów
politycznych  w  wielu  krajach.  Jakby  na  ironię  Manstein  otrzymał  polecenie  rozegrania  politycznych  i
militarnych  następstw  agresji...  Polski  na  Niemcy!  Z  przebiegu  tej  gry  wynikało,  że  poważnie
zredukowane  siły  Reichswehry  nie  wytrzymają  długo  polskiego  ataku,  toteż  Niemcy  poświęciły  wiele
uwagi  posunięciom  dyplomatycznym  i  politycznym  mającym  w  wypadku  zaatakowania  przez  Polskę
zapewnić im szybką i skuteczną interwencję Ligi Narodów.

Rozgrywanie wojen na stole przeżyło swój renesans w hitlerowskich Niemczech, ale najwięcej uwagi

poświęcili  eksperymentom  Mansteina  Japończycy.  W  tokijskim  Instytucie  Badań  nad  Wojną  Totalną
zespoły  „reprezentujące”  Wielką  Brytanię,  Francję,  Stany  Zjednoczone  i  państwa  Osi  rozgrywały
skomplikowane,  pomysłowe  gry  polityczno-wojenne.  Kiedy  doszło  do  sprawdzenia,  Japończykom
„wypaliło” tylko Pearl Harbour, cała reszta okazała się funta kłaków warta i zakończyła Hiroszimą.

Największym sukcesem „Kriegsspielu” podczas II wojny światowej był triumf Niemców w

Ardenach. W roku 1944 niemiecki sztab generalny odparł atak aliantów na Ardeny rozgrywając na
szachownicy, godzina po godzinie, walkę toczącą się w rzeczywistości. Natomiast uznawany za wirtuoza
Gry Wojennej Manstein poniósł kilka druzgocących klęsk, m. in. pod Kurskiem i w operacji korsuń-
szewczenkowskiej.

W latach powojennych zaciekle polemizowano na temat znaczenia „Kriegsspielu” w wojnie.

Przeciwnicy gry wysunęli teorię, iż czynnikiem decydującym o efekcie działań militarnych jest stopień
potencjału technicznego i przemysłowego państw biorących udział w konflikcie, zwłaszcza jeśli chodzi
nie  o  wojnę  błyskawiczną,  lecz  o  wojnę  na  wyczerpanie.  Z  kolei  wrogowie  tej  hipotezy  przedłożyli
argument,  iż  kolosalna  przewaga  w  technice  i  potencjale  industrialnym  nie  zapobiegła  upadkowi
cesarstwa  rzymskiego  i  nie  powstrzymała  dekolonizacji.  Słuszności  tej  teorii  dowiodło  niepowodzenie
Stanów  Zjednoczonych  w  Wietnamie.    Najnowsze    badania   tłumaczą    sukcesy    partyzantki  w  krajach
azjatyckich tym, że jej stratedzy stosują unowocześnione zasady japońskiej Gry Wojennej „Go”.

Postępująca komputeryzacja licznych dziedzin wojskowości stworzyła obecnie podstawy do

szerszego  niż  kiedykolwiek  przedtem  stosowania  Gier  Wojennych,  czego  nie  omieszkali  wykorzystać
stratedzy na obu półkulach. Prym wiedzie Ameryka. Oficjalne źródła podają, iż Pentagon utrzymuje 60
instytutów i organizacji, których jedynym zadaniem jest gra w „Kriegsspiel”. Eksperci wywiadu starają
się  zapewnić  dopływ  informacji  o  gotowości  bojowej  i  sile  ognia  przeciwnika,  psychologowie  i
socjologowie  snują  przypuszczenia  co  do  ewentualnego  wpływu  bombardowania  strategicznego  na
morale  zaatakowanych  wojsk,  psychiatrzy  i  dyplomaci  próbują  określić  przypuszczalne  podstawy
polityczne i możliwości nieprzyjacielskich dowódców, komputery zaś obliczają bezpośrednie i pośrednie
skutki  użycia  broni  jądrowej.  Czasami  budzi  to  zaniepokojenie  opinii  publicznej.  Jak  pisał  „The
Illustrated  London  News”:  „Wielu  krytyków  niepokoi  pytanie,  do  jakiego  stopnia  owe  czysto
hipotetyczne  «możliwości  wyboru  decyzji»  oferowane  przez  te  znakomite  zabawy  rodem  ze  szkolnej
ławy brane są pod uwagę jako podstawy polityki”.

Nie chodzi już tylko o to, że „Kriegsspiel” — jak wykazała historia — jest zabawą w ciuciubabkę,

„niczym więcej jak zawodną zgadywanką” (Farman), lecz o możliwość manipulowania wynikami przez
militarystów i wpływania w ten sposób na polityków. Jeszcze raz zacytuję Farmana: „Największym
niebezpieczeństwem Gier Wojennych jest to, że wnioski z nich płynące mają uwierzytelniać niedorzeczne
plany przywódców wojskowych, gotowych do ich przeprowadzania przy pomocy nieuczciwych
zabiegów”.

Klasycznym przykładem takich manipulacji, tragicznie zresztą zakończonych dla manipulatorów, był

„Kriegsspiel”  rozegrany  w  maju  1942  roku  przez  naczelnego  dowódcę  japońskiej  floty  wojennej,
admirała  Yamamoto.  Rozegrał  on  na  stole  plan  drugiego  etapu  swej  ofensywy  na  Pacyfiku,  z
premedytacją „zapominając” o sile uderzeniowej amerykańskich lotniskowców, które uniknęły zagłady w
Pearl Harbour. Kierujący grą kontradmirał Ugaki nie brał po prostu pod uwagę zaleceń arbitrażu gry, jeśli
tylko  kolidowały  one  z  założeniami  strategicznymi  Yamamoto.  Rząd  japoński  został  w  ten  sposób
oszukany.  W  miesiąc  później  amerykańskie  bombowce  nurkujące,  które  startowały  z  lotniskowców,
zatopiły  w  bitwie  pod  Midway  dwie  trzecie  stanu  japońskich  wielkich  lotniskowców.  Porażkę  tę
przypłaciła Japonia przegraniem wojny.

Trudno prorokować, jak długo jeszcze Gra Wojenna będzie codzienną rzeczywistością w pracy

wielkich sztabów. Jak na razie nic nie wskazuje na to, by groziła jej dekadencja — przykładowo,
amerykańska Zjednoczona Agencja Gier Wojennych (podporządkowana bezpośrednio połączonemu
Komitetowi Szefów Sztabów) kwitnie w najlepsze, uważana za instrument nieodzowny.

Nie ulega natomiast najmniejszej wątpliwości, iż ogromną przyszłość mają wywodzące się w prostej

linii z gry von Reisswitza-juniora współczesne „gry zawodowe”, handlowe i przemysłowe, business
games,

oraz symulacje socjologiczne, które pozwalają przewidywać przyszłość danego regionu lub kraju

w zależności od takiej czy innej decyzji politycznej.

„KULTURA” 6 listopada 1977

D'Artagnan, czyli żywot supermuszkietera

Mało kto z wielbicieli powieści Aleksandra Dumasa-ojca wie, że wszyscy (dosłownie) główni

bohaterowie jego dzieł — Faria, Józef Balsamo vel hrabia Cagliostro, Chicot, d'Artagnan, Atos, Portos,
Aramis i inni — mieli swoje autentyczne pierwowzory (...).

W jednej ze swoich najpopularniejszych powieści, w trylogii muszkieterskiej („Trzej

muszkieterowie”, „Wicehrabia de Bragelonne” i „W dwadzieścia lat później”), stworzył Dumas postać
XVII-wiecznego supermana, a dokładniej, supermuszkietera o nazwisku d'Artagnan. Tak owo nazwisko,
jak i wiele fragmentów życiorysu zaczerpnął po prostu z życia prawdziwego d'Artagnana. Przyjrzyjmy się
tedy prawdziwemu d'Artagnanowi.

27 lutego 1608 roku, w Gaskonii, baron Bertrand de Batz, dziedzic zamku Castelmore (koło Lupiac) i

majątku La Plagne, zawarł uroczyście związek małżeński z panną Franciszką d'Artagnan ze starożytnej
rodziny Montesąuiou. Wiano małżeńskie stanowiły zamek i posiadłość d'Artagnan. Po ślubie państwo de
Batz wzięli się z zapałem do płodzenia potomstwa i osiągnęli na tym polu znaczące wyniki, gdyż
wzbogacili ludzkość o siedmioro (a według innych źródeł o ośmioro) gaskońskich panienek i zabijaków.
Tych ostatnich była czwórka, a jednym z tej czwórki nasz bohater, urodzony w roku 1611 Karol de Batz
Castelmore.

Dobra de Batzów (trzeba było rzeczywiście gaskońskiego upodobania do przesady, by nazwać

dobrami kilka łysych pagórków z gajami oliwnymi w dolinkach, przynoszącymi kiepskie dochody) w
ż

aden sposób nie mogły wyżywić całej rodziny. Córki udało się wydać za mąż, ale trzeba było także

wyprawić w świat czwórkę chłopaków. Jeden z nich tedy oblekł sukienkę duchowną, a trzech
pozostałych wyruszyło do Paryża i zostało muszkieterami. Karol uczynił to około roku 1639. Jego pyszne
pożegnanie w rodzinnym domu jest klasycznym przykładem fabularyzowania przez Dumasa wątków
autentycznych. Książkowy ojciec mówi do syna wsadzając go na konia:

„— Pamiętaj, że nie wolno ci znieść żadnej obrazy, od nikogo z wyjątkiem króla i kardynała. Tylko

przez odwagę młody szlachcic może dojść do czegoś. Kto drży choćby przez sekundę, może przepuścić
okazję, którą właśnie w tej chwili podaje mu fortuna. Powinieneś być dzielnym z dwóch powodów: raz,
ż

e jesteś Gaskończykiem, po wtóre zaś, że jesteś moim synem. Nie lękaj się przygód, szukaj awantur.

Kazałem cię uczyć fechtunku, masz żelazne nogi i stalowe pięści, bij się o cokolwiek i jak najczęściej, bij
się tym bardziej, że pojedynki są zakazane i dlatego trzeba mieć podwójną odwagę, by się bić”.

Pięknie brzmi to pożegnanie, które nie mogło mieć miejsca z jednej tylko głupiej przyczyny (ta

wszakże Dumasa nie obchodziła) — z tego mianowicie powodu, że Karol de Batz Castelmore wyruszył
do Paryża już po śmierci swego ojca.

W nadsekwańskiej stolicy nasz bohater udał się na ulicę Tornon do przyjaciela rodziny, hrabiego de

Troisville  vel  Treville,  kapitana  muszkieterów  gwardii  królewskiej  i  opiekuna  wszystkich  młodych
Gaskończyków w tym mieście. Przywdzianie od razu muszkieterskiego stroju nie wchodziło w grę, gdyż
była  to  formacja  elitarna,  do  której  przyjmowano  tylko  doświadczonych  rębajłów,  jednakże  dzięki
protekcji  pana  de  Treville  Karol  nie  wylądował  najgorzej  —  dostał  się  jako  kadet  do  pułku  gwardii
pieszej, do kompanii pana des Essarts, w której już wówczas służył inny bohater trylogii Dumasa, Portos.

W owym czasie pułk gwardii pieszej stał na czele tzw. „królewskiego domu wojskowego”, tworząc

rodzaj szkoły wojennej, gdzie młodzi ludzie z dobrych rodzin nabierali wiedzy militarnej. Dowodzona
przez gen. de Gramont gwardia piesza stanowiła korpus wyborowy i przez to nie była zobowiązana do
noszenia jednolitego munduru; każda kompania, a było ich 32 (w każdej po 300 ludzi) obierała sobie
swój.

Właśnie wówczas, w chwili przywdziewania munduru, chcąc się odróżnić od dwóch braci, którzy też

służyli  w  armii,  nasz  bohater  przyjął  nazwisko  od  posiadłości  rodzinnej matki: d'Artagnan  (od  tej  pory
nazywał  się  więc:  Charles  de  Montesquiou  seigneur  d'Artagnan),  co  jest  zwyczajem  hiszpańskim
przeflancowanym  do  Francji  przez  Gaskonię.  Z  Hiszpanami  i  ich  obyczajami  miał  zresztą  dużo  do
czynienia,  gdyż  w  owym  czasie  sięgała  apogeum  zawziętości  wojna  francusko-hiszpańska.  Sternik
polityki francuskiej, mądry i potężny kardynał de Richelieu, od dawna przygotowywał swą interwencję w
wojnie  trzydziestoletniej  Zdobycie  hugonockiego  miasta  La  Rochelle  pozwoliło  mu  ostatecznie
uregulować zagadnienia religijne, zapewnić spokój wewnątrz państwa i zwrócić wszystkie siły przeciw

wrogom zewnętrznym. Niepowodzenia w pierwszej fazie ofensywy wywołały gniew kardynała i skłoniły
go do reorganizacji armii. Mało karne oddziały niezależne zastępowano regularnymi pułkami o stałej
kadrze oficerskiej, z położeniem szczególnego nacisku na podniesienie ducha i dyscypliny armijnej. W
ten sposób monarchia francuska wykuwała wspaniałe narzędzie do dyktowania swych praw Europie —
jednolitą armię narodową, która przetrwała długo i posłużyła za podstawę zwycięstwom Rewolucji
Francuskiej i Napoleona Wielkiego. W tym nowym systemie otwierało się szerokie pole do awansów dla
ś

miałków pokroju d'Artagnana.

Wiosną 1640 roku armia, zreorganizowana, dowodzona przez trzech marszałków (La Meilleraye,

Chatillon  i  Chaulnes)  i  mająca  jako  obserwatorów  Ludwika  XIII  i  kardynała  Richelieu  —  rozpoczęła
ofensywę  zwycięską.  Pierwszym  celem  operacji  było  opanowane  przez  Hiszpanów  miasto  Arras  we
Flandrii. Rozpoczęto oblężenie, jednakże trzej panowie marszałkowie nie za bardzo znajdowali wspólny
język  („Gdzie  kucharek  sześć...”),  bez  przerwy  kłócili  się  i  torpedowali  wzajemnie  swe  koncepcje
szturmowe. W końcu wybrano na rozjemcę kardynała, ten zaś udzielił wodzom surowej reprymendy:

— Nie jestem wojskowym i dlatego nie mogę dać panom fachowej rady. Mogę natomiast

przypomnieć panom jedno — to miasto ma być zdobyte, a jeśli nie będzie, odpowiedzialność spadnie na
wasze głowy!

Zabrzmiało to jak słowa o spadających głowach, toteż marszałkowie z miejsca odnaleźli platformę

porozumienia i zarządzili solidarny atak. Szturm i zdobycie Arras stały się sławne w literaturze
francuskiej za sprawą dwóch ludzi, którzy tam byli: d'Artagnana, którego spopularyzował Dumas, oraz
innego kadeta gaskońskiego, Cyrano de Bergeraca, którego rozsławił Rostand.

D'Artagnan, w przeciwieństwie do wielu swoich kolegów z gwardii, którzy nie mogli wkroczyć do

zdobytego miasta, nie odniósł pod Arras żadnej kontuzji i wziął udział w kilku następnych kampaniach,
wszędzie odznaczając się męstwem i pomysłowością (to właśnie, a nie burdy i pojedynki, przynosiło mu
rozgłos, co nie znaczy, że od pojedynków się uchylał). Po smutnych i mglistych krajobrazach Flandrii
Gaskończycy ujrzeli poprzez przypominającą rodzinne strony zieleń gajów oliwnych błękitne Morze
Ś

ródziemne i wyparli Hiszpanów z ostatnich ich posiadłości na południu Francji (z prowincji Roussillon).

Zajęcie samej prowincji poszło dość łatwo, natomiast jej stolicę, bronione zaciekle miasto Perpignan,
trzeba było zdobywać długotrwałym oblężeniem w roku 1642. W końcu Perpignan poddało się wojskom
francuskim, lecz było to już ostatnie zwycięstwo wielkiego kardynała i jego monarchy — obaj zakończyli
swoje pracowite żywoty, Richelieu w 1642 roku, Ludwik XIII w rok później.

Dla d'Artagnana był to bolesny cios. Ci dwaj ludzie przedstawiali w umyśle młodego gaskońskiego

kadeta całą jego ojczyznę. Porwali go za sobą na drogę chwały, którą kroczyli (wrogość powieściowego
d'Artagnana wobec kardynała przedstawionego jako szwarccharakter to wymysł Dumasa). I oto nagle
zniknęli jak figurki w lalkowej pantomimie, zostawiając Francję bez mocnej ręki, wydaną na łup ambicji
możnych wasali, a bronioną jedynie przez królową-wdowę i małe dziecko, które dopiero w przyszłości
miało stać się królem (ale za to jakim królem!).

W roku 1644 d'Artagnan i Portos wraz z pułkiem gwardii pieszej ponownie wzięli udział w

operacjach na froncie flandryjskim i tam spotkała ich nagroda za dotychczasowe trudy wojenne — zostali
mianowani muszkieterami! Wiele lat później, na pytanie, jaki był najszczęśliwszy dzień w jego życiu,
d'Artagnan odparł:

— Dzień, w którym przywdziałem mundur muszkietera!
Niezbyt długo się nim cieszył, gdyż nowy pierwszy minister, Włoch z pochodzenia, a z natury krętacz

polityczny,  który  makiawelicznymi  intrygami  chciał  utrzymać  dzieło  swego  wielkiego  poprzednika,
mając  jednak  przede  wszystkim  na  względzie  dobro  osobiste,  kardynał  Mazarini  —  skasował  oddział
muszkieterów  (1646)!  D'Artagnan  formalnie  powrócił  do  gwardii  pieszej,  lecz  w  praktyce  stał  się
„gorylem”,  przybocznym  agentem,  komandosem,  prawą  ręką  Mazariniego.  Kardynał,  wiedząc,  jak  jest
niepopularny w swej nowej ojczyźnie, szukał na gwałt ludzi, którym mógłby powierzyć bezpieczeństwo
swojej osoby, i oko jego padło na człowieka, o którym słyszał, że jest bystry, przedsiębiorczy i że gotów
jest samego diabła złapać za rogi, gdyby ten stanął mu na drodze. Od tej chwili nasz bohater przestał być
ż

ołnierzem liniowym i zamienił się w posłańca Mazariniego, jego kastet, oko i ucho, człowieka do

wszystkiego.

Nie była to łatwa służba, gdyż z każdym rokiem Mazarini i jego kochanka, królowa Anna

Austriaczka, stawali się coraz mniej szanowani. We Francji powstawała wymierzona przeciw nim silna

opozycja zwana Frondą. Gdy w roku 1648 d'Artagnan przywoził do Paryża 22 chorągwie zdobyte przez
armię wielkiego wodza francuskiego, Kondeusza, w bitwie pod Lens (Gaskończyk wziął w niej udział)
— zastał w stolicy gwałtowne rozruchy. Przewalający się ulicami tłum wył: „Precz z Mazarinim!” Dumas
kapitalnie zrelacjonował dialog powitalny między kardynałem a d'Artagnanem:

„— Mówże pan, co się dzieje?!

— Co się dzieje, ekscelencjo? W każdym razie nic dobrego. Na ulicy tłum kazał mi krzyczeć: Precz z

Mazarinim!

—  I pan krzyczał?
—  Nie, ekscelencjo, nie byłem przy głosie.
—  Cóż dalej?
—  Oto mój płaszcz i mój kapelusz.
Kapelusz miał dwie dziury od kul, a płaszcz cztery.
—  Do diabła! — zaklął Mazarini — ja bym krzyczał”.
Rozeźlona  ruchawką  Anna  Austriaczka  zdecydowała  się  w  końcu  aresztować  parlamentariusza

opozycji, Broussela, którego uważała za przywódcę buntu. Dowództwo tej operacji powierzono
d'Artagnanowi. Gaskończyk wykonał rozkaz, jednakże przestrzegł królową i ministra przed furią tłumu,
która się wzmoże na wieść o aresztowaniu popularnego polityka, i radził uwolnić Broussela. Królowa
odpowiedziała :

— Wolę się udusić własnymi rękami!
Nie udusiła się jednak, lecz zmiękła — w dwa dni później mądrzejszy od niej kardynał doprowadził ją

do uległości. Lecz sądząc, że uwolnienie Broussela stanie się oliwą wylaną na wzburzone morze,
przeliczył się. Wściekłość tłumu była coraz większa i w nocy 5 lutego 1649 roku Anna Austriaczka wraz
z dziećmi i kardynałem umknęła ze stolicy drogą na Saint-Germain-en-Laye, chroniona przez
d'Artagnana i szpady jego ludzi.

Tymczasem Fronda parlamentarna i arystokratyczna przerodziła się w najprawdziwszą wojnę

domową.  Członkowie  rodziny  królewskiej  i  możni  wasale  korony,  niegdyś  trzymani  w  ryzach  przez
kardynała  de  Richelieu,  podnieśli  otwarty  bunt  i  wezwali  na  pomoc  nieprzyjaciół  kraju.  Wszystko  to
działo  się  „w  imieniu”  małoletniego  króla,  którego  chciano  wyrwać  spod  wpływu  Mazariniego.  Co
prawda  wiernym kardynałowi  i królowej  wojskom  udało  się wyrzucić prawie  zupełnie nieprzyjaciół  za
granice,  lecz  na  froncie  wewnętrznym  sytuacja  niewiele  się  zmieniła.  Przez  cały  rok  1650  d'Artagnan
prawie  nie  schodził  z  konia,  jeździł  od  jednej  armii  do  drugiej,  od  oddziału  do  oddziału,  zapewniając
połączenia  między  wiernymi  Mazariniemu  jednostkami.  Przeżył  wówczas  mnóstwo  przygód  w  stylu
,,dumasowskim”, przygód nie mniej barwnych od wymyślonych przez pisarza, m. in. dotarł w przebraniu
pustelnika,  zapuściwszy  uprzednio  długą  brodę  (a  może  przylepiwszy  ją  sobie),  do  samego  ogniska
buntu, miasta Bordeaux.

Jednakże ani intrygi Mazariniego, ani męstwo i przebiegłość d'Artagnana nie mogły zdusić rewolty.

W  roku  1651  Mazarini  udał  się  na  wygnanie  do  jednego  z  państewek  niemieckich,  zabierając  ze  sobą
wiernego  Gaskończyka,  i  powrócił  po  dwóch  latach,  gdy  Fronda  rozsypała  się  (głównie  na  skutek
wewnętrznych  niesnasek).  Zmęczona  kilkuletnim  chaosem  Francja  zapomniała  kardynałowi  prawie
wszystko, za co go nienawidzono, z restrykcjami podatkowymi włącznie — witano go z ulgą i radością.
D'Artagnan  miał  osobny  powód  do  radości  —  były  nim  galony  porucznika  gwardii  królewskiej,  które
otrzymał  z  inicjatywy  Mazariniego.  Jak  widać,  kardynał  umiał  wynagradzać  wierność,  a  geniusz  tej
umiejętności  zasadzał się  na  fakcie, iż  zawsze pilnie  baczył, by  nagrody nie  pochodziły  z jego  własnej
kieszeni.

Połowa lat pięćdziesiątych XVII wieku to moment znaczący tak dla Francji, jak i dla całej Europy.

Rozpoczynała  się  nowa  epoka,  którą  zdominował  potężny  monarcha,  ojciec  klasycznego  absolutyzmu,
symbolizowanego przez przypisane mu (piórem Voltaire'a) słowa: „Państwo to ja!” i przez tytuł „Król-
Słońce”. W tej epoce, w której król zdawał rachunek ze swych rządów wyłącznie przed Bogiem, Francja
urosła  do  rangi  najpotężniejszego  mocarstwa  europejskiego.  Jej  siła  opierała  się  na  świetnie
zorganizowanej  gospodarce  i  na  ostrzach  szpad  takich  zawadiaków,  jak  d'Artagnan,  z  którego  Dumas
uczynił Bayarda doby absolutyzmu, następcę legendarnych rycerzy średniowiecza, i miał do tego prawo.
To prawo dawały mu niewiarygodne wprost wyczyny Gaskończyka.

D'Artagnan, ciągle jeszcze człowiek Mazariniego do sekretnych misji, stawił się także na polu walki,

gdy Hiszpania znowu roznieciła wojnę z Francją. Wziął m. in. Udział w dwumiesięcznych morderczych
zapasach  wokół  obleganego  przez  Francuzów  miasta  Stenay.  Mazarini  napisał  wówczas  w  jednym  z
listów do króla Ludwika XIV: „W ostatnich bitwach siedmiu oficerów gwardii pieszej odniosło rany, w
tym panowie Hervilliers, d'Artagnan i  Le Fay.  Życie jednego czy dwóch wisi na włosku”. Gaskończyk
wylizał się jednak z ran i zdążył wziąć jeszcze udział w słynnej bitwie pod Arras (1654), w której gwardia
piesza  dokonywała  cudów  waleczności  pod  osobistym  dowództwem  wielkiego  marszałka  de  Turenne,
naczelnego  wodza  armii  francuskiej.  Za  zasługi  na  polu  bitwy  d'Artagnan  awansował  na  kapitana  i
otrzymał wysoką godność Strażnika Ptaszarni Królewskiej. O urząd ten starał się sam genialny Colbert
(późniejszy  uzdrowiciel  gospodarki  francuskiej),  lecz  Mazarini  odpowiedział  mu:  „Obiecałem  to  panu
d'Artagnan  i  dotrzymam  słowa,  lecz  jeśli  czymś  innym  mógłbym  panu  służyć,  chętnie  to  uczynię”.
Reakcja Colberta jest znakomitym dowodem szacunku, jakim już wówczas cieszył się d'Artagnan: „Co
do urzędu, o który ośmieliłem się prosić, to cieszę się bardzo, że otrzyma go pan d'Artagnan”.

Nieustająca wojna z Hiszpanią nie pozwoliła świeżo upieczonemu kapitanowi zagrzać miejsca na

dworze.  W  archiwach  zachował  się  opis  jego  wyczynu  z  roku  1656  —  wyczynu  znowu  w  stylu
„dumasowskim”.  By  zawiadomić  oblężone  miasto  Ardres,  że  odsiecz  już  nadchodzi,  Gaskończyk
prześliznął się przez szeregi nieprzyjaciół w przebraniu kupca i zadanie wykonał. W drodze powrotnej,
gdy występował w przebraniu parobka, złapał go wrogi patrol. Dowódca armii oblężniczej, były naczelny
wódz  francuski,  sławny  Kondeusz,  który  z  nienawiści  do  Mazariniego  przeszedł  na  stronę  Hiszpanów,
natychmiast rozpoznał w obdartusie francuskiego oficera i rozkazał go stracić. D'Artagnanowi udało się
wszakże  zwiać  przy  pomocy  pewnego  Francuza  należącego  do  orszaku  Kondeusza  —  nieomal  spod
szubienicy. Po kilkudniowej tułaczce dotarł w przebraniu żebraka do obozu hrabiego de Roye.

— Dziwię się panu — rzekł hrabia. — Mimo że staram się służyć królowi gorliwie, nigdy nie

narażałbym się w ten sposób na powieszenie!

— To zrozumiałe — odpowiedział d'Artagnan — gdyż jest pan bogaty i ma pan wpływy, podczas

gdy biedny oficer chcąc dojść do czegoś w życiu musi nieraz ryzykować własną skórą.

Zastanówmy się teraz: o czym może marzyć taki „biedny oficer”, który zawsze chciał być

muszkieterem i już nim był, ale potem być przestał, albowiem — jak pamiętamy — Mazarini skasował
oddział muszkieterów w roku 1646? Oczywiście o ponownym przywdzianiu szerokiego kapelusza z
piórami i o zamianie uniformu gwardii pieszej na muszkieterski z krzyżami. Marzenie to spełniło się w
roku 1657, gdy Mazarini reaktywował formację muszkieterską (w trzy lata później kardynał oddał swą
kompanię muszkieterów królowi i w ten sposób Ludwik XIV dysponował dwoma, liczącymi po 250
ż

ołnierzy każda, kompaniami muszkieterskimi, które razem stanowiły gwardyjską „kawalerię domu

królewskiego”). Można nawet powiedzieć, iż marzenie d'Artagnana spełniło się w dwójnasób, ponieważ
nominalna władza nad chorągwią muszkieterską spoczywała w rękach siostrzeńca Mazariniego, księcia
de Nevers, lecz faktyczna w rękach naszego bohatera.

Osiągnięcie celu zawodowego pozwoliło dowódcy muszkieterów pomyśleć o małżeństwie. Odziany

w swą muszkieterską pelerynę z krzyżami na plecach i na piersiach i z cyframi królewskimi w narożach,
przybraną jeszcze wstążkami i koronkami, siedząc na pięknym siwku osiodłanym czerwoną, aksamitną,
złotem haftowaną kulbaką, w której brokatowych olstrach spoczywały bogato inkrustowane pistolety,
d'Artagnan wyglądał bardzo marsowo i bardzo podobał się damom. Nigdy nie narzekał na brak szczęścia
także odwiezienie do Pignerol księcia de Lauzun. Gaskończyk miał już tego dość i zbuntował się:

— Wolę służyć królowi jako prosty żołnierz niż jako nadworny dozorca więzienny!
W roku 1667 Ludwik XIV mianował d'Artagnana najwyższym dowódcą obu kompanii

muszkieterskich,  nie  czekając  nawet  na  dymisję  księcia  de  Nevers.  O  tym,  jak  znakomicie  wypełniał
d'Artagnan swe obowiązki i jak był ceniony przez monarchę, świadczą listy królewskie z owego czasu:
„Mam absolutne zaufanie do twej gorliwości w służbie. Bądź pewien, że w twojej sprawie osobistej, jak i
dla  twych  muszkieterów,  uczynię  wszystko,  co  w  mojej  mocy.  Bywaj  zdrów,  kochany  d'Artagnanie”.
Lub: „Moje oczekiwania co do gorliwości w służbie i wyglądu obydwu kompanii muszkieterów spełniły
się całkowicie. To mnie utwierdza w zaufaniu, jakie do nich posiadam, i w wierze, iż w mojej służbie nie
cofną  się  przed  żadnym  niebezpieczeństwem”  (po  udanym  przeglądzie  chorągwi).  I  wreszcie:  „Panie
d'Artagnan. Otrzymałem spis muszkieterów obydwu kompanii i z przyjemnością konstatuję, że nie brak
w nich nikogo. Bądź zawsze równie staranny, utrzymuj je w gotowości i musztruj jak najczęściej, tak by
nowo wstępujący szybko osiągali sprawność weteranów”.

Nienaganna służba i łaska monarsza sprawiły, iż nasz Gaskończyk awansował szybko, tym bardziej

e wciąż trwające wojny dawały okazje do awansów śmiałkom jego pokroju. Ostateczny laur przyniosło

mu zdobycie w ciągu sześciu dni Lilie — w nagrodę został mianowany (1672) marszałkiem polnym
{marechal de camp,

ówczesny stopień odpowiadający późniejszemu generałowi brygady; nie należy tego

mylić z najwyższą godnością wojskową Francuzów, marszałkiem Francji) i gubernatorem tego miasta. Tę
ostatnią funkcję pełnił przez rok ku zadowoleniu króla i mieszczan.

W roku 1673 Francja walczyła z Holandią. W czerwcu 40-tysięczna armia francuska podeszła pod

bronione  przez  10  tys.  ludzi  miasto  Maestricht  nad  Mozą.  Kierujący  oblężeniem  sławny  inżynier-
fortyfikator,  markiz  de  Vauban,  rozstawił  wokół  twierdzy  działa  i  w  nocy  24  czerwca  cztery  bataliony
piechoty  i  osiem  szwadronów  jazdy  królewskiej  uderzyło  na  bramę  Tongres  pod  dowództwem
d'Artagnana. Francuzi zdobyli przedbramny fort ziemny w kształcie półksiężyca (demi-lune) i w obawie
przed  wycieczką  z  twierdzy  natychmiast  zorganizowali  jego  obronę.  Nad  ranem  widziano  wyniosłą
postać d'Artagnana, w kapeluszu ze złotymi galonami i z wysoką laską w dłoni, jak nerwowo strzepywał
kurz wzniecany przez kule z jedwabnych wyłogów i złota swego munduru. Dookoła wszyscy, nawet ofi-
cerowie,  pracowali  gorączkowo  nad  umocnieniem  pozycji.  Wkrótce  potem  przyszła  zmiana  w  postaci
ś

wieżych oddziałów i chłopcy marszałka mogli odpocząć.

Tymczasem obrońcy za pomocą chodnika minowego dostali się pod półksiężyc i wysadzili go w

powietrze, a następnie uderzyli na rumowisko. D'Artagnan poderwał swoich ludzi i pobiegł na odsiecz.
Po morderczych zapasach kontratak odrzucił Holendrów i ruiny fortu znowu dostały się w ręce
Francuzów. Ale jakim kosztem! Z 250 kontratakujących 130 zostało zmasakrowanych, w tym 80 poległo
na miejscu, a 50 ciężko rannych dogorywało.

W czasie pogoni za umykającymi do miasta wrogami d'Artagnan zapędził się najdalej. Wystrzelona z

twierdzy kula przeszyła mu gardło lub (według innych źródeł) pierś. I oto najdoskonalszy z
muszkieterów, ulubieniec „Króla-Słońce”, bożyszcze i żywa legenda armii francuskiej, konał samotnie w
polu znajdującym się pod tak gęstym ostrzałem, iż właściwie była to ściana ognia. Lecz uwielbiających
go muszkieterów ogarnął nieprawdopodobny szał bojowy — bez rozkazu rzucili się w kierunku fortecy,
mimo że pociski wroga dokonywały istnej rzezi w szeregach. Jak donosiła ówczesna gazeta, „Le Mercure
de France”, ciało d'Artagnana odzyskano kosztem 40 zabitych, nie licząc wielu rannych! Ludwik XIV,
największy z królów ówczesnego świata, podobno płakał jak dziecko na wieść o śmierci d'Artagnana.

Tak zginął dzielny Gaskończyk, którego życie było istną bajką i który stał się nieśmiertelny, gdyż

urósł do rangi symbolu, jak Wilhelm Tell, Robin Hood, Bayard, Ryszard Lwie Serce i Davy Crockett. Tę
nieśmiertelność zapewnił mu Aleksander Dumas-ojciec, który pisząc trylogię muszkieterską oparł się na
rzekomych pamiętnikach d'Artagnana (w istocie napisał je Gatien de Courtilz de Sandras). Tytuł
pierwszego tomu trylogii („Trzej muszkieterowie”) jest o tyle mylący, że — jak wiemy — owych
wspaniałych kumpli od szpady, bitki i wypitki było czterech. D'Artagnan był tym czwartym, natomiast
trójkę tytułową stanowili Atos, Portos i Aramis. Oni również byli postaciami historycznymi.

Dumasowski Atos hrabia de la Fere nazywał się w rzeczywistości Armand de Sillegue (vel Sellegue)

d'Athos  d'Autevielle  i  był  kuzynem  hrabiego  de  Treville,  dowódcy  muszkieterów  królewskich  za
Ludwika  XIII.  W chwili  przybycia  d'Artagnana  do  Paryża był  już  muszkieterem  i  prawdopodobnie  nie
stykał się z Gaskończykiem, gdyż d'Artagnan przywdział strój muszkieterski w kilka lat po śmierci Atosa,
który — jak o tym mówią księgi parafialne przy sławnym paryskim kościele św. Sulpicjusza — „zmarł w
Paryżu  21  grudnia  1643  roku”.  Zmarł  zresztą  w  sposób  typowo  muszkieterski  —  zginął  w  pojedynku.
Jego awantury książkowe i ojcostwo wicehrabiego de Bragelonne są wymysłem Dumasa.

O historycznym pierwowzorze Portosa wiemy trochę więcej. Za króla Henryka IV żył we Francji

lsaac  de  Portau  syn  Abrahama,  urzędnik  państwowy,  który  poślubił  bogatą  dziedziczkę,  Annę  d'Arras.
Małżeństwo to spłodziło trójkę dzieci, z których najmłodsze otrzymało imię po ojcu. Był to właśnie nasz
lsaac Portau vel Portos (u Dumasa Portos du Vallon de Bracieux de Pierrefonds). Urodzony w roku 1617,
służbę  wojskową  rozpoczął  identycznie  jak  d'Artagnan  w  należącej  do  królewskiej  gwardii  pieszej
kompanii  pana  des  Essarts  i  razem  z  Gaskończykiem  awansował  do  muszkieterów,  niewątpliwie  więc
byli codziennymi towarzyszami. Przypuszcza się, że podobnie jak Atos zginął bardzo młodo.

I wreszcie Aramis, moim zdaniem, najciekawsza postać muszkieterskiej trylogii (bardziej niż szpadą

fechtował umysłem), u Dumasa kolejno muszkieter, biskup Vannes i generał zakonu jezuitów. W
rzeczywistości nazywał się Henryk d'Aramitz i był synem oficera muszkieterów, siostrzeńcem hrabiego

Człowiek z nosem jak szyld

6 marca 1619 roku, w paryskim domu przy ulicy Deux--Portes, pani Nadzieja de Cyrano z

Bellangerów urodziła dziecię płci męskiej, które — zanim otrzymało od historii wielką sławę z powodu
biegłości szpady i pióra — od rodziców otrzymało imię Savinien, od natury zaś nos takiego kalibru, że
wzbudzał on podejrzenie, iż Mme de Cyrano zdradzała męża z nosorożcem. Ten gigantyczny orli nos, o
którym mówiono, że jest jak szyld, zdeterminował wiele fragmentów życia Saviniena de Cyrano, był jego
godłem, symbolem i wiecznym wyzwaniem dla dowcipnisiów, czyli pechowców, bo wyśmiać nochal
Saviniena w jego obecności znaczyło w najlepszym razie zostać kaleką.

Dzieciństwo spędził Savinien w rodzinnym zamku Mauvieres pod Paryżem. Gdy w 1626 ukończył 7

lat, ojciec, Abel de Cyrano (zostawmy im to de, chociaż rodzina Cyranów była mieszczańska, ale za to
czepiała się szlachectwa z godnym szacunku uporem), zawiózł go na pensję do wiejskiego proboszcza-
nauczyciela. Nauka obejmowała przede wszystkim śpiewanie w chórze, katechizm i łacinę. Pierwszych
dwóch rzeczy Savinien i jego nos nie cierpieli, tak jak nie cierpieli niezbyt lotnego umysłowo belfra, tote
zrobili  się  gwałtownie  antyreligijni  i  na  długo  przed  tym,  zanim  właścicielowi  nosa  wyrosły  pod  nim
wąsy,  popadli  obaj  w  heretycki  libertynizm,  który  się  w  nich  potem  rozwinął  do  rozmiarów
astronomicznych.  Lubił  natomiast  Savinien  czytać  i  czynił  to  zawsze  podczas  odwiedzin  rodzinnego
domu, z którego zresztą „wypożyczał” liczne tomy odjeżdżając do probostwa. Biblioteka Cyranów była
zasobna,  nie  brakowało  w  niej  Owidiusza,  Ariosta,  Bodina,  Rabelais'go,  Arystotelesa,  Boccaccia,
Horacego, Plutarcha („Żywoty...”) i Cezara („Komentarze”). Wolne chwile spędzał biegając po łąkach i
lasach z przyjacielem, innym uczniem proboszcza, Henrykiem Le Bretem.

Po pięciu latach edukacyjnej pańszczyzny zdrowy i wysportowany, a zarazem oczytany przyzwoicie i

nieprzyzwoicie rezonujący młodzian, o którym już na pierwszy rzut oka można było powiedzieć, że jest
niebezpiecznym cholerykiem i zarazem bestią tak ciekawą, iż do piekła poszłaby po odpowiedź, opuścił
znienawidzonego (i później często wydrwiwanego piórem) księżula — przeniósł się do Paryża w celu
kontynuowania nauk na wyższym poziomie. Prze wyjazdem przysięgli sobie z Henrykiem w
księżowskim ogrodzie przyjaźń do grobowej deski. Przysięgli na boga ogrodów, syna Bachusa i Wenery
(ta para kochanków nie odczepiła się już od Saviniena), gdyż tak sobie życzył młody

Cyrano. Stateczny i religijny Le Bret wolał co prawda przysięgać na N.M.Pannę, ale nie pisnął słowa

w obawie przed wybuchem gniewu przyjaciela. Jest faktem, że ich przyjaźń — duchowe braterstwo
dwóch natur ekstremalnie różnych, ognia i wody — przetrwała wszystkie próby i stała się jedną z
najpiękniejszych przyjaźni w dziejach nowożytnej Europy.

W Paryżu ojciec zainstalował Saviniena jako bursistę w znakomitym kolegium Presles-Beauvais,

przykazując synowi, by zachowywał się przyzwoicie i nie dawał powodów do skarg (proboszcz skarżył
się na chłopca nagminnie). Atoli zachowywać się przyzwoicie było młodemu Cyranowi o tyle trudno, że
już podczas pierwszego posiłku przy wspólnym stole koledzy zaczęli drwić z jego nosa.

— Chyba odziedziczyłeś ten kinol po Antydamasie! — krzyknął jeden.
— Wiesz skąd to wiemy? — spytał drugi. — Bo twój nos przybył tu kwadrans przed tobą i

powiedział nam!

— Wygląda na to, że kilku opasłych łaciarzy kamaszów mogłoby pracować pod tym nochalem w

czas deszczu i żaden by nie zmókł! — zakpił trzeci.

Każdy z tych „bon motów” wywoływał salwy śmiechu, na co początkowo Savinien nie reagował, by

nie zadebiutować w zły sposób. Ale jego cierpliwość była krótsza od jego nosa, toteż po chwili najbliżej
stojący żak dostał pięścią w wyszczerzone zęby i fiknął kozła, co nauczyło całe bractwo szacunku dla
posiadacza czułego organu na twarzy i twardych kułaków na krańcach rąk.

Ciągłe umartwienia, modlitwy, śpiewy i kary sprawiły, że Savinien znienawidził także kolegium, a

najbardziej szefa dostojnej uczelni Jana Grangiera (dał temu później wyraz w komedii „Pedant
oszukany”). Nienawiść ta nie była w pełni zasłużona, gdyż Grangier uczynił z Presles-Beauvais pierwsze
kolegium Paryża — poziom nauczania był tam niezaprzeczalnie wysoki, czego jednak rozbrykana
młodzież nie doceniała.

Poza okazjonalnym układaniem wraz z kolegami złośliwych dowcipów na Grangiera, Savinien

trzymał się osobno. Był urodzonym samotnikiem, najchętniej zatapiał się w zakazanych, libertyńskich

lekturach, wśród których królowała „Historia prawdziwa” Teofila de Viau. Ożywiło go trochę przybycie
do kolegium Henryka Le Breta, który jednak tak się przeraził jego bezbożnictwem, iż z miejsca począł
ż

arliwie się modlić za zbawienie zatrutej duszy Cyrana. W sekrecie przed Henrykiem wymykał się

Cyrano z uczelni do pobliskiego domu nie nazbyt prywatnego przy ulicy Świętego Jana z Beauvais, gdzie
pił tęgo i gdzie któregoś wieczoru jedna z leciwych pensjonariuszek pozbawiła go cnoty cielesnej.
Doświadczenie to napełniło go obrzydzeniem, wrócił do kolegium biegnąc i długo pluł ze wstrętem, ku
zdziwieniu niczego nie rozumiejącego przyjaciela. Później Cyrano sam się dziwił tej swojej reakcji, gdyż
nader zasmakował w uciechach łoża.

Gdy w roku 1636 Abel de Cyrano sprzedał zamek Mauvieres i przeniósł się na przedmieście Paryża,

Savinien  pożegnał  kolegium  i  zamieszkał  z  rodziną.  Wtedy  też,  przypomniawszy  sobie,  że  Mauvieres
było w wiekach XV i XVI posiadłością gaskońskiej rodziny Bergerac, sam uszlachcił sobie nazwisko i od
tej pory zwał  się Cyrano de Bergerac.  Było mu  to  potrzebne  do  wejścia w  wielki  świat,  od  którego  na
wpół wiejskie przedmieście Saint-Jacques leżało zbyt daleko jak na jego gust. Przeniósł się do centrum
stolicy.  Ojciec  wyznaczył  mu  pensję  na  opłacenie  skromnego  mieszkania  i  podarował  „Idealnego
dworzanina”  Castiglione'a  (ówczesny  podręcznik  savoir-vivre'u),  chociaż  Cyrano  nadawał  się  na
dworskiego sługę mniej więcej w tym samym stopniu, co bengalski tygrys.

W paryski monde wprowadziła młodzieńca jego o 9 lat starsza kuzynka Magdalena Neuvillette,

paryska królowa strojów, jeżdżąca w najwykwintniejszych karetach i urządzająca najświetniejsze bale. W
czasie  gdy  Henryk  Le  Bret  sumiennie  studiował  prawo,  Cyrano  de  Bergerac  przemieniał  się  w  galanta
korzystającego  swobodnie  z  uwielbienia,  jakim  obdarzały  go  damy,  i  spędzającego  wiele  czasu  w  go-
spodach,  przy  winie,  wraz  z  artystami  i  ówczesną  cyganerią.  W  tym  właśnie  towarzystwie  usłyszał  od
poety  Henaulta  o  kalabryjskim  mnichu  Campanelli,  który  metafizyce  Arystotelesa  i  ciemnocie
ś

redniowiecza przeciwstawił racjonalizm i wiedzę buntowniczą, bo wynikającą z doświadczenia. Zawarty

w „Mieście Słońca” Campanelli obraz quasi-komunistycznego społeczeństwa, które nad dogmaty
ś

wieckie i kościelne przedkłada prawa natury, zachwycił go w tym samym stopniu, w jakim przeraził Le

Breta. „Miasto Słońca” stało się później jedną z głównych inspiracji dla najważniejszego dzieła
Bergeraca („Tamten świat”), nie mówiąc już o tym, że wydatnie spotęgowało jego libertynizm.

Ówczesny Paryż był miastem pojedynków. Szlachta pojedynkowała się nieustannie o wszystko i

każdy powód — „złe” spojrzenie, „krzywy” uśmiech etc. — był dobry do zwady. Cyrano, który i w tej
materii pragnął osiągnąć doskonałość, był w sytuacji uprzywilejowanej — miał swój stale narażający na
drwiny  nos,  wielki  jak  katedra  Notre-Dame.  Biorąc  sobie  za  wzór  kawalera  d'Andrieux,  który,  nim
skończył  trzydziestkę,  zabił  72  ludzi,  Savinien  począł  eksperymentować  ze  szpadą  w  dłoni.  Najpierw
wielokrotnie  sekundował  innym  i  nabierał  doświadczenia,  po  czym  sam  przystąpił  do  walk.  Szło  mu
doskonale, równie dobrze jak w piciu i łajdaczeniu się, czym ojciec — gdy się o wszystkim dowiedział —
nie  był zachwycony.  Za  karę  zmniejszył  mu  pensję  i  postanowił  od  tej pory  inwestować  w  rokującego
większe nadzieje starszego brata Cyrana, Denisa.

Załamany tym Bergerac poszedł się wyżalić przyjacielowi i dowiedział się, że patriota Henryk

wstępuje do wojska. Był rok 1639 i trwała zacięta wojna z Hiszpanią. Zaciągnęli się obaj do składającej
się  z  Gaskończyków  (Cyrano  uważał  się  za  Gaskończyka  pełnej  krwi)  kompanii  gwardii  pana  de
Casteljaloux i pociągnęli na front przez żyzne ziemie Szampanii. Na postojach kadet Cyrano de Bergerac
uwodził głodne wojaków prowincjuszki i pojedynkował się przynajmniej raz dziennie z głupkami, którzy
mieli  coś  przeciwko  jego  nosowi,  a  nie  mieli  pojęcia  o  jego  wirtuozerii  w  szermierce.  Wtedy  właśnie
zyskał  przydomek: „demon  brawury”.  Potem,  gdy  już  leżał  w  grobie,  mówiono,  że „zaliczył” w  swym
ż

yciu tysiąc pojedynków, w czym może jest trochę przesady, ale co mówi samo za siebie. Na większym

placu boju miał mniej szczęścia — już podczas pierwszego starcia z nieprzyjacielem przeszyła go kula
muszkietowa.

Zimą 1639/40 kurował się Cyrano na leżach w Szampanii. Kiedy tylko wydobrzał, rzucił się w wir

pojedynków przetykanych hazardem przy stoliku gry. Spłukany do nitki, oddawał się pisaniu sonetów i
elegii,  wykazując  talent  pisarski  nie  gorszy  od  szermierczego.  Było  na  to  sporo  czasu  pod  obleganym
przez Francuzów miastem Arras, gdyż oblężenie szło ślamazarnie z winy francuskich marszałków. Do-
piero  gdy  marszałkowie zostali  postraszeni  przez  kardynała  Richelieu,  wojska francuskie,  w  tym  nowa
jednostka Cyrana (regiment Contiego), ruszyły do poważnego natarcia. Kadet de Bergerac od razu dostał
cios  szablą  w  szyję,  stracił  przytomność  i  ocknął  się  wieczorem  wśród  rannych.  O  zwycięstwie

dowiedział się z broszury rządowej na temat zdobycia Arras w sierpniu 1640 roku.

W roku 1641 nasz bohater był znowu w Paryżu, bez munduru, ale z chwałą dzielnego weterana. Pił,

bawił  się,  pojedynkował  nieustannie,  pracował  krótko  jako  korepetytor  w  kolegium  Lisieux,  pisał  i
chadzał  do  domu  Franciszka  Luilliera,  by  w  gronie  uczonych  mężów  słuchać  wywodów  libertyńskiego
filozofa  Gassendiego,  którego  antyarystotelizm  w  pełni  podzielał.  Tam  też  zetknął  się  podczas  jakiejś
dyskusji z Molierem. W rok później siostra Cyrana, Katarzyna, wstąpiła do klasztoru, co tylko pogłębiło
jego niechęć do Kościoła. Z rodziną utrzymywał rzadkie kontakty. W owym roku 1642 zaskoczył swych
przyjaciół  dwiema  oryginalnymi  decyzjami.  W  październiku  opłacił  z  góry  za  dwa  lata  lekcje  tańca  u
tancmistrza Duprona i lekcje szermierki u fechmistrza Moussarda, mimo że świetnie tańczył i miał opinię
największego  zawadiaki  w  Paryżu!  Nigdy  nie  dowiedziano  się,  dlaczego  to  zrobił,  może  z  nudów,
dziwacy miewają dziwne pomysły.

Pewnego dnia wpadł do apartamentu Bergeraca jego dobry znajomy, kawaler de Lignieres, trzęsąc się

ze  strachu,  gdyż  zbiry  hrabiego  de  Guiche,  obrażonego  epigramem  Lignieresa,  urządziły  na  autora
złośliwostki zasadzkę przy bramie Nesle. Libertyn uspokoił biedaka, odczekał do zmroku, po czym wziął
szpadę,  dwa  pistolety  i  stanął  na  czele  nietypowej  „procesji”:  maszerował  pierwszy,  za  nim  Lignieres
oświetlający  drogę  podniesioną  do  góry  latarnią,  dalej  dwaj  „ubezpieczający”  (kumple  Cyrana  z
regimentu  Contiego,  de  Bourgogne  i  de  Cuigy),  a  na  końcu  „kibice”,  którzy  jednak  w  pobliżu  bramy
zatrzymali się „na wszelki wypadek”. Cyrano przeszedł bramę sam, zostawiając za sobą dwóch zabitych i
siedmiu ciężko rannych, reszta zbirów uciekła. Wiktoria ta wzbudziła nad Sekwaną powszechny zachwyt.
Wielki  marszałek  Gassion  ofiarował  człowiekowi  z  wielkim  nosem  i  jeszcze  większym  sercem  swoją
protekcję,  z  której  jednak  heros  nie  skorzystał,  ponieważ  nie  lubił  się  uzależniać  —  pragnął  pozostać
wolnym.

Równie głośną stała się afera, jaką wywołał wypowiadając wojnę pupilowi publiczności, sławnemu

aktorowi  Zachariaszowi  Jacobowi,  występującemu  pod  imieniem  Montfleury.  Być  może,  nie  podobało
mu się, że Montfleury chciał zostać również poetą, w każdym razie napisał doń obelżywy list, z którego
fragment  cytuję:  „Jeśli  uderzenie  kijem  można  przesłać  pisemnie,  to  odczujesz  mój  list  na  swoim
grzbiecie,  ty  nędzny  grubasie!”  (notabene  w  podobnym  stylu  zwracał  się  Cyrano  do  wielu  sław  tamtej
epoki, do twórców, których nie cierpiał, do myślicieli, którymi gardził, do lekarzy, tchórzów, pedantów
itp.).  List  kończył  się  elegancko:  „Proszę  przyjąć  zapewnienie,  iż  nie  przestanę  bronić  cię  przed
zaliczeniem  twojej  osoby  do  istot  autentycznie  żywych”.  Jakby  tego  nie  było  dość,  Cyrano  poszedł  do
teatru w Hotel de Bourgogne, gdzie występował Montfleury, i krzyknął doń w czasie przedstawienia:

— Gruby patałachu, czyż nie zabroniłem ci występować przez miesiąc?!
Ledwo uszedł publice rozwścieczonej zerwaniem przedstawienia, lecz chociaż dalej bano się ostrza

jego szpady i ostrza jego satyry, karta już odwróciła się. Pierwszą klęskę zanotował przy Pont-Neuf,
gdzie obserwował występy teatru marionetek, którego gwiazdą była małpka Fagotin. Ni stąd, ni zowąd
gawiedź poczęła zeń drwić:

— Hej, panie! Czy codziennie nosisz taki kinol? Cofnij go pan o piędź, bo zasłania scenę!
Cyrano wpadł w szał, rzucił się na zuchwalców i rozegnał ich, a gdy zdenerwowana małpka chwyciła

swą  drewnianą  szabelkę,  półślepy  z  gniewu,  nie  wiedząc,  co  robi,  pchnął  ją  szpadą.  „Walka  pana
Bergeraca  z  małpą”  rozbawiła  cały  Paryż.  Ośmieszony,  zawstydzony,  zagrożony  procesem,  który
wytoczył mu dyrektor teatru marionetek, Cyrano zamknął się w domu, po czym chyłkiem opuścił stolicę
(1643).  Późniejsze  sugestie,  iż  podróżował  wówczas  po  Italii,  Anglii  i  Polsce,  najprawdopodobniej  nie
odpowiadają prawdzie.

Wrócił do Paryża w roku 1645, by natychmiast znowu wpaść jak śliwka w kompot. Zakochał się! Ten

człowiek, obcujący dotychczas tylko z tzw. „poziomymi damami” i kolekcjonujący jednonocne romanse,
stracił głowę dla młodziutkiej, rudowłosej wdówki po oficerze. Najpierw udawała skromnisię, a gdy po
długim czasie pozwoliła się uwielbiać także cieleśnie, błyskawicznie doprowadziła amanta do
bankructwa finansowego. Oprzytomnieć i zerwać z nią zdołał, ale nie zdołał już nigdy wyleczyć się ze
wstydliwej choroby, którą go obdarzyła. Nie pomogła tu nawet trzymiesięczna kuracja bizmutowa u
chirurga i zarazem golarza (!) Pigou. Dolegliwość ta będzie od tej pory konsekwentnie wyniszczała siły
Cyrana.

Utopił smutek w winie i twórczości. W roku 1646 ogłosił „Pedanta oszukanego” i zaczął pisać jedno z

ważniejszych swych dzieł, „Państwa i Cesarstwa Księżyca”. Sporo przepijał z przyjaciółmi, Chapellem,
Hermitem, Lignieresem, Henaultem, Le Vayerem, d'Assoucym i kolegami z wojska, chociaż głównym,
zawsze  wspierającym  Cyrana  przyjacielem  pozostał  Henryk  Le  Bret  (już  adwokat),  który miał  tylko  tę
wadę,  że  nie  schlewał  się  i  był  wzorem  wszystkich  cnót.  Martwiła  też  Bergeraca  sytuacja  w  domu
rodzinnym.  Ojciec  był  ciężko  chory,  a  wokół  niego  krążyła  jak  sęp  służąca-kochanka  Elżbieta
Descourtieux, licząca na spadek. Udało się jednak Cyranowi, wraz z bratem Ablem, doprowadzić do tego,
ż

e ojciec, nim wyzionął ducha w roku 1648, zapisał „babsztylowi” w testamencie zaledwie 300 liwrów.

Uniezależniony finansowo dzięki spadkowi, Cyrano związał się w roku śmierci ojca z Frondą

wymierzoną  w kardynała  Mazariniego, lecz  w  dwa  lata  później  zmienił front i  wzorem  innych  ateuszy
stanął  po  stronie  dworu,  czego  dowodem  był  jego  pamflet  wymierzony  w  antymazarinistę  Scarrona.
Zaczął  jednak  także  zrażać  sobie  przyjaciół  (króla  burleski,  d'Assoucy'ego,  nazwał  z  błahego  powodu
„czyrakiem na d.... Natury” i „wstrętnym brudasem”), przez co zostawał coraz bardziej osamotniony, z
armią  nieprzyjaciół  na  karku.  Praktycznie  każde  dzieło  Cyrana  werbowało  mu  nowych  wrogów.  Gdy
wystawiono jego pełną akcentów libertyńskich „Śmierć Agrypiny”, jezuici wydali na niego wyrok i kiedy
wracał do pałacu księcia d'Arpajon (mieszkał tam od roku 1652) spadła mu z dachu na głowę „karząca
ręka losu” w postaci drewnianej belki, o mało nie zabijając. Książę wymówił „heretykowi” gościnę, nie
zważając na jego ciężki stan. Osamotnionym zaopiekował się (jak zawsze) Le Bret, przenosząc rannego
przyjaciela do swego znajomego, Tanneguya Renaulta des Bois-Clairs.

Reszta była powolnym konaniem. Imponujący niegdyś libertyn, zżarty „prezentem” od rudej

piękności,  z  rozbitą  głową,  malał  w  oczach.  Całymi  dniami  leżał  milcząc,  nie  odpowiadał  na  pytania,
zapadał  w  letarg.  Czując  zbliżającą  się  śmierć,  poprosił  Tanneguya  o  sprowadzenie  kuzyna  Piotra,
którego  szanował.  Ten  przybył  natychmiast  do  Paryża  i  23  lipca  1655  roku  zabrał  właściciela
największego nosa na świecie do Sannois. Tam, w 5 dni później (28 lipca 1655), zmarł Savinien Cyrano
de  Bergerac,  wielki  „heretyk”,  obrońca  heliocentryzmu,  racjonalizmu  i  wolności  ludzkiej,  autor
zuchwałych satyr o przepysznych hiperbolach i pointach, słowem, dzielny człowiek i znakomity pisarz, z
którego pomysłów czerpali Voltaire, Fontenelle, Swift i Moliere (ten ostatni splagiatował dwie sceny z
„Pedanta oszukanego”!), nie licząc pomniejszych. Zmarł, pojednawszy się uprzednio z Bogiem.

Opłakujący przyjaciela Henryk Le Bret wydał w roku 1657 „Tamten świat”, podstawowe dzieło

Bergeraca, które w pełnej wersji zawiera „Państwa i Cesarstwa Księżyca” oraz „Państwa i Cesarstwa
Słońca”. W tekście tej fantastyczno-utopijnej powieści historycy doszukali się wizji olbrzymiej liczby
późniejszych wynalazków i odkryć naukowych, od spadochronu i rakiet począwszy, a na radioaktywności
i promieniach Roentgena skończywszy.

„RAZEM” 11 marca 1979

Angielskie plucie do talerza z historią

Historiograficznie Anglicy byli szczęśliwi do czasu II wojny światowej . Mieli swoje najpotężniejsze

imperium  na  świecie  i  swoich  najwspanialszych  bohaterów  narodowych,  z  którymi  wszyscy  inni
bohaterowie narodowi na Ziemi nie mogli się równać, rzecz prosta (...) Tę narodową wyższość Anglików
dokumentowały  prace  historyków  brytyjskich:  setki  monografii  o  czołowej  roli  Wielkiej  Brytanii  w
dziejach  rozwoju  cywilizacji  ludzkiej  i  tysiące  panegirycznych  biografii  Nelsonów,  Wellingtonów,
Cromwellów,  Pittów,  Henryków  VIII,  Cooków,  Drake'ów,  Hawkinsów,  Robin  Hoodów  et  consortes,
gdyż „prawdy” historyczne najłatwiej zaszczepiać poprzez życiorysy ludzi tworzących historię.

Po 11 wojnie coś zaczęło się psuć. Najpierw popsuło się imperium i rozsypało. Wówczas okazało się,

e z imperiami postępuje się jak z ludźmi: chwali się i brązowi silnych, osłabłych zaś poniewiera się i

odbrązawia. Zjawiło się nowe pokolenie historyków, agresywnych i nie uznających świętości,
postępujących z przeszłością narodową i z panteonem jej bohaterów w sposób całkowicie odmienny od
poprzedników, czyli od dziejopisów-dżentelmenów. Ci nowi okazali się zupełnie nieczuli na potrzeby
Anglii i z całą nieuprzejmością, na jaką było ich stać, plują rodakom do talerza z historią, zwłaszcza zaś
na głowy ukochanych bohaterów i władców. Nie oszczędzają nawet płci pięknej (m. in. wywleczono na
ś

wiatło, iż zacna królowa Wiktoria utrzymywała tzw. „zażyłe stosunki” ze swym czarnoskórym lokajem)

i jeszcze więcej: nie darowują nawet bohaterom na wpół mitycznym, legendarnym brytyjskim herosom,
takim jak król Artur i Robin Hood. Od nich też zaczniemy.

Wśród średniowiecznych pieśni i poematów rycerskich, które roznosili trubadurzy, rybałci i

minstrele, jedną z najsławniejszych jest opowieść o królu Arturze i Rycerzach Okrągłego Stołu. Celtycki
władca Artur walczył w VI wieku przeciw Sasom i Rzymianom, broniąc wiary i wolności ludu, w czym
pomagali mu znakomici rycerze (Lancelot, Perceval, lvain, Gavain, Kai, Erek i inni), którzy zasiadali z
nim na dworze wokół okrągłego stołu, skąd wzięła się tradycja kultywowania w całej Europie „dworów
Artusowych” (do dzisiaj istnieje taki gmach w Gdańsku). Ranny w bitwie przeciwko swemu
siostrzeńcowi, Mordredowi, miał się Artur schronić na wyspę Avalon i tam zemrzeć w roku 542., bądź —
według różnych wersji podaniowych — zamienić w gwiazdozbiór zwany Wozem Artura (Wielka
Niedźwiedzica, czyli Wielki Wóz) lub w kruka. Według tych podań kiedyś powróci, by uwolnić swych
współziomków od jarzma ciemięzców.

Czyny dzielnego Artura i jego rycerzy opiewali bardowie i kronikarze (np. Nennius w roku 800) już

w pierwszym tysiącleciu naszej ery. Potem rozsypał się cały worek z eposami o pierwszym brytyjskim
bohaterze,  który  wraz  ze  swoją  kompanią  stanowił  wzór  szlachetności  i  wszystkich  innych  cnót.
Podsumowując to historyk literatury, Edward Grabowski, w haśle dla najlepszej z polskich encyklopedii
(„Wielka encyklopedia powszechna ilustrowana” wydawnictwa S. Sikorskiego) prezentował Artura jako
„monarchę  przejętego  na  wskroś  zasadami  kodeksu  rycerskiego”,  zaś  jego  dwór  jako  „przybytek
uobyczajenia,  wszelkich  powabów  i  rozrywek  społeczeństwa  rycerskiego”.  Teza  ta  kwitła  jeszcze  w
okresie międzywojennym; czerpiąc ze źródeł angielskich, wszystkie encyklopedie świata głosiły chwałę
Okrągłego  Stołu  (w  polskiej  „Gutenberga”  czytamy,  że  rycerze  Artura  byli  „łagodni  i  szlachetni”  i  że
stając  się  „obrońcami  uciśnionych,  zwalczali  gnębicieli  lub  okrutników”).  Dopiero  współcześni  uczeni
zaczęli podawać w wątpliwość niektóre podstawowe elementy przekazu i dowodzić, że wszystko to jest
fałszem,  bo  na  dworze  Artura  działy  się  rzeczy  iście  dantejskie:  królowały  zbrodnia,  skrytobójstwo,
zdrada i najdziksza rozpusta, w której celowała zwłaszcza małżonka monarchy, Ginewra. Dalej jednak ty-
siące  turystów  ciągnęły  do  grobu  króla  Artura  (w  angielskim  miasteczku  Glastonbury),  by  oddać  mu
hołd.

Gwoździem do trumny tej blaskomiotnej legendy stało się w roku 1976 ogłoszenie ustaleń kilku

historyków, na czele z „mordercą mitów”, Robertem Dunningiem. Dunning, który, zanim zajął się królem
Arturem, miał już na swoim koncie kilka innych „morderstw” (m. in. obalił teorię, jakoby biblijny Józef z
Arymatei  przyniósł  chrześcijaństwo  na  wyspy  brytyjskie  w  roku  63),  od  dawna  powątpiewał  w
sensowność  identyfikowania  Glastonbury  z  czarodziejską  wyspą  Avalon.  Zbadał  sprawę  dokładnie  i
oświadczył,  co  następuje:  cała  historia  z  rzekomym  grobem  Artura  jest  wielkim  blefem,  trikiem
reklamowym  sprytnych  mnichów  z  Glastonbury,  którzy  chcieli  ściągnąć  do  swego  miasteczka  rzesze
pielgrzymów.

Według ustaleń Dunninga mit powstał w XII wieku, dokładnie po pożarze kościoła w Glastonbury w

roku 1184. Zakonnicy nie mieli pieniędzy na odbudowę świątyni, wpadli więc na pomysł spreparowania
starego grobowca, włożyli doń trochę starych kości i napuścili kogoś na „odkrycie” zwłok króla Artura.
Sztuczka się udała, w Glastonbury zaczęły się pojawiać tłumy i wkrótce nie brakowało już pieniędzy na
wzniesienie nowego kościoła. I wszystko byłoby w porządku do dzisiaj, gdyby nie ci przeklęci „mordercy
mitów”.

Nie lepszy los spotkał Robin Hooda. Dla Anglików Robin Hood, cudowny łucznik, szlachetny rycerz-

rozbójnik  grabiący  bogaczy  i  wspomagający  biedaków,  postrach  normandzkich  następców  Wilhelma
Zdobywcy,  a  przede  wszystkim  okrutnego  szeryfa  z  Nottingham,  wódz  wesołego  „bractwa  leśnego”
zbierającego się pod sławnym dębem w Sherwood, znakomity myśliwy i kochanek — jest romantycznym
symbolem  romantycznej  przeszłości,  demokratycznych  tradycji,  szlachetności  i  rycerskiej  brawury.  Do
roku 1971 egzystowała opinia, że Robin Hood może być postacią historyczną. Zaplecze literackie miał
nie  gorsze  od  Arturowego  —  od  balladowej  „pieśni  gminnej”  po  wielki  dramat  (u  Szekspira)  i  wielką
literaturę  (u  Waltera  Scotta).  Współcześnie  dziesiątki  książek  dla  młodzieży,  komiksów  i  filmów
utrwalały wizerunek bohatera. Aż przyszedł pan profesor Wilcks.

Mieszkając długo w okolicach Nottingham Wilcks miał możność szukania śladów Robin Hooda w

miejscach, gdzie działał zielony łucznik i jego „leśni ludzie”. Książką opartą na materiałach archiwalnych
zebranych w hrabstwie Straffordshire i wydaną w roku 1971 Wilcks dowiódł, że Robin

Hood, jakiego wielbiono, nigdy nie istniał. Przezwisko to nosiło we wczesnym średniowieczu wielu

rebeliantów i przywódców partyzanckich walczących z królami angielskimi pochodzenia normandzkiego.
Wywodzili  się  oni  ze  wszystkich  stanów,  byli  wśród  nich  zarówno  feudałowie,  jak  i  drobna  szlachta
anglosaska  oraz  chłopi.  Działali  na  terenie  wielu  angielskich  hrabstw  i  bynajmniej  nie  wspomagali
biedaków,  przekupywali  jedynie  tych,  którzy  mogli  wydać  Robinów  pachołkom  lokalnego  szeryfa.
Niektórzy byli po prostu bandziorami.

Rewelacje „robinoburcy” Wilcksa wywołały — jak można się było spodziewać — sporo

nieprzychylnych reakcji, głównie w Nottingham, gdzie przed średniowiecznym zamkiem stoi pomnik
zielonego strzelca w spiczastym kapturze, z napiętym łukiem w rękach. Wściekłość brała się nie tyle z
sentymentu do Robin Hooda, ile z umiłowania własnych sakiewek, albowiem prowadzący do lasu
Sherwood turystyczny „szlak Robin Hooda” przynosi tamtejszym ludziom niezłe zyski. Profesor Charles
Wilcks jest tam obecnie wrogiem publicznym numer 1.

Gdy już zapoznaliśmy się ze sprawą Okrągłego Stołu rycerzy króla Artura, czyli w rzeczywistości

okrągłego szamba wszelakiej nieprawości, oraz z Robinem-zlepkiem kilku zbójów, możemy przejść od
blaskomiotnych  legend  do  historii  bardziej  autentycznych.  Chronologia  każe  nam  zacząć  od  króla
Henryka VIII (1491—1547). Na kontynencie monarcha ten nie cieszy się najlepszą sławą. Pamięta się, że
zerwał brutalnie z Kościołem rzymskokatolickim i zmasakrował zatwardziałych katolików w swoim kraju
tylko  dlatego,  że  papież  nie  zgodził  się  na  jego  kaprysy  rozwodowo-erotyczne.  Pamięta  się  wybitnego
myśliciela,  Thomasa  Morusa,  którego  Henryk  VIII  zamordował  za  to,  iż  Morus  nie  chciał  podeptać
swego  sumienia.  Pamięta się,  że  król ten liczne swoje  żony  traktował  nader  surowo, sięgając  nawet  do
katowskiego miecza jako ostatecznego środka perswazji. Anglicy natomiast bardzo Henryka VIII lubią i
szanują,  pamiętając  przede  wszystkim  o  tym,  że  był  obrońcą  interesów  narodowych  i  stróżem  pokoju
wewnętrznego, a co za tym idzie nie znoszą wieszania na nim psów. Ta popularność nie uchroniła jednak
władcy przed ubabraniem w historiograficznym błotku.

W roku 1974 brytyjski genetyk, prof. Arnold Sorsby, poinformował swoich rodaków o pewnej,

nieuleczalnej w XVI wieku i tak samo wstydliwej jak dzisiaj chorobie, która wywarła istotny wpływ na
postępowanie Henryka VIII. Sorsby oparł się m. in. na badaniach uczonych skandynawskich (np. doktora
Ove Brincha z Danii) i stwierdził, że Henryk z całą pewnością cierpiał na ostrą odmianę syfilisa, którym
zaraził się w młodości, być może, od swej pierwszej żony, Katarzyny Aragońskiej (przed ślubem miała
ona  pono  romans  z  pewnym  mnichem  hiszpańskim).  Dowodami  zaczerpniętymi  z  przekazów
historycznych  są  liczne  wrzody  na  ciele  króla,  stała  choroba  skóry,  specyficzne  bóle  głowy,  zaniki
pamięci,  ataki  szału  i  wreszcie  charakterystyczny  obrzęk  nosa  (pomógł  tutaj  naukowcom  m.  in.  znany
portret  Henryka  VIII  pędzla  Holbeina  Młodszego,  na  którym  to  obrazie  ów  obrzęk  jest  odnotowany  w
sposób  bardzo  wyraźny).  Według  Sorsby'ego  wspomniana  choroba  zdeformowała  umysł  króla  i  była
przyczyną jego szaleństw oraz niepohamowanego okrucieństwa.

Wiele jeszcze innych pomnikowych figur z historii Anglii miewało i do dzisiaj ma przykrości z

powodu „tej nieszczęsnej pomyłki życia, którą każdy chce oglądać nago”, jak nazwał kobietę Kornel
Makuszyński. Wielki skandal, który wybuchł w roku 1973 i który dotyczył intymnych związków
przywódcy Izby Lordów i Lorda Tajnej Pieczęci, Jellicoe'a, oraz członka Izby Gmin, lorda Lambtona z
pewną „call girl”, skłonił angielskich historyków i publicystów do przypomnienia podobnych wyczynów
brytyjskich bohaterów narodowych i znanych polityków. Przypomniano sobie przede wszystkim o Mrs.
Harrietcie Wilson.

Harrietta Wilson była córką szwajcarskiego fabrykanta zegarków o nazwisku Dubouchet, który

osiedlił się w Londynie. Nie odziedziczyła jednak po ojcu zamiłowania do zegarmistrzostwa, lecz
założyła nad Tamizą ekskluzywny lupanar, który prowadziła z wielkim powodzeniem w pierwszym
ć

wierćwieczu minionego stulecia, dzielnie wspomagana przez swoje siostry, Amy i Fanny. Do klientów

owego zamtuza należała cała ówczesna elita władzy, w tym trzech premierów rządu Ich Królewskich
Mości, lordowie Castlereagh i Palmerston oraz książę Wellington.

Okazało się, że wielokrotny zwycięzca na polu bitwy, m. in. pod Waterloo, sir Artur Wellesley książę

Wellington (1769 — 1852), ponosił zawstydzające klęski w kontaktach z damami. W Paryżu, do którego
wjechał  jako  triumfator  w  roku  1815,  został  odtrącony  przez  najpiękniejszą  kobietę  Francji,  Mme
Recamier, a jego niezgrabne umizgi wzbudziły drwiny w całej Europie. Z kolei u siebie w domu poniósł
kilka  zawstydzających  klęsk  w  kontaktach  ze  wspomnianą  kurtyzaną.  Pewnego  razu  na  przykład  nie
został  wpuszczony  przez  Harriettę,  mimo  padającego  deszczu,  gdyż  pani  owa  spędzała  akurat  słodkie
chwile w łożnicy z księciem Argyll. Wellington przemókł do suchej nitki, po czym klnąc na czym świat
stoi  musiał  wrócić  do  domu,  „do  zaniedbywanej  żony  i  swych  obowiązków  rodzinnych”.  Na  korzyść
Wellingtona  przemawia  jedynie  fakt,  że  gdy  później  Harrietta  zaczęła  szantażować  swych  klientów,
żą

dając od nich pieniędzy za niepublikowanie drastycznych szczegółów ars amandi, którą z nimi

uprawiała, tylko on nie dał się zastraszyć i przez całą szerokość listu od niej nabazgrał: „A publikuj sobie
i niech cię diabli wezmą!”.

Inna brytyjska sława, Henry Robert Stewart markiz Londonderry (1769 — 1822), znany jako lord

Castlereagh  —  sygnatariusz  z  ramienia  Wielkiej  Brytanii  Pokoju  Wiedeńskiego,  wieloletni  minister
spraw zagranicznych, przywódca Izby Gmin i faktyczny premier, uwielbiał prostytutki i zawsze wracając
wieczorem  z  parlamentu  zabierał  którąś  z  ulicy  do  swego  domu  przy  St.  James  Square.  To  właśnie
wykorzystali  jego  wrogowie,  zastawiając  na  niego  pułapkę.  Pewnego  wieczoru  podstawili  mu  chłopca
przebranego  za  dziewczynę  i  zanim  Castlereagh  się  spostrzegł,  było  już  za  późno  (homoseksualizm
karano wówczas w Anglii śmiercią). Zaszantażowany, mając na karku groźbę denuncjacji i oskarżenie o
pederastię, wielki mąż stanu wyjechał do rodzinnej posiadłości w hrabstwie Kent i podciął sobie gardło
nożem. Przy okazji ujawniono równie pikantne szczegóły z życia Davida Lloyda George'a, szefa gabinetu
brytyjskiego  w  okresie  I  wojny  światowej.  Już  po  swoim  ustąpieniu  z  wysokiego  urzędu  wydał  on
przyjęcie  w  londyńskim  hotelu  „Metropole”.  Pierwszy  z  przybyłych  gości,  sir  Oswald  Mosley,  rzucił
okiem na listę zaproszonych i ze zdziwieniem stwierdził, że oprócz polityków znajduje się na niej kilka
dam bardzo — najdelikatniej mówiąc — lekkich obyczajów. Powiedział wówczas gospodarzowi:

— Jeśli to się wyda, będzie draka, jakiej jeszcze nie było!
— Mój drogi — odrzekł na to Lloyd George — gdyby się wydało wszystko, co wyprawiałem w tym

hotelu przez ostatnie czterdzieści lat, nie wyobrażasz sobie, ile razy musiałbym wycofywać się z polityki.

Rzecz trudna do uwierzenia, ale sądząc z cynicznej uwagi innego sławnego polityka brytyjskiego,

Disraelego,  społeczeństwo  angielskie  XIX  wieku  było  bardziej...  liberalne  w  osądzaniu  erotycznych
wyczynów  swych  mężów  stanu  niż  obecnie.  Jeden  z  najwybitniejszych  premierów  brytyjskich,  Henry
John  Temple  wicehrabia  Palmerston  (1784  —  1865)  był  maniakalnym  wręcz  uwodzicielem  i
rozpustnikiem  (stąd  zwano  go  „lordem  Kupidynem”),  co  ani  trochę  nie  przeszkodziło  mu  w  karierze
politycznej.  W  przededniu  wyborów,  w  których  konkurentem  Palmerstona  był  właśnie  Disraeli,
zwolennicy  tego ostatniego  odkryli,  że  Palmerston  „sprowadził  na  złą  drogę”  żonę  jakiegoś  wiejskiego
proboszcza. Chcieli to wykorzystać jako argument w walce o głosy wyborców, lecz Disraeli wybił im to z
głów mówiąc:

— Siedźcie cicho, bo jeśli to wyjdzie na jaw, to Palmerston odniesie łatwe zwycięstwo w całym

kraju!

Po 11 wojnie światowej każdy polityk angielski przyłapany na romansie pozamałżeńskim (było sporo

takich przypadków) musiał natychmiast, jako skompromitowany i „niegodny”, ustąpić ze stanowiska.

Współczesna historiografia brytyjska nie darowała nawet jednemu z największych idoli Albionu,

triumfatorowi  spod  Trafalgaru,  admirałowi  Horacemu  Nelsonowi  (1758  —  1805).  Najpierw
udowodniono  (odkrywcami  byli  tu  Francuzi),  że  to  wcale  nie  on  zastąpił  tradycyjny  sztywny  szyk
liniowy  walczącej  floty  nowoczesnym  systemem  elastycznych  manewrów  na  placu  boju,  gdyż  o
kilkadziesiąt  lat  wcześniej  wynalazł  ten  rodzaj  walki  francuski  admirał  Suffren.  Potem  rozpoczęła  się
eskalacja złośliwości typu bardziej intymnego, związanych z miłością Nelsona do lady Hamilton. Jeden
przykład. W roku 1969, tuż przed licytacją listów Nelsona do kochanki, ukazał się w „Timesie” obszerny
artykuł utrzymany w dość drwiącym tonie, a w nim następujący akapit:

„Listy Nelsona do lady Hamilton (...) to mieszanina pogmatwanych uczuć i wyświechtanych

komunałów. Cieszymy się przynajmniej, że admirał lepiej panował nad okrętami, aniżeli dawał sobie
radę z formułowaniem swoich myśli i z interpunkcją”.

Nie ma już w Wielkiej Brytanii świętości historycznych, nawet wśród tych wojennych,

najkrwawszych,  o  czym  przekonał  nas  kilka  lat  temu  głośny  film  „Szarża  lekkiej  brygady”,  w  którym
oddział  uważany  do  tej  pory  w  Anglii  za  coś  w  rodzaju  naszych  szwoleżerów-somosierczyków  został
przedstawiony  jako  zidiociała,  kompromitująca  się  soldateska.  Największa  jednak  tego  typu  afera  w
ostatnich  latach  wybuchła  wokół  osoby  czczonego  przez  społeczeństwo  angielskie  zwycięzcy  spod  El-
Alamejn, marszałka Bernarda Lawa Montgomery'ego (1887 — 1976).

W roku 1976, bezpośrednio po śmierci bohatera II wojny światowej, ukazała się w Londynie jego

biografia,  pióra  znanego  komentatora  wojskowego,  Alana  Chalfonta.  Autor  przede  wszystkim
zakwestionował talent strategiczny marszałka i (całkowicie słusznie) obciążył go odpowiedzialnością za
klęskę  operacji  „Market  Garden”  (desant  spadochronowy  pod  Arnhem  w  roku  1944),  w  której  bez-
sensownie poniosło śmierć 17 tysięcy żołnierzy alianckich, w tym wielu naszych rodaków z 1 Polskiej
Samodzielnej  Brygady  Spadochronowej.  Chalfont  wykazał  także,  iż  Montgomery  był  arogantem,
zarozumialcem  i  dręczycielem,  że  znieważał  nagminnie  swoich  podkomendnych,  członków  rodziny  i
adiutantów. Jakby tego wszystkiego nie było dosyć, Chalfont dowiódł, iż marszałek utrzymywał stosunki
homoseksualne z jednym ze swoich adiutantów, kapitanem Johnem Postonem.

Książka Chalfonta, dobrze udokumentowana, wywołała w Anglii ogromne poruszenie i wznieciła

dyskusję,  w  której  przyjaciele  Montgomery'ego  starali  się  przywrócić  mu  dobre  imię.  Przykładowo,
Goronny  Ress  pisał  na  łamach  „New  Statesman”:  „Portret,  który  wyłania  się  z  tej  książki,  przedstawia
bardzo  nieprzyjemnego  człowieka,  awanturnika,  gbura,  ekshibicjonistę,  pozbawionego  humoru,  bez-
litosnego, samolubnego. W portrecie tym nie rozpoznaję zupełnie człowieka, pod którego dowództwem
miałem szczęście służyć i z czego jestem dumny”.

Niełatwo jest jednak przywrócić dobre imię człowiekowi, którego już ubabrali historycy. Angielskie

plucie do talerza z kryształowo czystą zupką historii ma, być może, swoją negatywną stronę w zbytnim
epatowaniu publiki intymnościami, ma jednak także pozytywną, gdyż walczy z lukrowaniem i
brązownictwem historiograficznym.

„KULISY” 6 maja 1979

Car i pustelnik

Najbardziej chyba tajemniczą, zagmatwaną i nie wyjaśnioną w pełni do dzisiaj aferą wśród tych,

których  bohaterami  stały  się  sobowtóry,  była  sprawa  śmierci  i  „drugiego  życia”  cara  Aleksandra  I.  Po
zgonie  tego  monarchy  jak Rosja  długa  i  szeroka mówiono:  „Nasz ukochany  car  żyje!...  Ktoś inny  leży
zamiast niego w trumnie!” Wziąwszy pod uwagę wszystkie okoliczności i przesłanki, które zaprezentuję
poniżej, trzeba przyznać,  że  nawet  najbardziej  nie  cierpiący  sensacyjek i brukowych  rewelacji  historyk
nie mógłby z całym przekonaniem zakwestionować wyżej cytowanej opinii, która najpierw była głośnym
vox  populi

, a następnie przetworzyła się w niesamowitą hipotezę naukową, wcale nieźle

udokumentowaną.

Najlapidarniej ujmując hipoteza ta brzmi następująco: Aleksander I nie umarł w Taganrogu 1 grudnia

1825 roku, jak to podają encyklopedie, lecz tajemniczo zniknął przy pomocy swego zaufanego otoczenia,
aby odpokutować za udział w bestialskim zamordowaniu swego ojca, cara Pawła I (1801), i żył dalej w
odległej pustelni syberyjskiej. W twierdzy petersburskiej pochowano uroczyście ciało innego człowieka.

Przeanalizujmy kolejno poszczególne fragmenty tej hipotezy, zaczynając od tajemniczych

okoliczności agonii i śmierci cara. Odtworzyć je można wyłącznie na podstawie orzeczeń lekarskich oraz
czterech  pamiętników  o  bezspornej  autentyczności,  pozostawionych  przez  cztery  osoby,  które  podczas
ostatnich dni Aleksandra nie opuszczały go w dzień i w nocy — na podstawie wspomnień małżonki cara,
Elżbiety  Aleksiejewny,  najbliższego  przyjaciela  i  adiutanta  cara,  księcia  Piotra  Wołkońskiego,
naczelnego lekarza dworu, doktora Wyllie, oraz nadwornego chirurga, doktora Tarasowa. Otóż pierwszą
zadziwiającą  rzeczą  jest  fakt,  iż  wszystkie  te  cztery  relacje  pamiętnikarskie  różnią  się  między  sobą  w
ogromnym stopniu.

Idźmy dalej. Do dnia 23 listopada 1825 roku Elżbieta opisywała wydarzenia w swoim bardzo

szczegółowym dzienniku. Tego dnia umierający car wezwał żonę do siebie i rozmawiał z nią sam na sam
od 10 rano do 16. Po tej rozmowie, której treści nikt nie zna, Elżbieta albo przestała pisać swój dziennik,
albo też jego fragmenty dotyczące ostatniego tygodnia zostały usunięte (wiadomo, iż później car Mikołaj
rozkazał spalić wiele dokumentów odnoszących się do ostatnich chwil życia jego brata). Tego samego
dnia, 23 listopada, Aleksander napisał do swojej matki list, który również zniknął bez śladu.

Kolejną zagadką jest to, że raporty lekarskie z ostatnich dni życia cara są w dziwny sposób sprzeczne

ze  sobą,  jest  to  wszakże  drobiazg  w  porównaniu  z  tym,  że  archimandryta  Taganrogu,  ojciec  Fiedotow,
udzielił choremu komunii w dniu 27 listopada, po czym przez ostatnie cztery dni nie pojawił się już ani
razu!  Słusznie  więc  dociekliwi  historycy  zadali  pytanie:  „Czy  było  możliwe,  aby  cesarz,  samodzierżca
Wszechrosji,  pomazaniec  boży,  głowa  i  najwyższy  opiekun  świętej  prawosławnej  cerkwi,  pozbawiony
został zupełnie asysty duchowieństwa w chwili agonii?”

W 32 godziny po śmierci cara, w dniu 2 grudnia, dziesięciu lekarzy otwarło i zbadało zwłoki. Na

protokole  autopsyjnym  widnieje  też  dziesięć  podpisów,  w  tym  podpis  doktora  Wyllie,  który  stwierdził
później,  że  nigdy  takiego  dokumentu  nie  podpisywał.  A  więc  sfałszowano  jego  podpis  albo  Wyllie
skłamał.  W  obu  przypadkach  nasuwa  się  pytanie:  dlaczego?  Sam  zaś  protokół  może  dzisiaj  tylko
rozśmieszyć  dobrego  lekarza  bądź  inteligentnego  historyka.  Między  innymi  jako  przyczynę  zgonu
podano tam malarię, a w opisie wnętrzności stwierdzono, iż śledziona była całkowicie normalna, podczas
gdy  wiadomo,  że  oznaką  malarii  jest  nadmierne  powiększenie  śledziony.  Takich  głupstw  we
wspomnianym opisie jest kilkanaście.

Wszystkie wyżej wymienione przyczyny, a także inne, na zrelacjonowanie których brakuje miejsca w

tym szkicu, pozwalają domniemywać, że agonią i śmierć cara były z góry ułożoną farsą, przy odgrywaniu
której  nie  ustrzeżono  się  jednak  błędów,  i  że  na  miejsce  zmarłego  rzekomo  Aleksandra  podstawiono
zwłoki kogoś innego. Pytanie: czy można to było zrobić, przecież musiałyby to być zwłoki kogoś bardzo
podobnego  do  cara.  Otóż  według  sensacyjnej  hipotezy,  którą  właśnie  prezentuję,  a  która  błąka  się  po
komnatach  historyków  od  XIX  wieku,  lekarz  szpitala  wojskowego,  doktor  Aleksandrowicz,  „uzyskał”

Jest to odcinek 5 cyklu Łysiaka pt. „Tajemnice sobowtórów", publikowanego na łamach „Razem" w roku 1978, w numerach

z 17 września („Bliźniacy i spółka"), 24 września („Operacje «Szachista» i «Gryf»"), 1 października („Dublerzy «boga
wojny»"), 8 października („Samozwańcy"), 15 października („Car i pustelnik") i 22 października („Kopia na zamówienie").

takie zwłoki w dniu 30 listopada, kiedy to zmarł chory od pewnego czasu żołnierz pułku
siemionowskiego, będący nieomal sobowtórem cara, i w ten sposób monarcha mógł następnego dnia
„umrzeć”.

Kolejne bardzo istotne pytanie: dlaczego Aleksandrowi tak zależało na dokonaniu swoistej

„reinkarnacji”? Jest faktem, że okrutna zbrodnia (zatłuczenie na śmierć przez spiskowców) popełniona na
ojcu, którą firmował będąc w cichej zmowie z mordercami i która zwolniła tron dla niego, wywołała w
nim  nie  kończące  się  wyrzuty  sumienia.  Krwawe  zmagania  z  Napoleonem  Bonaparte  zajęły  go  na
kilkanaście lat bez reszty, lecz kiedy wreszcie Korsykanin został obalony i skończyła się ta najważniejsza
gra  polityczna  ówczesnej  Europy,  ogarnęło  Aleksandra  znużenie,  niechęć  do  czynnej  działalności  na
arenie wewnętrznej i międzynarodowej, a powróciły zmory z roku 1801. Oddał rządy nad Rosją w ręce
sadysty  Arakczejewa,  sam  zaś  szukał  ukojenia  w  mistycyzmie  i  w  najdalszych,  nie  zamieszkanych
zakątkach swego imperium, jeżdżąc „nie wiadomo po co” do guberni archangielskiej, nad brzegi Morza
Białego, nad Zatokę Botnicką i ku północnym krańcom Finlandii. Jak potem pisano: „Surowe krajobrazy
tych prawie pustych krain działały uspokajająco na duszę cara i dawały mu tak pożądane zapomnienie.
Często spotykał tam jakiś klasztor zagubiony pośród lasów lub nad brzegiem jeziora. Prowadził wówczas
z  mnichami  długie  rozmowy,  zazdroszcząc  im  wewnętrznego  spokoju,  pogody  ducha,  wreszcie
nieustannego obcowania z Bogiem”.

Te marzenia pustelnicze i chęć ucieczki od świata potęgowały się w Aleksandrze z każdym rokiem w

tempie  trwożącym  otoczenie.  Odsunął  od  siebie  wszystkie  kochanki,  spraw  publicznych  nie  cierpiał,
popadał w wielogodzinne odrętwienia kończące się wielogodzinnymi modłami na klęczkach, tak iż — jak
skonstatował z przerażeniem doktor Tarasow — „nabawił się pęcherzy na kolanach”. Świadkowie tych
ostatnich  lat  cara,  którego  zaczęto  nazywać  „nie  obleczonym  mnichem”,  stwierdzają  zgodnie,  iż  w
psychice jego  spotęgowały  się  objawy  neurastenii,  że nie  zwracał  uwagi  na otoczenie,  poruszając  się  z
pochyloną głową, ociężale, rzucając od czasu do czasu na boki ponure, nieufne spojrzenia.

Nie mając jeszcze 45 lat car Aleksander postarzał się już fizycznie i psychicznie tak, jakby był

dwukrotnie  starszy,  i  w  najoczywistszy  sposób  dojrzał  do  „emigracji”  z  wielkiego  światowego  gwaru,
który  go  teraz  mierził.  Mógł  więc  zaaranżować  sobie  odejście  przy  pomocy  kilku  wiernych    ludzi  i
członków rodziny,  których przekonał o konieczności takiego kroku (np. rozmowa z żoną 23 listopada, po
której posłuszna caryca „zamilkła”, a w kilka miesięcy później zmarła na atak serca). Według opisywanej
hipotezy tymi wiernymi ludźmi byli: Wołkoński, Wyleli i  Tarasow. Ma to o tyle sens, że owa trójka była
sprzęgnięta z Aleksandrem na śmierć i życie przez makabrę mordu na carze Pawle. Gdy 23 marca 1801
roku  spiskowcy-wspólnicy  Aleksandra  katowali  jego  ojca,  Wołkoński  wykazał  się  w  tym  dziele
nadzwyczajną  gorliwością.  Za  to  właśnie  car  Aleksander  obsypał  go  łaskami  i  bogactwami,  mianował
generałem-adiutantem  i  członkiem  Rady  Państwa  i  uczynił  zeń  swego  najbliższego  druha.  Natomiast
Wyllie  i  Tarasow  wspomogli  rację  stanu,  która  wymagała,  aby  świat  uwierzył,  iż  Paweł  I  zmarł  na...
apopleksję.  Zeszyli  oni  rany  zatłuczonego  cara,  „naprawili”  uszkodzoną  twarz,  pokryli  szminką  sińce,
zlikwidowali  znaki  po  paznokciach  etc.  W  nagrodę  za  tę  operację  plastyczną  stali  się  pierwszymi
lekarzami imperium. Stanowczo, ci trzej ludzie nie mogli niczego odmówić carowi Aleksandrowi, z któ-
rym związało ich współuczestnictwo w dramacie z roku 1801.

I jeszcze jedno pytanie: jeśli na miejsce rzekomo zmarłego Aleksandra podstawiono zwłoki żołnierza,

to  czy  jest  możliwe,  by  nikt  tego  nie  zauważył?  Oczywiście,  że  było  to  niemożliwe,  tym  bardziej  iż
zwłoki te, zgodnie z obrządkiem prawosławnym, były przez kilka dni wystawione z odkrytym obliczem
w cerkwi w Taganrogu, gdzie odprawiano codziennie uroczyste panichidy. Istnieje na ten temat przynaj-
mniej  jedno  poważne  świadectwo,  pozostawione  przez  dwóch  lekarzy  francuskich,  uczniów  wielkiego
uczonego, Broussaisa. Jeden z nich dopiero co przybył z Teheranu do Taganrogu, drugi stale mieszkał w
tym  grodzie.  Obaj  znali  cara  osobiście  (kilkakrotnie  z  nim  rozmawiali)  i  podczas  jego  choroby
zaproponowali swoją pomoc, jednak odmówiono im. Gdy potem zobaczyli zwłoki Aleksandra w trumnie,
nie mogli zrozumieć głębokiej zmiany, jaka zaszła w jego fizjonomii, i głośno wyrazili swoje zdziwienie.

Z Taganrogu orszak żałobny ze zwłokami cara wyruszył do Petersburga. Pierwszym etapem była

Moskwa, w której wzburzony tłum, nakarmiony już wieściami o sfingowaniu śmierci Aleksandra, zażądał
pokazania mu ciała. W efekcie niezrozumiałej odmowy doszło do zamieszek i to tak poważnych, że
generał-gubernator Moskwy, książę Golicyn, musiał użyć wojska i artylerii, aby usunąć „buntowników” z
Kremla. Następnym etapem było Carskie Sioło, gdzie 13 marca 1826 zostało odprawione nabożeństwo

ałobne. Wówczas to nad otwartą trumną pojawiła się matka Aleksandra, caryca Maria Fiodorowna.

Ujrzawszy ciało krzyknęła:

— Ależ to on!... To naprawdę on!
Zadziwiające słowa w ustach matki stojącej nad trupem syna. Zwolennicy hipotezy o sfingowanej

mierci cara uznali to za dowód, że Maria Fiodorowna była wprowadzona w intrygę i w ten sposób

chciała rozproszyć wątpliwości ogarniające cały kraj. Jest faktem, że kilka dni wcześniej otrzymała ona
list od księżnej Wołkońskiej, o którym wiadomo tylko tyle, że kończył się prośbą o niewyjawianie jego
treści. Zastanawiającą rzeczą było również, że z rozkazu następcy Aleksandra, cara Mikołaja I,
nabożeństwo odbyło się o północy, w bardzo „intensywnym” półmroku.

25 marca 1826 roku, w tumanach śniegu, trumnę przeniesiono uroczyście do cerkwi świętych Piotra i

Pawła i złożono w sarkofagu opatrzonym nazwiskiem Aleksandra Pawłowicza. Między tym pogrzebem a
mszą  trumna  pozostawała  przez  8  dni  w  szpitalu  wojskowym  w  Cześmie.  Tam  podobno  car  Mikołaj
upewnił  się,  że w  trumnie  nie leżą  zwłoki jego  brata,  więc aby  nie  bezcześcić grobowca,  kazał usunąć
ciało żołnierza, a trumnę zamurowano pustą. Szeptano o tym w Rosji przez całe panowanie Mikołaja, nikt
jednak  nie  ośmielił  się  zażądać  ekshumacji.  Dopiero  w  40  lat  później,  w  roku  1865,  zdecydował  się
sprawdzić rzecz całą car Aleksander II. Według wszelkiego prawdopodobieństwa nie znał on tajemnicy
Taganrogu, gdyż w epoce śmierci Aleksandra I miał zaledwie 6 lat, jednakże dziwne pogłoski, które nie
wygasły  w  społeczeństwie  rosyjskim,  zaintrygowały  go  tak  mocno,  że  nakazał  otworzenie  grobu.
Dokonano  tego  nocą,  w  obecności  ministra  dworu,  hrabiego  Adlerberga.  Okazało  się,  że  trumna
umieszczona w sarkofagu jest pusta! Usunięto ją zatem z grobowca przed jego ponownym zamknięciem,
a wszyscy biorący udział w tych czynnościach, murarze i żołnierze, zostali należycie pouczeni przez popa
i przysięgli na Ewangelię oraz krucyfiks, że dochowają tajemnicy. Zdaje się jednak, że przysięganie nie
uchodziło  za wystarczającą  gwarancję,  bo  na  wszelki  wypadek  tym samym  ludziom  zagrożono  zmianą
adresu z petersburskiego na syberyjski.

Car Aleksander III, wiedziony podobną ciekawością jak jego ojciec, również nakazał otwarcie

sarkofagu. Chciano przeprowadzić dokładne badania, którym miał przewodniczyć senator Anatol
Fiedorowicz Koni, jednakże nie było czego badać, gdyż sarkofag okazał się pusty. Wszystko to w sposób
dość poważny potwierdzało hipotezę o sfingowaniu śmierci cara Aleksandra Pawłowicza w Taganrogu.

Jeśli ta śmierć była komedią, a pragnący uciec od świata car przeżył, to jakie były jego dalsze losy?

Znana jest również odpowiedź na to pytanie, aczkolwiek nie wiadomo, czy jest to odpowiedź
prawidłowa.

Jesienią 1836 roku, w Krasnoufimsku (gubernia permska), pojawił się tajemniczy jeździec i poprosił

miejscowego  kowala  o  podkucie  konia.  Był  bardzo  małomówny,  na  zadawane  mu  pytania  odpowiadał
niechętnie, monosylabami, a to wystarczyło, by zainteresowała się nim policja. Miał około 60 lat i około
185  centymetrów  wzrostu.  Wpakowany  do  celi  wyjaśnił  tylko,  że  jest  „przelotnym  ptakiem,  włóczęgą,
wagabundą”. Być może, przetrzymano by  go dłużej, gdyby nie to, że — jak wspominała niejaka Tekla
Korobejnikow — do miasteczka przybył wielki książę Michał Pawłowicz, sklął straszliwie i porozstawiał
po kątach władze więzienne i policyjne, a z owym człowiekiem rozmawiał niezwykle uprzejmie.

Ów zagadkowy osobnik, który twierdził, że nazywa się Fiodor Kuźmicz, sam poprosił, by odwieziono

go na Syberię. Skierowano go więc wraz z ekipą skazańców do Bogojawleńska (gubernia tomska), gdzie
zamieszkał w gorzelni państwowej w dniu 27 marca 1837 roku. Po 5 latach ruszył w podróż i od tej pory
wędrował  po  całej  Rosji,  po  stepach  i  lasach,  wsiach  i  miasteczkach,  cerkwiach  i  stanicach  kozackich,
zatrzymując  się  tu  i  tam,  czasami  na  kilka  dni,  innym  razem  na  kilka  lat.  Uporczywie  poszukiwał  sa-
motności,  toteż  najlepiej  czuł  się  w  tajdze,  gdzie  nad  Obem  i  Jenisejem  wyszukiwał  sobie  opuszczone
chatki  myśliwych.  Zwano  go  po  prostu  „Starcem”  i  bardzo  szanowano  za  ogromną  mądrość  i
wszechstronną  wiedzę  (tak  chłopom,  jak  i  popom  udzielał  zadziwiająco  fachowych  porad).  Wszelkie
próby  zatrzymania  go  gdzieś  na  stałe  kończyły  się  niepowodzeniem,  gdyż  „Starzec”  nie  mógł  żyć  bez
włóczęgi i stronił od życia w zbiorowisku.

Tramp jak tramp, Rosja znała takich wielu, ten jednak był nader niezwyczajny. Gdy w roku 1843

najął się do pracy przez kilka miesięcy przy szukaniu złota nad Jenisejem, szef kopalni, mający stałe
kontakty z dworem carskim, odnosił się do starego robotnika z niebywałym szacunkiem, wprost płaszczył
się przed nim! Kiedy włóczęga zamieszkał we wsi Krasnoreczeńsk, odwiedził go sam patriarcha Irkucka,
Atanazjusz, i na oczach zaszokowanych tym wieśniaków uklęknął przed „Starcem”, a następnie

pocałował go w rękę! Nigdy przedtem nie widziano, by tak wysoki dostojnik Kościoła prawosławnego
korzył  się  przed  wagabundą.  „Starcowi”  od  czasu  do  czasu  przysyłano  skądś,  z  „wielkiego  świata”,
ubrania  i  pieniądze,  odwiedzali  go  też  dygnitarze  (m.  in.  hrabia  Tołstoj  i  hrabia  Kleinmichel  z  naj-
bliższego  otoczenia  cara  Mikołaja  I)  oraz  oficerowie,  którzy  przy  pożegnaniu  całowali  go  w  rękę.
„Starzec” woził ze sobą i zawieszał na ścianach swych pustelni kilka obrazków, które — jak mówił —
nabył od... księcia Wołkońskiego.

Pewnego dnia, gdy Kuźmicz wychodził z domu członka rady parafialnej kościoła w Krasnoreczeńsku,

ujrzał go stary żołnierz Oleniew i zasalutował, krzycząc:

— Przecież to nasz car najukochańszy!... To cesarz nasz, Aleksander Pawłowicz!
„Starzec” spąsowiał, podszedł do żołnierza i mruknął:
— Dlaczego mi salutujesz? Jestem tylko włóczęgą... Gdyby to zobaczono, ciśnięto by cię do

więzienia, a mnie wypędzono by stąd. Nie mów nikomu więcej, że jestem carem!

Również innemu żołnierzowi, który padł przed nim na kolana (świadectwo popa Biełousowa),

Kuźmicz surowo nakazał milczenie. Rozpoznawało w nim jednak cara i klękało przed nim coraz więcej
osób, m. in. żona urzędnika dworskiego, pani Berdajew, oraz eks-palacz piecowy dworu carskiego. Raz
tylko widziano, jak „Starzec” się rozgniewał. Zdenerwowany wybrykami kilku robotników, wrzasnął na
nich:

— Uspokójcie się w tej chwili! Wystarczy, że napiszę jedno słowo do Petersburga, a przestaniecie

istnieć!

Bardzo ważna w tej historii jest sprawa chłopskiej sieroty, Aleksandry Nikiforowny, którą

więtobliwy pustelnik zaadoptował. Gdy dorosła, wysłał ją w podróż po kraju z ustnymi poleceniami,

które natychmiast otwarły jej drzwi do kilku domów arystokratycznych. U hrabiów Osten-Sacken zetknął
się z nią car Mikołaj I i usłyszawszy, że jest ona podopieczną „Starca” Fiodora Kuźmicza, wręczył jej
„list żelazny” dający wolny wstęp do pałacu cesarskiego w Petersburgu. Po powrocie do domu
dziewczyna powiedziała do przybranego ojca:

—  Ojczulku, jakże ty przypominasz cara Aleksandra Pawłowicza...
—  Kto ci to powiedział? — spytał „Starzec”.
—  Nikt, ale u hrabiów Osten-Sacken widziałam portret cara Aleksandra.
Z relacji Olgi Wasiliewny Bałakin wiemy, że kupiec Symeon Chromow widział w chacie „Starca”...

akt  ślubu  cara  Aleksandra  i  carycy  Elżbiety  Aleksiejewny!  Pozostało  też  kilka  relacji  ludzi,  którzy
doskonale znali pismo Aleksandra I. Twierdzili oni, że nie sposób go było odróżnić od charakteru pisma
Fiodora  Kuźmicza.  Z  biegiem  lat  wizyty  składali  mu  coraz  dostojniejsi  goście,  w  tym  patriarchowie
Tomska  i  Kamczatki,  a  także  podobno  synowie  cara  Aleksandra  II,  wielcy  książęta  Mikołaj
Aleksandrowicz i Aleksy Aleksandrowicz.

„Starzec” zmarł 1 lutego 1864 roku w okolicach Tomska. Postawiono mu małe mauzoleum (!) i długo

jeszcze mówiono, że był carem Aleksandrem I, który pustelniczym, świętobliwym życiem pragnął
zmazać grzech ojcobójstwa.

Czy rzeczywiście pustelnik Kuźmicz był carem? Nie do wszystkich wyżej przytoczonych relacji

można mieć pełne zaufanie (historia zna wielu samozwańców, którzy pojawiali się po śmierci królów i
pokazywali  bardzo  sugestywne  „dowody”,  a  historiografia  kocha  dorabiać  takim  fałszerzom  pełne
szczegółów „dowody osobiste”, które prowadzą na manowce). Faktem pozostaje wszakże, iż część tych
relacji  jest  niepodważalna.  Najlepszy  znawca  przedmiotu,  historyk  rosyjski,  książę  Włodzimierz
Bariatyński,  który  przebadał  mnóstwo  odnoszących  się  do  sprawy  dokumentów,  napisał:  „Jestem
najgłębiej przekonany, że Aleksander I umarł w roku 1864 w osobie Fiodora Kuźmicza”. Również inny
historyk,  wielki  książę  Mikołaj  Michajłowicz,  który  jako  jedyny  otrzymał  od  Mikołaja  II  pozwolenie
zbadania  tajnego  archiwum  rodziny  carskiej,  uznał  identyczność  cara  i  pustelnika,  później  jednak  bez
ż

adnych kontrdowodów odwołał swoje twierdzenia — mówiono, że uczynił to pod naciskiem „z góry”.

Już w naszym stuleciu biograf Aleksandra I, ambasador francuski w Rosji, Maurycy Paleologue,

stwierdził:  „W  obecnym  stanie  badań  skłonić  się  raczej  można  do  przekonania,  że  sprawa  Fiodora
Kuźmicza  nie  ma  nic  wspólnego  z  dramatem,  który  miał  miejsce  w  Taganrogu”.  Jeśli  odpowiada  to
prawdzie,  to  znaczy,  że  „Starzec”  był  tylko  sobowtórem  Aleksandra  związanym  mocnymi  więzami  z
rodziną cara (moja własna hipoteza brzmi tak, że był to antyzamachowy, urzędowy sobowtór Aleksandra
I,  dublujący  monarchę  w  różnych  miejscach  i  dlatego  mocno  dlań  zasłużony,  będący  swoistym

Prima aprilis

Poświęcony tradycji primaaprilisowej poniższy szkic nie jest pierwszokwietniowym kawałem. Został

on oparty na źródłach historycznych, głównie francuskich (w końcu to Francuzi wynaleźli klasyczny, we
współczesnych kategoriach pojmowany, prima aprilis i najdoskonalej kultywowali go w ciągu wieków).
Ani jedno zawarte w nim zdanie nie zasługuje na miano blagi. Kiedy już to sobie wyjaśniliśmy, możemy
przejść do meritum.

Tradycję pierwszokwietniowego zwodzenia bliźnich wywodzą historycy z bardzo zamierzchłych

czasów i w różny sposób. Jedni wskazują na pogańskie (np. celtyckie) żarty uprawiane podczas święta
wiosny bądź na wesołe uroczystości w starożytnym Rzymie. Inni na wielkanocne widowiska pasyjne w
ś

redniowieczu, podczas których przedstawiano posyłanie Chrystusa „od Annasza do Kajfasza”. Wszyscy

jednak są zgodni co do tego, że tradycja ta przyjęła się na dobre w Europie od roku 1564, kiedy to król
Francji  Karol  IX  przełożył  dzień  Nowego  Roku  z  1  kwietnia  na 1  stycznia.  Od  tej pory  przyjął się  we
Francji  zwyczaj  ofiarowywania  w  dniu  1  kwietnia  zastępujących  dawne  podarunki  noworoczne
bezwartościowych  przedmiotów  o  żartobliwym charakterze.  Były to  najczęściej  wprowadzające w  błąd
atrapy, zwane „rybami kwietniowymi” (do dzisiaj przetrwał zwyczaj sprzedawania w dniu 1 kwietnia ryb
z czekolady). Zabawa ta szybko przekroczyła granice Francji (do Polski trafiła jeszcze w XVI wieku) i
wszędzie uzyskała swoje własne nazwy (np. w Anglii zwą prima aprilis „dniem wszystkich błaznów”).

Przejdźmy teraz do historycznych kawałów i mistyfikacji primaaprilisowych. Niektóre były stałe, jak

na przykład „prima aprilis koszarowy”. W minionych stuleciach w różnych garnizonach europejskich 1
kwietnia oficer zwracał się do jakiegoś „zielonego” szeregowca z rozkazem:

— Skocz do sztabu po klucz od pola manewrowego. Migiem!
Chłopak biegł do sztabu, prosił o „klucz od pola manewrowego” i nieodmiennie wprawiał tym korpus

oficerski w uciechę. Innym prima aprilisem „koszarowym” był rozkaz przyniesienia „parasola dla
plutonu”...

Oczywiście sztuką było wymyślenie kawału oryginalnego. Taki właśnie zrobiono sławnemu

etymologowi, Karolowi Weissowi. Pewnego 1 kwietnia otrzymał on od studenta list, w którym ów
zawiadamiał uczonego o odnalezieniu na starej kamiennej studni tajemniczego napisu:

RES
ER
VO
IR

Piszący z prowincji chłopak dodał, że miejscowi erudyci łamią sobie nad tym napisem głowy i nie są

w stanie go rozszyfrować. Weiss zabrał się z zapałem do pracy i po pewnym czasie, ku swemu wielkiemu
zadowoleniu, znalazł rozwiązanie. Uszczęśliwiony odpisał studentowi: „Napis pochodzi najprawdo-
podobniej z czasów rzymskich, a litery są skrótami następującego łacińskiego zdania: Respublica erigere
voluit ad irrigandum,

to znaczy: Republika postanowiła wznieść dla nawodnienia”.

W kilka dni później profesor otrzymał od studenta następny list: „Szanowny Panie! Pomocnik

urzędnika z naszej gminy twierdzi, że Pan błędnie odczytał napis na studni i że oznacza on po prostu
z b i o r n i k ” (reservoir to po francusku rezerwuar, zbiornik).

Najsławniejszy brytyjski kawał primaaprilisowy był dziełem panów dziennikarzy. 1 kwietnia 1846

roku gazeta „Evening Star” zaanonsowała mającą się odbyć następnego dnia wielką wystawę w Islington.
Na otwarcie wystawy ściągnęło mnóstwo ludzi po to tylko, by stwierdzić, że jedynymi eksponatami są
oni sami.

Innym sławnym kawałem primaaprilisowym był tzw. „bluff z Metzu”. 31 marca 1873 roku generał-

komendant  garnizonu  niemieckiego  w  Metzu  otrzymał  notę  ze  sztabu  głównego  w  Berlinie.  Treść
rozkazu brzmiała: „Jego Wysokość Szach Persji będzie przejeżdżał przez dworzec w Metzu o czwartej
nad  ranem.  Garnizon  ma  znajdować  się  na  peronie  i  salutować”.  Generał  natychmiast  postawił  cały
garnizon  w  stan  ostrego  pogotowia.  Przez  kilkanaście  godzin  czyszczono  umundurowanie  i  broń,
dworzec udekorowano sztandarami i lampionami. O trzeciej w nocy wojsko stało w równych szeregach

na peronie, czekając na przejazd cesarza Iranu. Czekano do piątej, kiedy okazało się, iż żaden pociąg
specjalny z szachem nie przejedzie, bo cała rzecz jest kawałem. Zmęczonym oficerom wcale nie było do
ś

miechu — wpadli w furię i doszło do awantur.

Awanturę o szerszym zasięgu wywołała wiadomość, którą pewien dowcipniś zamieścił w gazetach

europejskich  1  kwietnia.  Zawiadamiał  on  mianowicie,  że  odkrył  w  Nowej  Zelandii  kapustę  wielkości
drzewa  i  że  „za  skromną  opłatą”  będzie  wysyłał  nasiona  tego  fenomenu.  Wpłynęło  na  jego  adres
mnóstwo  pieniędzy  od  naiwnych,  którym  „odkrywca”  wysyłał  w  zamian  nasiona...  dyni.  Postawiony
przed sądem oświadczył, że żadne prawo nie zabrania robić kawałów w dniu 1 kwietnia.

Tradycja primaaprilisowa kultywowana jest w wielu krajach, wszelako najgłośniejsze dowcipy

pochodzą z Francji, będącej — jako się rzekło — kolebką tej tradycji. Do dzisiaj Francuzi jak nikt inny
wyżywają się w pierwszokwietniowym kawalarstwie.

Do historii i legendy przeszedł kawał radcy stanu i członka Akademii Francuskiej, pana Bautru, który

umówił na 1 kwietnia swą żonę z połowicą króla Ludwika XIII, Anną Austriaczką, na prośbę tej ostatniej.
Kiedy królowa wyraziła chęć poznania pani Bautru, radca stanu oświadczył:

— Będzie to dla nas zaszczyt, Wasza Królewska Mość. Przyprowadzę moją żonę 1 kwietnia. Tylko

e ona ma nieco przytępiony słuch...

—  Ach, to drobiazg — odparła łaskawie królowa — będę mówiła do niej bardzo głośno.
Po powrocie do domu Bautru oznajmił żonie, iż zostanie wprowadzona na dwór, i dodał:
—  Tylko pamiętaj, kochanie, że królowa jest przygłucha. Trzeba jej krzyczeć do uszu.
Obie  panie  rozmawiały  ze  sobą  tak,  że  o  mało  nie  popękały  mury  pałacu,  a  siedzący  w  sąsiedniej

komnacie król, którego Bautru nie omieszkał powiadomić o całej sprawie, pokładał się ze śmiechu.

Równie ciekawy dowcip primaaprilisowy miał miejsce za czasów Ludwika XIV. 31 marca późnym

wieczorem syn króla, hrabia Tuluzy, wśliznął się wraz z kilkoma przyjaciółmi i kilkoma krawcami do
sypialni markiza de Gramom. Markiz znany był z twardego snu, toteż krawcy z całym spokojem mogli
zająć się jego odzieżą. W ciągu kilku godzin zmniejszyli mu wszystko: spodnie, koszulę etc. Rankiem 1
kwietnia markiz wstał i próbował się ubrać, jednak rozpaczliwe wysiłki na nic się nie zdały. W tym
momencie wszedł do komnaty jeden z jego przyjaciół, uczestnik „spisku”.

— Mój drogi — rzekł markiz, rozkładając ręce — nie wiem, co się stało! Nie mogę się zmieścić w

moje ubranie, które nosiłem jeszcze wczoraj. Czyżbym aż tak utył w ciągu jednej nocy?

— Niemożliwe! — odrzekł przyjaciel — to z pewnością hydropizja! Musimy natychmiast wezwać

lekarza.

Medyk pojawił się rychło (był to przebrany hrabia Tuluzy), zbadał „chorego”, zrobił zafrasowaną

minę, poprosił o papier i wypisał po łacinie receptę następującej treści: „Weź nożyce i spruj swoje łachy!”

W XIX wieku głośny stał się żart primaaprilisowy sławnego karykaturzysty, Henryka Monniera, z

tym że dowcip ten okazał się obosieczny i uderzył w samego autora. 1 kwietnia Monnier wszedł do
ekskluzywnej restauracji, zamówił posiłek i po chwili zawezwał szefa lokalu. Wskazał mu mężczyznę
siedzącego o kilka stolików dalej i spytał:

—  Czy pan zna tego typa przy tamtym stole?
—  Niestety, nie znam, proszę pana — odparł patron. — To chyba jakiś bon vivant.
—  Ach, więc to tak! — warknął Monnier. — No więc ja panu mówię, że ten pański bon vivant to jest

paryski kat!

Przerażony patron pobiegł do stolika wskazanego mężczyzny.
— Drogi panie, jest mi niezmiernie przykro, ale proszę więcej nas nie odwiedzać. Został pan

rozpoznany przez klientów, którzy nie życzą sobie...

—  A za kogo mnie biorą, u licha?! — spytał zdziwiony mężczyzna.
—  Za tego. kim pan jesteś, za kata.
—  Co?!... A kto to panu powiedział?
—  Ten pan, który siedzi w rogu.
Nieznajomy, który oczywiście nie był katem, wstał i krzyknął wskazując Monniera:
—  W porządku, przyznaję, jestem paryskim katem i nie wstydzę się tego. Ale raczcie spytać, skąd

ten człowiek o tym wie!... Powiem wam. To zbrodniarz, gwałciciel małych dziewczynek, którego przed
kilku laty oznakowałem gorącym żelazem, kiedy wysyłano go na galery!

Monnierowi, któremu groził natychmiastowy lincz, nie pozostało nic innego, jak czmychnąć z

restauracji i więcej do niej nie wracać.

Podobną ucieczką zakończył się XIX-wieczny francuski prima aprilis nr 2. Jego autorem był

popularny humorysta, tekściarz kabaretu „Czarny Kot”, Alfons Allais. Pewnego 1 kwietnia zjawił się on
na farmie wieśniaczej w Normandii i oznajmił, że chce kupić ziemię należącą do farmera, przy czym cena
nie gra dla niego roli. Wieśniak zgodził się chętnie, lecz posiadał mało ziemi, więc Allais poprosił go, by
porozmawiał z sąsiadami. Kiedy mieszkańcy wioski dowiedzieli się, że przybył z Paryża frajer, który
płaci każdą cenę za ziemię, zbiegli się tłumnie i zaoferowali swoje działki i łąki. Allais przyjmował bez
zmrużenia oka każdą ofertę i w końcu wyszło na to, że kupuje całą okolicę za cenę ziemi całej Francji.
Przed wypłaceniem pieniędzy kazał wieśniakom spisać umowę i dokonać precyzyjnego pomiaru terenu.
Rozgorączkowany tłumek zerwał się z miejsc, by przystąpić do roboty. W drzwiach jeden z wieśniaków
zatrzymał się i nieśmiało spytał Allaisa, na co mu tyle ziemi.

—  Będę siał i zbierał.
—  A co?
—  Fajki.
Wieśniacy wytrzeszczyli oczy.
—  Fajki   —   kontynuował   z   kamiennym   obliczem Allais. — Robienie fajek jest pracochłonne, a

u mnie będą same rosły i wystarczy tylko ścinać. Poza tym tytoń w fajce ziemnej smakuje lepiej...

W tym momencie musiał się zerwać i wiać przez okno, gdyż czas już był po temu najwyższy,

zważywszy małe poczucie humoru u normandzkich chłopów.

Francuskim symbolem ofiary primaaprilisowych kawałów jest XVIII-wieczny dramaturg Antoni

Poinsinet. Używano sobie na nim bezlitośnie. Któregoś 1 kwietnia otrzymał nominację na członka
honorowego Akademii Nauk w Petersburgu. Przyjaciele, którzy byli autorami tej „nominacji”, serdecznie
mu gratulowali i zauważyli, że mowę powitalną w Petersburgu powinien wygłosić po rosyjsku, gdyż tak
wypada.

— Ale ja nie znam rosyjskiego! — krzyknął zrozpaczony Poinsinet.
— To głupstwo. Znamy świetnego nauczyciela, zdąży cię przygotować przed wyjazdem. Warto, byś

podjął ten wysiłek. Posługując się rosyjskim, zjednasz sobie względy carycy.

Przez sześć miesięcy nieszczęsny dramaturg obkuwał się przy pomocy nauczyciela dostarczonego

przez kolegów, aż wreszcie ktoś nie wtajemniczony w intrygę wyjaśnił mu, że „rosyjski”, którym się
posługuje, jest jednym z dialektów bretońskich!

Innym razem Poinsinet odziedziczył mały spadek i spytał przyjaciela, na co przeznaczyć

niespodziewane pieniądze.

— Dam ci dobrą radę — odpowiedział przyjaciel. — Pierwszego kwietnia zwalnia się na dworze

stanowisko królewskiego ekranu. To wspaniała okazja, kup tę funkcję.

— Ekranu? A co to jest?
— Nie wiesz? Król co wieczór grzeje się przy kominku, a między nim a ogniem siedzi urzędnik

zwany ekranem. Chodzi o to, by płomienie nie przegrzewały królewskich kolan. To łatwe zajęcie, tylko
trzeba być przyzwyczajonym do gorąca. Spróbuj poćwiczyć, a szybko nabierzesz wprawy.

Od tej pory Poinsinet przypiekał się co dzień i kiedy uznał, że jest już odporny na ogień, udał się na

dwór, by kupić stanowisko. Wyśmiano go, nie pierwszy i nie ostatni raz w życiu.

Najciekawszy francuski prima aprilis XX wieku był dziełem telewizji i został odegrany w latach

sześćdziesiątych,  w  cyklicznym  programie  „Trybuna  Historii”.  1  kwietnia  dwaj  znani  historycy-
popularyzatorzy,  znawcy  okresu  napoleońskiego,  Andre  Castelot  i  Alain  Decaux,  zaprezentowali
telewidzom  „sylwetkę  bohaterskiego  generała  Giboyer-Lacaussade'a,  który  służąc  Bonapartemu
przeszedł  wszystkie  szczeble  kariery  od  szeregowca,  przemierzył  wraz  z  Wielką  Armią  całą  Europę  i
zmarł  w  chwale”.  Zrobiona  w  mistrzowski  sposób  audycja  zjednała  generałowi  olbrzymią  sympatię
telewidzów,  posypały  się  propozycje  wystawienia  bohaterowi  pomnika,  nazwania  jednej  z  ulic  Paryża
jego nazwiskiem etc. Castelot i Decaux poszli za ciosem i przedstawili w studio „cudem odnalezionego”
potomka generała, który z kolei oświadczył, że dopiero co odnalazł pamiętniki pradziadka. Pokazał jedną,
zapisaną kulfonami kartkę rękopisu i zaczął się użalać:

— Niestety, jest mi ogromnie trudno odcyfrować pismo generała, albowiem miał on zeza i dlatego te

litery tańczą jakiś zwariowany taniec...

„Potomek” mówił to tak komicznym głosem, że w pewnym momencie Castelot nie wytrzymał i

Varia krytyczne

Krytykując w swoich artykułach i felietonach różne negatywne zjawiska społeczne, patologie naszej

codzienności i ludzi odpowiedzialnych za zło, Łysiak nie patyczkował się. Kiedyś stwierdzono: „pisze skalpelem”.
Narażał się w ten sposób na ataki różnych elit rozpanoszonych w latach siedemdziesiątych, w okresie, w którym
zbyt  wiele  było  wypaczeń,  nieprawidłowości  i  niedociągnięć.  Prawdziwa,  służąca  ogólnospołecznym  celom,
krytyka  napotykała  wówczas  liczne  opory  i  niewybredne  „kontrataki”,  ze  straszeniem  odpowiedzialnością  karną
włącznie,  czego  dowodem  (jednym  z  wielu)  reakcja  na  bardzo  krytyczny  artykuł  Łysiaka  o    władzach  Bielska-
Białej, opublikowany w „Życiu Warszawy” z 18 — 19 VIII 1974, pt. „Dynamitardzi”. Z samej „góry” układów
miejskich  Bielska-Białej  rozesłano  wówczas  po  całym  kraju  (do  KC  PZPR,  Wydziału  Kultury  przy  Urzędzie
Wojewódzkim  Katowice  i    do  redakcji  najpoważniejszych  tygodników)  protest  przeciw  „nieuzasadnionym
napaściom W. Łysiaka” oraz coś w rodzaju listu otwartego do autora; fragment listu cytujemy:

„Nazwanie wybitnego działacza i wielkiego społecznika, Prezydenta Miasta, mgr. Antoniego Kobielę,

«Antonim  Burzycielem»,  przypomina  brukowe  ataki  sanacyjnej  prasy  na  lewicowych  działaczy  i  uderza
bezzasadnie  nie  tylko  w  niego,  lecz  również  w  kierownictwo  instancji  partyjnej  Bielska-Białej  (...)  Pan  Łysiak
pragnie także jednoznacznie i w «wychowawczy» sposób wykazać «dno» naszej socjalistycznej administracji (...)
Jeżeli dodamy, że już w szkole podstawowej uczy się dzieci o systemie działania terenowych organów władzy i
administracji,  to  polityczna  i  społeczna  szkodliwość  artykułów  W.  Łysiaka  jest  ewidentna  (...)  Panu  Łysiakowi
warto  przypomnieć,  że  istnieją  art.  art.  178  i  237  kodeksu  karnego,  dla  ostrzeżenia,  iż  może  go  spotkać  ocena
Waldemara-Rozrabiacza  (...)  Żyjemy  przecież  w  państwie  socjalistycznym,  praworządnym,  gdzie  tego  rodzaju
sztucznie i histerycznie rozdmuchiwane «afery» nie mogą i nie powinny mieć miejsca. Zwłaszcza wówczas, gdy
zmierzają do podważania autorytetu i dobrego imienia władz politycznych i administracyjnych, a ich przewodnim
motywem jest znieważanie wybitnych i ofiarnych przedstawicieli władzy”.

W kilka lat później ci „wybitni i ofiarni”, w tym prezydent A. Kobiela, zostali karnie zdjęci ze stanowisk, a

nowe partyjne kierownictwo kraju, które podjęło wysiłek reformy i oczyszczenia rodzimej „stajni Augiasza”,
zaczęło stawiać tego typu ludzi przed sądami.

Inspirowano też przeciwko Łysiakowi tzw. „listy zbiorowe”, nawet od dzieci (!). Przykładem list do

„Literatury” i do „Stolicy” od licealistek z Płocka (29 I 1978): „My, uczennice, ubolewamy nad złośliwymi
napaściami p. Łysiaka na wszystko. Kiedy zobaczymy jego nazwisko, nie tkniemy gazety. Nie chcemy takich
wzorów jak p. Łysiak”.

Z krytycznych wypowiedzi Waldemara Łysiaka na różne tematy wybraliśmy jeden artykuł z „Kultury” i kilka

felietonów ze „Stolicy”, ze stałej rubryki felietonowej, zwanej przez samego autora „poletkiem z bykiem”. W
dwóch przypadkach („Korupcja” i „Pomyślunek”) jest to dokonany przez nas „kolaż” najciekawszych fragmentów
felietonów ukazujących się w dłuższych cyklach monotematycznych, opatrzonych tym samym nadtytułem.

Wybrane felietony ze „Stolicy” pochodzą w sporej części z początku lat osiemdziesiątych, gdy fala krytyki

prasowej  nasiliła  się  i  gdy  wielu  układnych  przedtem  publicystów  zmieniło  kurs  i  zamieniło  się  naraz  w
„bezkompromisowych” krytyków. Łysiak był jednym z tych nielicznych, o których można powiedzieć, że się po
prostu nie zmienili, dalej robił to samo. Powiedziane to zostało otwarcie przez Bogdana Maciejewskiego na łamach
„Sztandaru  Młodych”  (21—22  III  1981):  „W  «Stolicy»  kolega  Łysiak  dźga  okrutnie.  Krytyka  dzisiaj  nic  albo
niewiele kosztuje, ale Napoleon (pseudo «Waldemar») zawsze był ostry i eksplodował przy każdej okazji również
w minionej epoce, więc to jest naturalne, że i teraz  wali  jak z armaty (...) Aż się lękam, że Łysiaka w końcu ta
bokserka wykończy, a on musi napisać jeszcze parę książek...”.

Sportowe piętno

W początkach sierpnia roku 1975 „Trybuna Ludu” zamieściła w kolumnie „Problemów krajowych”

artykuł Włodzimierza Gołębiewskiego, poświęcony wychowywaniu młodych sportowców, przy czym nie
chodziło o wychowywanie rekordzistów i medalistów, lecz przyzwoitych, uczciwych ludzi. Ta cenna
publikacja została słusznie uznana za swego rodzaju sformułowanie programu, który winien obowiązy-
wać, toteż wiele pism i gazet przedrukowało ją w całości. Przypomnijmy sobie esencję wywodów autora:

„Każdy młody człowiek, który do sportu przychodzi, wychowywany już przez rodzinę i szkołę, jest

młodym, mało jednak życiowo doświadczonym człowiekiem, którego razem z rodziną i ze szkołą trzeba
współwychowywać  (...)  Wychowywać  powinni  wszyscy.  W  szacunku  dla  tych  istotnych  cech  ruchu
sportowego,  jakimi  są  koleżeństwo,  lojalność,  pracowitość,  poszanowanie  przepisów,  stała  praca  nad
sobą,  zdrowa  ambicja,  zaangażowanie,  godne  reprezentowanie  swego  kraju.  I  wszyscy  powinni  dawać
dobry przykład. Bo wszyscy są odpowiedzialni za młode charaktery, które przyszły pod ich opiekę (...)
Wystarczy  drobna  z  pozoru  sprawa,  drobna  nieregularność,  by  w  psychice  młodego  sportowca
pozostawiła ślad. Większy lub mniejszy, ale zawsze niepożądany”.

Nawiązując do tego cytatu można dzisiaj spytać: jaki to ślad, jakie haniebne piętno odcisnęło się na

charakterach  młodych  sportowców,  o  których  opinia  publiczna  dopiero  co  dowiedziała  się,  że  zamiast
godnie  reprezentować  swój  kraj  za  granicą,  kradną  i  rozrabiają  podczas  zagranicznych  wojaży  niczym
„zawodowi” chuligani? Członkowie naszej reprezentacji juniorów na XXXII Turniej UEFA w Wiedniu
„zachowywali  się  skandalicznie  na  boisku  i  poza  boiskiem”,  lekceważąc  wszystko  i  wszystkich,  z
normami  obyczajowymi,  lekarzem  i  trenerem  ekipy  włącznie.  Ów  trener,  Henryk  Apostel,  powiedział
później w wywiadzie dla prasy:

„Jestem zaszokowany postawą moich podopiecznych”. O wiele większym powodem do szoku był

fakt, że chłopcy z piłkarskiej ekipy juniorów, która bawiła na zawodach w Islandii, okradli tamtejszy
sklep. A już szok największy spowodowała wiadomość, że we francuskim mieście La Ferte kilku naszych
piłkarzy ukradło w supermarkecie stos dżinsów (policja zrobiła rewizję w hotelu i wyciągnęła im całe
pudełka tych dżinsów spod łóżek). Największy, bo byli to tzw. juniorzy młodsi, prawie dzieci!

Wszystkie te sprawy, pokłosie jednego lata, znalazły swe rozwiązanie w czerwcu (miast wyroków

sądowych  —  łagodne,  krótkoterminowe  dyskwalifikacje  sportowe  dla  młodocianych  przestępców  za
„niegodne  reprezentowanie  barw  Polski  za  granicą  oraz  za  wykroczenia  natury  etyczno-moralnej”)  i
wszystkie dotyczyły piłkarzy. Rzecz charakterystyczna: wojażująca za granicę polska młodzież w ogóle,
w  tym  młodzi  przedstawiciele  innych  dyscyplin  sportowych,  wcale  nie  mają  opinii  złodziei  i  łobuzów,
natomiast rokrocznie dowiadujemy się z prasy bądź ze źródeł ustnych (bo nie wszystkie afery oglądają
farbę drukarską) o haniebnych, uwłaczających Polsce wykroczeniach naszych piłkarzy w obcych krajach.
Skąd się bierze ta futbolowa gangrena, przejawiana zatrważającym brakiem morale, sięgającym obszaru
przestępczości kryminalnej ? Poniższy tekst jest próbą odpowiedzi na to pytanie.

Nieuczciwości uczymy tę piłkarską młodzież stopniowo (Samuel Butler: „Kłamstwa uczysz się jak

wszystkiego  —  stopniowo”)  i  systematycznie,  zaczynając  od  dziatwy  szkolnej.  Albowiem  tajemnicą
poliszynela  jest,  że  nie  tylko  na  szczeblu  ligowym,  lecz  także  szkolnym,  sport  przestał  być  radością  i
rekreacją,  a  stał  się  prestiżowym  biznesem,  w  którym  wszystkie,  nawet  najbrudniejsze  chwyty  i
manipulacje  są  dozwolone  (praktykowane).  Klasyczna  tego  typu  afera  wybuchła  przed  czterema  laty
podczas  ogólnopolskich  rozgrywek  międzyszkolnych.  Trenerowi  jednej  z  drużyn  udowodniono
fałszowanie  (wpisy,  zdjęcia  i  stemple)  legitymacji  uczniów,  co  pozwalało  przemycać  do  drużyny
zawodników, którzy przekroczyli już limit dozwolonego wieku. Drużyna ta odniosła kilka sukcesów, m.
in.  wyeliminowała  poprzedniego  mistrza  Polski  drużyn  szkolnych.  Lecz  nawet  gdy  udowodniono
szwindel — rozgrywki nie zostały anulowane! Od tamtej pory nic się nie zmieniło. Żeby nie tracić czasu
na  wyliczankę  podobnych  afer  dziecięcych,  sięgnijmy  tylko  do  najświeższej.  W  maju  obecnego  roku
rozegrano  w  Płocku  finał  zawodów  szkolnych  o  puchar  ZG  SZS.    Wkrótce  potem  okazało  się,  że  w
zespole zdobywcy pucharu grało kilku „zamaskowanych” graczy ligowych (z klubu A-klasowego). Grali
— jak później oświadczył jeden z nich — „na lewą kartę”. Inaczej mówiąc: ordynarnie złamany został
regulamin, który mówi, że w zawodach drużyn szkolnych mogą brać udział jedynie członkowie klubów
szkolnych,  i  od  ręki  zdeprawowano  sporą  grupkę  uczniaków  oraz  ich  nieco starszych  kolegów  —  tych

wszystkich, którzy wiedzieli, „co jest grane”. Tego typu deprawacja nastolatków ma tę dobrą stronę, iż
wyrastają z nich piłkarze, z którymi następnie żaden ligowy show-master nie ma kłopotów przy
reżyserowaniu wyników meczów.

Toteż są one reżyserowane rok w rok, „na grandę”, przy całkowitym lekceważeniu opinii publicznej,

która  od  dawna  wie,  że  w  rodzimej  I  i  II  lidze  w  każdym  sezonie  kupczy  się  zakulisowo  wynikami
rozgrywek, oraz przy takim samym lekceważeniu władz piłkarskich, które w żenujący sposób zasłaniają
swoją  indolencję  rzekomą  niemożnością  udowodnienia  komukolwiek  czegokolwiek.  Piłkarskie  związki
RFN  czy  Węgier  potrafiły  zlikwidować  operacyjnie  gangrenę  fabrykowanych  przekupstwem
„cudownych”  wyników  w  swoich  ligach  (Węgrzy  nie  zawahali  się  nawet  usunąć  wielbionego  przez
kibiców Alberta). My nie potrafimy. Młodzik grający w piłkę widzi to, widzi bezkarność swego klubu,
który brudnymi sposobami stara się piąć do góry lub przynajmniej nie spadać w dół. A jest to młodzian
pojętny,  szybko  uczy się  od swych  starszych,  rutynowanych kolegów,  że  „kto  smaruje, ten jedzie”.  To
jest właśnie drugi stopień czarnej edukacji, piłkarska „matura”.

Niedawno mój brat poznał na wczasach 19-letniego piłkarza znanej II-ligowej drużyny i dowiedział

się od niego takich rzeczy o funkcjonowaniu piłkarskiego jarmarku, że po prostu oniemiał. Młodzian
opowiadał w taki sposób:

— Przyjeżdżamy, kapujesz, do N... Frajerzy są na krawędzi, jeden przegrany mecz i lecą na mordę.

No  to  mówimy  przed  meczem:  tyle  i  tyle  i  macie  mecz.  Ale  tamci  pyskują,  że  nie,  nie  chcą  bulić,  bo
myślą,  że  u  siebie  dadzą  radę.  No  to  my,  kapujesz,  gramy  na  ura  i  do  przerwy  jest  0  :  0.  I  frajerzy
normalnie  miękną,  kapujesz,  strach  do  tyłka.  W  przerwie  przyłazi  dwóch  do  naszej  szatni  i  śpiewają:
bulimy. No to w porząsiu, po przerwie, kapujesz, gramy na jedną bramę. I tu, brachu, zaczyna się cyrk. I
my, i oni, chcemy wkopać w te nasze brame i, cholera, nic! Pomagamy im, jak możemy, chodzimy jak po
hajnie-medyna, a tu, szlag trafił, nic i nic, nie mogą palanty wbić do pustej bramy! Taki fart, rany boskie,
czegoś takiego w życiu nie widziałem, forsa wzięta, podkładamy się jak te bure suki, a tu ciągle 0:0! Trzy
minuty do końca, śmierć w oczach... Co było robić, ścięliśmy frajera na polu karnym, aż matka ziemia
stęknęła,  no  i,  kapujesz,  git!  Z  karnego  wreszcie  wbili.  Ale  cośmy  się  napocili  wtedy  i  nastrachali,  że
trzeba będzie zwrócić szmal, kurcze blade, długo nie zapomnę!...

W wypowiedziach dla prasy brzmi to nieco bardziej elegancko, lecz treść jest identyczna. W grudniu

ubiegłego roku dał się namówić „Przeglądowi Sportowemu” na „godzinę szczerości” 23-letni Zbigniew
Czółnowski, który w warszawskiej Polonii grał od trampkarza i przeszedł wszystkie szczeble
deprawacyjnego wtajemniczenia. Powiedział m. in.:

„Wolałem zarobić na piłce nożnej więcej niż mniej (kto by nie chciał!), brałem też właściwie

osobiście udział w kilku — jeśli tak można określić — transakcjach (...) To, że w lidze można — przy
pewnych układach — kupić, sprzedać i zamienić, nie jest chyba dla nikogo choć trochę zorientowanego
ani tajemnicą, ani wielką rewelacją (...) Gramy z Wartą. Aby uratować się w stu procentach potrzebne jest
zwycięstwo co najmniej trzema bramkami. Transakcja zostaje ustalona — cena bardzo przystępna. Do
przerwy prowadzimy 1 : 0. Kibice się denerwują, ale w przeciągu kilku minut po zmianie stron strzelamy
trzy gole i jest już 4 :0. Ale to nie koniec, byłoby za łatwo. Zgodnie ze scenariuszem, bramkę zdobywają
rywale i łatwowierni mogą myśleć, że zaczęła się nerwówka. Trwa to jednak tylko chwilę, znowu gol dla
nas i wygrywamy 5:1”.

Po czym młodzian wyśmiał naiwnych dziennikarzy, którzy wzięli wynik za dobrą monetę i pochwalili

w  prasie  „sukces  ambitnej  drużyny  Polonii”,  oraz  dodał:  „W  drużynie  rządziła  grupa  starszych
zawodników,  którzy  potrafili  narzucić  swoją  wolę”.  Właśnie  —  rola  starszych  zawodników.  W
programowej  publikacji  w  „Trybunie  Ludu”  czytaliśmy:  „Obowiązkiem  każdego  absolutnie  uczestnika
ruchu sportowego jest dawać dobry przykład, wpływać wychowawczo na otoczenie”. A dzisiaj czytamy
w artykule na temat polskich juniorów: „Demoralizująco działa przykład starszych kolegów”. Zdanie to
jednak, nie poparte dowodami, brzmi zbyt sucho. Dowodów nie brakuje. Oto z informacji gazetowej w
roku  1977  można  było  dowiedzieć  się,  że  nasi  piłkarscy  gwiazdorzy  podczas  obiadu  za  granicą
zachowywali  się  „jak  półdzicy  ludzie”.  Po  ostatnim  tournee  Wisły  Kraków  w  Australii,  członek
Polonijnego  Klubu  Olimpijczyka  w  Melbourne,  organizator  wojażu,  oświadczył  w  liście  wysłanym  do
Polski: „Jedynie zawodnicy Wisły nie bardzo nam się udali (...) Na zabawie urządzonej dla nich, zamiast
się  bawić  —  byli  mocno  zajęci  handlem.  Przyszli  z  tobołami  piłek,  kryształów,  lalek  krakowskich  i
innych upominków, które sprzedawali po bajońskich sumach (...) Ja osobiście się nie dziwiłem, ale co o

tym mówili inni... wolę nie pisać”.

Ta lekcja dobrych manier i obrotności eksportowej jest dla młodego piłkarza rodzajem egzaminu

wstępnego na piłkarski uniwersytet, na którym wykładany jest m. in. temat: piłka nożna a prawo karne.
Oto kilka „przezroczy” do wykładów z tego przedmiotu:

18 kwietnia 1975 roku jeden ze srebrnych medalistów Mistrzostw Świata, Adam Musiał, stanął przed

sądem  w  Krakowie  jako  oskarżony.  Musiał,  znajdując  się  w  stanie  nieomal  delirium  tremens,  rąbnął
swym nowiutkim BMW w ciężarową Skodę, cudem wyszedł z tego bez większych obrażeń i zaraz, na
miejscu,  obrzucił  stekiem  nie  nadających  się  do  druku  określeń  nadbiegłych  ludzi,  ze  szczególnym
uwzględnieniem  lekarki  pogotowia,  pod  której  adresem  wybełkotał  kilka  „propozycji”.  Wyrok  (2  lata
więzienia)  z  miejsca  mu  zawieszono,  bo  sąd  postanowił  „potraktować  go  po  ojcowsku”  (wypowiedź
sędziego), gdyż piłkarz to nie jest zwykły obywatel, lecz nadobywatel.

Z kolei dwa inne uwielbiane herosy z „Silver Team 74”, Szarmach i Gorgoń, również pod wpływem

„wody  ognistej”,  wystąpiły  z  „propozycjami”  do  dwóch  kobiet  siedzących  w  kuszetkowym  przedziale
pociągu  z  Francji.  Wystąpienie  było  tak  nachalne,  że  obie  damy  uratowała  dopiero  zdecydowana
interwencja działaczy, którzy musieli przesadzić kobiety do innego przedziału, by zapewnić im minimum
bezpieczeństwa  przed  rozjuszonymi  rycerzami  z  Polski.  Obaj  po  powrocie  do  domu  zostali  ukarani
dyskwalifikacjami,  które  PZPN  (Polski  Związek  Piłki  Nożnej)  natychmiast  im  zawiesił  i  wysłał  obu
orłów na wycieczkę po USA, by dalej „rozsławiali imię”.

Wreszcie w tym roku w Krakowie kolejny reprezentant, Andrzej Iwan, obrzucił kawiarnianych gości

stekiem  wyzwisk („Ja  zarabiam miesięcznie  24 tysiące  złotych, a  wy  k....  po  3200!”),  rąbnął  pięścią  w
twarz  kelnerkę,  stoczył  mecz  bokserski  z  kilkoma  milicjantami  i  już  następnego  dnia  rano,  dzięki
odpowiedniej  interwencji,  został  wypuszczony  z  aresztu!  Przed  sądem  nie  stanął,  poprzechwalał  się
trochę dziennikarzom („Trzech milicjantów nie mogło mi dać rady. Wezwali posiłki. W pięciu dopiero
mnie skuli!”) i spokójnie oraz króciutko poczekał na odwieszenie dyskwalifikacji sportowej.

Młody piłkarz uczy się na tych przykładach (i na wielu innych; podałem tylko „ekskluzywne”,

dotyczące  reprezentantów  kraju),  że  jest  całkowicie  bezkarny,  cokolwiek  by  nie  zrobił.  Widzi,  że  za
każdy prawie czyn przestępczy, po którym normalnego obywatela uznaje się za bandytę i pakuje do celi,
piłkarz  jest  karany  wyłącznie dyskwalifikacją  i to  krótkoterminową. Widzi,  że jego koleżkowie, którzy
okradli sklepy we Włoszech, Austrii, Islandii, Szwecji i Francji, otrzymali za to łagodne zawieszenia w
prawach sportowych, mimo że w Polsce obowiązują za złodziejstwo kary bynajmniej nie dyscyplinarne.
Widzi,  że  PZPN  nagminnie  chroni  przestępców  w  piłkarskich  butach,  błyskawicznie  odwieszając  im
zawieszenia,  co  miało  miejsce  w  dziesiątkach  przypadków,  autora  masakry  w  kawiarni,  Iwana,  nie
wyłączając. Więcej — widzi korzystne dla gwiazdorów machlojki PZPN-u na arenie międzynarodowej
(!), czego przykładem była w roku 1975 genialna wolta Związku ze „zmartwychwstaniem” Szarmacha.

Szarmach, otrzymawszy dwie żółte kartki za brutalną grę, został przez Komisję Dyscyplinarną UEFA

odsunięty  od  jednego  (pierwszego  w  kolejności)  meczu  w  ramach  mistrzostw  Europy.  Tym  kolejnym
meczem  reprezentacji  narodowej  był  mecz  z  Holandią.  Trener  Górski  oświadczył  w  wywiadach,  że
niestety trzeba się z tym pogodzić i poszukać odpowiedniego dublera. Kibice jęknęli z przerażenia: biało-
czerwoni  bez  asa  atutowego!  Ale  tu  PZPN  stanął  na  wysokości  zadania,  „przypominając  sobie”  w
ostatniej  chwili,  że  na  tydzień  przed  meczem  z  Holandią  polska  młodzieżówka  gra  mecz  z  Bułgarią  w
ramach  młodzieżowych  mistrzostw  Europy,  również  pod  auspicjami  UEFA.  Do  UEFA  natychmiast
wysłano pismo z informacją, iż Szarmach był przewidziany na ten mecz, chociaż w Polsce (i nie tylko w
Polsce)  nawet dziecko  nie  uwierzyłoby  w  to,  że na  tydzień  przed  Holandią ryzykowano  by  nogi  asa  w
meczu młodzieżówki. W ten sposób UEFA została wykiwana (Szarmach „za karę” nie grał w meczu z
Bułgarią!) i w „Przeglądzie Sportowym” mógł się ukazać triumfalny tytuł: „Andrzej Szarmach może grać
z Holandią!”

Prasa sportowa to zbyt często dla młodego, studiującego kulisy swego fachu, piłkarza „pomoce

naukowe”, które upewniają go w wierze, iż jest dobrze „kryty”. Dzięki tej lekturze dowiaduje się on, że
złodziejstwo futbolisty to nie złodziejstwo, lecz „bezmyślność” i „opacznie pojmowana obrotność” lub co
najwyżej „tanie cwaniactwo” (eufemizmy pióra red. Polkowskiego). Dowiaduje się, że kiedy McFarland
chwyta za koszulkę Latę idącego na bramkę przeciwnika (w pamiętnym meczu z Anglią na Wembley), to
jest to „chuligaństwo boiskowe”, „karygodne barbarzyństwo” etc, natomiast gdy nasz Kasperczak w
identycznej sytuacji czyni dokładnie to samo z Valdomiro (w pamiętnym meczu z Brazylią podczas

lepy tor

Dla wszystkich ludzi, którzy nie lubią być bici, hańbieni, cięci żyletkami, straszeni śmiercią przez

wyrzucenie z pędzącego pociągu, oblewani alkoholem, moczem i wymiotami, zwłaszcza zaś dla kobiet,
obowiązkiem  staje  się  dokładne  studiowanie  rozkładu  jazdy  PKP  jednocześnie  z  tzw.  kalendarzem
piłkarskich  rozgrywek  ligowych  w  naszym  kraju.  Zaniechanie  tego  obowiązku  grozi  bolesnymi
konsekwencjami, można bowiem nieświadomie wsiąść do pociągu wiozącego tłum kibiców, a taki pociąg
to  jest  dobre  miejsce  wyłącznie  dla  zdeklarowanych  sado-masochistów.  Te  pociągi  kursujące  między
miastami,  gdzie  są  drużyny  ligowe,  to  jeden  z  najlepszych  papierków  lakmusowych  ujawniających
zdziczenie  pewnej  części  młodych  roczników  naszego  społeczeństwa  —  zdziczenie,  które  w  dużym
stopniu jest konsekwencją wieloletniej, demoralizującej naród socjotechniki władzy (...).

Kiedyś na trybunach stadionów piłkarskich widziało się mnóstwo ludzi kultury i sztuki, znanych

aktorów,  intelektualistów,  twórców,  profesorów  etc.,  a  kamery  telewizyjne  z  lubością  wyławiały  ich
twarze. Dzisiaj jest to już niemożliwe, kamery unikają widoku trybun, by nie ujawniać rozpasanej, pijanej
hołoty,  a  sprawozdawcy  telewizyjni  i  radiowi  chronią  swoje  mikrofony  (nie  zawsze  skutecznie,  jak  to
słyszeliśmy  nieraz)  przed  kaskadą  ohydnych  przekleństw  ryczanych  im  do  ucha.  Stadiony  zostały
wysterylizowane  z  ludzi  kulturalnych,  ci  ludzie  bowiem,  chociaż  znają  emocjonalną  przewagę
bezpośredniego odbioru widowiska nad przekazem telewizyjnym, nie lubią, jak na głowę lecą im butelki
po wódce, kamienie itp. We własnym domu nie grozi im rozłupanie czaszki lub pobicie kastetem, zostają
więc w domu.

Różnica między stadionem a pociągiem jest ta, że na stadion nikt nie musi chodzić, z pociągów zaś

korzystamy wszyscy. Relacjonowana ostatnio w prasie sportowej tragedia pociągu trakcji Warszawa —
Gdynia, który stołeczni pseudokibice jadący na mecz Arka — Legia zamienili w pociąg grozy, wydaje się
wielu  ludziom  czymś  szokująco  wyjątkowym.  Trudno,  by  tak  nie  było,  jeśli  czytamy:  „Wszyscy
pasażerowie  pociągu  całą  noc  byli  terroryzowani  przez  pijaną  dzicz.  Wchodzili  przez  okna,  tłukło  się
wino,  zalewali  nam  ubrania.  Pili  w  przedziałach,  wymiotowali  i  załatwiali się...  Bluźnili na  wszystko  i
wszystkich.  Zaczepiali  osoby  starsze  i  młodych,  chcieli  bić,  ubliżali  w  okropny  sposób...  Z  mojego
przedziału wyszła kobieta do WC o godzinie 4. Wróciła po dwóch godzinach, tuż przed Gdynią, w okrop-
nym  stanie...  Szczęście,  że  nie  doszło  do  morderstw,  bo  grozili  wyrzuceniem  z  pociągu”  (z  listu
czytelniczki do „Przeglądu Sportowego”).

Zaszokowanych i przecierających oczy ze zdumienia chcę zapewnić, że nie był to wyjątek. Od kilku

lat corocznie jest takich kolejowo-piłkarskich horrorów po kilkanaście i to o wiele drastyczniejszych (z
ciężkimi  pobiciami,  wielokrotnymi  zgwałceniami,  zmasakrowaniem  całych  wagonów  zamienianych  w
ruinę  itp.),  tylko  że  albo  ukrywało  się  to  przed  opinią  publiczną,  albo  opisywało  bez  drastycznych
szczegółów,  żeby  ludzi  nie  drażnić.  Tak  jakby  najbardziej  drażniące  nie  było  to,  iż  pasażerowie  są  w
takim  pociągu  kompletnie  bezbronni,  pozbawieni  jakiejkolwiek  ochrony,  a  więc  swoich podstawowych
praw. Milicja wkracza do akcji dopiero wówczas, gdy ci sami „kibice” rozrabiają na stadionie (obecnie w
Gdyni  wspomnianej  tłuszczy  odebrano  cały  arsenał  kastetów,  bagnetów,  brzytew  itp.).  Nasuwają  się
pytania: dlaczego obsługa pociągu nie wzywa MO na pierwszej lepszej stacji po drodze? Dlaczego MO
„nie  wie”,  że  takie  pociągi  „ligowe”  to  koszmar  urągający  praworządności,  i  w  związku  z  tym  nie
podejmuje  odpowiednich  przeciwdziałań?  Nasze  organa  porządkowe  mają  pełne  ręce  roboty  gdzie
indziej,  ale  lepiej  byłoby,  gdyby  zamiast  tego  gdzie  indziej,  zajęły  się  akceptowaną  przez  całe
społeczeństwo robotą w miejscach, w których ludziom dzieje się straszna krzywda. Lecz znowu wróćmy
do lejtmotywu.

Powie ktoś: w Anglii są takie same pociągi grozy. Owszem, ale niezupełnie (pomijając już fakt, że

cudze barbarzyństwo wcale nie usprawiedliwia własnego). Po pierwsze, tamtejsza dzicz piłkarska
wyżywa się głównie na wagonach, a nie na pasażerach. Po drugie brytyjscy bobies (policjanci) wkraczają
w takich przypadkach do akcji z całą stanowczością. A po trzecie: co to za argument w sytuacji, gdy od
lat słyszymy z głośników i czytamy wszędzie o humanitarnej wyższości modelu socjalistycznego nad
kapitalistycznym? Coś tu się fatalnie poplątało, podobnie jak w innych dziedzinach życia.

Naprawdę trudno wymagać, by rozwydrzony „kibic” nie bił bezbronnych ludzi lub nie gwałcił kobiet,

jeśli dowiaduje się on z prasy, iż jego idole noszący białego orła na piersiach robią to samo (słynne

Korupcja

(...) Korupcja należy do najstraszliwszych gangren na świecie. Jednostkowa jest nieśmiertelna

(zawsze była i będzie, żaden kraj ani ustrój nie jest od niej wolny) i nie tak znowu groźna, jeśli spotyka
się z ogólnospołecznym potępieniem i z właściwymi represjami karnymi, utrzymującymi ją w pewnych
granicach,  pozwalających  mówić  o  wyjątkowości  zjawiska.  Ale  jeśli  toczy  jak  rak  całe  rzesze
pracowników  aparatu  administracyjnego,  handlowego,  usługowego  etc.  i  staje  się  czymś  tak
powszechnym, że uważanym za zwykły atrybut codzienności, to wówczas państwo można nazwać zde-
moralizowanym  do  szpiku.  Przez  całe  lata  nasze  środki  masowego  przekazu  na  przykładzie  m.  in.
korupcji  dowodziły  moralnego  upadku  różnych  państw  i  państewek  południowoamerykańskich  czy
azjatyckich,  co  było  mimowolną  autosatyrą,  identyczną  jak  dowodzenie,  że  w  jakiejś  bananowej
republice  nie  ma  demokracji,  bo  szaleje  tam  ostra  cenzura  prewencyjna.  Rzeczywiście  —  boki  można
było zrywać słuchając takich argumentów z arsenału wojny ideologicznej.

Do czego prowadzi skorumpowanie społeczeństwa, wiemy z historii i chyba nikt nie odczuł tego na

własnej  skórze  boleśniej  niż  Polska  (...)  —  pierwszy  rozbiór  Polski  został  zadekretowany  przez  polski
sejm,  w  którym  przekupiono  prawie  wszystkich  posłów,  z  wyjątkiem  Rejtana,  Korsaka  i  kilku  im
podobnych.  Przekupstwo  niepolityczne  jest  oczywiście  mniej  groźne  dla  państwowości,  lecz  dla
moralności społeczeństwa zabójcze. O tym, że Polska nie miodem, lecz korupcją płynie, to jest, że bez
łapówki  prawie  niczego  nie  da  się  załatwić,  wiedzieliśmy  wszyscy.  Dzisiaj  mamy  na  to  dowody,  co
tydzień prasa informuje o aresztowaniach różnych kacyków, bogacących się w ten sposób w minionych
latach.  Na  tym  banalnym  tle  sensacją  stały  się  tytuły  brzmiące:  „Zlikwidować  mafię!”,  a  dotyczące
sędziów piłkarskich.

(...) Sprawa ma o tyle wielką wagę, że chodzi tu o przeżarcie łajdactwem dziedziny, która w

powszechnym przekonaniu winna pozostać oazą świętości nawet wówczas, gdy wszystko inne dookoła
gnije. Arbiter sportowy bowiem feruje wyroki wobec audytorium wielotysięcznego i ma przez to
gigantyczny wpływ na młodzież, jeśli więc i on jest oszustem, to cały sens. owej teoretycznie ostatniej
enklawy czystości tapla się w błocie.

Tak więc prasa sportowa uchyliła wreszcie rąbka prawdy, warto wszakże wiedzieć, iż ta prawda

została  powiedziana dużo  wcześniej,  w  godzinnym  programie  telewizyjnym  o  korupcji  wśród  sędziów,
nagranym przez red. Pichlaka w listopadzie 1979 roku i... zamkniętym na klucz przez paladynów bossa
Szczepańskiego,  ponieważ  audycja  nie  była  skrojona  na  miarę  propagandy  sukcesu.  Obecnie  telewizja
zdjęła  program  z  półki  i  emitowała  go  11  kwietnia  (mocno  okrojony),  a  w  większości  gazet  nie  było
nawet zapowiedzi, ponieważ ostateczną decyzję podjęto na 24 godziny przed emisją!

Jako że wcześniej napomykałem o korupcji sportowej w swej publicystyce, zostałem zaproszony do

udziału we wspomnianym programie. Udział ten sprowadził się do następujących punktów:

a) Przed wejściem do studia próbowano delikatnie skłonić mnie do zamknięcia ust lukratywną

propozycją...

b) Na początku nagrania gwałtownie przerwałem perorującemu prezesowi wydziału sędziowskiego

PZPN, p. Eksztajnowi, prosząc go, by zechciał nie wmawiać nam, że ze względu na nieistnienie korupcji
wśród sędziów program jest nieporozumieniem, ponieważ szczerej rozmowy na ten temat domaga się
opinia publiczna, a jej zdanie jest trochę ważniejsze od widzimisię pana prezesa.

c) W trakcie programu stoczyłem ostrą walkę z p. Eksztajnem, którego obecnie nawet w gazetach

nazywa się pieszczotliwie „ojcem chrzestnym”. Na widok okładki zachodniej gazety ze zdjęciem jednego
z czołowych polskich sędziów i kompromitującą sumą „lewych” pieniędzy, p. Eksztajn oskarżył mnie o...
karygodne  posługiwanie  się  reakcyjną  prasą,  czego  jednak  telewidzowie  nie  widzieli,  bo  ten  fragment
został  z  taśmy  usunięty.  Te  fragmenty  taśmy,  które  emitowano,  pokazały,  że  na  wszystkie  zarzuty
dotyczące skorumpowania polskich sędziów ich szef (sam również sędzia) odpowiadał słowem „bzdura”
i zaklinał się, że to oszczerstwa, pomówienia itp. W końcu zaklął się, że 80 na 80 (100 procent) polskich
sędziów  I  i  II  ligi  to  ludzie  nieposzlakowani,  za  co  on  ręczy,  bo  ich  zna,  bo  wielu  z  nich  ma  wyższe
wykształcenie, bo wszyscy oni są „wyrobieni politycznie”!

Dzisiaj, gdy niektórym z tych panów udowodniono brudne łapki, p. Eksztajn musiał przyznać w

wywiadzie prasowym, że były w jego stadku parszywe owce. A więc wówczas, półtora roku temu przed

kamerami TV, Łysiak nie kłamał, tylko wieloletni pasterz opowiadał publiczności bzdury, wynikające z
czego? Z nieświadomości tego, o czym szeptała cała sportowa Polska?

„STOLICA” 10 maja 1981

(...) Jednym z powodów naszej gospodarczej klęski w minionych latach było (obok fatalnego,

scentralizowanego  systemu  organizacyjnego)  skorumpowanie  foteli  —  obsadzanie  wysokich  stanowisk
kompletnymi  dyletantami,  ludźmi  przynoszonymi  na  dyrektorskie  stanowiska  „w  teczkach”.  Ci  ludzie,
obsadzani  „z  klucza”,  byli  często  laikami  wszechstronnymi  (to  jest  w  każdej  dziedzinie),  a  piastowali
stanowiska  decydenckie  w  najróżniejszych  branżach.  Jeśli  nie  sprawdzali  się  w  jednej,  przechodzili  na
analogiczny rangą stołek w drugiej, bywało, że po kilkanaście razy! Posiadali bowiem w kieszeni patent
na stałe dyrektorstwo, a gdzie, to już miało znaczenie drugorzędne. Sam znam dobrze przypadek takiego
typa, który w ramach „rotacji” był kolejno dyrektorem rzeźni, wojewódzkim konserwatorem zabytków,
szefem  fabryki  metalurgicznej,  naczelnikiem  urzędu  miejskiego,  dyrektorem  Estrady  i  prezesem  klubu
sportowego. Takich było wielu, zbyt wielu, ale najgorsi w tym układzie byli nie oni, lecz dyletanci wyżsi
od nich, ci, którzy ich obsadzali.

Historia dowodzi, że zastępujący fachowców dyletanci z kapitańskimi nominacjami zawsze

doprowadzali  do  katastrof,  klęsk,  przegranych  bitew,  upadków  i  dekadencji.  Dam  dwa  z  tysięcy
przykładów,  które  można  podać.  W  dobie  Rewolucji  Francuskiej  faraon  jakobińskiego  terroru,  Ro-
bespierre, urządził bezwzględną czystkę w marynarce. „Reakcyjne” załogi zostały rozpędzone na cztery
wiatry  i  zastąpione...  oderwanymi  od  pługa  wieśniakami,  aresztowano  i  dymisjonowano  gros  kadry
oficerskiej,  w  tym  głównodowodzących.  Flota  podlegała  odtąd  cywilnemu  komisarzowi  politycznemu,
który był kompletnym laikiem. Nic dziwnego, że zaraz potem flota francuska poczęła brać straszliwe baty
od Anglików — dyletanci okazali się bezradni.

Drugim klasycznym przykładem jest tak genialnie sportretowana przez wybitnego malarza

francuskiego Gericaulta tragedia pasażerów okrętu „Meduza” w roku 1816. Trójmasztowiec ten zatonął u
wybrzeży Mauretanii na skutek „triumfu niekompetencji”, jak stwierdził Angelo Selmi w książce
„Tragiczne wody”. Komentując tę książkę Michał Radgowski dodał słusznie: „Były to czasy Restauracji,
wyrzucano na gwałt bonapartystów, także z floty (...) Beznadziejni ignoranci objęli ster, podejrzani
osobnicy stali się doradcami niekompetentnych dowódców, ministrowie udzielali fałszywych instrukcji, a
dyletanci trzymali się ich a la lettre. W tych warunkach trudno było o utrzymanie dyscypliny, katastrofa
spowodowała panikę. Uprzywilejowani schodzili do lepszych szalup, gubernator kazał się nawet spuścić
na fotelu za pomocą kołowrotu. Dowódca odpowiedzialny za klęskę liczył na potężnych protektorów (...)
Katastrofa «Meduzy» przypomina trochę utonięcie niewydolnego organizmu społecznego, państwa”.

Nasza gospodarka utonęła dzięki takim właśnie kapitanom i gubernatorom, toteż będzie nas

wszystkich drogo kosztowało podniesienie jej z dna; będzie to operacja o wiele trudniejsza niż wydobycie
z dna oceanu wraka „Meduzy”, co Francuzi właśnie zamierzają uczynić. Dyletanci bowiem pozostawili
nam w spadku liczne „kukułcze jaja”, z którymi nie wiadomo, co zrobić. Rażącymi przykładami są Huta
Katowice (daleki od nowoczesności gigant, którego budowa pochłonęła takie finanse i „moce
przerobowe”, że zdruzgotała kończyny kilku innym branżom gospodarki narodowej), licencja na traktor
Massey-Ferguson i polski przemysł samochodowy, na czele z beznadziejnie złym „Berlietem”, który
krytykowałem już dwa lata temu na łamach „Stolicy”, wyprzedzając dzisiejszych odważnych (...).

Te przykłady można mnożyć w nieskończoność. Ważniejsze jest pytanie: dla jakich racji

zaprowadzono w gospodarce narodowej terror dyletantów, którzy czerpali osobiste korzyści z zadawania
morderczych ciosów kierowanym przez siebie branżom?

„STOLICA” 4 stycznia 1981

Znamy już wyniki ośmiomiesięcznej pracy Najwyższej Izby Kontroli w sprawie legalności tzw.

„prywatnych inwestycji budowlanych w latach siedemdziesiątych” (...) W gazetowych relacjach ze
specjalnej konferencji prasowej przekazano nam te wyniki w sposób, nazwijmy go: cyfrowo-anonimowy
(...) Sięgnijmy do jednego z reportaży pt. „Nikt ponad prawem”. Relacjonując konferencję autor pisze m.
in. o przerażających praktykach wyrzucania ludzi z ich domów, na które mieli chrapkę prominenci, po

czym dodaje:

„Gwoli sprawiedliwości należy stwierdzić, że owymi prominentami byli nie tylko członkowie

najwyższych władz partyjnych i państwowych, ale także pewne osobistości ze świata nauki, kultury, a
także innych tzw. zawodów wolnych”.

Czytając ten fragment reportażu o mało nie porwałem gazety ze złości. Nie zrobiłem tego tylko ze

strachu  przed  żoną,  która  z  pewnością  wrzasnęłaby:  jak  nie  umiesz  załatwić  papieru  toaletowego,  to
przynajmniej  nie  niszcz  prasy!  Otóż  to,  że  malwersantami  byli  Szczepańscy,  Patykowie  i  ich
zwierzchnicy, to my wiemy od dawna, słyszymy to i czytamy co dzień, aż uszy i oczy bolą. W pewnym
momencie staje  się  to  nudne,  ma  się  dość  tego  codziennego  chłostania  kilkunastu  wybranych  nazwisk.
Graniczy to już z permanentnym kopaniem leżącego. Tu nie trzeba kopać, już wystarczy — teraz trzeba
podnieść z ziemi, postawić (przed sądem), skazać i wykonać wyrok. Natomiast inne nazwiska chciałoby
się usłyszeć lub przeczytać chociaż raz, poznać je wreszcie. (...)

Autor tekstu „Nikt ponad prawem” figuruje w swoim reportażu jako człowiek odważny nad podziw.

Pisze,  że  to  właśnie  on,  osobiście,  zadał  na  owej  konferencji  prasowej  pytanie  o  grzechy  główne
piekielnego  „czerwonego  księcia”!  Zupełnie  jak  kamikadze,  który  odważa  się  zaatakować  na  rowerze
snop  siana  w  rok  po  wojnie.  Panie  Redaktorze,  do  diabła,  dlaczego  Pan  nie  spytał  o  to,  co  jest  dla
wszystkich tak bardzo interesujące, a nie znane — o nazwiska brudnych prominentów ze świata kultury i
sztuki?

Ta sprawa wydaje mi się szczególnie istotna, albowiem jak świat światem polityka była zawsze

zawodem  pasującym  do  moralności  niczym  pięść  do  nosa,  co  najcelniej  sformułował  Machiavelli,
natomiast  sztuka  i  nauka  stanowiły  odtrutkę,  azyl  ideowców  altruistycznych  i  wszelakich  natur
szlachetnych (nie tylko w teorii, w praktyce też, jak wykazuje historia), swoistą opozycję — grupowały
przedstawicieli sfer wyższego ducha. Nasi tzw. „decydenci” doskonale o tym wiedzieli, dlatego zawsze w
kluczowych dla władzy  momentach, gdy trzeba było przekonać o czymś społeczeństwo na sto procent,
podeprzeć mocno jakąś inicjatywę, zaagitować bez reszty do jakiejś sprawy — przywoływano przed ka-
mery telewizyjne luminarzy naszych akademii, gwiazdy literatury, teatru, filmu etc., by „wypowiedzieli
się”. Lud patrzył na sławnych profesorów i artystów, owych genialnych X-ów, Y-ów i  Z-ów, i  myślał:
przecież  oni,  ci  od  wielkiej  myśli  i  wielkiej  sztuki,  tacy  niepokalani  i  mądrzy,  nie  mogliby  kłamać.
Ś

więtość sztuki udzielała im świętości. A to często byli sztukmistrze.

Dzisiaj wiemy, że wielu z owych mocarnych uczonych i artystów dało się skorumpować tak bardzo,

iż nie tylko przyjmowali lewe „kopertówki” (nie zaksięgowane „nagrody” z kilkoma zerami za występ w
TV), o czym niedawno poinformowała prasa (też nie podając nazwisk!), ale razem z innymi łobuzami i
przy pomocy tych innych usuwali ludzi z domów, które im się spodobały, najzwyczajniej grabiąc cudze
mienie. I o tym pisze się bez wymieniania nazwisk, chociaż rzecz jest przez NIK udowodniona! Gwoli
jakiej sprawiedliwości? Czy rzeczywiście nikt ponad prawem ? Nazwiska zwykłych ludzi, tylko
oskarżonych o coś, prasa sylabizuje z lubością jeszcze przed procesem, przed zakończeniem śledztwa, co
ewidentnie jest bezprawiem, tu natomiast roztacza się miłosierną zasłonę nad winnymi. Pewnie żeby nie
ucierpiały nasze nauka i sztuka, żeby nie utraciły światowego prymatu, co go tak mocno dzierżą od
dawna.

Jest taki zwyczaj, że publiczność, chcąc poznać twórcę dzieła, które się jej podoba lub nie, skanduje:

autor! autor! autor! Czas, byśmy tak zażądali nazwisk owych „pewnych osobistości ze świata nauki,
kultury, a także innych tzw. zawodów wolnych”. Opinia publiczna ma prawo wiedzieć, które z gwiazd
Parnasu oraz Panteonu nauki zafundowały sobie po kilka moralności.

„STOLICA” 2 sierpnia 1981

Spontaniczność wymuszona

Przymusowa spontaniczność. Te dwa słowa razem są oczywiście idiotyzmem, tylko że ten idiotyzm

funkcjonował w naszej rzeczywistości przez długie lata.

W latach siedemdziesiątych im gorzej się działo w kraju, tym większe urządzano (zwłaszcza na

ląsku) spędy masowe — tak zwane wiece. Największe w Polsce stadion i hala widowiskowo-sportowa

nadawały się do tego wybornie. Ludzie żyli coraz biedniej, a w te brawurowo wyreżyserowane spektakle,
mające  na  celu  demonstrację  poparcia  dla  ewidentnej  katastrofy,  pakowano  lekką  rączką  miliony.
Przedtem  odbywały  się  „próby  generalne”,  po  których  głupie,  rytmiczne  skandowanie  osiągało
wymagany  poziom  „spontaniczności”.  Na  te  sabaty  już  zbankrutowanych,  ale  jeszcze  nie
zdemaskowanych i nie odsuniętych od władzy, kacyków spędzano ludzi hurtem, w gali, w odznaczeniach
i  pióropuszach.  Po  powrocie  do  domów  ci  ludzie  się  wstydzili,  wiedząc  dobrze,  co  w  innych  domach
myślano o każdej takiej żałosnej imprezie.

Inną gangreną były masowe „spontaniczne” działania społeczne. Społecznictwo jest jedną z

najpiękniejszych rzeczy na tym świecie, na którym — jak spostrzegł Oscar Wilde — „wszyscy leżymy w
rynsztoku,  ale  niektórzy  spoglądają  w  gwiazdy”.  Ale  społecznictwo  autentycznie  spontaniczne,
bezinteresowne,  płynące  z  serca  i  z  rozumu.  Tymczasem  w  minionej  Polsce  wytworzyła  się  kasta
cwanych  „zawodowych  społeczników”,  którzy  nie  tylko  że  okradali  państwo,  permanentnie  „pracując
społecznie” w godzinach pracy lub wchodząc gromko w jakieś działanie społeczne dla wykrojenia sobie
większego kawałka ogólnospołecznego tortu, lecz także pchali tłumy do działań pseudospołecznych w ra-
mach  najróżniejszych,  mniej  lub  bardziej  poronionych,  akcji,  w  czasie  gdy  ludzie  winni  odpoczywać,
uczyć  się  lub  pracować  na  swoich  stanowiskach.  Znam  wiele  przykładów  zniszczenia  cennych  form  i
reliktów  zabytkowych  lub  też  urody  krajobrazu  w  ramach  „spontanicznych”  akcji  „porządkowania”  i
„niwelowania terenu”. Te odgórnie organizowane spędy miały tym mniej sensu, im więcej nadawano in
spektakularności.  Aberracji  sięgało  pędzenie  młodzieży  z  klas  maturalnych  do  „społecznego”  kopania
ziemniaków lub sadzenia drzew w chwili, gdy tę młodzież należało pędzić tylko do jednego — do nauki.
Były  to  wszystko  imprezy  „spontaniczne”  tak  bardzo,  że  miały  z  góry  założony  (wymuszony)  „plan
przerobu”, karalność za niestawienie się etc, etc

Kolejne bezsensowne masówki (ciągle jeszcze nie skasowane) to gromady pędzone do muzeów.

Chodzi  o  muzea  największe,  najsławniejsze,  posiadające  najcenniejsze  zbiory.  Z  małymi  muzeami
problem  jest  inny  —  na  ogół  świecą  one  pustkami.  Te  duże  i  głośne  zostały  przeciążone  poza  granice
zdrowego rozsądku właśnie dzięki spędzaniu do nich masowo tzw. „grup wycieczkowych”. Nikogo nie
obchodziło, że rolnicy z powiatu X, pięcioklasiści ze szkoły nr Z czy junacy z obozu w Y nie interesują
się na tyle polskim malarstwem barokowym i nie mają na tyle rozwiniętego nawyku „używania” pałaców
(choćby  przez  pół  godziny),  żeby  trzeba  i  można  było  ich  przeganiać  przez  np.  wszystkie  sale  Pałacu
Wilanowskiego.  Ważny  był  „przerób”  w  ukulturalnianiu  mas,  przy  którym  logika  wzięła  sobie  urlop  i
pojechała  na  długie  wakacje.  Logika  czy,  jak  kto  woli,  wspomniany  zdrowy  rozsądek,  który  mówi,  że
ukulturalniając  trzeba  zaczynać  od  form  propedeutycznych,  od  rozbudzania  zainteresowań,  od
humanizowania i uczenia szacunku dla dorobku kulturalnego, a nie od końca. Jedyną sensowną drogą jest
takie  rozmiłowanie  ludzi  w  sztuce,  by  sami  odczuwali  głód  chodzenia  do  muzeów.  Jeśliby  się  z  tego
zrobiła  masówka,  która  zawsze  jest  szkodliwa  dla  zabytkowych  wnętrz,  to  przynajmniej  miałoby  się
ś

wiadomość, że jest prawdziwie spontaniczna, oraz pewność, że nie grozi kataklizmem.

Bo efekty tej „muzeologii” przymusowej są straszne. Skarżył mi się swego czasu kustosz Pałacu

Wilanowskiego, że gromady gwiżdżących na sztukę wycieczkowiczów (notabene zabierające gros czasu
otwarcia muzeów, co uniemożliwia zwiedzanie indywidualnym turystom-miłośnikom sztuki) przechodzą
przez  sale  muzeum  niczym  hordy  tatarskie,  a  przez  swą  liczebność  nie  są  do  upilnowania.  Zabrzmi  to
wprost  abstrakcyjnie, ale ludzie  ci  załatwiają  się w  szacownych  salach  na  ściany  i pod  ścianami  (sic!),
przy  czym  nie  są  to  wypadki  rzadkie,  wyjątkowe,  lecz  nieomal  codzienność.  Rżnięcie  ostrymi
narzędziami boazerii i tapicerki, większe i mniejsze kradzieże (np. ułamywanie fragmentów rzeźbionego

Pierwszy krytyczny felieton o szkodliwości wymuszonych „prac społecznych” opublikował Łysiak w „Stolicy” z 26 VI

1977.

Trzecia strona medalu

Wszyscy wiemy, kim był bohaterski szef obrony Warszawy we wrześniu 1939 roku, Stefan

Starzyński.  Znakomity  publicysta,  mądry  polityk,  utalentowany  ekonomista.  Nawet  gdyby  nie  miał  w
swoim życiorysie chwalebnej karty wrześniowej i zakończonego śmiercią męczeństwa w Dachau, miej-
sce  w  polskiej  historii  i  pamięci  narodowej  wykułyby  mu  liczne,  ogromne,  zasługi  sprzed  wybuchu  II
wojny światowej. Zasłużył się bowiem na wielu polach, jako działacz niepodległościowy, żołnierz (w I
Brygadzie  Legionów  Polskich,  a  następnie  w  POW),  wiceminister  skarbu,  wiceprezes  Banku
Gospodarstwa Krajowego, wreszcie komisaryczny prezydent Warszawy. Za to wszystko otrzymał Złoty
Krzyż Zasługi. Tylko.

Ten wstęp był mi potrzebny dla zwrócenia uwagi na problem, który wydaje mi się nader istotny (...)

Odkąd istnieją ordery i medale, są one godłami chwały, gdyż taki jest sens ich istnienia. Hasło „Ordery i
odznaczenia”  w  „Wielkiej  encyklopedii  powszechnej”  PWN  zaczyna  się  od  banalnego  przez  swą
ewidentną  słuszność  stwierdzenia:  „Wyróżnienia  honorowe,  najczęściej  w  postaci  gwiazdy,  krzyża  lub
medalu, nadawane przez państwo za wybitne osiągnięcia w służbie państwowej, cywilnej i wojskowej, w
różnych  dziedzinach  pracy  zawodowej  i  społecznej”.  Najważniejszym  wyrazem  jest  w  tym
sformułowaniu słowo: wybitne. Tylko niezwykłe męstwo wojskowe i niezwykłe zasługi cywilne winny
uprawniać do otrzymania medalu lub orderu. Tyle teoria. A praktyka?

Wielu ludzi otrzymywało u nas ordery dlatego, że na to zasłużyli, ale wielu z innych przyczyn. Te

inne przyczyny sprawiły, że już nie tylko społeczeństwo czy tzw. „ulica”, lecz nawet sami dekorowani
nazywali medale „licznikami”, a ordery „chlebowcami” (vel „chlebówkami”), gdyż są to guziki
zabezpieczające wpływy finansowe i o nic innego nie chodzi. W sposób niesłychany zdewaluowaliśmy
wszelkie odznaczenia, rozdając je w wielu przypadkach nie za rzeczywiste zasługi (nie mówiąc już o
zasługach wybitnych), lecz przez „układy”. (...)

Wiem oczywiście, że nie było takiego orderu w dziejach, który nie zostałby zdeprecjonowany

zawieszeniem na piersiach niegodnych odznaczenia — nawet mój ukochany Napoleon miał co nieco na
sumieniu względem ustanowionej przez siebie Legii Honorowej. Ale zawsze były to wyjątki. My z
wyjątków zrobiliśmy regułę i odwrotnie. (...) By przywrócić odznaczeniom utraconą cześć, potrzeba
będzie dużo czasu i przede wszystkim konsekwentnego, surowego przestrzegania kryteriów, na podstawie
których przyznaje się medale i ordery.

Podobnym grzechem obciążone są wszystkie nasze powojenne encyklopedie, od „Wielkiej” PWN do

wszelakich  leksykonów  —  grzechem  oportunizmu  (...)  Normą  obowiązującą  dla  każdej  encyklopedii,
która chce być wartościowa i zachować morale, jest walor bycia w miarę bezstronnym i możliwie pełnym
kompendium wiedzy o świecie i życiu, przy czym kolejne encyklopedie zmagają się zawsze z problemem
selekcji. Przybywają nowe, ważne hasła, a gdyby się chciało zachować w tej samej objętości wszystkie
stare,  encyklopedie  spuchłyby  do  kilkuset  tomów  każda  —  stąd  selekcja  haseł,  wybieranie
najważniejszych. Natomiast nasze encyklopedie ostatniego ćwierćwiecza nagminnie szafują miejscem na
swych stronach dla ludzi będących akurat na świeczniku i w jego sąsiedztwie, dopisując im blaskomiotne
laurki i strojąc w pawie pióra. Nie chodzi tu przede wszystkim o przywódców państwowych, których w
końcu  trzeba  odnotować,  ale  spójrzcie,  jak  zaśmiecone  są  nasze  encyklopedie  biografiami  rozlicznych
małych kacyków, skompromitowanych w latach 56, 70 i później (...) Hojnie, zbyt hojnie rozdawaliśmy
encyklopedyczne wizytówki chwały.

Etykietki naukowe — ten sam problem. Przed wojną naukowy stopień doktorski oznaczał coś

naprawdę godnego szacunku, był finałem rzetelnego naukowego wysiłku i wszyscy o tym wiedzieli, bo
wiadomo  było,  że  sito  nauki  wyławia  same  diamenty.  Co  mamy  dzisiaj?  Wszyscy  śmieją  się  z
doktoratów,  habilitacji, docentur etc, a co  bardziej  idiotyczne  tytuły  rozpraw  trafiają  na  humorystyczne
kolumny  gazet.  Rosnąca  w  szybkim  tempie  przewaga  bezwartościowych  prac  i  tytułów  nad
wartościowymi kompromituje całą naukę polską. Czymś w rodzaju taśmy produkcyjnej stało się żenująco
pospieszne i masowe fabrykowanie doktorów (dla wzmocnienia tempa powołano „fabryki doktorów” pod
postacią  tzw.  studiów  doktoranckich).  (...)  Szczytem  zaś  wszystkiego  były  naukowe  kariery  kilku
dygnitarzy-”uczonych”  (od  magistra  do  profesora  w  kilka  miesięcy!)  oraz  doktoraty  dla  kilku  znanych
całej  Polsce  pań  (połowic  dostojników),  które  miałyby  kłopot  z  odszukaniem  swoich  matur.  Dla

Pomyślunek

Pomyślunek to jest coś takiego, jak ktoś usiądzie i pomyśli, żeby wymyślić. Myśli, myśli i myśli,

potem wstanie, pomyśli jeszcze głębiej, golnie sobie kielicha, żeby myślenie bystrzej biegło, zaczem
znowu siędzie i zamyśli się srogo a dostojnie. Tak oto mozolnie doszedł do wymyślenia pomysłu. Mówi
się wtedy, że miał dobry pomyślunek. Chwat!

Pomyślunek w przewozach towarów — to jest dopiero wysił! Tyle dróg, tyle torów kolejowych, aż

się w głowie kręci. A wymyślić trzeba. Od tego są ci, którzy mają dobry pomyślunek. To dzięki nim wozi
się  węgiel  ze  Śląska  do  centrali  w  Bydgoszczy,  a  stąd  prosto  jak  strzelił  do  pieców  we  Wrocławiu.
Jeszcze  lepszy  pomyślunek  miał  ten,  co  zaordynował,  żeby  węgiel  przywieziony  do  Jasła  przewozić
następnie do Będzina, w Będzinie opróżniać samochody z owego węgla i załadowywać ponownie tą samą
ilością węgla przeznaczonego dla... Jasła. I tak jeżdżą jasłowscy kierowcy z węglem w obie strony (śpiąc
po  dwie  doby  w  hotelu  będzińskim  w  oczekiwaniu  na  załadunek),  bo  w  Jaśle  uznają  tylko  węgiel  z
Będzina, w Będzinie zaś nie chcą patrzeć na żaden inny węgiel, jak tylko ten z Jasła. Z kolei spragnionym
pracownikom  wytwórni  wody  mineralnej  „Wysowianka”  przywozi  się  z  daleka  inną  wodę  mineralną,
chociaż  oni  na  to  klną,  bo  najbardziej  lubią  „Wysowiankę”,  ale  całą  „Wysowiankę”  trzeba  wywieźć
daleko  od  wytwórni.  Produkowaną  w  Sopocie  pastę  do  butów  wozi  się  do  Przemyśla  i  Rzeszowa,
natomiast sąsiadujący z Sopotem Gdańsk zaopatrywany jest w identyczną pastę przez Żywiec i Kraków.
W  Radomiu  instaluje  się  trochę  kuchenek  gazowych  miejscowej  produkcji  i  większość  z  fabryki  we
Wrocławiu, podczas gdy większość kuchenek radomskich wędruje do Wrocławia itd., itp. Mają chłopaki
głowę! (...).

„STOLICA” 3 lutego 1980

W „Pegazie” emitowanym 23 marca fragment awangardowej inscenizacji awangardowej sztuki: na

ekranie  od  brzegu  do  brzegu  pupa  (po  prostu),  zresztą  niebrzydka,  damska  i  całkiem  naga,  a  potem
kamera  cofa  się  i  łapie  coraz  więcej  przestrzeni,  czyli  całą  scenę.  Na  tej  scenie  rozgrywa  się  scena
następująca:  anonimowa  pani  aktorka  stoi  tyłem  do  widowni  goła  jak  —  nie  obrażając  półksiężyca  —
ś

więty turecki, a obok niej spadają z góry (z „nieba”) duże, brudne i dziurawe szmaty. Tak bez zmian:

szmaty lecą sobie z góry od czasu do czasu, a ona stoi nieruchomo, jakby chciała powiedzieć widowni, co
o niej myśli. Trwa to dość długo, a komentarz do tego — bo właśnie on jest tu najważniejszy, inaczej w
ogóle bym o całej sprawie nie wspomniał — brzmi pochwalnie i kończy się zapewnieniem, że to, co wła-
ś

nie oglądamy, „pobudza do myślenia” (sic!). Słusznie, albowiem do mówienia to nie pobudza, bo gdyby

ktoś pozostający jeszcze przy zdrowych zmysłach chciał o tym rzetelnie mówić, to musiałby brzydko się
wyrażać, a to nie uchodzi w towarzystwie, więc lepiej sobie tylko pomyśleć. Pomyśleć zresztą można
wiele rzeczy, na przykład: co myśli sobie ta pani, kiedy tak milczy? Może kiedyś jakiś źle wychowany
widz powiedział jej (jest to teraz bardzo modne powiedzenie): „Milcz, jak do mnie mówisz!” i obecnie
ona mści się na widowni realizując posłusznie ten rozkaz — milczy, ale mówi wypinając się? Nieważne,
bo nie o to chodzi.

Chodzi o to, że wielu ludzi, którzy przeczytali i zapamiętali sławną maksymę „myślę, więc jestem”

(notabene lepsza wydaje mi się ta, którą sam ułożyłem: „milczę, więc jestem”), stara się dużo myśleć. I
myślą, myślą na potęgę (...)

„STOLICA” 23 kwietnia 1978

(...) Przez całe lata tysiące, dziesiątki tysięcy, setki tysięcy obywateli godziły się na rzecz wprost

niewyobrażalną (nasze wnuki nie uwierzą w to, wezmą to za bajkę), będącą fenomenalnym tematem do
co najmniej pięciu doktoratów (wszystkie o psychologii tłumu i rzeczach podobnych). Zgłaszając się po
długim oczekiwaniu po klucze do nowego „Mieszkania należało przed otrzymaniem kluczy i wejściem °
wymarzonego gniazda podpisać następujący protokół:

„Oświadczam, że opisany w niniejszym protokole lokal obejmuję w stanie nadającym się do użytku”.
Obowiązywała zasada: kto nie podpisze — nie dostaje kluczy. Ze strachu podpisywał każdy. To iście

gangsterskie „prawo” było wymuszane całkowicie bezprawnie przez wiele spółdzielni mieszkaniowych.
Najpierw podpisz, że wszystko jest w porządku, a dopiero potem sprawdź, czy jest, obejrzyj swój lokal i
płacz, łataj, uszczelniaj, naprawiaj, poprawiaj etc. Aż nagle zdarzył się cud — pewien członek Spółdzielni
Mieszkaniowej  Ursynów  odmówił  podpisania  przed  obejrzeniem!  Wobec  tego  nie  dostał  kluczy  do
mieszkania,  w  którym  zdążono  go  już  zameldować.  Wobec  tego  obywatel  oddał  sprawę  do  Sądu
Rejonowego  m.  st.  Warszawy.  Człowiek  ten  powinien  w  nagrodę  dostać  —  nie  tyle  za  odwagę,  ile  za
zdrowy pomyślunek, czyli rozsądek, dzięki któremu trafiła wreszcie kosa na kamień — pałac z oficynami
zamiast M-3.

„STOLICA” 4 marca 1979

(...) Dostaję z całej Polski mnóstwo listów w sprawie zmian starych nazw ulic. Ludzie zżymają się na

nowe nazwy dlatego, że istnieje coś, co nazywamy siłą tradycji i przyzwyczajenia. Tę tradycję winno się
szanować. Postępowanie z miastem tak jak z encyklopedią (wymiana starych haseł na nowe w miarę
rozwoju cywilizacji i kultury), jest o tyle nieuzasadnione, że po mieście ludzie chodzą codziennie i nazwy
ulic są zakodowane w ich świadomości niczym symbole. Bo też, prawdę mówiąc, są to swoiste symbole,
z którymi kojarzy się od razu cały zasób informacji, jak również zasób wspomnień, których nie można
lekceważyć!

Zamiana tradycyjnych, często ponad stuletnich, nazw ulic winna, jeśli już ktoś ma taki pomyślunek,

e jest to konieczne, odbywać się rzadko i delikatnie; nie mogą tu oddziaływać decydująco jakże często

bardzo szybko przemijające względy koniunkturalne. Każde miasto rozbudowuje się, powstają w nim
nowe ulice i place, i tym raczej należy dawać nazwy współczesne. Tymczasem ulice w nowych osiedlach
nazywane są śmiesznie, „fikuśnie”, czasami wręcz głupio, zaś w starych śródmieściach zrywa się tablice
z zakorzenionymi nazwami i daje się na to miejsce arcymądre i arcyważne nazwy typu transparentowego
(...)

„STOLICA” 30 września 1979

Słowo egalitaryzm oznacza równość ludzi. Jako że potomkowie Adama i Ewy szybko podzielili się na

panów  i  poddanych,  na  wyzyskujących  i  wyzyskiwanych,  wszystkie  postępowe  ruchy  społeczno-
polityczne w historii stawiały egalitaryzm na czele swych haseł i idei. W najgorszych czasach wierzono,
iż kiedyś egalitaryzm zatriumfuje, a wiara ta opierała się na przekonaniu, że ludzie są równi z natury i że
ich potrzeby są jednakowe, a więc winny być jednakowo realizowane w imię sprawiedliwości. W Polsce
wieszczył  to  z  ambony  swym  proroczym  głosem  natchniony  kaznodzieja,  Piotr  Skarga:  „I  będzie,  jak
mówił  Prorok:  sługa  równo  z  panem,  niewolnica  równo  z  panią  swoją,  i  kapłan  z  ludem,  i  bogaty  z
ubogim, i ten, co kupił imienie, równy z tym, co przedał...”

Francuzi wprowadzili egalitaryzm do sztandarowego hasła Rewolucji Francuskiej („Wolność,

równość, braterstwo”), to samo uczyniły wszystkie ruchy socjalistyczne i komunistyczne. Każdy bunt
społeczny w dziejach wyrastał ze sprzeciwu wobec rozpanoszonej odwrotności egalitaryzmu —
elitaryzmowi (...)

Przez minione dziesięć lat „z hakiem” bez przerwy słyszeliśmy i czytaliśmy, jacy to jesteśmy wszyscy

równi wobec prawa i w ogóle wobec wszystkiego, lecz z każdym rokiem rzeczywistość coraz bardziej
obnażała fałsz tej „propagandy równości”. (...)

Obserwujemy nawrót tendencji egalitarnych w nowym opakowaniu, głoszonych tym razem przez

wszystkich,  od  góry  do  dołu.  Ktoś  mądry  powiedział,  że  słuszniejszą  od  sztucznego  zrównywania
warunków jest całkowita równość szans stwarzania sobie takich warunków, bo wówczas patentowany leń
będzie  w zasłużenie  gorszej  sytuacji, jeśli szansy swojej nie  zechce  wykorzystać.  Lecz  do  tej  równości
szans  bardzo  nam  jeszcze  daleko.  Może  dlatego,  żeby  to  ukryć,  podejmuje  się  obecnie  (na  fali
odnowionej  mody na  głoszenie  egalitaryzmu) różne  akcje  parawanowe, pseudoegalitarystyczne, mające
odwracać uwagę od rzeczy zasadniczych (...)

Za szczyt absurdu w tym pędzie do egalitaryzowania wszystkich uznały koła naukowe (czemu

publiczny wyraz dali profesorowie Henryk Szarski z Uniwersytetu Jagiellońskiego i Antoni Zieliński z
Politechniki Szczecińskiej) propozycję ministra nauki, szkolnictwa wyższego i techniki, by do składów

senatów  wyższych  uczelni  i  do  rad  wydziałowych  wprowadzić  —  cytuję  prof.  Szarskiego  —  „repre-
zentantów  pracowników  obsługi  (portierów  i  sprzątaczki)”  (sic!!!).  A  do  rad  ministerialnych  to  nie?
Sprzątaczka z dobrą miotłą w niejednej takiej radzie bardzo by się przydała. Tak czy owak — kiedy panie
sprzątaczki  (przy  całym  szacunku  dla  ich  pracy)  zasiądą  w  fotelach  senatów  uniwersyteckich,  by
kierować tokiem studiów, ustalać programy etc., osiągniemy wszechświatowy rekord egalitaryzmu i wpis
nas do „Księgi rekordów” Guinnessa, a wtedy nasza ambicja narodowa zostanie zaspokojona.

Ludzie, na Boga, nie dajmy się kompletnie zwariować!

„STOLICA” 1 lutego 1981

Pasożyty!

Przez wiele lat namnożyło się nam pasożytów, oj, namnożyło! Były to tzw. dziedziny

„nieprodukcyjne”  (kultura,  sztuka,  wychowanie,  medycyna,  szpitalnictwo,  opieka  nad  ludźmi  starymi  i
kalekami  etc,  etc.)  i  należący  do  nich  ludzie  „nieprodukcyjni”.  Chodzi  o  tych,  co  nie  produkują.
„Nieprodukcyjni”,  „nieprodukcyjne”,  „nieprodukcyjnych”,  „nieprodukcyjnymi”  itd.  —  tak  się  to
odmienia w dzień i w nocy (...)

Uczeni są nieprodukcyjni? Oczywiście, zawsze byli. Einstein, Newton, Kopernik, Galileusz, Curie-

Skłodowska  i  tysiące  pomniejszych.  Dzisiaj  też  ich  nie  brak,  pasożytów,  na  całym  globie.  Takich
przykładowo  Cricka,  Orgela,  Watsona  i  Wilkinsona,  którzy  bezproduktywnie  bawią  się  w  jakieś
cząsteczki kwasu dezoksyrybonukleinowego (DNA) i jeszcze biorą za to ciężki „szmalec” od pana Nobla,
należałoby zamknąć w obozie reedukacyjnym i karmiąc kwasem chlebowym przysposobić do uczciwej
pracy  przy  tokarce.  A  u  nas  to  samo,  siedzą  te  naukowce  w  gabinetach,  pracowniach,  archiwach,
laboratoriach  i  jeszcze  płać  im,  chociaż  pożytku  produkcyjnego  żadnego,  tylko  wzory,  hipotezy  i  takie
różne.

Podobnie artyści, też nieprodukcyjni. Czy taki pisarz, malarz lub aktor może powiedzieć, ile pustaków

albo wałów napędowych wyprodukował w zeszłym roku? Nie może, bo nigdy w życiu nie wziął się do
naprawdę produktywnej roboty, dającej gospodarce pożytek. Zresztą teoria, że ludzie kultury to trutnie,
nie  jest  nowa,  już  Platon  radził  przepędzić  niektórych  artystów  won.  W  sumie:  jeśli  już  kultura,  to
fizyczna,  ponieważ  tacy  np.  piłkarze  potrafią  przywieźć  trochę  „szmalcu”  za  dobrą  lokatę  na
mistrzostwach świata albo można ich sprzedać do zagranicznego klubu za dolce. Reszta kultury niech się
cieszy,  że  żyje,  bo  i  tak  ma  za  dobrze,  wziąwszy  pod  uwagę  jej  nieproduktywność.  A  jeszcze  jakie  to
nachalne, że kiedy człowiek słyszy słowo „kultura”, to by lał.

Z oświatą to samo. Jeszcze się nie zdarzyło, żeby w którejś szkole wyprodukowali kostkę masła

chociażby, nie mówiąc już o traktorze czy wiertarce. Stare kłamstwo, że prawidłowa oświata jest jedną z
najważniejszych rzeczy w państwie, bo warunkuje egzystencję duchową i fizyczną narodu, zostało już
dostatecznie skompromitowane. Czyż nie było takich, co nie mając wykształcenia zajmowali wysokie
stanowiska i świetnie dawali sobie radę, własnymi ręcami budując którąś z kolei Polskę? Nauczycielka,
równie nisko opłacana jak pielęgniarka (która, będąc nieprodukcyjną, na dodatek cały swój czas poświęca
równie nieprodukcyjnym cherlakom), musi być doprawdy pełna tupetu, żeby się domagać poprawy bytu!
To nie byt ma jej kształtować świadomość, lecz ona ma kształtować świadomość uczniów w taki sposób,
by wyrośli na przyzwoitych, produktywnych członków społeczeństwa.

Najgorsza jest nieprodukcyjność emerytów, rencistów i wszelakich im podobnych, którzy wyłudzają

od państwa jałmużny. Jeśli nawet są to pieniądze nie zapewniające minimum właściwej egzystencji (czy
egzystencji biologicznej jako takiej), to przecież łącznie jest to fura pieniędzy wyrzucanych przez
wielkoduszne państwo w błoto! Tego jednak wielu docenić nie chce, ludzie nie rozumieją, że liczy się
produkcja namacalna, która — pomnożona przez trzy w komputerach GUS-u — trafi na łamy rocznika
statystycznego.

Koniec żartów, zaczynają się schody (Wieniawa). Proszę mi wybaczyć zjadliwy ton dzisiejszego

felietonu, lecz jest coś przerażającego w nazywaniu nieprodukcyjnym i dziedzin świadczących bardziej
niż cokolwiek innego o jakości narodu i państwa, o jego obliczu kulturowym i etycznym. Wielu z tych
„nieprodukcyjnych” produkuje humanistyczny wizerunek Polski, a więc to, co sankcjonuje przynależność

narodu do cywilizowanego świata ideałów, o które homo sapiens walczył przez tysiące lat. Złowroga
terminologia, mówienie: „nieprodukcyjni”, ubliża inteligencji każdego, kto to mówi, i godności całego
społeczeństwa. Gorzej, jeśli jeszcze wywołuje niechęć „produkcyjnych” do „nieprodukcyjnych”. A może
właśnie o to chodzi?

„STOLICA” 22 lutego 1981

Cmentarz lasów

Od dawna już Czytelnicy prosili mnie o zabranie głosu na ten temat (uzbierała się spora kupka

listów), równie rozpaczliwy jak wszystko, co nas obecnie otacza. Realizuję „zamówienie” późno, ale
chciałem najpierw dobrze zorientować się w sprawie i dopiero chwycić za pióro. Przedtem byłem
zorientowany jedynie w skali lokalnej, dzięki temu, co mi opowiadał i pokazywał mój teść leśnik. Teraz
znam już sytuację ogólnokrajową „względem lasów”.

Zapewne wielu ludziom trudno pojąć rozdzieranie szat nad tragedią polskiego drzewostanu w

sytuacji,  gdy  tragedie  ludzkie  balansują  na  granicy  Apokalipsy,  gdy  przykładowo  para  zimowych
bucików dla dzieci kosztuje w jedynym miejscu, gdzie można je kupić, to jest na czarnym rynku, 6 — 8
tys.  złotych  —  więcej  niż  średnia  pensja  miesięczna  za  ciężką  pracę!  Ci ludzie  nie  myślą,  co  będzie  z
polskimi lasami, mózgi gotują się im od myślenia, w czym za tydzień poślą swe pociechy do szkoły: w
samych  onucach  (bo  skarpetek  też  nie  ma)  czy  też  w  ogóle  nie  poślą.  Ale  to  nie  zwalnia  nas  od
obowiązku  myślenia  o  rzeczach  takich  jak  las,  bo  jeśli  postępowanie  wobec  lasów  się  nie  zmieni,  to  z
braku drzew przyszłość będzie jeszcze bardzie tragiczna niż dzień dzisiejszy z braku butów. Buty i chleb
w  ostateczności  ktoś  nam  przyśle  w  paczce  od  bogatego  filantropa  dla  nędzarza.  Drzew  i  zdrowia,
którego strażnikami są drzewa, nikt nam nie podaruje.

Las jest szczególnie ważnym składnikiem naturalnego środowiska człowieka. Jeden zadrzewiony

hektar  wytwarza  kilkakrotnie  (do  dziesięciokrotnie)  więcej  tlenu  niż  analogiczna  powierzchnia  upraw
rolnych, zaś w porównaniu z powietrzem miejskim w metrze sześciennym powietrza leśnego znajduje się
50 — 75 razy mniej organizmów chorobotwórczych. Bez butów dziecko nie umrze, najwyżej nie pójdzie
do  szkoły,  co  jeszcze  bardziej  skompromituje  sprawców  obecnego  upadku  Polski,  wszystkich  tych
pasibrzuchów nie ukaranych za zbrodnię sprowadzenia narodu na dno nędzy, ale bez zdrowego powietrza
dziecko  nie  wyrośnie  na  zdrowego  dorosłego.  Spytajcie  lekarzy  —  najgroźniejszą  dzisiaj  epidemią,
wyniszczającą organizmy nasze i zwłaszcza naszych pociech, jest ta, którą wywołuje zatrute powietrze.
Dziesiątki alergii i wszelakich schorzeń zapełniających szpitale i przychodnie, wyciągających z ludzkich
kieszeni pieniądze na leki, których wciąż brak, stresujących nas i dobijających nerwowo, wszystkie te nie
przespane  noce  to  rezultat  wdychania  powietrza,  w  którym  jest  więcej  niebezpiecznych  związków
chemicznych i pyłów niż tlenu. Zaś hektar lasu potrafi wchłonąć rocznie 50 — 70 ton pyłów i „uziemić”
je dzięki procesom filtracyjnym oraz neutralizacyjnym. I tego wybawcę mordujemy od lat bezlitośnie i
bezsensownie.

Z czterech największych zagrożeń dla polskich lasów najmniej szkód, chociaż straty są ogromne,

liczone  w  tysiącach  hektarów  —  przynoszą  pożary.  Trzecie  miejsce  zajmują  wysoce  toksyczne,
wylatujące z naszych bezfiltrowych kominów fabrycznych, pyły, których drzewa „uziemić” nie potrafią
—  w  sposób  mniej  spektakularny  pyły  te  masakrują  drzewostan  na  olbrzymich  obszarach.  Drugie
miejsce: groźny szkodnik, brudnica mniszka (1,8 mln hektarów zaatakowanych przez nią lasów, których
nie  umiemy  bronić).  Natomiast  ewidentnie  pierwsze  miejsce  w  katastrofie  polskich  lasów  zajmuje
skandalicznie rabunkowa gospodarka nimi w dobie powojennej. Motorem tego rabunku jest fakt, że nasze
sprzedawane  cudzoziemcom  drewno  przynosi  wielkie  pieniądze  i  ustępuje  pod  względem  wysokości
wpływów  dewizowych  tylko  węglowi.  W  ciągu  30  lat,  do  roku  1975,  dostaliśmy  za  sprzedane  drzewa
630 miliardów dolarów. Więc rżniemy szaleńczo, jak obłąkani, nie bacząc na nic — po nas choćby potop!
Co będzie, gdy kiedyś ockniemy się na pustkowiu? Nastąpi zupełna odwrotność powiedzonka: „Nie było
nas, był las”. My będziemy, ale lasów już nie będzie.

Trudno się dziwić, że w dobie wszechobecnego kłamstwa, obejmującego wszystko, od ideologii po

podręczniki dla dzieci, kłamano także na temat polityki wyrębowej w lasach. Różni szefowie tego

Polemiki

W roku 1976 Waldemar Łysiak opublikował w „Kulturze” artykuł będący analizą publicystyki polemicznej,

swoistą anatomią metod polemicznych stosowanych na łamach polskiej prasy. Sklasyfikował te metody i omówił w
sposób szyderczy; cytujemy początek owej publikacji:

„Jesteśmy narodem polemistów. Wystarczy przejrzeć tygodniki kulturalno-społeczne w działach «polemiki» i

«korespondencja». Co tydzień kilku lub kilkunastu facetów, językiem kulturalnym i wypolerowanym jak rękojeść
kastetu, udowadnia czarno na białym, że inni faceci to durnie bądź hochsztaplerzy, bo napisali same idiotyzmy i
kłamstwa.

Jeśli się temu dobrze przyjrzeć, wychodzi na to, że jesteśmy narodem polemistów osobliwych, polemistów

spryciarzy i — excusez le mot — analfabetów. Większość polemistów tak dowcipnie czyta atakowane teksty, jakby
ich w ogóle nie czytała, po czym wybiera z nich jakieś urwane na przecinku zdania i rąbie autora po grzbiecie.
Przed wojną był taki krytyk literacki, który robił fantastyczne recenzje w ogóle nie czytając książek, lecz on
przynajmniej chwalił i nie «cytował». Polemiści źle czytają, za to ganią, i nieszczęśni autorzy piszą odpowiedzi, w
których rozdzierają szaty i złorzeczą swoim nieuczciwym polemistom, albo — jeśli są ludźmi wyższego ducha —
starają się ich boleśnie ośmieszyć, przynajmniej tak samo boleśnie, jak sami zostali ośmieszeni.

Druga metoda typowej u nas polemiki polega na tym, że się atakuje u niekochanego autora jakichś opisów,

sądów lub poglądów coś, czego on w ogóle nie napisał, ale co polemista ma mu za złe, że jednak napisał. Tutaj też
się stosuje «cytaty», w sposób taki, w jaki klei się kawałki taśmy na stole montażowym. Słowa są, niestety, jak
pieniądze — nie tylko się wyświechtują i dewaluują, ale i podlegają fałszerstwom przy nie zmienionym kształcie
(...)”.

Złośliwość autora względem polemik wynikała tu ze zdenerwowania metodami, jakie wobec niego zastosowali

polemiści  zarzucający  mu,  iż  jest  zwolennikiem  tezy  Ericha  von  Dänikena  o  kosmitach  i  śladach  kosmitów  na
Ziemi.  Łysiak  cierpliwie  wyjaśniał,  że  nie  jest  zwolennikiem  tej  hipotezy  i  nie  broni  jej,  broni  jedynie  prawa
Dänikena  do  stawiania  takich  hipotez  i  krytykuje  hochsztaplerskie  sposoby  atakowania  Szwajcara.  Polemiści  w
odpowiedzi  ogłaszali,  że  oto  Łysiak  znowu  przedstawił  się  jako  zwolennik  kosmitów  (nazwano  go  nawet  „ich
człowiekiem w Warszawie”). Na to Łysiak cierpliwie wyjaśniał, że nie jest ich zwolennikiem... itd. Na to polemiści
ogłaszali,  że  Łysiak  znowu  wystąpił  jako  „gorący  obrońca  hipotezy  Dänikena”.  I  tak  dalej,  i  tym  podobnie.  W
końcu  rozeźlony  Łysiak  przestał  wyjaśniać,  że  wmawia  mu  się  to,  czego  nie  powiedział,  i  napisał  wspomniany
złośliwy artykuł o metodach polemicznych, kończąc tak:

„Metoda «polemiki» polegająca na wmawianiu autorom tego, czego nie napisali, i piętnowaniu ich za to,

stanowi najwyższą szkołę jazdy. Jest to żonglowanie pojęciami i znaczeniami i wywracanie ich na nice. Można to
robić z bardzo korzystnymi rezultatami. Kiedy przed pierwszą wojną światową pewien arystokrata rosyjski
powiedział po pijanemu, że «ma cara w dupie», to dzięki znajomościom w policji i sądownictwie oraz umiejętności
ż

onglowania łapówkami został skazany tylko na grzywnę «za rozpowszechnianie nieprawdziwych wiadomości o

miejscu pobytu Najjaśniejszego Pana» (...) Dlatego nie  zabieram więcej głosu na temat Dänikena,  a pozwoliłem
sobie  jedynie  na  kilka  uwag  o  narodowym  sporcie  inteligencji  polskiej,  którego  imię:  POLEMIKA.  Od  tej  pory
będę  rozpowszechniał  nieprawdziwe  wiadomości  o  miejscu  pobytu  Najjaśniejszej  Polemiki.  Ale  to  już  nie  na
papierze” (artykuł „Polemiczne miejsce pobytu”, „Kultura” 31 X 1976).

Oczywiście Łysiak nie dotrzymał słowa. W niezabieraniu głosu na temat Dänikena przeszkodziły mu wizyta

Szwajcara w Polsce i zorganizowana przez red. Toeplitza sławna dyskusja między Dänikenem a polskimi
uczonymi, w której Łysiak wziął udział. W zaprzestaniu polemik przeszkodziły Łysiakowi temperament
publicystyczny oraz konieczność odpowiadania na listy.

Dajemy poniżej kilka próbek polemicznego pióra Łysiaka (w dwóch gatunkach: jego ataki na tych, którzy

napisali coś, co go wzburzyło, oraz jego odpowiedzi na listy krytyczne). Wszystkie one dowodzą, że „dostać się”
pod pióro Łysiaka nie było rzeczą Przyjemną — jako polemista okazywał się bardzo niebezpieczny.

Polopiryna, czyli urok „nowej monotonii”

Proszę Państwa — nie dajmy się zwariować! Zwariować można od zalewu przekleństw na

współczesną  urbanistykę  mieszkaniową  i  od  zatrzęsienia  apokaliptycznych  wizji  dotyczących  ludności
zurbanizowanej  osiedlowo.  Trzeba  się  przeciw  temu  malkontenctwu  i  pesymistycznemu  krytykanctwu
bronić  rękami  i  nogami,  zakrywając  oczy  i  uszy.  Po  prostu  nie  dopuszczać  do  siebie  wszystkich  tych
kwileń  i  narzekań,  które  —  jak  się  im  tak  dobrze  przyjrzeć  —  nie  są  czymś  innym  jak  „strachami
nalachami” i społecznym wstecznictwem.

Zawiewa ten czad do nas głównie od Zachodu i tu trzeba wykazać maksymalną ostrożność, i mieć

pod  ręką  gotową  polopirynę  na  te  miazmaty,  żeby  zaraz zażyć  i  uspokoić  się.  Ja na  przykład  wycinam
sobie  z  prasy  wywiady  z  najwybitniejszym  ekspertem  od  tych  spraw  w  Polsce,  dyrektorem  Instytutu
Kształtowania  Środowiska,  inż.  Adolfem  Ciborowskim  (profesorem  mianowanym),  i  jak  tylko  prze-
czytam w zachodniej prasie coś wrednego o osiedlu, to zaraz wyciągam wycinek z wywiadu i trrrach! —
przebijam Ciborowskim jak waleta asem.

Na ten przykład czytam w „Die Welt”, co pisze niejaki Hans Nerth:
„Architekt, który pragnąłby marzyć z ołówkiem w ręku, podczas gdy jego zasoby budżetowe z góry

ograniczają realizację jego śmiałych projektów, jest bezradny i pozostaje mu tylko podziwiać
nawarstwione w ciągu wieków osiedla ludzkie, pełne budowli ciasno stłoczonych, ale za to przytulnych i
dających poczucie bezpieczeństwa, czego nie można powiedzieć o prawie żadnym świeżo wybudowanym
osiedlu. Współczesny architekt skrępowany jest przepisami, planami finansowymi i normami, nad
których przestrzeganiem czuwają stosowne urzędy i władze nadzorcze”.

Na to ja wyciągam sobie wycinek z wywiadem, którego udzielił prof. Ciborowski „Literaturze”

(numer z 24 października 1974 roku) i zażywam:

„RED.: Ludzie ze środowisk urbanistycznych i architektonicznych, zapytani o te sprawy, mówią

głównie o trudnościach.

A.C.: Mam wątpliwości, czy jest to słuszne. Równocześnie istnieje u nas znacznie większa szansa, niż

ma ją bardzo wielu architektów w innych krajach. A mówienie o trudnościach może być trochę próbą
usprawiedliwiania siebie samego. Dobrą architekturę można było robić zawsze, podobnie jak złą
architekturę — niezależnie od tego, jaka była technologia, możliwości gospodarcze.

RED.: Czy pogląd ten odnosi Pan Profesor do naszego całego trzydziestolecia?
A.C.: Chyba tak (...) Dzięki burzliwej historii architektury w trzydziestoleciu skróciliśmy znacznie

dłuższy gdzie indziej okres rozwoju myśli architektonicznej. Gdzie indziej przebiega taka ewolucja
znacznie spokojniej, wolniej”.

1 już jestem spokojny, bo już wiem, że burzliwy rozwój naszej myśli architektonicznej jak ten sokół

zostawia w tyle tych spokojnych wolniaków, napiętnowanych znacznie mniejszą szansą.

Albo inny przykład. Taki jankes, Peter Blake, chce mnie wpędzić w nerwicę na łamach „Die

Weltwoche”:

„Niestety, architekci mojego pokolenia w dniu, w którym otrzymali zezwolenie na wykonywanie

swego zawodu, przestali zadawać pytania. Natomiast świat, któremu pragną oni służyć, nie przestał
stawiać trudnych, wręcz bezczelnych pytań. Pyta on nas, architektów, którzy głosiliśmy lepszy sposób
ż

ycia: jak do tego doszło, że ten osiedlowy świat, który zaplanowaliśmy i zbudowaliśmy w ciągu

ostatnich 30 lat, wygląda tak brzydko i nudnie, tak monotonnie?”

Ale ja już mam pod ręką taki wycinek z „Expressu Wieczornego” z dnia 21 maja 1976 roku (wywiad

z prof. A. Ciborowskim):

„RED.: Wizja typowości budzi, rzecz jasna, obawy przed monotonią i upodabnianiem się do siebie

osiedli w różnych częściach świata.

A.C.: Krajobraz miejski upodabnia się do siebie pod różnymi szerokościami geograficznymi. Jest to

prawidłowość obiektywna, której nie sposób uniknąć w pełni. Ludzie mają przecież podobne potrzeby
biologiczne, podobne aspiracje, domagają się podniesienia jakości życia, co upodabnia ich i ich dach nad
głową często do sąsiadów, nie tylko z najbliższego otoczenia”.

Otóż to — potrzeby biologiczne i aspiracje upodabniają dach nad głową i nie ma co wyszukiwać

złośliwie innych przyczyn, zwalać na architektów, władze etc. Jest to prawidłowość obiektywna, która w

przeszłości nie miała miejsca z tej prostej przyczyny, że ludzie mieli zupełnie różne potrzeby biologiczne,
a aspiracji w ogóle nie mieli.

Są tacy, którzy zwalają winę na uprzemysłowienie świata i piszą jak Jean Clay w „Realites”:
„Między koncepcją mieszkania, jaką każdy z nas nosi w sobie, koncepcją wzorowaną na domu

rodzinnym, a wyborem możliwości mieszkaniowych oferowanych przez wielkie miasta zachodzi coś
więcej niż rozbieżność — dzieli je po prostu przepaść!”

Na to my bierzemy wycinek z tego samego „Expressu Wieczornego” i już wiemy, że tej monotonii

można uniknąć:

„RED.: Mimo wszystko jednak można, nawet przy zastosowaniu przemysłowej produkcji w

budownictwie, uniknąć monotonii.

A.C: Można, ale trudno. Pierwsze zróżnicowanie następować będzie ze względów klimatycznych w

skali  poszczególnych  wielkich  regionów  geograficznych.  W  skali  miast  można  nadawać  osiedlom
indywidualny  wyraz  przez  zróżnicowanie  grup  budynków  w  krajobrazie,  rozmaity  charakter  terenów
zielonych  (np.  stosowanie  różnych  gatunków  drzew),  rozmaite  kolory  elewacji,  budynki  niskie  i
wysokie”.

No i co? Sprawa jest jasna — jak zaczniemy wznosić budynki wyższe i niższe, z różnymi kolorami

elewacji na tle różnych gatunków drzew, to się zaraz osiedle polepszy i szlus. Że co? Że to już robimy od
dawna i wciąż jest monotonnie? Ale to jest „nowa monotonia”, której urok trzeba, koniecznie trzeba
dostrzec, jeśli się nie chce podpadać pod rubrykę pt. konserwatyzm społeczny. Służę wycinkiem ze
„Stolicy” z dnia 15 — 22 grudnia 1974 roku (wywiad z inżynierem Adolfem Ciborowskim):

„RED.: Tak więc pewien konserwatyzm społeczny powoduje niezbyt dobre przyjęcie monotonii...
INŻ. A.C.: Nie tyle monotonii, ile nowej monotonii. Ten konserwatyzm społeczny nie przejawia się

już przy ocenie ulicy XIX wieku...”

O właśnie — zabytek to wam, panowie malkontenci, w smak, a bloczek osiedlowy to już nie! Na

szczęście to, co się nie podoba malkontentowi, wcale nie musi się nam nie podobać. Jest to po prostu
sprawa nabycia właściwych kryteriów, pozwalających odróżniać piękno i szpetotę,

o czym dowiadujemy się z tej samej „Stolicy”:
„RED.: Warto chyba przekazać Panu Inżynierowi jedną z ocen obiegowych przewijających się

ostatnio w rozmowach o współczesnej architekturze. Krytykowana jest monotonia budownictwa
mieszkaniowego, określa się też architekturę tego typu jako po prostu brzydką.

INŻ. A.C.: Pojęcie, co jest brzydkie, a co ładne — jest umowne, wyraża nasze przyzwyczajenia i

nawyki (...) To, co jest inne, co jest nowe, co w pierwszej chwili zaskakuje

i niepokoi — łatwo nazwać brzydkim. Rzadko uznajemy od razu dzieło architektury, nowe

rozwiązanie urbanistyczne. Ocena niefachowa powinna być sterowana...”

i o to chodzi, o to chodzi!

„KULTURA” 13 marca 1977

Rok Dänikena

Trudno byłoby obalić tezę, iż kończący się rok 1977 był w naszym kraju m. in. rokiem Ericha von

Dänikena. Złożyło się na to wiele przyczyn, ale przede wszystkim jego wizyta w Polsce, która wywołała
namiętności dające przyzwoitą pożywkę plotkom i środkom masowego przekazu, obfitujące w wymianę
soczystych ciosów i policzków, słowem, tak wielkie, że ani można było przypuszczać (...)

Zbrodnią, straszliwym garbem Dänikena, w który wali się bezustannie i bez opamiętania naukowymi

pałami, jest jego dyletantyzm. Däniken nie ma żadnych wyższych studiów, ukończył jedynie gimnazjum
klasyczne z greckim i łaciną. Zbrodnia niewybaczalna. Albowiem dyletant na użytek domowy może sobie
działać — to poczciwy, kochany, nieco „kopnięty” swój chłop. Dyletant głoszący publicznie jakieś teorie
godzące w majestatyczną katedrę wielkiej nauki — to bandyta, terrorysta, zboczeniec. Zboczył z toru, na
którym pedałują w koło i w koło. Zrobią wszystko, by go unicestwić lub przynajmniej zbrukać. Jako
pierwszy skarcił to ostro Schopenhauer, oddając hołd twórczym dyletantom (nie mylić z dyletantyzmem
szefów-ignorantów) i pisząc: „Dyletanci, dyletanci! Cóż to znaczy? Tak nazywani są ludzie uprawiający
jakąś naukę lub sztukę z zamiłowania i z zapału do niej, nie tylko umysłem, lecz i sercem. Tacy ludzie
zawsze tworzyli rzeczy największe”.

To święta prawda. Również w dziedzinie odkrywania przeszłości, tam gdzie teraz działa Däniken. C.

W. Ceram, który miał historię archeologii w małym palcu, nie mylił się umieszczając taki akapit w swojej
pracy  „Bogowie,  groby  i  uczeni”:  „Pogarda  ta  (fachowców  wobec  dyletantów  —  przyp.  W.  Ł.)  jest
nieuzasadniona.  Jeżeli  spojrzymy  na  rozwój  badań  naukowych  od  najdawniejszych  choćby  czasów,
nietrudno  będzie  nam  stwierdzić,  że  ogromnej  ilości  odkryć  dokonali  właśnie  dyletanci,  outsiderzy,
samoucy.  Opętani  jakąś  ideą,  nie  odczuwali  hamulców  fachowego  wykształcenia,  nie  znali  lęku
specjalistów,  przeskakiwali  przeszkody  wzniesione  przez  tradycjonalizm  czcigodnych  akademików”
(tłum. J. Nowacki).

(...) Żeby wszystko było jasne — Däniken jest moim przyjacielem, regularnie ze sobą

korespondujemy,  dyskutując  podnoszone  przez  niego  sprawy,  relacjonuje  mi  swoje  podróże  i  badania,
przysyła  sygnalne  egzemplarze  swoich  książek  etc,  etc.  Wszystko  to  nie  zmienia  tego  podstawowego
faktu,  że  (o  czym  on  dobrze  wie  i  co  ja  maniakalnie  wprost  powtarzam  w  każdej  mojej  publikacji
„Dänikenowskiej”):

„Nic a nic nie obchodzi mnie to, czy Däniken ma rację, czy też nie. Może mieć, może nie mieć —

czas to pokaże (...) Bronię nie tyle samej hipotezy Dänikena, ile jego prawa do wysuwania takich hipotez,
i potępiam hochsztaplerskie metody polemizowania z Dänikenem”.

Bezskuteczne powtarzanie tego credo i postulowanie o rzeczową polemikę z Dänikenem zniechęciło

mnie do dalszych utarczek, toteż nie odpowiedziałem już na przedziwne tezy zawarte w poświęconym mi
artykule Marka Konopki pt. „Ich człowiek w Warszawie”, w którym zostałem przedstawiony jako agent
kosmitów na Polskę i klakier „szwajcarskiego hotelarza” (ten epitet jest głównym argumentem
naukowym przeciwników Szwajcara w dyskusjach z nim!).

(...) Rok 1977 był, jako się rzekło, rokiem największego, jak dotychczas, zainteresowania Dänikenem

w  Polsce  i  najcięższych  bojów  na  jego  temat.  Na  ekrany  wszedł  kolejny  film  Reinla  („Posłannictwo  z
innej planety”), a w końcu maja przybył do Warszawy z dwudniową wizytą sam główny bohater i dopiero
wówczas, a także i po jego wyjeździe, zrobiło się piekielnie gorąco. W ciągu tych kilkudziesięciu godzin
Däniken,  oprócz  wizyt  prywatnych  i  pertraktowania  z  wydawnictwami  w  sprawie  dalszych  edycji  jego
książek,  udzielił  kilkunastu  wywiadów,  nagrał  telewizyjny  program  „100  pytań”  (w  rzeczywistości
zdążyliśmy mu zadać tylko 20, bo na więcej nie starczyło czasu) i w końcu wziął udział w legendarnej już
dyskusji  w  redakcji  tygodnika  „Kultura”,  opublikowanej  następnie  w  numerze  z  9  października  pt.
„Däniken i uczeni”.

Było to osobliwe spotkanie, które z miejsca przerodziło się w najzwyklejszy proces karny przeciwko

gościowi.  Już  na  samym  początku  jeden  z  obecnych  uczonych  stwierdził,  że  w  ogóle  nie  widzi  sensu
dyskutowania z takim typem jak Däniken, na co zareplikowałem pytaniem: po co wobec tego przybył na
dyskusję,  ale  nie  uzyskałem  odpowiedzi.  Przyznaję,  że  byłem  tym  wszystkim  lekko  przerażony  (...)
Däniken  z  uwagą  wysłuchiwał,  co  mają  do  powiedzenia  jego  adwersarze,  kiedy  natomiast  sam mówił,
jeden z  panów  uczonych przez  cały  czas  machał  mu  pogardliwie ręką  przed nosem  (sic!), jakby  chciał

rzec: idź do czorta ze swoim gadaniem ! Potem poleciały inwektywy (celowało w tym dwóch innych
uczonych panów) w rodzaju: „wulgarny materialista”, „amatorski partacz”, „fałszerz faktów”, „intelektu-
alna tandeta”, „ignorant” etc.

Wyłamałem się z tego wysoko utytułowanego grona, w którym potraktowano Dänikena niczym

pętającego  się  niepotrzebnie  po  Polsce  gnojka  i  wygłosiłem  gwałtowny  speech  jako  obrońca  (gościa
zaproszonego ze Szwajcarii) i oskarżyciel (metody zaprezentowanej przez pozostałych „dyskutantów”, a
polegającej  na  zastępowaniu  rzeczowej  argumentacji  inwektywami;  notabene  jest  to  nagminne  w
„polemizowaniu”  z  Dänikenem,  obelgi  zastępują  fakty).  Sam  Däniken  zachował  kamienny  spokój,
przynajmniej  na  zewnątrz.  Polemistą  jest  niezłym,  dał  tego  dowód  podczas  nagrywania  programu  TV
„100 pytań”, kiedy strzelił do niego redaktor Miś:

— Panie Däniken. Zadam panu teraz pytanie, na które proszę mi odpowiedzieć tylko jednym

słowem, tak lub n i e. A więc...

W tym momencie Däniken przerwał mu i kapitalnie zrykoszetował :
— Panie redaktorze, zanim pan to uczyni, ja zadam panu jedno pytanie, na które odpowie mi pan tak

lub nie. pytanie brzmi: czy przestanie pan wreszcie bić swoją żonę?

Ale w redakcji, nomen omen, „Kultury”, bity „argumentami”, które wymieniłem wyżej, był bezradny

— nie przyjechał polemizować z obelgami. Bezpośrednio po powrocie do Szwajcarii napisał do mnie list
zaczynający się od słów: ,,I feel obliged to thank You with this letter for all Your help and assistance
rendered to me during my stay in Poland. Particularly during my visit to «Cultura» where there were
obviously only people who already knew everything much better, You have been a great help for me with
Your interventions”.

Po opublikowaniu tej „dyskusji”, w prasie polskiej zaroiło się od komentarzy, w których padło

nieczęsto widywane na rodzimych łamach słowo „chamstwo”. W artykule na łamach „Polityki” (22 X
1977) Andrzej Mozołowski nazwał to spotkanie „eskalacją epitetów” i napisał m. in.:

„Wypowiedzi rzeczników obrony, dr. Waldemara Łysiaka i wydawcy Dänikena, dyr. Alfreda

Górnego, nie stanowiły przeciwwagi wobec zmasowanego ataku pozostałych pracowników nauki (...) Ani
on profesor, ani docent, ani nawet doktor. Zwykły hotelarz bez wyższego wykształcenia. Ma promotora?
Ż

adnego znaczącego, przynajmniej nie u nas. Jest więc okazja, by zabłysnąć bezkompromisowością, od-

wagą,  pryncypialnym  osądem.  No  i  się  błyska  (...)  Z  zadowoleniem  przeczytałbym  ich  publiczne
wystąpienia,  równie  śmiałe  i  bezkompromisowe,  równie  nie  przebierające  w  sformułowaniach  —
krytykujące  naukowe poczynania  rodaków,  koleżanek  albo kolegów  po  fachu.  Jeśli  takowe  przeczytam
— opublikuję przeprosiny, ukorzę się i odszczekam. Ale dopiero wtedy”.

Ostatnie słowo w sławetnej „dyskusji” powiedział, co prawda z małym poślizgiem, w kilka tygodni

po jej opublikowaniu, red. Toeplitz. Był to prawdziwy szlagier. KTT, jako gospodarz prowadzący
spotkanie, napełnił wielu ludzi admiracją wobec swej osoby sposobem zareagowania na epitety. Kiedy
zaczęły padać, przerwał mówiącemu i powiedział:

— Jako pełniący rolę gospodarza, chciałbym nieśmiało przypomnieć tradycje staropolskiej

gościnności, a także to zdanie z Fredry: „jeśli wstąpił w progi moje...”

Potem, kiedy ja otrzymywałem listy od czytelników, którzy dziękowali mi za obronę Dänikena, KTT

otrzymywał listy z podzięką za wyżej cytowaną interwencję (jak się zorientowałem otrzymywaliśmy listy
od tych samych ludzi, m. in. od profesora Uniwersytetu Wrocławskiego, J. Trzynadlowskiego, i od dr. K.
Więckowskiego z Warszawy, który nazwał spotkanie w „Kulturze” „flekowaniem Dänikena”). Pan
Toeplitz spokojnie odczekał, aż zbierze się spora kupka tych podziękowań i pochwał prasowych, po czym
wykonał coś w rodzaju volte face, które zaszokowało jego wielbicieli. Napisał mianowicie w swoim
felietonie w „Kulturze” (30 X 1977), że ową interwencję traktował jako... „ożywiający rozmowę żart” (!),
po czym stwierdził, że całkowicie solidaryzuje się z dyskutantami flekującymi Dänikena i że „czas już
wygrzebać się z głupawego, słodkiego marazmu, którym grozi nam źle pojęty demokratyzm i fałszywa
tolerancja”. Wreszcie dodał: „Byle osioł może dziś zawracać głowę swoimi niedowarzonymi pomysłami
najpoważniejszym autorytetom (tak jakby Däniken był natrętem i zmuszał kogokolwiek do dyskusji —

„Czuję się w obowiązku podziękować ci tym listem za pomoc, jakiej mi udzieliłeś podczas mojego pobytu w Polsce.

Zwłaszcza zaś za twoje interwencje podczas wizyty w «Kulturze», gdzie znajdowali się sami ludzie, którzy z góry wszystko
wiedzą lepiej”.

Odpowiedź na list red. J. Roszki

W numerze 31 „Razem” wydrukowany został list wielce zasłużonego dziennikarza krakowskiego,

Janusza  Roszki,  który  twierdzi,  że  został  oszkalowany  przeze  mnie  na  łamach  tegoż  tygodnika.  Panu
Roszce nie podoba się „taka metoda Łysiaka i inne jego metody”, zaatakowałem bowiem (w „Razem” nr
27)  opublikowany  przezeń  w  „Przekroju”  artykuł  o  początkach  egiptologii,  pełen  kosmicznych  wprost
bzdur,  błędów  merytorycznych  i  dowodów  na  zatrważającą  nieznajomość  poruszanego  tematu  (na
żą

danie wyszczególnię je; „Przekrój” nie chciał wydrukować zbyt chyba obszernej listy tych nonsensów,

którą wysłałem do Krakowa). Jedną z największych „głuposti” (jak mawiał hrabia Roztopczyn) w owym
tekście okazało się „przedłużenie” przez p. Roszkę życia Bastylii na okres Dyrektoriatu (zaczął się on w
roku 1796), co skomentowałem na łamach „Razem” propozycją, by o tym cudzie jak najszybciej
poinformować Francuzów, którzy wciąż swoje święto narodowe obchodzą w rocznicę kompletnego
zburzenia Bastylii w roku 1789!

W swoim liście p. Roszko określa wytknięcie mu tego błędu (było nie było żenującego, bo rzecz jest z

zakresu szkoły podstawowej) jako „zwykłą insynuację” i ze świętym oburzeniem, patrząc, jak to się
mówi, „prosto w oczy” czytelnikom, zapewnia ich, że nigdy takiej bredni nie napisał. Czyni to
następującymi słowy:

„Podobno miałem napisać, że w okresie Dyrektoriatu wsadzano ludzi do Bastylii, która, jak wiadomo,

została wcześniej zburzona (...) Chciałem poinformować Czytelników «Razem», że nigdy czegoś takiego
nie napisałem (...) i to jest do sprawdzenia”.

Wobec tego sprawdźmy. Wspomniany artykuł p. Roszki ukazał się w numerze „Przekroju” z dnia 16

września  1979  roku,  a  jego  treść  od  początku  do  końca  dotyczy  doby  Dyrektoriatu.  Opisywana  akcja
zaczyna  się  we  wrześniu  1797  w  Mombello.  Następnie  czytamy  o  tym,  co  robi  i  o  czym  myśli  akurat
Napoleon, i wreszcie zbliżamy się do słów o Józefie Sułkowskim i o Bastylii, których p. Roszko „nigdy
nie  napisał”, ale  które w jego artykule  wydrukowano.  Autor  buduje  nastrój  („Jest  wczesny  zmierzch  w
Mombello...”), potem jeszcze kilka zdań i:

„Minęło już ponad piętnaście lat od czasu, gdy wuj August prezentował małego Józefa Sułkowskiego

książętom i hrabiom Francji jako cudowne dziecko, które recytowało na pamięć całe stronice uczonych
dzieł. Tamtej Francji już nie ma, nikt nie pamięta uczonego malca z Polski; ci, którzy go słuchali, dali
głowę na szafocie lub siedzą w Bastylii”.

Powtarzam: jesteśmy w Mombello w roku 1797, a więźniowie siedzą w... zburzonej przed ośmiu laty

Bastylii!  O  żadnych  sprytnych  wykrętach,  przypadkowym  lapsusie  czy  czymś  takim  nie  może  być  tu
mowy,  bo  p.  Roszko  wyraźnie,  jakby  nie  chcąc  pozostawić  wątpliwości,  iż  chodzi  mu  o  rok  1797,
potwierdza  swoje  datowanie,  pisząc:  „Minęło  już  ponad  piętnaście  lat  od  czasu,  gdy  wuj  August
prezentował  małego  Józefa  Sułkowskiego  książętom  i  hrabiom  Francji”.  Rzeczywiście,  wuj  August
prezentował małego Sułkowskiego jako cudowne dziecko w Paryżu w latach 1780 — 82, a więc minęło
ponad piętnaście lat do roku 1797! Po Bastylii nie ma śladu od ośmiu lat, a więźniowie w niej siedzą!!!
(Notabene trzeba nieprawdopodobnej wręcz niekompetencji, aby napisać, iż część arystokracji dała głowę
na  szafocie,  a  reszta  siedzi  w  Bastylii,  bo  nawet  dzieci  z  podstawówki  wiedzą,  że  szafoty  mogły
zdziesiątkować  arystokrację  francuską  dlatego,  iż  przedtem  padła  Bastylia  —  jest  to  jedna  z
elementarnych wiadomości z historii powszechnej).

Panie Roszko — zacytuję jeszcze raz zdanie z pańskiego listu: „Nigdy czegoś takiego nie napisałem”.

Napisał pan, a mimo to próbował pan wmówić czytelnikom „Razem”, że wypomnienie panu tego przez
Łysiaka jest „zwykłą insynuacją”. Przy najgorętszych chęciach do zachowania dobrych manier i przy
największej niechęci do używania mocnych określeń, nie można nazwać tego pańskiego zdania i tych
pańskich słów inaczej, jak wielkim kłamstwem.

P. Roszko postraszył mnie również rzecznikiem dyscyplinarnym SDP, sądząc może, iż to mi zamknie

usta. Nie przestraszyłem się, jak widać, bo nauczono mnie w domu, że prawda nie musi się bać.

Prosząc w zakończeniu swego listu o jego opublikowanie p. Roszko uzasadnił to tym, że „każdy autor

ma prawo do obrony swego własnego imienia”. Jego sprawa, że wybrał do obrony swego imienia oręż
samobójczy, czyli nieprawdę ożenioną z groźbami, ale zasada o prawie do obrony jest słuszna. List jego
opublikowano. Zgodnie z tą samą zasadą — proszę o opublikowanie mojego.

Pochwała kwadratowych pomidorów

Pamiętam dobrze, tak dobrze, jak rzadko które, słowa mojego śp. ojca, wypowiedziane do mnie, gdy

byłem jeszcze smarkaczem. Pewnego razu (było to w pierwszym dniu mojej nauki w Liceum im. Prusa)
powiedział tak: — Synu, przestałeś być dzieckiem, zaczynasz być młodzieńcem. Chcę, żebyś się dobrze
uczył  i  przyzwoicie  zachowywał.  Jeśli  coś  zbroisz,  będziesz  ukarany  bardziej  surowo,  niż  to  było
dotychczas,  bo  mam  już  prawo  wymagać  od  ciebie  większego  rozsądku,  niż  kiedy  byłeś  uczniakiem
podstawówki.  Jeśli jednak  dowiem się,  że  starałeś się  niegodnie  przypodobać  nauczycielom,  to jest,  że
popadłeś  w  jakąkolwiek  formę  lizusostwa,  w  ogóle  nie  zostaniesz  ukarany.  Karać  mogę  tylko  mojego
syna, nie zaś obce dzieci. Czy mnie zrozumiałeś?

Zrozumiałem go bardzo dobrze i obraziłem się na niego, bo uważałem, że niepotrzebnie to

powiedział, i czułem się urażony.

Powyższy wspominek nie ma żadnego związku z dalszą częścią niniejszego felietonu, po prostu

wrócił do mnie przez jakąś furtkę pamięci i przelałem go na papier. Teraz zaś czas do pracy. Dzisiejszy
felieton będzie o czymś zupełnie innym, bo o architekturze.

Przed kilku laty, w roku 1974, pewien koryfeusz naszej architektury stwierdził na łamach prasy, że

nasze  powszechnie  krytykowane,  monotonne  i  brzydkie,  osiedla  mieszkaniowe  są  w  istocie  piękne,  że
jest to „nowa monotonia”, w docenianiu i ukochaniu której przeszkadza nam po prostu „konserwatyzm
społeczny”  (sic!).  Sądzić można  było  wówczas,  że jest  to  ponury  żart  lub  wybryk  zmęczonego mózgu,
który  chce  się  komuś  przypodchlebić,  słowem,  wyjątek  potwierdzający  regułę,  czyli  regularną  niechęć
mieszkańców do proponowanych im „bloków”, na które w istocie rzeczy są skazani. Dzisiaj okazuje się,
ż

e był to tylko precedens.

Od lat publicyści i architekci walczą przeciwko terrorowi wielkiej płyty ź fabryk domów, która

wprost zmusza do wznoszenia zuniformizowanych osiedli o charakterze koszarowym. Ta solidarność w
walce  z  wynaturzeniami  uprzemysłowienia  budownictwa  była  czymś  pocieszającym,  tym  bardziej
tragicznego aspektu nabiera więc jej rozbicie. Chodzi o klasyczny cios w plecy zadany przez „swojego”,
przez znanego specjalistę od architektury, publikującego często i gęsto Władysława Fiałkowskiego, który
w  artykule  „Architektura  na  rykowisku”  („Kultura”  z  26  sierpnia  1979)  napisał  wiele  i  niesłusznie  na
temat  historii  i  współczesności  budownictwa,  wszystko  to  podporządkowując  udowodnieniu  głównej
tezy.  Teza  ta,  bardzo  miła  dla  tych,  którym  Fiałkowski  chciał  się  przypodobać,  dotyczy  obecnej
architektury polskiej i brzmi tak (uwaga!):

„Jedyną organizacją, której należy zawdzięczać, że polska architektura nie stoczyła się na samo dno

(...), jest polski przemysł budowlany”.

Tak samo jedyną organizacją, której należy zawdzięczać, że bobry nie wyginęły doszczętnie, są

kłusownicy.

e jest to nonsens krzyczący przeraźliwie — wiedzą wszyscy, od dzieci do emerytów, i można to

przeczytać w setkach opracowań, książek, artykułów, stenogramów z konferencji specjalistycznych etc. O
samą chęć bycia oryginalnym za wszelką cenę nie posądzam pana Fiałkowskiego. Nie przypuszczam
również, że pomyliły mu się daty, to jest, że uznał, iż mamy akurat prima aprilis. Nie ośmieliłbym się też
zarzucić mu niekompetencji. Więc dlaczego to napisał? I dla kogo?

Specjalista Fiałkowski podparł główne twierdzenie w swym artykule twierdzeniami pomocniczymi.

Według  niego  przemysł  budowlany  „może  wykonać  wszystko,  co  można  sobie  wyobrazić,  i  wzrost
kosztów czy też komplikacja produkcji nie odgrywają tutaj specjalnej roli”. Jest to kosmiczna nieprawda,
sytuacja  bowiem  wygląda  akurat  odwrotnie.  Przemysł  budowlany  w  dążeniu  do  maksymalnej
„ekonomiczności”  (osiągnięcie  największego  zysku  najmniejszym  kosztem)  produkuje  tylko  kilka
rodzajów płyt, ponieważ urozmaicenie produkcji spowodowałoby jej skomplikowanie, a co za tym idzie
wzrost  kosztów.  Więc  się  tego  nie  robi.  Dlatego  architekci  nie  mają  z  czego  stawiać  budynków
ciekawszych niż te, które zapaskudzają nasz krajobraz.

Te ciekawsze budynki są według pana Fiałkowskiego nonsensem, co tłumaczy on tak:
„Nonsensem jest natomiast uzyskiwanie (...) architektonicznych walorów przez załamywanie

budynku, kiedy wiadomo, że dźwig montujący budynek najlepiej pracuje na prostym torze”.

Słusznie, wiadomo bowiem, że siedziby ludzkie należy dopasowywać kształtem do wartości

Kucanie pod płotem ZOO

W październiku ukazał się w prasie codziennej jeden z najbardziej osobliwych w 30-leciu artykułów o

architekturze. Autor, Janusz Przymanowski, dał jak zawsze w swoich artykułach bardzo fajny tytuł:
„Architektura i cocósie”, a poniżej treść jeszcze fajniejszą, tak fajną, że się — jak to ujął jeden z zupełnie
łysych publicystów — resztki włosów jeżą na głowie.

Janusz Przymanowski daje w tym artykule ostrą reprymendę krytykom wieżowca „Intraco” na

Stawkach, wybrzydzaczom, którzy czepiają się faktu, że wielki komin tego wieżowca zeszpecił
malowniczą panoramę warszawskiej Starówki. Jako że byłem nieformalnym przywódcą tych
wybrzydzaczy, zabierając na ten temat głos w prasie (kilkakrotnie), w radiu i w TV („Pegaz”) — na mnie
spada obowiązek ustosunkowania się do wypowiedzi Janusza Przymanowskiego.

Argumentacja, którą się autor posługuje, jest tak trafna, jak trafnym byłby mój sąd o niuansach

współczesnej  taktyki  wojskowej,  o  której  nie  mam  zielonego  pojęcia  z  tej  prostej  przyczyny,  że  nie
kończyłem  żadnej  akademii  wojskowej.  Inna  sprawa,  że  tu  chyba  nie  o  specjalistyczne  wykształcenie
chodzi, albowiem stosy listów, które nadeszły do redakcji po moich artykułach, były napisane po prostu
przez  warszawiaków  zasmuconych  widokiem  czarnej  rury  tnącej  w  pionie  najpiękniejszą  żywą
widokówkę stolicy.

Janusz Przymanowski stara się w swoim artykule dowieść, że można zestawiać obok siebie

architekturę starą i nową, nawarstwiać je etc. Pomijając fakt, że na poparcie tej tezy podaje przykład w
kontekście sprawy komiczny (katedry wawelskiej, która „jest zespołem najrozmaitszych komponentów”
—  co  to  ma wspólnego  z urbanistycznym  problemem „Intraco”?) —  istotne  pozostaje co innego:  takie
dowodzenie  jest  najzwyklejszym  wyważaniem  dawno  otwartych  drzwi.  Proszę  pana  —  nikt  nie
kwestionuje  zestawiania nowego  ze  starym,  tego ja i  moi  koledzy  nauczamy  na  Wydziale  Architektury
PW. Chodzi o to, w jaki sposób się to robi. W urbanistyce i architekturze, jak we wszystkim, są metody
złe i dobre. Niestety, w przypadku Starówki wybrano metodę fatalną i chodzi o to, by jej nie powielać,
pan zaś namawia do czegoś przeciwnego.

Istotę problemu wyłożyłem w swoim referacie („Następstwa procesów urbanizacyjnych dla ochrony

historycznego środowiska człowieka”) na łódzkiej sesji naukowej w listopadzie ubiegłego roku:

„Aktualną obecnie tendencją jest przejaw naiwnej wiary urbanistów i architektów w automatycznie

osiągany dobry efekt zestawiania starej i jakiejkolwiek nowoczesnej architektury. Powoływanie się przez
nich  na  historyczne  nawarstwienia  epokowe  wynika  z  niezrozumienia  procesów  urbanistycznych
przeszłości.  W  historii  urbanistyki  bowiem  ślepe  zestawianie  z  liczeniem  na  automatyczny  efekt  było
wykluczone, a wartości zespołów powstałych z dzieł przynależnych do różnych epok tworzyły się w toku
długotrwałej  selekcji,  dzięki  świadomej  kompozycji  budowli  nowych  w  stosunku  do  cech
architektonicznych budowli zastanych”.

Janusz Przymanowski stwierdza odważnie, iż nie zawahałby się „w pewnych okolicznościach”

wybudować  nowej  struktury  w  centrum  układu  średniowiecznego,  i  jako  przykład  podaje  nowoczesny,
aluminiowo-szklany  Pałac  Zjazdów,  postawiony  w  roku  1961  w  centrum  Kremla.  Ależ  to  jest  właśnie
przykład  pozytywny,  pokazujący,  jak  należy  te  rzeczy  robić!  W  przypadku  Pałacu  Zjazdów  skala,  ga-
baryty i wiele innych rzeczy zostały zgrane z otoczeniem (...) Teoretycznie telewizjna wieża Ostankino
wzbogaciłaby centrum Moskwy, lecz postawiono ją na peryferiach, gdyż stojąc w centrum naruszałaby
pejzażowe  walory  Kremla.  Nikt  nie postawiłby  w centrum  Kremla wieżowca,  który  wyskakiwałby  nad
zabytkowymi  dachami.  A  warszawskiej  Starówce  wetknięto  właśnie  wysoki  komin  w  tło.  Liczono  na
automatyczne osiągnięcie dobrego efektu i przeliczono się.

Janusz Przymanowski zgodzić się z tym zdaniem nie zamierza — według niego: „Wiek miasta

dopiero wówczas przemawia i staje się elementem piękna, gdy istnieje współczesny układ odniesienia”.
Zgoda na to, ale jeśli układ ten jest relacją kija i „siedzenia”, to nie o taki układ chodzi. Wolno każdemu
mieć swoje zdanie na temat swego miasta, ale czy należy też być głuchym na zdanie specjalistów i vox
populi?

Gniewa się także Janusz Przymanowski. „Gniewa mnie konserwatywna moda na wybrzydzanie”. Też

mu wolno, de gustibus... Wolno mu nawet szydzić z tych, którzy upominają się o walory widokowe
Starówki. Szydzi następującymi słowy, złożonymi z liter rozstrzelonych w druku, żeby tekstowi

Na prowincji bez zmian

Oskarżenie publicysty o nierzetelność, o manipulowanie cudzym słowem, jest zarzutem arcyciężkim,

a dla szanującego się człowieka pióra jest to rzecz nader bolesna. Okazuje się, że choćby się miało ręce
najczystsze (a ja takie mam, mimo że o to nie było łatwo w ubiegłej dziesięciolatce), nie można się od
podobnego zarzutu dożywotnio ubezpieczyć. Doczekałem się po latach właśnie teraz.

Do redaktora naczelnego „Stolicy” wpłynęła pisemna skarga na mnie od nauczycielki Liceum

Ogólnokształcącego  w  Kolbuszowej,  Haliny  Dudzińskiej,  dotycząca  mojego  felietonu  „Polemiki  i
okolice” (z 22 marca), w którym — pisząc o skandalu, jakim było dotychczasowe nauczanie historii w
polskich szkołach — zacytowałem kilka drukowanych w prasie, bardzo krytycznych opinii nauczycieli na
ten temat. Między innymi zacytowałem, myśląc o ludziach odpowiedzialnych za to, zdanie p. Dudzińskiej
wzięte  z  jej  listu  wydrukowanego  w  „WTK”  z  15  lutego:  „Ja  postawiłabym  przed  sądem  tych  ludzi”.
Właśnie o to zdanie idzie. Pani Dudzińska zarzuca mi, że je wyjąłem z kontekstu i użyłem wobec autorów
podręczników, podczas gdy ona napisała tak o ludziach, którzy skrócili licealny program lekcyjny historii
o jedną godzinę (z trzech do dwóch). Pani Dudzińska nazwała to „przeinaczeniem”, które „nie przystoi
poważnemu  autorowi”.  Dalej  p.  Dudzińska  pisze:  „Ujęcie  przez  p.  W.  Łysiaka  moich  słów  w  innym
kontekście, niż ja podałam w WTK, sprawiło mi przykrość i chciałabym, żeby p. Łysiak wiedział o tym”.

Już wiem, proszę pani, teraz zaś chcę, żeby i pani się dowiedziała, że pani list — wobec którego mam

obowiązek ustosunkować się — sprawił mi przykrość, i to nawet nie dlatego, że pisze pani nieprawdę, ale
dlatego, że jest on dla mnie dowodem, iż w Polsce przetrwały jeszcze pewne praktyki z niechlubnej
przeszłości.

Najpierw odpowiem na meritum, w sprawie owego zdania użytego przeze mnie rzekomo w innym

kontekście. Jest to nieprawda (lub w najlepszym razie nieporozumienie), ponieważ atakowałem nie tylko
podręczniki z fałszywymi treściami i przemilczeniami, ale także programy nauczania historii, przez co —
rzecz oczywista — należy rozumieć ich format treściowy, czasowy i każdy inny, realizowane programy
jako  takie!  Czy  naprawdę  tak  trudno  było  zauważyć,  że  w  moim  tekście,  w  zdaniu  figurującym
bezpośrednio  przed  nawiasem,  w  którym  cytuję  drukowane  wypowiedzi  kilku  nauczycieli,  w  tym  p.
Dudzińskiej, podkreślając ich krytyczny stosunek do autorów tego, co i ja krytykuję, kolejność wyrazów
jest następująca: „programy szkolne historii, podręczniki”? Tak więc nie dopasowałem pani wypowiedzi
wyłącznie do autorów podręczników. Ale nawet gdybym to zrobił, to nic popełniłbym oszustwa, gdyż w
tej samej pani wypowiedzi na łamach „WTK” krytykuje pani również podręczniki! Co prawda pisząc, iż
są  one  złe,  bo  „skąpe,  powierzchowne”,  użyła  pani  eufemizmu  mogącego  tylko  rozśmieszyć  pani  ko-
legów, którzy potępiają w czambuł i bez ogródek zawarte w nich łgarstwa, ale przecież uczyniła to pani!
Więc o co chodzi, na miłość boską! Czy chce nam pani wmówić, że przed sądem winni stanąć złodzieje
45  minut  lekcyjnych  tygodniowo,  a  nie  złodzieje  całych  epok  i  kamieni  milowych  prawdy  o  dziejach
ojczyzny?

Wydaje mi się, że wiem, o co chodzi. Kiedyś naczelny redaktor „Polityki”, F. M. Rakowski, w dużym

artykule  namawiał  czytelników  z  prowincji,  by  w  listach  do  redakcji  bezkompromisowo  demaskowali
wszelakie  zło  panoszące  się  w  ich  miasteczkach,  bez  oglądania  się  na  szczebel  tych,  którzy  postępują
niewłaściwie.  W  odpowiedzi  przyszła  do  „Polityki”  fura  listów,  których  autorzy...  wyśmiali  ten  apel,
tłumacząc,  że  krytykować  otwarcie  to  czasami  można  w  dużym  mieście,  ale  na  prowincji  oznacza  to
ś

mierć cywilną, zostanie się bowiem zmiażdżonym przez wszechwładną, bezkarną klikę miejscowych

decydentów. Obecny wicepremier opublikował ze smutkiem fragmenty tych listów.

Pani Dudzińska w liście wydrukowanym w „WTK” napisała: „piszę szczerze to, co myślę”.

Rzeczywiście napisała wówczas szczerze o wielu rzeczach, m. in. o panującym w szkole systemie
donosicielstwa uczniów na nauczycieli do dyrektora, tylko „trochę mniejszym niż w czasach stali-
nowskich”, wypowiedziała się przeciwko 10-latce itd., itp. Natomiast jej obecny list do redakcji „Stolicy”
jest od początku do końca nieszczery, zastraszony i pełen takich nielogiczności, że włosy stają dęba.

Na przykład w tym drugim liście p. Dudzińska twierdzi, że „WTK” bezprawnie opublikowało jej

pierwszy list („nie przypuszczałam, że może on zostać wydrukowany w tym piśmie”). Jak to? Przecież
tuż przedtem pisze pani, iż list został wysłany w odpowiedzi na apel redakcji „WTK”, która nie ukrywała,
ż

e zamierza te listy drukować! Mało tego, list p. Dudzińskiej do „WTK” zaczyna się od słów: „Pragnę

Dekalog asystenta

Przykazanie 1: WŁĄCZ SIĘ W KOLEKTYW

Obejmując stanowisko (staż asystencki bądź przejście z uczelni na uczelnię) natychmiast dopasuj się

do struktury organizacyjno-towarzyskiej jednostki, do której cię przyjęto, zgodnie z zaleceniem Paula
Valery: „Należy dodać siebie do tego, co się zastaje” (jeśli nie lubisz Valery'ego, równie użyteczne jest
rodzime porzekadło o wronach). Jeśli w ciągu 2 tygodni nie pokapujesz się, z czyich kawałów należy się
ś

miać i jak śmiać, kto z kim dobrze żyje, kiedy i gdzie można się obijać, komu kłaniać krótko, a komu po

azjatycku,  jak  się  ubierać,  czesać  i jakie  wygłaszać  poglądy  na  jakie  tematy  —  grozi  ci  „samotność  w
tłumie”,  niełaska  i  równia  pochyła  prowadząca  do  samotności  poza  tłumem.  Największym
niebezpieczeństwem  etapu  drugiego,  kiedy  już  jesteś  „wkupiony”  i  „ustawiony”,  jest  marzycielstwo
przejawiające się jako reformatorstwo — pokusa podjęcia próby odmienienia zastanych złych elementów
układu,  np.  usprawnienia  systemu  pracy  lub  zwrócenia  uwagi  na  to,  że  pierwszym  zadaniem
pracowników uczelni jest dydaktyka, a nie wszelakiego rodzaju „gry” wydziałowe. Pamiętaj przestrogę
Oskara Wilde'a: „Społeczeństwo często wybacza zbrodniarzowi — marzycielowi nigdy”. W tłumaczeniu
na  język  bardziej  zrozumiały  oznacza  to,  że  jeśli  zostaniesz  przyłapany  na  fuszerce,  żadna  większa
krzywda ci się nie stanie, jeśli natomiast zapragniesz działać optymalnie i narzucać ten sposób działania
innym,  dostaniesz  boleśnie  po  łapach.  Jeśli  zgłaszasz  wnioski  mądre  i  słuszne,  zostaniesz  chwilowo
poparty i zda ci się, że podnosisz swój prestiż i że siedzisz coraz mocniej w siodle. Zanim się obejrzysz,
okaże się, że to jest siodło, spod którego zwiał właśnie koń.

Nie próbuj imponować otaczającemu cię kolektywowi sukcesami życiowymi (rodzinnymi,

towarzyskimi,  seksualnymi  etc).  Przeciwnie  —  narzekaj  na  kłopoty  i  otaczaj  się  aurą  umiarkowanego
pesymizmu,  gdyż  zgodnie  ze  słowami  Mauriaca,  Renarda  i  wielu  innych  mędrców:  „Radość  ludziom
sprawia  ich  własne  powodzenie,  ale  w  jeszcze  większym  stopniu  niepowodzenia  bliźnich”.  Postępując
zgodnie  z  tymi  wskazaniami,  uwolnisz  się  w  jakimś  stopniu  od  tzw.  bezinteresownej  zawiści,  to  jest
ogólnospołecznej dolegliwości, przeciw której jedyną tarczą jest smętne oblicze.

Przykazanie 2: NIE UFAJ TYM, KTÓRZY CI PATRZĄ PROSTO W OCZY

Zwłaszcza gdy to szczere spojrzenie ozdobione jest uśmiechem. Przemiły „otwarty” szef lub kolega-

asystent,  który  „po  męsku”  ściska  ci  dłoń  i  obsypuje  komplementami,  jest  o  wiele  groźniejszy  od
cwaniaka,  który  się  z  tobą  jawnie  „ściga”  (kolega-asystent)  lub  bezwzględnie  wyciska  z  ciebie  siódme
poty  (szef).  Ujmujące  „równiachy”  wypracowały  sobie  technikę,  która  ma  uśpić  twoją  czujność  i
wytworzyć  poczucie  bezpieczeństwa,  by  skłonić  cię  do  trzymania  z  nimi  sztamy,  dopóki  nie  skończą
dzieła twego zniszczenia.

Nie daj się też uwieść ich zwierzeniom, które są grane po to, by wydobyć z ciebie twoje własne

tajemnice (podobnie ze studentami: strzeż się lizusów, gdyż to nie ci, którzy się „stawiają”, lecz właśnie
nadskakiwacze składają na ciebie anonimowe doniesienia w dziekanacie). Pamiętaj o starej mądrości,
która uczy, że najniebezpieczniejszy z naszych wrogów jest ten, którego nazywamy przyjacielem.
Pamiętając — unikniesz zawału w wieku 35 lat albo (w lepszym przypadku) ciężkiej nerwicy i głębokich
stresów. Pamiętając — to znaczy nie wściekając się o to, że szef „zapomniał” podać twoje nazwisko na
konferencji międzynarodowej, gdzie referował waszą wspólną pracę, że koledzy wykiwali cię, obmówili,
wrobili w jakąś aferę, okradli z dorobku laboratoryjnego, że X, który wczoraj ustawił cię wrogo wobec Y,
dzisiaj chodzi z Y pod ramię i szepcząc patrzą obaj złośliwie na ciebie.

Zaufanie możesz mieć wyłącznie do siebie samego, ale i z tym proszę bez przesady...

Przykazanie 3: NIE WYSUWAJ SIĘ NA PIERWSZY PLAN

Nie rób tego, pamiętając, że — jak mówi „Pismo” o wiele poważniejsze od tego, które właśnie

czytasz — „pierwsi będą ostatnimi”. Gdy tworzony jest zespół do jakiejkolwiek pracy badawczej bądź
wykonania ważnego przedsięwzięcia zawodowego, społecznego etc, usiądź z tyłu, w najgorszym razie na
drugim miejscu, i za żadne skarby nie daj się wrobić w „leadera”. Zasada ta jest dość oczywista, jednakże

zaskakująco wielu młodych pracowników uczelni nie stosuje jej, zapominając, że w razie powodzenia
akcji splendor spływa na wszystkich, a na pierwszego dodatkowo niszczycielska „bezinteresowna
zawiść” otoczenia, podczas gdy w razie klapy tylko „leader” odpowiada za klęskę. Obowiązuje tu prawo
kolektywnego profitowania i jednostkowej odpowiedzialności.

Nie staraj się wyprzedzać kolegów na polu naukowym, wykonując swoją pracę z zapałem głodnego

wilka, bo nie to się liczy, tylko efekt, który można osiągnąć bez nadwerężania się i budzenia zazdrości,
samą rutyną „odwalacza”. Jeśli nie posłuchasz, ściągniesz na siebie epitety „pracusia”, „Judyma”,
„kopniętego”, a przepracowanie doprowadzi do tego, iż nie będziesz już mógł powiedzieć o sobie tak, jak
powiedział nie przepracowujący się, lecz umiejący dobrze sprzedawać swą pracę Salvador Dali: „Jedyna
różnica między mną a wariatem jest ta, że ja wariatem nie jestem”.

To samo tyczy nadmiaru inicjatywy. Jeżeli już podejmiesz jakąś interesującą inicjatywę, to musi to

być bezwzględnie inicjatywa autorstwa twojego szefa, choćby nawet był on jej autorem w takim samym
stopniu, w jakim Hamilton jest Delegatem Pana Boga na Polskę.

Zdradliwości usiłowań w wyprzedzaniu innych dowodzi plastycznie opowiadanie mojego stryja z

czasów jego służby w saperach za sanacji. Pewnego razu kompania stryja nadziała się na oficera, który —
rozwścieczony czymś tam — kazał wziąć każdemu po dwie ciężkie miny przeciwpancerne i wskazując
punkt na horyzoncie ryknął:

— Widzicie to drzewo?! Który wróci ostatni, temu tak dam w d...., że popamięta!! Biegieeeem

marsz!!!

Stryj pomyślał sprytnie, że jeśli pierwszy dobiegnie do drzewa, to pierwszy wróci i będzie miał trochę

czasu na odpoczynek, puścił się więc galopem i mocno wysforował przed kolegów. Kiedy byli w połowie
drogi, zza pleców dobiegła ich komenda: „Wróóóć!” i stryj automatycznie znalazł się na ostatnim
miejscu.

Przykazanie 4: NIE BĄDŹ NIEUMIARKOWANIE ZDOLNY

Bądź zdolny z umiarem przystojnym twej pozycji, co pozwoli ci w miarę upływu lat pozycję swą

polepszać.  Szanuj  to  przykazanie  tym  skrupulatniej,  im  bardziej  twoi  szefowie  przekroczyli  już  swój
Poziom  Niekompetencji  i  w  im  większym  stopniu  otaczają  się  miernotami,  by  zwiększyć  swą  szansę
przetrwania.  Ludzie  zbyt  zdolni  stanowią  zagrożenie  biologiczne,  podobnie  jak  zarazki  cholery,  w
związku  z  czym  winienes  powtarzać  sobie  co  rano  sławną  anegdotę  o  szefie  brytyjskiej  firmy,  który
wezwał swego kadrowca i rozkazał mu:

— Panie Jones, proszę znaleźć najbardziej inteligentnego, przedsiębiorczego i wydajnego młodego

pracownika naszego przedsiębiorstwa, po czym zwolnić go z pracy w 24 godziny !

Nieodzowny jest w tym przypadku mały kamuflaż, umiejętność odpowiadania na trudne pytania

pytaniami (oczywiście takimi, które „rozwijają” temat) i konieczność każdorazowego oparcia się pokusie
wykazania, iż siedzisz w temacie tak samo, jeśli nie głębiej niż zwierzchnik, bądź że przeprowadzisz
sprawę (analizę, ekspertyzę, operację, badanie etc.) bez jego wskazówek. Demonstracyjna samodzielność

myślowa jest pokuśliwa, atoli zbyt kosztowna z karierologicznego punktu widzenia.
Jeśli dokonałeś jakiegoś wynalazku lub usprawnienia, natychmiast przypisz całą zasługę swemu

opiekunowi naukowemu, postaraj się przekonać go, że to jego dzieło (i to tak, by nie miał co do tego
wątpliwości), i spytaj pokornie, czy będzie możliwe umieszczenie w opisie także twojego nazwiska jako
współpracownika.

Przykazanie 5: NIE ZDRADZAJ SWEJ WIEDZY OGÓLNEJ ORAZ ZAINTERESOWAŃ

POZAZAWODOWYCH

Nie zdradzaj zwłaszcza oczytania i uczestnictwa w życiu kulturalnym miasta (regionu, kraju),

albowiem  — jak  rzekł Galileusz  — „ze  wszystkich  nienawiści największą jest  nienawiść ignorancji  do
wiedzy”.  Zasada  ukrywania  swej  wiedzy  ogólnej  obowiązuje  wobec  kolegów,  a  tym  bardziej  wobec
przełożonych,  przede  wszystkim  zaś  tych  przełożonych,  którzy  głośno  oznajmiają:  „Byłbym  złym
profesorem,  gdyby  moi  uczniowie  nie  byli  mądrzejsi  ode  mnie!”  Pytanie  zadane  szefowi:  „Czytał  pan,
panie  profesorze,  ostatnią  rzecz  Saula  Bellowa?”,  albo:  „Co  pan  sądzi,  panie  docencie,  o  wypowiedzi

Malraux w «Le Figaro»?”, jest równoznaczne z czytaniem gazety podczas spaceru ulicą, z której wyjęto
akurat właz kanału. Z kolei na zadane ci pytanie: „Czy zdąży pan, panie kolego, zrobić to tłumaczenie na
jutro?”,  nigdy  nie  odpowiadaj,  że  nie,  bo  masz  na  dzisiaj  wieczorem  bilety  do  Powszechnego  na
„Dantona”. Nie będziesz mógł bowiem krzyknąć później do tego, kto cię wywalił, jak jadący na szafot
Danton do Robespierre'a: „Robespierre! Skończysz tak samo! Wlokę cię za sobą!” Jeśli szef zauważy pod
twoją pachą okładkę z nazwiskiem Carpentiera czy Cortazara, bezzwłocznie wyjaśnij, że zostawił „to” na
ławce  któryś  ze  studentów  (nie  dotyczy  asystentów  na  wydziałach,  na  których  studiuje  się  literaturę).
Brylowanie dowcipem i inteligencją na okolicznościowych zebraniach towarzyskich członków wydziału
(instytutu,  zakładu,  katedry)  udawało  się  poniektórym;  są  oni  dzisiaj  zasłużonymi  pracownikami
umysłowymi zakładów produkcyjnych w Rzeszowskiem i Białostockiem.

Przykazanie 6: NIE ZAPRZECZAJ I NIE STARAJ SIĘ PRZEFORSOWAĆ SWOICH RACJI

Rytualnym obrzędem u zwierzchników uczelnianych naszej ery jest częste demonstrowanie niechęci

do  potakiwaczy  i  namawianie  do  subiektywizmu,  niezależnego  myślenia  oraz  szczerej  wymiany  zdań.
Nie  daj  się  na  to  nabrać  —  oni  (wszyscy)  uwielbiają  „tak”.  Ale  bądź  dobrym  cmokierem,  nie  strzelaj
„takiem” z kulomiotu, a na pierwsze „tak” każ bossowi poczekać te głupie kilka bezpiecznych sekund.
Darryl  F.  Zanuck  warknął  do  swojego  nadmiernie  gorliwego  asystenta:  —  Nie  mów  „tak”,  dopóki  nie
skończę! Jeśli twój szef chce wygrać w dyskusji (oni wszyscy chcą)— pozwól mu, „filozofując” przez
jakiś czas (krótki czas) na odmiennym torze, by nagle doznać olśnienia jakimś argumentem i całkowicie
uznać jego racje. Ubolewanie nad własną tępotą, która nie pozwoliła ci natychmiast pojąć niezmierzonej
głębi  wywodu  zwierzchnika,  jest  wskazane  w  rozsądnych  granicach,  nie  należy  przesolić,  czyli  toutes
proportions gardees.

Na przykład chwytanie się za głowę i załamywanie rąk nie jest en bon gout.

Jeżeli zwierzchnikiem jest kobieta, należy od czasu do czasu rumienić się, dając tym wyraz swemu

adoracyjnemu onieśmieleniu, metoda ta wszelako grozi zaskakującym sukcesem, czyli
niebezpieczeństwem o wiele większym niż utrata łask bossa.

Przykazanie 7: NIE ZAPOMINAJ O WZGLĘDACH NALEŻNYCH FAWORYCIE SZEFA

Może to być jego małżonka, którą poznasz na oficjalnym przyjęciu, bądź metresa — twoja koleżanka

uczelniana.

Jest ona o wiele bardziej wrażliwa na niewybredne pochlebstwa (mais oui!) niż mężczyzna i walczy

jak lwica, jeśli wyczuje zagrożenie hierarchiczne lub prestiżowe dla family-business. On może osądzać
cię na podstawie twoich zdolności, choć częściej czyni to na podstawie twojej powolności, natomiast jej
werdykt i opinie przekazywane jemu w pościeli będą wyłącznie zależały od twej umiejętności kupienia
sobie (dyskretnego, dyskretnego!) jej łask. Spraw, by uznała, że uważasz ją za Joannę d'Arc skrzyżowaną
z Marią Curie-Skłodowską i Catherine Deneuve, a pozyskasz użytecznego sprzymierzeńca.

Zapominać o imieninach szefa nie należy, zapomnieć o imieninach jego faworyty uczelnianej nie

wolno, gdyż, jak powiedział Talleyrand: „To więcej niż zbrodnia, to błąd”. Wszelako kupowanie jej przy
tej okazji czerwonych róż jest niewskazane, tak jak i zbytnie nadskakiwanie, ostentacyjność etc. To już
nie byłby błąd, lecz zuchwała głupota, która jest też jednym ze sposobów używania umysłu, tylko że jest
to akurat sposób najmniej opłacalny, jeśli — na przykład — chce się przynajmniej raz na dziesięć lat
wyjechać na staż zagraniczny.

(A propos wyjazdów zagranicznych — przenigdy nie pozwól sobie na głośne bąknięcie, że np. na

uczelniach Jugosławii bezwzględne pierwszeństwo w tych wyjazdach mają ludzie młodzi wiekiem i
stażem, im kto młodszy i bardziej rozwojowy, tym więcej możliwości wyjazdu, podczas gdy u nas 99
procent tej manny załapują szefowie).

Przykazanie 8: NIE BAW SIĘ W DON KICHOTA

Znaczy to: nie zwalczaj ani nie broń nikogo.
Nie karz złych studentów dwójami, bo po pierwsze — jeśli oblejesz choć jedną osobę, to zostaniesz

ukarany za niewyrobienie planu dydaktycznego (znaczy się „przerobu” uczelni), a po drugie student

może  się  okazać  kuzynem  X-a  albo  synem  Y-a,  do  czego  łatwo  dojść  samemu,  gdy  się  człowiek
zastanowi,  jakim  cudem  taki  leń  i  debil  w  ogóle  studiuje.  Jeśli  wyrzucisz  „niezaliczenie”  ze  swego
słownika ocen, to w nagrodę dodatkowo unikniesz konfliktów socjalnych, co jest ważne, gdyż w dobie
stawiania  na  młodzież  w  poważnym  konflikcie  jej  zostanie  przyznana  racja,  a  ty  wyjdziesz  na  idiotę  i
„wroga młodzieży”.

Nie włączaj się w żadne, nawet najdrobniejsze, gry hierarchiczno-drabinistyczne lub reglements des

comptes

na wydziale (w instytucie, zakładzie, katedrze). Oczywiście nie chodzi o czynne włączanie się,

bo to nie twoja moc, lecz o komentarze bądź kibicowanie. Nie zabieraj w tych sprawach głosu, a gdy ktoś
będzie się starał zmusić cię do opowiedzenia się po czyjejś stronie lub choćby tylko do rozmowy na te
tematy, manewruj dygresjami i ogólnikami. Milczenie jest w takich przypadkach cenniejsze od złota.
Popieranie jakiejkolwiek kandydatury przeciw komukolwiek, nawet faworyta przeciw słabeuszowi, grozi
smutną wpadką, w każdej bowiem grze są fuksy, i to pamiętliwe. Zwycięzca nie pamięta tych, którzy go
popierali, ani tym bardziej neutralnych — przeciwników pamięta do śmierci.

Nie broń ofiar, nieszczęśników, nieudaczników, pokrzywdzonych etc, a już, broń Boże, nie pomagaj

im, bo los może się odmienić na ich korzyść i uczynić ich mocarzami, a jak słusznie zauważył Karl
Kraus: „Prędzej wybaczy ci ktoś podłość, której się wobec ciebie dopuścił, niż dobrodziejstwo, którego
od ciebie doznał”.

Przykazanie 9: NIE FRATERNIZUJ SIĘ

Nie fraternizuj się ze studentami. Jest to nagminna choroba pierwszorocznych asystentów,

nakarmionych  liberalizmem  hippisowsko-akademickim  i  pożeranych  obsesyjną  nienawiścią  do
tradycyjnych  metod  dyscyplinarno-organizacyjnych,  które  taki  pierwszoroczniak  uważa  za  feudalizm,
zamordyzm  i  sadyzm  hierarchiczny.  Sprawa  z  tym  ma  się  identycznie,  jak  z  biciem  dzieci.  Ktoś,  kto
dostaje ostro w skórę od swego „starego”, przysięga sobie, że sam będzie

ojcem nowoczesnym i nigdy w życiu nie tknie swego dziecka palcem, polegając wyłącznie na

łagodnej perswazji intelektualnej. Gdy jednak „perswadowane” dziecię zaczyna pluć gościom do talerzy,
młody tatuś pozbywa się nowoczesności i łoi skórę. Asystent „nowoczesny”, który daje „luz” studentom i
pozwala poklepywać się po plecach, po pewnym czasie konstatuje, że jest popychadłem i pośmiewiskiem
studentów i że szacunek czują oni jedynie do „zamordystów” (identycznym błędem jest liczenie na
wdzięczność zwierzchnika, któremu załatwiłeś coś przechodząc samego siebie, robiąc więcej niż do
ciebie należało).

Nie fraternizuj się z szefem. Chodzi tu o nie tak rzadki przypadek, gdy kolega, z którym byłeś „na ty”,

awansuje i zaczyna wydawać ci polecenia, bądź inny przypadek, gdy zwierzchnik zalał się podczas bibki,
na praktyce wakacyjnej lub imieninach, i nieopatrznie wypił z tobą bruderszaft, by dopiero rano uznać to
za pomyłkę. W nowej sytuacji (po awansie lub rano) forma „ty” drażni go, zapomnij więc możliwie
szybko o tym, że kiedyś mówiłeś do niego „stary” i „cześć” — miej zaufanie do zdrowego rozsądku
Napoleona I, który rzekł: „Dobra pamięć to potrafić zapomnieć o tym, czego nie należy pamiętać”. Jeśli
zaś zaboli cię ostentacyjnie szorstki stosunek do ciebie byłego kumpla (początkowo jest to nieuniknione),
polecam maksymę Friedricha Ruckerta:

Złą dolę znoś jak dobrą
mając to na względzie,
że gdy będziesz źle znosił,
gorzej ci z tym będzie.

Przykazanie 10: NIE CZYŃ Z DOKTORATU ARCYDZIEŁA

Pojętny  asystent  winien  wiedzieć,  że  doktorat  nie  musi  być  genialny,  tylko  prawidłowo  ustawiony.

Prawidłowe ustawienie polega na:

a) — Znalezieniu tematu, którego opracowanie nie wymaga 6-letniej galerniczej pracy. Najlepszym

tematem jest taki, od którego w Polsce w ogóle nie ma specjalistów, a w rzadkich zagranicznych
czasopismach fachowych (np. biochemicznych czy medycznych) jest on dość dobrze rozpracowany.

Bajthriller

Polski komiks emancypuje się i uszlachetnia forsownie, z czego radocha jest duża i korzyść, owszem,

też. Oto bowiem zaczęła niedawno wychodzić nowa, przeznaczona dla dziatwy ze szkół podstawowych,
polsko-obcojęzyczna (polsko-angielska, polsko-francuska, polsko-niemiecka etc.) seria komiksowa o
pradziejach Polski, przy pomocy której załatwiamy od ręki dwie sprawy: uczymy nasze pociechy historii
oraz języków obcych (teksty w „dymkach” są dwujęzyczne). Tekst prościutki, grafika bardzo dobra
(dzieło Grzegorza Rosińskiego), poziom kolorowego druku znakomity.

W ogóle wszystko jest tu znakomite, pozytywne i awangardowe. Weźmy na ten przykład tomik

najnowszy: „Opowieść o Popielu i myszach”. Król Popiel mieszka w Kruszwicy, rządzi hożym
słowiańskim ludem i bez żadnej specjalnej przyczyny, a tylko w imię racji stanu, morduje swych czterech
stryjców. Otruci stryjowie zostają ciśnięci w wody malowniczego jeziora Gopło, po czym wylęgają się z
ich gnijących ścierw myszy. Pożyteczne te zwierzątka prawidłowo zżerają Popiela tuż przed happy
endem,

który, jak się domyślamy, nie dla każdego jest zupełnie happy, a już dla Popiela to całkiem nie.

Wyżej streszczona zawartość prasłowiańskiego kryminału, jak na awangardowy kryminał przystało,

pęcznieje  od  mocnych  scen,  krew  sika  po  preromańskich  ścianach,  trup  pada  gęsto  i  konwulsyjnie,
atmosfera okrutnego mordu umila nam czas od okładki do okładki. Wstydzić się jednak nie musimy, bo
chociaż  formalnie  autorem  wszystkich  stężonych  na  32  stronach  okropieństw  jest  nasz  Popiel,  to  w
praktyce  jest  on  niemal  biernym  widzem  horroru,  leży  obolały  na  łóżku  i  choruje  w  czasie  trwania
morderstw, wzdraga się przeciw nim, burzy, serce mu kwili i pęka, jest po słowiańsku słaby, zastraszony,
zdominowany przez żonę-potwora, słowem, widać, że to swój chłop.

Małżonka zwie się prawidłowo Hilderyka. Tak jest, to właśnie ona układa scenariusz hekatomby,

zmusza biednego mężusia do nieprzeszkadzania jej, przygotowuje śmierć w płynie, przeprowadza
realizację zbrodni od początku do końca i potem z błyskiem sadystycznego upojenia w oczach obserwuje
koszmarne męki strutych. Jest ta Hilderyka taką szwabską lady Macbeth.

Edukacyjnie pozytywny i awangardowy thriller ten jest też — jako się rzekło — postępowy w swej

warstwie  ilustracyjnej.  Autor  rysunków  wie,  że  milusińscy  w  podstawówce  nie  od  razu  są  mocarni  w
czytaniu, zwłaszcza dwujęzycznym, toteż stara się wszystko przekazać obrazem (50 procent ilustracji nie
ma  żadnego  tekstu),  dokładnie,  precyzyjnie,  jubilersko.  Nie  ma  tu  żadnej  fuchy,  o  nie!  Tak  właśnie
pozytywnie przedstawia w kilku ujęciach (kadry „zbliżeniowe”) na str. 21 nieludzkie cierpienia trutych,
którzy stają się zieloni z bólu, oczki wyłażą im z orbit i zabarwiają się szkarłatem, usteczka wymiotują
juchą, paluszki drą odzienie i skórę, i do tego to słodkie wycie, że aż się miło robi. Na stronie następnej
stryjowie,  zniewoleni  impulsami  z  brzuchów,  poczynają  tańczyć  modny  taniec,  szarpane  boleścią  ciała
zamieniają się im w wirujące korkociągi, rzężenie staje się coraz rozpaczliwsze. Dalej jest jeszcze fajniej:
stryjowie, już w pozycji horyzontalnej, skręcają się śmiesznie jak poczwarki, wbijają zęby w pawiment,
drą kamienie pazurami, ich wywrócone gałki oczne przeklinają cały świat. Pełny, soczysty realizm.

Na stronach 24 i 25 pławienie. Truchła nie chcą iść pod wodę, więc kijem je w kałdun i głębiej,

głębiej. Nóżka wypływa — upchnięta! Rozcapierzona rączka rwie się nad lustro Gopła — upchnięta!
Cierpliwa, wydajna, pełna zaparcia praca przynosi w końcu efekty: wszyscy już pod wodą. Pozytywna
propaganda DO-RO.

W finale państwo Popielowie uciekają do wieży na jeziorze, lecz: „w ślad za Popielem popłynęły do

wieży myszy wodne, które wylęgły się na ciałach okrutnie potrutych stryjów”. Te myszy wodne dobrze
się spasły na ciałach stryjców, bo wyglądają jak tłuste szczury skrzyżowane z hienami. Kiedy na ostatniej
stronie zżerają żywcem wyjące z przerażenia i bólu stadło, mamy już pełnię doznań wideo-fono-stereo-
panoramicznych w technikolorze i szajbie totalnej.

Rzecz jasna należy to czytać dziateczkom przed spaniem, albowiem — jak tego dowiedli sawanci —

nauka języków jest wówczas najskuteczniejsza, nowo poznane wartości utrwalają się podczas snu.

Czekamy na dalsze tomiki. Przeżyjmy to jeszcze raz!

„LITERATURA” 3 marca 1977

Korzenie emancypacji

Zamierzam dzisiaj (z okazji 8 marca) dowieść, iż wyemancypowanie się kobiet z niewolniczej

zależności  od  mężczyzn  nie  zaczęło  się  od  amerykańskiego  ruchu  Women's  Liberation,  przed  którym
wszyscy  jankesi  (z  porucznikiem  Kojakiem  włącznie)  trzęsą  portkami  ze  strachu,  ani  nawet  od
angielskiego ruchu sufrażystek z lat 1906 — 1914. Oczywiście doskonale zdaję sobie sprawę z faktu, iż
od  tej  chwili  każde  słowo,  które  napiszę  poniżej,  „może  być  wykorzystane”  przeciwko  mnie,  nic  mnie
jednak  nie  powstrzyma  od  ujawnienia  prawdy,  wychowany  bowiem  zostałem  w  tradycji  naszej
powojennej historiografii, której legendarna odwaga i bezkompromisowość permanentnie streszczają się
w mówieniu „prawdy, całej prawdy i niczego, jak tylko prawdy”.

Wszystkie wydarzenia, o których będzie mowa, dotyczą... handlu mężami. Osobliwość tego

procederu polegała na tym, że każdy z owych nieszczęsnych kolegów Kunty Kinte był białym, a
sprzedającymi były ich małżonki.

W roku 1729 w Normandii córka właściciela trupy cyrkowej, Mme Bigaud, wyszła za mąż za atletę

Alonso Hernandeza, który jednak nie udźwignął ciężaru nocy poślubnej, czym doprowadził małżonkę do
stanu określanego elegancko furią. Następnego dnia wystawiła go ona na sprzedaż, ale nie znalazł się nikt
chętny. Uparta dama dopięła jednak swego — w miesiąc później sprzedała męża w Breście tak zwanym
„łapaczom majtków”, których zadaniem był werbunek marynarzy na okręty Jego Królewskiej Mości.
Uzyskane pieniądze przeznaczyła na posag. Historia nie wspomina o losie jej drugiego „pana”.

W roku 1774 w Leeds (Anglia) niejaka pani Cruttley ogłosiła wszem i wobec, że w oznaczonym dniu

wystawi swego męża na licytację, co też uczyniła, zachwalając „towar” jako bardzo zdolnego cieślę i
bardzo wiernego małżonka. Mimo takiej reklamy pan Cruttley został nabyty za psi grosz (5 szylingów i
garniec wódki), co świadczy niezbicie, że oprócz niewątpliwych zalet miał także nie dość dobrze ukryte
wady.

Niewiele lepiej poszło pani Bruce, która w roku 1801 wystawiła pod młotek w oberży w Hampshire

(Anglia) swego oblubieńca, przyprowadziwszy go na miejsce aukcji za uździenicę założoną na kark
{sic!).

Mimo że przysięgała obecnym, iż mąż jest wierny, pracowity i „stosunkowo trzeźwy”, i mimo że

licytacja była nader ożywiona, nadzieje na wielki zysk okazały się złudne. Pana Bruce nabyła za cenę
jednej gwinei i kwartę wódki właścicielka sklepu mydlarskiego.

W roku 1817 podobna sytuacja miała miejsce w Styrii (Austria Habsburgów). W przydrożnym

zajeździe obiektem targów stał się kowal, którego zamierzyła sprzedać jego nadobna lepsza połowa. Do
pewnego czasu bawił się on świetnie z całą salą, sądząc, iż rzecz jest żartem. Gdy jednak został sprzedany
(za kilkanaście talarów i naszyjnik) bogatej i podstarzałej wdowie o — delikatnie ujmując — nie
najlepszej prezencji, zrozumiał wszystko i zalał się rzewnymi łzami. Tak bardzo wzruszyło to obecnych,
ż

e poczęli pomstować na obie panie i zażądali unieważnienia transakcji. Przerażona wdowa nie była od

tego, ale piękna kowalowa za nic nie chciała oddać pieniędzy i naszyjnika. Rozwścieczony tłum wrzucił
ją w pryzmę śniegu, wdowę przegnał, kowalowi zaś poradził nalać żonę. W tym momencie w sprawę
wdali się żandarmi. Dalszego ciągu tej pasjonującej historii nie znam.

Nie znam również daty (były to lata osiemdziesiąte lub dziewięćdziesiąte XVIII stulecia)

autentycznego wydarzenia, które miało miejsce w Manchesterze (Anglia). Na sprzedaż został wystawiony
facet  o  nazwisku  Pria.  Jego  żona,  zachęcając  kupujących,  wyliczyła  malowniczo  mnóstwo  talentów
biedaka.  Potrafił  robić  prawie  wszystko,  od  szycia  butów  do  gry  na  flecie.  Nic  dziwnego,  że  licytacja
miała  temperaturę  wrzenia.  Po  uporczywej  walce  z  kilkoma  konkurentkami,  zdolnego  wszechstronnie
pana  Pria nabyła  kobieta,  która ofiarowała  zań  trzy  gwinee  w  brzęczącej monecie,  nową  suknię i kilka
sztuk drobiu.

W epoce napoleońskiej miał miejsce w Paryżu przypadek bardzo ciekawy. Otóż pewna praczka

posiadała  męża, który  —  w  przeciwieństwie  do  pana  Pria  —  był całkowicie  pozbawiony  zalet,  a  za  to
obdarzony nieprzebranymi zasobami lenistwa i pijactwa. Sprzykrzyło się to jej tak bardzo, że postanowiła
go  sprzedać.  Nie  miała  z  tym  trudności  —  za  100  franków  kupiła  łapserdaka  właścicielka  sąsiedniej
pralni. I wówczas stał się cud. Pod nową kuratelą hultaj przemienił się, jak za dotknięciem czarodziejskiej
różdżki  w  bajecznego,  pracowitego,  trzeźwego,  nie  leniącego  się  ani  w  dzień,  ani  w  nocy  małżonka.
Widząc  to,  jego  pierwsza  żona  popadła  w  rozpacz  i  poleciała  do  sąsiadki  z  pieniędzmi,  chcąc  odkupić
swój „skarb”. Została jednak wyrzucona za drzwi.

Lewoskrzydłowy w szafie

Każdy z nas ma swoje environnement, które wlecze się za nim przez całe życie, jak cień w słoneczne

popołudnie. Łatwiej się uwolnić od żony lub rozlazłego buta niż od własnego pejzażu.

Kiedy spotkałem Zenona L. wychodzącego z Supersamu o 8 rano, od razu spostrzegłem, że jego

pejzaż się zmienił. Kiedy coś się zmienia w krajobrazie nie zmienianym od lat,

bystry obserwator wychwyci to natychmiast. Gdyby na przykład rzeźbom w Łazienkach odrosły

wytłuczone przez chuliganów nosy i członki — zauważyliby to nawet stróże parkowi, nie mówiąc już o
turystach i łabędziach.

Zenon L. niósł dwie siatki pełne produktów żywnościowych, w tym dwie butelki mleka ze złotym

kapslem. Kapsle w dotychczasowym życiu Zenona L. pochodziły albo z browaru albo z monopolu.
Kapsle z rozlewni mleka stały się w jego pejzażu elementem tak agresywnie nowym, że cały pejzaż
przestał być podobny do samego siebie.

—  Ożeniłeś się? — zagadnąłem po przywitaniu.
—  Nie upadłem na głowę — odparł zgodnie z prawdą.
—  Chcesz nastawić na zsiadłe, żeby odkacować w poniedziałek?
—  Chwilowo nie piję — obruszył się — nie jestem deprawatorem. Sportowcom nie należy dawać

złego przykładu. Jakbyś czytał „Przegląd Sportowy”, to byś wiedział, że rozgrywki się skończyły i jest
martwy sezon. W przerwie między dwiema rundami rozgrywek nie wolno sportowcom pić!... Chowam w
domu piłkarza, to dla niego to żarcie. Trzy razy dziennie biegam po produkty, bo facet musi utrzymać
wagę.

— Nie może ten twój facet sam wyjść z domu i przejść się do baru? — wyraziłem swoje zdumienie.
— Nie może wyjść z szafy — Zenon L. kontynuował perswazję z niezmąconą cierpliwością —

tylko rano i przed spaniem biega wokół stołu, żeby nie stracić kondycji.

—  Człowieku, na miłość boską, ty go niewolisz! — wykrztusiłem po dłuższej chwili.
Zenon L. popatrzył na mnie, jak na wielbiciela polskiej kinematografii, i spokojnie wyjaśnił:
—  Nie, tylko ukrywam.
— Za to grozi pięć lat! — wyszeptałem drżącym głosem — a co on takiego zrobił?
— Strzelił w lidze 19 goli w jednym sezonie. Wszystkie lewą nogą,  to lewoskrzydłowy.  Mówię ci,

stary, złota noga! Powierzono mi właśnie obowiązek strzeżenia go.

—  Przed kim? — pofolgowałem ciekawości.
—  Przed kaperownikami.
Zrobiło  mi  się  głupio,  że  mogłem  podejrzewać  człowieka  o  takim  sercu  do  walki  przeciw

demoralizowaniu sportowców. Z prostego obowiązku podtrzymania rozmowy zagadnąłem :

— No i co, jak ci idzie?
— Ciężko. Szczeniak jest młody, rwie się na powietrze. W zeszłym roku grał w Spójni Białowieża.

Zaraz  po  zakończeniu  rozgrywek  działacze  Kanonii  zaproponowali  mu  M-4  w  Krakowie,  6  patyków
pensji i maturę. Zgodził się i nocą wywieźli go z Białowieży pod Wawel. Tu dopadli mistrza działacze
Rudanii  Wałbrzych  i  zadziałali  za  pomocą  M-5  plus  dyplom  kursów  zawodowych  i  8  tysięcy  złotych
pensji z listy w kopalni. W drodze zrobili postój na siusiu pod Katowicami. Chłopak poszedł w krzaki, a
tam  już  czekali  ludzie  z  Oceanii  Szczecin.  Dali  M-6,  10  tysięcy  złotych  z  premią  w  stoczni,  dyplom
polonistyki na Uniwerku i Fiata Mirafiori. W samą porę zdążyliśmy  z wiceprezesem naszego klubu do
Szczecina. Zaproponowaliśmy willę na Saskiej Kępie, dyplom architektury PW, stanowisko adiunkta w
PAN-ie,  15  tysięcy  oficjalnej  pensji,  wycieczkę  do  Tajlandii,  BMW  320  i  modelkę  z  „Mody
Podhalańskiej”. Potem przewieźliśmy go w ciężarowej chłodni do Warszawy i zadekowaliśmy w moim
mieszkaniu.  Przedstawiciele  wszystkich  drużyn  ligowych  węszą  wokół  domu,  kilku  nawet  złożyło  mi
wizytę, ale do szafy nie zaglądali. Niedługo rozpoczynają się rozgrywki i wówczas puścimy go na boisko,
Varsovia będzie miała szansę na mistrzostwo! — zakończył z optymizmem w głosie i pobiegł dokarmiać
lewoskrzydłowego.

Zostałem sam z myślami o zmarnowanej w młodości szansie. Życie składa się z trzech rodzajów

kopania: można kopać rowy, dołki pod bliźnimi i piłkę. To trzecie jest najrentowniejsze. Ja, niestety,
wybrałem to drugie, przez co prędzej czy później przyjdzie mi czynić to pierwsze. Ogarnęła mnie taka

Wspominki pocztowe

Mawia się czasem: „stare, dobre czasy”, co jest prawdą, albowiem za Piastów i Jagiellonów nikt nie

musiał korzystać z usług PKP ani awanturować się o zatrute rzeki, ani martwić stanem zabytków, bo te
zabytki albo były dopiero w planie, albo jeszcze nie wiedziały, że są zabytkami. Mimo to nie wszystko,
co stare, było dobre, o czym uczymy się od lat i co ja chcę teraz udowodnić na przykładzie poczty
polskiej, tej sprzed kilku wieków, korzystając z faktu, że właśnie nasza poczta obchodziła szumnie swój
kolejny jubileusz. Ta dzisiejsza poczta to jest coś naprawdę udoskonalonego, taki cymes, że kudy do
niego tej starej! I tak:

W mojej dzielnicy jest kilka budynków pocztowych. Co prawda, jak przyjdzie się do któregoś przed

południem, to okazuje się, że mieszczący się w nim urząd pocztowy funkcjonuje po południu, i vice
versa,

ale za to są to budynki solidne, żelbetowe, a nie taka chudoba, jak ten jedyny drewniaczek, który tu

istniał dawniej.

Listonosz przynosi listy do mojego domu raz na tydzień (zbiorczo, z całego tygodnia) i wrzuca je do

eleganckiej metalowej skrzynki z numerem mieszkania. O takiej skrzynce i kluczyku do niej można było
sobie 200 lat temu tylko pomarzyć i nawet ordynarne, natychmiastowe doręczanie przesyłek do rąk
własnych nie mogło moim przodkom tego braku osłodzić.

Haniebną zupełnie sprawą było używanie do przesyłania poczty gołębi, na które czyhało po drodze

tak wiele krogulców i jastrzębi, że wszystkie poczty płaciły nagrody za

eksterminowanie tych drapieżników (poczta angielska na przykład aż dwa i pół szylinga za głowę).

Gołąb z listem pokonywał trasę z Warszawy do Tarnobrzega w cztery godziny. Dzisiaj telegram (np. nr
106, nadany w Urzędzie Pocztowo-Telegraficznym Warszawa 117 w dniu 13 października tego roku)
dochodzi do adresata w Tarnobrzeskiem po pięciu dniach, ale żaden ptak z tego powodu nie cierpi.

Ludzi też w owych czasach krzywdzono i nadużywano czy raczej — by użyć modniejszej

terminologii — wyzyskiwano. Nie chodzi mi tu nawet o tragiczny los wyzyskiwanych bezecnie córek
poczmistrzów (wyzyskiwaczami byli głównie reakcyjni oficerowie), co opisał Aleksander Puszkin w jed-
nej ze swych nowel. Myślę o nieszczęsnych gońcach. Taki goniec z listem pokonywał 350-kilometrową
trasę latem w 6 dni, zimą w 7 dni. Dzisiaj list na takiej trasie, zwłaszcza „ekspresowy”, idzie tyle samo
dni lub najwyżej o dzień — dwa dłużej, ale panuje za to pełny humanitaryzm, nikt nikomu nie każe płacić
za to drobne opóźnienie kar. Dawny goniec zaś za pierwszym razem płacił talara kary, za drugim
opóźnieniem dwa talary, a za trzecim odbierano mu etat i wyganiano z miasta!

W dobie króla Stanisława Augusta list z Warszawy do Wrocławia dochodził już w ciągu 42 godzin.

No dobrze, ale czy ten list miał taki piękny i mądry kod na awersie jak dzisiaj? Nie wszystko złoto, co się
spieszy.

Słyszałem niedawno historię jednego z najwybitniejszych polskich zbieraczy-bibliofilów. Otóż

wysyłał  on  różne  nabyte  przez  siebie  książki  pocztą  z  Łodzi  do  innego  miasta,  w  którym  mieszkał
znakomity  introligator, jeden  z  tych  wymierających  już  (niestety)  mistrzów  swego  zawodu.  Wysłał  ich
tak  kolejno  kilkaset  i  wszystkie  wracały  pięknie  oprawione  (takoż  pocztą),  nie  zaginęła  ani  jedna.  Aż
pewnego razu wysłał do oprawy arcydzieło Heleny Mniszkówny, „Trędowatą”, było nie było. Introligator
oprawił książkę i odesłał, ale wtedy po raz pierwszy zdarzył się cud — przesyłka do Łodzi nie dotarła.
Wyparowała gdzieści tam po drodze. Przez kilka następnych lat zbieracz dalej wysyłał książki do oprawy
i żadna oczywiście nie ginęła, aż po minięciu owych kilku lat znowu udało mu się nabyć przedwojenny
egzemplarz  „Trędowatej”.  Znowu  wysłał  go  do  oprawy.  Introligator  oprawił  prześlicznie,  odesłał  i...
domyślają się Państwo — po raz drugi stał się cud, który współczesna parapsychologia określa terminem
„dematerializacja”.  Niejeden  dzisiejszy  pisarz  marzy,  by  jego  prace  budziły  takie  pożądanie  mocy
tajemnych,  ale  nie  to  jest  treścią  felietonu,  lecz  postęp.  Postęp  polega  na  tym,  że  po  pierwsze  dawniej
poczmistrze  ani  ich  córki  i  połowice  nie  mieli  rentgena  w  oczach,  zaczem  kompletnie  nie  mogli  się
połapać, co się kryje pod opakowaniem przesyłki, a po drugie dzisiaj włos nikomu nie spadnie z głowy za
takie „cuda”, podczas gdy dawniej, chociaż o wiele silniej wierzono w cuda niż obecnie, mogły być one
usprawiedliwione  jedynie,  cytuję:  „klęską  żywiołową  lub  napadem  na  pocztę  zbójów”,  zaś  w  każdym
innym przypadku były karane, ze zdjęciem głowy włącznie.

Na szczęście mamy te barbarzyńskie czasy już za sobą i nikt nikogo nie straszy tak po chamsku i

Lotkiem bliżej

Kibicem jestem. Przez wiele lat ubiegałem się o wysoką wygraną w Toto-Lotku ze skutkiem, z jakim

ledź startowałby w wyścigach konnych. „Nic to!” — mówiłem sobie, lekko ruszając wąsem — bo w

rzeczy  samej  nie  o  wygraną  mi  szło,  lecz  o  zasilenie  totolotkowego  funduszu,  z  którego  finansuje  się
budowę  obiektów  sportowych  w  naszym  kraju.  Nie  ustawałem  więc.  Kosztowało  mnie  to  „dychę”
tygodniowo i za te moje „dychy” Lotek wybudował z pewnością sporo kortów tenisowych, stadionów, sal
odnowy biologicznej etc. Potem pojawiły się zakłady podwójne, za dwie „dychy”, oraz systemy, ale też i
wzrosła  chyba  wydatnie  ilość  pływalni  oraz  sztucznych  torów  lodowych.  Następnie  zakłady  podwójne
wzrosły do 35 złociszów na tydzień, a na arenie pojawił się środowy Mały Lotek. Niewątpliwie wpłynęło
to  na  zwiększenie  się  liczby  hal  sportowych  w  każdym  województwie,  ale  ja  zacząłem  się  już  gubić.
Kiedy  wystartował  Express-Lotek,  „pękłem”  do  reszty  i  zorientowałem  się,  że  orientuję  się  fatalnie  w
tym tłoku. A przestałem rozumieć cokolwiek, kiedy w „Przeglądzie Sportowym” z 3 kwietnia tego roku
przeczytałem  radosny  anons  takiej  oto  treści:  „Wrocław.  2.4.  (tel.  wł.).  Największy  sukces  w  historii
startów  polskich  siódemek  w  Pucharze  Europy  odniósł  w  niedzielę  «Śląsk»  Wrocław.  Zespół
wojskowych nie zawiódł oczekiwań i zdecydowanie pokonał mistrza Hiszpanii «Calpisa» Alicante 32 :
21  (14  :  11),  awansując  do  finału  Pucharu  Europy  (...)  Obserwatorem  meczu  z  ramienia
Międzynarodowej Federacji Piłki Ręcznej (IHF) był Edward Pardubski (CSRS), który obciążył «Śląsk»
Wrocław  karą  finansową  za  warunki,  w  jakich  rozgrywano  mecz.  Nie  chodzi  o  organizację  czy
przygotowanie  spotkania  półfinałowego,  ale  o  halę  wrocławskiego  «Śląska»,  która  z  racji  swych
wymiarów, oświetlenia i braku miejsca na widowni nie nadaje się do rozgrywania spotkań klasy Pucharu
Europy. Niestety, w stolicy Dolnego Śląska, która od wielu lat jest także stolicą polskiej piłki ręcznej, nie
ma  hali  sportowej  z  prawdziwego  zdarzenia.  Ciekawe,  czy  kara  płacona  przez  klub  w  szwajcarskich
frankach cokolwiek w tej sytuacji pomoże?”.

Zacząłem myśleć gorączkowo: co w tej sytuacji może pomóc polskiemu sportowi? Gdyby tak

zechcieli przyjmować opłaty za zakłady we frankach szwajcarskich... Ale nie byłem pewien, czy to dobra
koncepcja. Przypomniałem sobie na szczęście, że mój były kolega szkolny, którego wywalono z „budy”
przed maturą, jest w tych sprawach ekspertem, pracuje bowiem w COPL-u (Centralny Ośrodek
Planowania

Lotka).
—  Słuchaj, stary — zagadnąłem go — powiedz mi, co się dzieje?
—  A co ma się dziać? — spytał, patrząc na mnie podejrzliwie.
—  No wiesz, miały być hale w Warszawie, we Wrocławiu i gdzie indziej, a nie ma...
Uspokoił się, uśmiechnął i odrzekł, poklepując mnie po ramieniu:
—  Nie pękaj, będą.
—  Słuchaj — przypomniałem sobie tragedię wrocławian — a nie zamierzacie przyjmować opłat w

dewizach? Bo wtedy można by płacić kary ze specjalnych zakładów i...

— Nic z tych rzeczy! Tak to by było po linii najmniejszego oporu. Nie pójdziemy na jakość przez

jakość, tylko na jakość przez ilość. Intensyfikujemy, słowem, rozkręcamy interes!

—  Właśnie widzę, ale zaczynam się już gubić...
—  Jak to?
—  No, nie wyrabiam się. W tym tygodniu zaniosłem Małego Lotka w piątek, a podwójne zakłady z

siedmioma skreśleniami w poniedziałek, ale okazało się, że miał być właśnie Express-Lotek z potrójną
banderolą i wszystko wyszło nie tak. Człowiek się myli.

— Właśnie dlatego pracujemy obecnie nad ujednoliceniem systemu, żeby nikomu się nie myliło —

odpowiedział.

— To świetnie — ucieszyłem się — możesz mi zdradzić, w jaki sposób ujednolicicie?
— Przez rozwinięcie i wzbogacenie, to jest utygodniowienie siedmiodniowe w układzie pionowym,

poziomym i krzyżowym spiralnie.

— Co ty powiesz... No to... jak to będzie?
— Normalnie. Obsadzimy każdy dzień tygodnia. We wtorki Express-Lotek, w środy Mały Lotek, w

czwartki Średni Lotek, w piątki Super-Lotek, w soboty Ultra-Lotek, w niedziele normalny jak

Słownik gwary współczesnej

Ponieważ coraz większa liczba ludzi gubi się w semantycznej dżungli nowej gwary polskiej, zachodzi

wyraźna konieczność stworzenia słownika tych potocznych neologizmów. Dzisiaj dla przykładu serwuję
z owego słownika trzy kolejne hasła na literę S, w nadziei, że pomogą nie zorientowanym czytelnikom
poruszać się swobodniej po trotuarach naszej codzienności:

SMAR

Rzeczownik wywodzący się od czasownika smarować. Nazwą tą określamy jeden z najstarszych

wynalazków  człowieka,  polegający  na  braniu  (tzw.  korupcja  bierna)  i  dawaniu  (tzw.  przekupstwo
czynne),  przed  usługą  (tzw.  łapówka  promocyjna)  lub  po  niej  (tzw.  łapówka  dziękczynna  vel  finalna).
Swój  dynamiczny  rozwój  przeżywa,  odgrywając  ważną  rolę  napędową  i  biologiczną  (fizjologiczno-
wegetacyjną), w krajach tzw. Trzeciego Świata, których stopień gospodarczego rozkwitu zbliżony jest do
cywilizacji łupanego kamienia ze względu na brak podstawowych atrybutów i nośników cywilizacji. Ma
o wiele mniej wspólnego z moralnością niż z ekonomiką i w wielu strefach kulturowych nosi odmienne
nazwy. Charakterystyczne jest przy tym, że wszelkie nazwy pozaeuropejskie są bez sensu, a ręce i nogi
mają tylko te, które wymyślono w Europie. I tak: szeroko stosowane na Bliskim Wschodzie określenie
„bakszysz”, pochodzące z języka perskiego i występujące także w językach tureckich i arabskim, oznacza
dosłownie napiwek, a za sam napiwek to nawet sprzątaczka w naszej obecnej Drugiej Polsce, zbudowanej
mozolnie  według  różnych  pomysłów  i  gierek,  nie  ruszy  ścierką.  Z  kolei  w  biednych  krajach  Ameryki
Południowej,  byłych  koloniach  hiszpańskich,  używa  się  terminu  ,,el  soborno”  co  po  polsku  znaczy:
wypłata,  a  za  wypłatę  (pensję)  to...  itd.  Meksykanie  upodobali  sobie  słowo  ,,la  mordita”  (ukąszenie),
podczas  gdy  każdy  głupi  wie,  że  łapówka to  nie żadne  ukąszenie,  lecz  pożądana  pieszczota. W  byłych
koloniach  brytyjskich  używa  się  już  zupełnie  kretyńskich  nazw,  że  przytoczę  „back  handler”  (cios  na
odlew)  w  Indiach.  Wyjątkiem  potwierdzającym  regułę  w  strefie  eks-kolonializmu  angielskiego  jest
termin  „dash”  (skok)  w  Nigerii,  wiadomo  bowiem,  że  kto  nie  da,  ten  nie  podskoczy.  Japończycy  zwą
korupcję  posępnym  „kuroi  kiri”  (czarna  mgła),  też  bzdurnie,  zważywszy,  że  tylko  łapówka  może
rozproszyć czarną mgłę bezradności oblepiającą człeka.

W przeciwieństwie do terminów egzotycznych, terminy europejskie trzymają się kupy, że wymienię

włoski „bustarella” (mała koperta), niemiecki „Schmiergeld” (pieniądze do smarowania), czasami
zastępowany skrótem „N.A.” („Nutzliche Abgaben” — pożyteczne świadczenia), lub francuski „pot-de-
vin”

(dzbanek wina), co ma związek ze starą mądrością: in vino veritas (prawda znajduje się w winie).

SZMAL

Potoczna nazwa „miękkich” i „twardych”, czyli banknotów i bilonu, wzięta od tłuszczu świńskiego

wytapianego  ze  słoniny  i  zwanego  smalcem.  Rynek  krajowy  rozróżnia  kilkanaście  rodzajów  szmalu,  z
których  najwyżej  ceniony  jest  gatunek  produkcji  obcej,  o  zabarwieniu  zielonym,  najniżej  zaś  gatunek
nadprodukcji rodzimej. To ostatnie wiąże się z zawartością wody w smalcu, która im większa, tym gorszy
smalec.  Jak  podaje  „Wielka  encyklopedia  powszechna”  PWN  pod  hasłem  „Smalec”,  jest  to  „tłuszcz
wieprzowy  o  konsystencji  mazistej  (...)  zawartość  wody  do  0,5%”.  Z  braku  wieprzowiny  permanentne
powiększanie  ilości  smalcu  może  się  odbywać  wyłącznie  przez  nadmierne  dodawanie  doń  wody.  W
efekcie taki smalec traci nie pozornie, lecz realnie na wartości tyle, ile waży wyparta przezeń woda, co
jest genialnym odwróceniem prawa Archimedesa. Istnieje naukowa teoria wyjaśniająca genezę nazwania
pieniędzy szmalem. Hipotezę tę wysunęli ci, którzy szmalu nie posiadają. Twierdzą oni, że nazwa wzięła
się  od  lepkości  smalcu,  dzięki  której  szmal  przylepia  się  do  łap  bogatych  złodziei  i  hochsztaplerów.
Dewizą tej teorii jest maksyma: „Im większa świnia, tym więcej smalcu można z niej wytopić”. Z kolei
ci,  którzy  posiadają  szmal,  lansują  kilka  innych  porzekadeł:  „Szmal  nieszczęścia  nie  daje”,  „Szmal  nie
ś

mierdzi”, „Milczenie jest szmalem”, „Pokaż mi, jaki masz szmal, a powiem ci, kim jesteś” itp.

Obie grupy (to jest tych szmalowatych i tych, którzy nie mają za dużo szmalu) można rozpoznać bez

zaglądania poszczególnym osobnikom do domów, garnków, kieszeni lub kont, wystarczy znać gwarową

subkulturę określenia szmal, czyli wyrażonka dotyczące wielkości szmalu. Wszystko zależy od tego, ile
zer kto dodaje takim popularnym terminom jak „paczka” lub „koło”. Biedak mówiąc na przykład: „dwie
paczki”, rozumie przez to dwieście złotych, a przez „koło” tysiąc złotych, podczas gdy bogacz „dwiema
paczkami”  nazywa  dwieście  tysięcy  złotych,  zaś  „dwoma  kołami”  dwa  miliony  (wymiennie,  zamiast
„koło”,  określa  się  w  wyższych  sferach  milion  terminem  „melon”).  Językolodzy  tępią  tę  gwarę
bezlitośnie,  uważając,  że  na  obecnym etapie  jest ona  nieprawidłowa  i  że  np.  sto  złotych  będzie  można
nazywać „paczką” dopiero wówczas, gdy sto złotych będzie kosztowała paczka zapałek, co ma nastąpić
nie wcześniej, jak za kwartał.

W kraju dąży się do tego, by szmal stał się wymienialny, to zaś stanie się w momencie, gdy tzw.

Druga Polska przeistoczy się w obiecaną Drugą Japonię, czyli nie wcześniej niż wtedy, gdy większość
papieru będzie przeznaczana na druk książek, zamiast na druk stale rosnącej drugiej Fudżijamy szmalu.
Obecnie szmal autentycznie wymienialny jest tylko w systemie smarowania, do czego, ze względu na
swą tłuszczowo-mazistą konsystencję, nadaje się wybornie.

SZPAN

Gwarowe określenie imponerstwa (od czasownika szpanować, czyli imponować czymś

niezwykłym,  rzadkim,  oryginalnym  lub  bogatym).  Dawne  szpanerstwo  polegało  na  posiadaniu
najnowszego  modelu  BMW, trzech daczy wybudowanych  za  państwowe  pieniądze,  wideomagnetofonu
oraz  futra  z  szynszyli,  było  to  więc  szpanerstwo  elitarne,  zastrzeżone  dla  stosunkowo  wąskiej  warstwy
high  life'u

prywaciarskiego i urzędniczego. Warstwy średnio zamożne szpanowały nowym krojem

dżinsów,  kiecką  z komisu  itp.  Reszta  nie  szpanowała  niczym.  Obecnie szpan  się  zegalitaryzował  i  stać
nań o wiele więcej ludzi. Szpanerem nie jest już playboy w płaszczu prosto z Paryża, lecz facet niosący w
siatce tubkę pasty do zębów, papierosy „Extra Mocne” z filtrem, pudełko „Ixi” oraz kostkę masła. Osob-
nik,  który  ma  w  kolejce  po  papier  toaletowy  miejsce  z  numerem  183  na  liście  kolejkowej,  dosłownie
zaszpanowuje  na  śmierć  biedaków,  którzy  nie  zmieścili  się  w  pierwszym  tysiącu,  itd.,  itp.
Demokratyzacja szpanu stanowi zdrowy   objaw   równania   mas.   Z  każdym  dniem   robi   się coraz
bardziej  równo.  Jak  mówią  piłkarze:  „równo z trawą”.

Tym, co jeszcze różni szpan dawny od nowego, jest coraz bardziej postępowe eliminowanie szmalu z

procesu osiągania rzeczy, którymi można szpanować. Niegdyś kupowało się je za pieniądze, dzisiaj coraz
częściej  zdobywa  się  te  cuda  drogą  tzw.  wymiany  bezdewizowej,  w  obrocie  „rączka  rączce  podaje
towar”.  Za  dziesięć  paczek  „Carmenów”  można  dostać  od  sąsiada  trzy  puszki  wołowiny  w  sosie  i
następnie  wymienić  je  z  kolegą  z  pracy  na  butelkę  „Żytniej”,  za  którą  —  dołożywszy  do  niej  dwa
szampony  —  załatwiamy  sobie  oponę  do  „Syrenki”.  Tzw.  handel  wymienny,  królujący  w  epokach
paleolitu i neolitu, powracając w XX wieku na forum środkowej Europy zbliża nas do ideału zalecanego
przez  XVIII-wiecznych  ekologów  spod  znaku  Jana  Jakuba  Rousseau,  który  głosił  hasło  „powrotu  do
natury”.

Indywidua uprawiające dywersję wymierzoną w handel wymienny, czyli tzw. spekulanci, którzy

bezczelnie biorą za towar lepki szmal, zostaną wzięci za pysk (to się już zaczęło) i odsiadując
postulowane kilkuletnie wyroki więzienia za opylane po paskarskich cenach kakao i rajtuzy z zazdrością
będą patrzeć na odsiadujących krótsze wyroki gwałcicieli zbiorowych, bandziorów napadających
staruszki w zaułkach i morderców w tzw. afekcie. Jedyną rzeczą, jaka im zostanie na pocieszenie, będzie
międzynarodowy szpan więzienny w postaci pięciu lat odsiadki za mydło sprzedane ze 100-procentowym
zyskiem, gdyż taki wyrok za takie przestępstwo jest rzadkością nawet w krajach Czwartego Świata.

„STOLICA” 20 września 1981

List do redaktora naczelnego „ITD” (wypowiedź w sondzie „Jak

dohumanizować życie?”)

Szanowny Panie Redaktorze Naczelny! Piszę do Pana, gdyż nie jestem pewien, czy Pańscy

współpracownicy właściwie zaprezentują moją odpowiedź na to ważkie pytanie, doszło bowiem między
nami do nieprzyjemnej scysji. Kiedy zaproszono mnie do redakcji i zadano to pytanie, odpowiedziałem
po  krótkim  namyśle,  że  należy  sobie  kupić  psa.  Spytali,  dlaczego.  Odparłem,  że  dlatego,  iż  rację  miał
Voltaire pisząc: „Wszystkie wielkości świata nie są warte prawdziwej przyjaźni”. Wówczas w dość nie-
przyjemnej  formie  wyrazili  wątpliwość,  czy  rozmawiam  z  nimi  serio,  pouczyłem  ich  więc  słowami
Oskara Wilde'a: „Życie jest tak okrutne, że nie sposób traktować go serio”. Słysząc to zdenerwowali się
na  dobre  i  zaczęli  krzyczeć,  żebym  przestał  się  wygłupiać  i  robić  z  nich  balona  za  pomocą  cytatów  z
niewłaściwej strefy geograficznej, bo rzecz jest poważna. Zrozumiałem to i odparłem, że w kategoriach
naukowych  dohumanizować  życie  można  nie  przez  dodawanie,  lecz  tylko  przez  odejmowanie,  żyjemy
bowiem  w  konsumpcyjnym  społeczeństwie  nadmiaru,  który  jest  przyczyną  rozkładu  wartości
humanistycznych. Nazwali to mydleniem oczu i zapytali, czy mogę swoją odpowiedź udowodnić, bo, ich
zdaniem, hipoteza, nie poparta dowodzeniem i nie zawierająca przypisów naukowych w postaci cytatów z
dzieł  ludzi  naprawdę  mądrych,  nie  przedstawia  żadnej  wartości.  Obiecałem  więc  przynieść  im  do
przeczytania  mój  traktat  naukowy  pt.  „O  szkodliwości  nadmiaru,  czyli  humanistyczne  cele
odejmowania”, na miejscu zaś mogłem pokazać jedynie tytuły rozdziałów i motta do nich, bo miałem to
zapisane na kartce. Oto one (motta w nawiasach):

1. O nadmiarze nieszczerości (De Livry: „Szczerość to nie mówić wszystkiego, co się myśli, ale

myśleć to wszystko, co się mówi”).

2. O nadmiarze niesłowności (Zasada samurajów: „Zawsze dotrzymywać słowa, nawet gdy się je

dało psu”).

3. O nadmiarze nieomylności (Celine: „Świat jest pełen ludzi, którzy zawsze mają rację, i dlatego

jest wstrętny”).

4. O nadmiarze oszczerczości (Przysłowie chińskie: „Język jest ostrym mieczem, który zabija,

chociaż nie utacza krwi”).

5. O nadmiarze niewyrozumiałości (Conrad: „Wyrozumiałość jest najrzadszą, lecz i

najinteligentniejszą z cnót”).

6. O nadmiarze oschłości serca (Canouelle: „Miłość jest źródłem wszystkich najpiękniejszych

dokonań człowieka”).

7. O nadmiarze bierności (Burke: „Dla triumfu zła potrzeba tylko, żeby dobrzy ludzie nic nie

robili”).

8. O nadmiarze tchórzliwości (Durrell: „Narzuconej metafizyce lub religii należy się sprzeciwiać,

w razie potrzeby nawet z pistoletem w ręku”).

Jestem słowny, więc następnego dnia przyniosłem do redakcji mój 800-stronicowy manuskrypt i

zażądałem, by przeczytano go od ręki, co wywołało bardzo nieprzychylną reakcję. Poprosiłem więc o
jednoznaczną odpowiedź na pytanie, czy będą to czytać, czy nie, i usłyszałem, że nie, bo nie mają
nadmiaru czasu dla maniaków. Doszło do niegrzecznej wymiany zdań i zostałem wypchnięty za drzwi,
przy czym potłukłem się na podeście pierwszego piętra. Znajomy lekarz, który mnie opatrzył i wysłuchał,
powiedział mi, że nie zachowałem się jak cywilizowany humanista, bo nie dołączyłem do manuskryptu
ż

adnej koperty, ani nawet pół litra, i w ogóle nie próbowałem dohumanizować Pańskich

współpracowników w jakikolwiek sposób. Ale ja myślę, że on nie ma racji i że Pańscy współpracownicy
powiedzieli mi: Nie!, bo również znają humanistyczne przysłowia i cytaty, w tym starożytną mądrość
grecką, która uczy: „Tylko ten, kto umie mówić: nie!, jest naprawdę wolny”. Z poważaniem

Waldemar Łysiak
PS. Uprzejmie Pana proszę o zwrot kożucha, ponieważ wychodząc z redakcji nie zdążyłem go zabrać

ze sobą.

„ITD” 25 listopada 1979

Komando płk. Mambora

W XX wieku nie ma już miejsca dla genialnych policjantów, w rodzaju osławionego szefa paryskiej

Brygady Bezpieczeństwa, Vidocqa, który w dobie empiru zdziesiątkował podziemie kryminalne we
Francji. Najistotniejszą dzisiaj rzeczą

jest właściwa organizacja dobrze rozbudowanego aparatu zwalczania przestępstw. Dotyczy to

również  przestępstw  takich,  jak  kradzieże  dzieł  sztuki  i  ich  przemyt.  Włosi  szczycą  się  jednak
człowiekiem,  który  nie  udziela  wywiadów  .  którego  zdjęcia  nigdy  nie  goszczą  na  łamach  prasy  („Per-
spektywy”  są  pierwsze),  a  którego  nazwisko  obrosło  już  legendą,  niezbyt  przyjemną  dla  mafiosów
handlujących skradzionymi dziełami sztuki. Człowiek ten to płk Felice Mambor.

(...) Człowieka tego poznałem zupełnie przypadkowo. Oto na zamknięcie wykładów o ochronie dzieł

sztuki w międzynarodowym rzymskim Centrum UNESCO, sekretarz kursu, dr Italo Angle, chcąc zrobić
frajdę kursantom z trzydziestu krajów, zapowiedział wizytę nieznajomego. Na salę wszedł potężny
mężczyzna w cywilu, w towarzystwie umundurowanego kapitana. Cywilem był Mambor. Przedstawił się
i rzekł do zaskoczonego audytorium:

— Do tylu osób nie przemawiałem od 25 lat. Będę mówił krótko.
Mówił rzeczywiście około kwadransa, dość banalnie, o walce włoskiej policji ze złodziejami dóbr

kultury, po czym wstał nagle i wymawiając się nadmiarem zajęć ruszył do wyjścia. Oklaski, kilka osób
zaatakowało go o autografy.

—  Przykro mi, ale nie jestem gwiazdą filmową. Do widzenia.
Wówczas poprosiłem o wywiad dla „Perspektyw”. Nawet nie odwrócił głowy, a kapitan burknął:
—  Pan pułkownik nie flirtuje z dziennikarzami!
—  Nie jestem dziennikarzem.
—  Więc kim?
—  Architektem i historykiem sztuki, jak wszyscy tutaj
—    To  niczego  nie  zmienia,  żadnych  wywiadów!  Cofnąłem  się.  Mambor  wkładał  płaszcz  i  nagle

odwrócił

głowę.
—  Skąd pan przyjechał?
—  Z Polski, jestem Polakiem.
—  Naprawdę?
—  Ależ tak! Chwila milczenia i:
—  Proszę wpaść do mnie w poniedziałek, kapitan da panu adres. Arivederci.
Kapitan miał niewyraźną minę pisząc adres siedziby komanda.
O umówionej godzinie zadzwoniłem do drzwi 4-piętro-wego pałacyku przy placu St. Ignazio 152. W

gabinecie  operacyjnym  na  najwyższej  kondygnacji  czekała  znakomita  kawa  i  popularne  pałeczki
„grisini”.  Sam  Mambor  był  na  razie  zajęty  w  swoim  pokoju  z  przedstawicielami  ministerstwa
(wydzielona grupa płk. Mambora podlega bezpośrednio Ministerstwu Oświaty), chwilowo więc honory
domu  pełnili  wspomniany  już  kpt.    Enrico  Pasini  i    tzw.      maresciallo  maggiore  karabinierów,  Carlo
Macinati.  Cztery  ściany  gabinetu  to  cztery  olbrzymie  mapy  (chorągiewkami  zaznaczone  najcenniejsze
obiekty  sztuki  włoskiej),  w  tym  jedna  całej  Italii,  z  czerwoną  linią  dzielącą  włoski  but  na  pół  na  wy-
sokości Rzymu. Na biurku, pod szkłem, graficzny schemat organizacyjny komanda. Na czele Mambor,
któremu  podlegają  dwie  sekcje:  północnowłoska  Macinatiego  i  południowa  Pasiniego.  Komando  liczy
zaledwie 20 osób, w tym 2 szoferów i 4-osobowa sekcja radiotelegrafistów.

— Nie trzeba nam wielu ludzi, najważniejsza jest szybkość — mówi Pasini, po czym wskazuje z

balkonu zaparkowaną przed budynkiem granatową Alfę Romeo 1750, rozwijającą bez trudu szybkość
250 km/godz

—  Złodzieje chyba też nie jeżdżą na motorowerach — zauważam.
—  Nie, ale ta Alfa wystarcza.
W  chwilę  później  siedziałem  w  gabinecie  pułkownika.  Sympatyczna,  kwadratowa  twarz,  brzuch,

gwałtowne ruchy. Jednak się uśmiecha. Czasami.

— Współpracuje pan z prasą?

— Tak, piszę o architekturze i sztuce.
Na szczęście wziąłem z kraju parę własnych publikacji w „Architekturze” oraz dwa materiały z

„Perspektyw”, o Wenecji i o problemach współczesnego muzealnictwa. Przejrzał zdjęcia.

— Widzi pan, nie udzielam wywiadów i gdyby nie to, że jest pan Polakiem... Walczyłem razem z

waszymi pod Monte Cassino i pod Ankoną. Byłem szefem oddziału żandarmerii polowej u Anglików, na
terenie działania korpusu Andersa. Angielskie gęby pouciekały mi gdzieś, a chłopaków z Polski nie
potrafię zapomnieć. Skąd wy bierzecie takich żołnierzy!... Teraz jestem stary (54 lata — przyp. W. Ł.),
mam 2 synów, jeden jest lekarzem. Tak naprawdę to młody byłem tylko tam, pod Monte. Zresztą czuję
się ciągle żołnierzem, dlatego nie zrzuciłem munduru. A swoją drogą mam szczęście, nie każdy pracuje w
zawodzie, który kocha. A ja kocham sztukę, gdyby nie wojna, może bym się kształcił w Akademii... To
stare dzieje. I nie mówmy o wywiadzie, porozmawiajmy.

Rozmawialiśmy długo o Polsce, o Italii, o Zamku Królewskim w Warszawie, o Monte Cassino. W

końcu wróciliśmy do celu wizyty.

—  Co pan chce wiedzieć?
—  Jak powstało komando i jakie ma dotychczas osiągnięcia?
—  Wystartowaliśmy  w  kwietniu  1969  roku  —  jak  pan  widzi  nie  mamy  jeszcze  brody.  Ludzi

dobierałem  sobie  sam,  są  jak  trybiki  w  zegarku.  Właściwie  powinno  się  dużo  wcześniej  zorganizować
taką grupę, ale z tą organizacją, sam pan wie... Dopiero gdy kradzieże i przemyt osiągnęły zastraszające
rozmiary,  podjęto  odpowiednie  decyzje.  Osiągnięcia,  nie  chwaląc  się,  są  nie  najgorsze.  Mamy  zresztą
statystyki  (sięga  do  szuflady  biurka)  —  w  pierwszym  tylko  roku  1969)  było  308  kradzieży,
interweniowaliśmy  skutecznie  185  razy  (75  —  archeologia,  21  —  ceramika,  5  —  numizmatyka,  2  —
statki antyczne, 34 — obrazy, 5 — freski, 12 — rzeźby i  31 — meble), odzyskując 3081 przedmiotów.
To chyba nieźle. Dwudziestu ośmiu ludzi poszło za kraty, w większości zadenuncjowanych. Cóż, anonim
to świństwo, ale jakże użyteczne! Zresztą długo nie posiedzą. Niestety, prawo w Italii jest zbyt łagodne w
tym względzie, głaskamy złodziei.

— Przy takiej liczbie przestępstw macie chyba pełne ręce roboty?
— Mamy. Rzadko jem kolację w domu, mieszkam w samochodzie, sam już nie wiem, ile razy

zjeździłem kraj wzdłuż i wszerz. Bo też to taki kraj, eldorado dla złodziei, nie ma kościoła bez arcydzieł
malarstwa,  a w  którymkolwiek  miejscu wsadzi  pan  palec  w ziemię,  napotka  pan  rzeźbę. Tydzień  temu
wróciłem z Monte Carlo, odzyskaliśmy tam malowidło ukradzione w Watykanie. Dłuższy czas nie byłem
w  domu  po  okradzeniu  kościoła  San  Martino  w  Gangalandi,  ale  odzyskaliśmy  wreszcie  tego  „Anioła  i
Zwiastowanie”,  zamknąłem  dwóch  złodziei  i  trzech  ich  pomagierów.  Równie  długo  rozpracowywałem
duży  gang  działający  w  Księstwie  Monako,  na  Riwierze  i  na  Lazurowym  Wybrzeżu.  W  „kotle”,  w
jednym  z  budynków  w  Torri  di  Ventimiglia  (nad  granicą),  odzyskaliśmy  wówczas  m.  in.  „Poczęcie”
Jacoba da Ponte, zwanego Bassano, „Martwą naturę” Tomeo oraz dwa anonimowe obrazy z XVI wieku.
W  tym samym  czasie  w  innym  budynku  przechwyciliśmy  „Świętą  Rodzinę”  Simone'a  da  Pescaro  (XV
wiek) i bezcenne rzeźby drewniane z Afryki. Były  to  rzeczy   ukradzione  w  Imperii  z  willi  doktora
Novariniego i w Mediolanie z domu adwokata Buonocore.

— Wasza praca musi być niebezpieczna...
— Bo ja wiem? Co może być niebezpieczne po Monte? Strzelamy rzadko, w ostateczności. Ostatni

raz  nawet  niedawno,  23  lutego.  Ścigaliśmy  w  Toskanii  czterech  „artystów”,  którzy  buchnęli  lustro
weneckie  z  XVII  wieku.  Dopadliśmy  ich,  zaczęli  strzelać.  Cóż  było  robić...  Chłopcy  mieli  okazję
postrzelać  nie  na  strzelnicy.  Wreszcie  tamci  rzucili  broń,  już  siedzą.  Pamiętam,  miałem  wówczas
znakomitą łączność radiową, to bardzo pomaga.

— Chyba największy rozgłos przyniosło panu odzyskanie w zeszłym roku, w ciągu trzech tygodni,

sławnej „Madonny z Dzieciątkiem” (ukradzionej z rzymskiego kościoła Santa Maria del Popolo)?
Czytałem o tym dużo, cała prasa się gorączkowała. Dlaczego nie chciał pan wówczas udzielać
wywiadów?

— Bo nie jestem Claudią Cardinale. Wolę takie rzeczy, to jedyna satysfakcja...
Podaje mi ozdobny dokument:
„22 września 1970 roku. Luigi Forlenza, generalny komendant karabinierów. W imieniu Ministerstwa

Oświaty Publicznej przekazuję płk. Mamborowi gorące gratulacje za wspaniałą («brillante») operację
odzyskania malowidła z kościoła S. Maria del Popolo...”

Rozmowa z Clivem Harrisem

Strzeżmy się mniemać, że w naturze istnieją dwa rodzaje faktów: fakty naukowe i nienaukowe.

Że tylko pierwsze godne są badania, inne zaś heretyckie, wyklęte, zasługujące jedynie na obojętność
i lekceważenie. Fakt sam przez się nigdy nie jest naukowy — jest tylko realny, naturalny, albo nie
ma go wcale.

(francuski filozof i badacz zjawisk paranormalnych, Botrac)
Niezbyt wysoki, przy pracy straszliwie skupiony, zaś podczas kontaktów towarzyskich promiennie

uśmiechnięty, 36-letni mężczyzna. Kiedy dotyka palcami głów, piersi lub kończyn chorych, ma
zamknięte oczy. Kanadyjczyk, urodzony i mieszkający w Anglii. Zawód wykaligrafowany w paszporcie:
„healer”

(uzdrawiacz). Jedni nazywają go cudotwórcą, drudzy, o wiele mniej liczni, szarlatanem. Ci

drudzy zapominają o tym, że człowiek ten, nie posiadający żadnego majątku, żyjący jak średniowieczny
asceta — mógłby stać się milionerem w ciągu 24 godzin, a nie pozwala sobie płacić za kilkanaście godzin
dziennie straszliwie wyczerpującej pracy. Bez względu więc na skuteczność jego

terapii — nie jest szarlatanem w rodzaju na przykład zachodnioniemieckich „heilpraktikerów” typu

Hansa Bolte, którzy za leczenie rękami każą sobie słono płacić.

Oto co on sam, Clive Harris, mówi o sobie. Poniższy tekst nie jest klasycznym wywiadem, raczej

zapisem z rozmów odbytych podczas naszych kilku spotkań.

Waldemar Łysiak: — Clive, od kiedy wiesz, że posiadasz w sobie jakąś siłę, energię, wzmocnione

biopole, wszystko jedno jak to nazwiemy, w każdym razie to coś, co pozwala ci uzdrawiać ludzi?

Clive Harris: — Odkąd zauważono to i powiedziano mi o tym. Byłem wówczas kilkuletnim

chłopcem. Zachorowałem na anginę i zawieziono mnie do szpitala. Miałem w nim leżeć kilkanaście dni,
a zatrzymano mnie na około czterdzieści, chociaż szybko wyzdrowiałem. Lekarze zauważyli bowiem, że
inne dzieci przebywające w mojej obecności szybciej odzyskują zdrowie, tak szybko, iż rzucało się to w
oczy. Chcieli więc to sprawdzić. Wówczas poddano mnie pierwszej obserwacji naukowej.

WŁ: — Jakie były konkretne, namacalne objawy pozwalające dostrzegać twoje oddziaływanie na

chorych?

CH: — Na przykład rany pooperacyjne goiły się im o wiele szybciej, niż to normalnie bywa, a ogólny

stan zdrowia poprawiał się radykalnie w sposób zaskakujący lekarzy. Dlatego zaczęli mnie badać. Trwa
to zresztą do dzisiaj. Poddałem się już eksperymentom naukowym i badaniom w kilkunastu krajach, przy
udziale kilkuset specjalistów, w tym około 25 wybitnych autorytetów. Fotografowano mnie także
aparaturą Kirliana i badano za pomocą EKG w trakcie healingu. WŁ: — Z jakim skutkiem?

CH: — Klisze kirlianowskie wykazały, że moja „aura” jest o wiele silniejsza od „aury” przeciętnego

człowieka, EKG zaś, że kiedy leczę, moje serce znajduje się przez cały czas w stanie quasi-zawału. Jest to
— tak mi oświadczono — permanentny atak serca. Jednakże mój organizm, posiada-

jacy, jak stwierdzili badający mnie lekarze, między innymi nietypową przemianę materii, znosi to

dobrze.

WŁ: — Trudno mi się zgodzić w pełni z tym zdaniem, Give. Podczas jednego z twoich pobytów w

Warszawie zasłabłeś kilkakrotnie, raz musiałeś przerwać leczenie na godzinę...

CH: — To się rzadko zdarza. Byłem wtedy zmęczony po kilkunastu dniach podróży po Polsce. Na

ogół znoszę to bardzo dobrze.

WŁ: — Słyszałem jednak opinie lekarzy, według których forsując się w taki sposób, to jest lecząc

przez kilkanaście godzin dziennie, bez przerwy, na stojąco, a jak wiem, pewnego dnia chciałeś przyjąć 25
tysięcy osób w ciągu 30 godzin, wydano nawet numerki z godzinami nocnymi i tylko względy
organizacyjne przeszkodziły temu — dokonujesz na sobie samozniszczenia. Dokładnie jest to:
„autodestrukcja organizmu”.

CH: — A jakim mnie widzisz teraz? Dopiero co skończyłem leczenie, przed godziną...
WŁ: — Nie da się ukryć, wyglądasz kwitnąco.
CH: — No właśnie. Kiedy spotkaliśmy się po raz pierwszy, rano we Wrocławiu, byłem po

całodziennym healingu w Poznaniu i nocnej jeździe do Wrocławia, podczas której nie zmrużyłem oka.
Jakim mnie zobaczyłeś?

WŁ: — To prawda, zbiegłeś ze schodów świeży i wesoły, jakbyś spał przez dwie doby. Byłem tym

zaskoczony, myślałem, że zobaczę cię wykończonego

CH: — No widzisz. Mój nietypowy organizm regeneruje się w nietypowy sposób, błyskawicznie.
WŁ: — Powróćmy do początków. Czy w dzieciństwie, wiedząc już, że masz w sobie siłę pozwalającą

ci leczyć innych, próbowałeś w jakiś sposób rozwijać tę zdolność?

CH: — Uprawiałem lub, jeśli wolisz, ćwiczyłem jogę, która daje umiejętność większej koncentracji.
WŁ: — Czy to pomaga ci wchodzić w „healingowy” trans? Słyszałem, że wprawiasz się weń na

dłuższy czas

i dzięki temu możesz leczyć króciuteńkim, kilkusekundowym dotykiem każdego stojącego w kolejce

liczącej, powiedzmy, 10 tysięcy ludzi. 1 że ta rytmiczność przepływu ludzi przez twoje palce pomaga, bo
odpowiada rytmowi twojego transu.

CH: — To nie jest tak. Nie wprawiam się w jakiś specjalny trans dla 10 tysięcy ludzi...
WŁ: — Przepraszam, że ci przerwę, ale czy to znaczy, że mógłbyś leczyć gdziekolwiek i

kiedykolwiek, w każdej chwili, na przykład teraz, gdyby ktoś nagle podszedł do nas i poprosił o to?

CH: — Tak, mógłbym. Jednakże wolę mieć przed sobą wielotysięczny ogonek, bo wówczas mam

wiadomość, że pomagam wielu ludziom, i to mnie pobudza. Wystarcza wówczas dwu—trzysekundowe

dotknięcie.

WŁ: — Nie zawsze. Sam widziałem, jak we Wrocławiu starałeś się uleczyć maleńką dziewczynkę,

bezwładną, trzymaną przez matkę na rękach. Poświęciłeś temu dziecku o wiele więcej czasu. Przyznaję,
ż

e byłem tym tak wstrząśnięty — może dlatego, że to dziecko było nieomal kopią mojej córeczki Ani —

iż nie wytrzymałem i wybiegłem z kościoła. W Warszawie stałem obok ciebie, gdy przywieziono karetką
pogotowia 11-letniego chłopca z rakiem mózgu, już nieprzytomnego, umierającego, i widziałem, jak
usiadłeś okrakiem na noszach, na których leżał, i jak przez kilka minut wprost „miażdżyłeś” mu palcami
głowę, „wychodziłeś z siebie”, żeby go uratować.

CH: — To była walka o uciekające właśnie życie. Nieraz udawało mi się, ale nie zawsze, bo w takim

stadium jest to już bardzo trudne.

WŁ: — Które choroby najłatwiej ci leczyć? W których osiągasz najlepsze wyniki?
CH: — Przy astmie, epilepsji, chorobach układu nerwowego, niektórych formach paraliżu, a także

przy nowotworach.

WŁ: — a z czym jest najtrudniej?
CH: — Z niektórymi chorobami psychicznymi, bo mogę leczyć człowieka, ale nie mogę leczyć jego

rodowiska, na przykład układów familijnych i innych, które często wywołują i warunkują takie

schorzenia. W ostrych, daleko posuniętych przypadkach reumatycznych czy miażdżycowych łatwiej
udaje mi się zahamować postęp choroby, niż spowodować jej cofnięcie się.

WŁ: — Czy możesz określić procentowo skuteczność twojego healingu?
CH: — Sam nie prowadzę żadnych sprawdzianów. Wiem tylko to, co podali naukowcy w kilku

krajach,  między  innymi  w  Anglii.  Próbowali  ująć  statystycznie  efekty  mojej  terapii.  Z  reguły,  po
przebadaniu określonej liczby osób, podawali skuteczność w granicach 75—85 procent, średnio więc 80
procent,  tak  wobec  przyczyn,  jak  i  skutków.  W  przypadku  niektórych  chorób  lub  przy  wczesnych
stadiach  innych  chorób  skuteczność  jest  właściwie  stuprocentowa.  Czasami  dla  pełnego  wyleczenia
potrzebne jest dwukrotne, w pewnym odstępie czasu, poddanie się przez chorego healingowi.

WŁ: — Jak ustosunkowują się do ciebie lekarze w Londynie, który jest twoim stałym miejscem

zamieszkania i gdzie, jak wiem, masz małe biuro z na wpół społecznie pracującą sekretarką?

CH: — Pytasz o ich stosunek? Są bardzo życzliwi, współpracują ze mną. Mam zresztą stały kontakt z

brytyjskim  Ministerstwem  Zdrowia  oraz  podobne,  formalnie  zawarte,  układy  w  kilku  innych  krajach.
Władze niektórych państw udzielają mi daleko idącej pomocy. W każdym z nich, to jest w każdym kraju,
w  którym  uzdrawiam,  istnieją  grupy  osób  pomagających  mi,  organizujących  mój  pobyt,  ułatwiających
chorym  kontakt  ze  mną  i  tak  dalej.  W  niektórych  krajach,  na  przykład  w  Kanadzie,  są  oni  opłacani,
pobierają  dniówki  rzędu  200  dolarów,  w  innych  krajach  pracują  społecznie.  W  Polsce  jest  to  grupa
cudownych społeczników,

naukowcy i przede wszystkim wspaniała, bezinteresowna i dająca z siebie wszystko, młodzież

akademicka.

WŁ: — A z czego ty sam żyjesz? Powszechnie wiadomo, że ni grosza, ni centa, nie bierzesz za swoją

pracę.

CH: — Niewiele z dóbr materialnych potrzeba mi do życia. Nie chcę eleganckich ubrań i

luksusowych posiłków, bo po co? Prawie cały swój czas, poza przenoszeniem się z miejsca na miejsce,
badaniami, którym jestem poddawany, snem i rozmowami z przyjaciółmi, takimi jak ta, poświęcam na
leczenie ludzi. Jem jeden skromny posiłek dziennie, ofiarowywany mi przez ludzi, którzy mnie goszczą.

WŁ: — Życie to nie tylko jeden posiłek dziennie plus szklanka herbaty, którą wypiłeś na śniadanie.

Są także przejazdy, benzyna i inne sprawy, które trzeba opłacić. Kto to robi?

CH: — W krajach zachodnich milionerzy-filantropi. W Azji i w Afryce organizacje charytatywne.

Moje pobyty w Polsce finansowało kilku zamożnych pacjentów, których uzdrowiłem wcześniej i którzy
są bardzo skromni, pragną, by ich nazwiska pozostały nieznane.

WŁ: — Skromny jesteś ty sam, żyjesz jak mnich...
CH: — Nie — nie jestem skromny. I nie myśl, że poświęcam się, to nie to. Uważam po prostu, że nie

wolno mi być egoistą. Bóg nie po to dał mi ten dar, żebym go sobie schował do kieszeni i cieszył się sam.
To nie jest kwestia poświęcania się, to jest kwestia obowiązku. Obowiązku oddania tego daru tym, którzy
go potrzebują, chorym.

WŁ: — Naukowcy wysuwają różne hipotezy tłumaczące „fenomen Harrisa”, podczas gdy „ulica”

mówi o cudotwórcy.

CH: — Ależ nie, to wcale nie jest cud! Ja sam nie potrafię opatrzyć tego fachowym terminem, wiem

tylko, że to coś jest we mnie. Jednym Bóg daje talent pisarski, innym moc uzdrawiania.

WŁ: - Czy znasz innych z taką mocą?
CH: — Oczywiście. Tacy ludzie byli zawsze, w każdej epoce, a wzór brali, tak jak ja, z Chrystusa,

który był największym healerem,

WŁ: — Czy poza mocą uzdrawiania posiadasz jakieś inne moce, zdolności, predyspozycje, bo ja

wiem...

CH: — Jakie?
WŁ: — Myślę o zdolnościach z kręgu parapsychologii, o telepatii, telekinezji, jasnowidzeniu.

Opowiadano mi, jak przerwałeś leczenie w kościele i poprosiłeś o wyrównanie poszarpanej kolejki ludzi
na zewnątrz kościoła, twierdząc, iż te przerwy w łańcuchu stojących zakłócają ci rytm transu. A więc
będąc w kościele widziałeś to, co się dzieje na zewnątrz?

CH: — Tak, widziałem. Widzę ich wszystkich, do ostatniego człowieka w kolejce.
WŁ: — Opowiadano mi również o innym przypadku, jak zażądałeś, by natychmiast przyniesiono ci

kilku ciężko chorych leżących w trzech karetkach pogotowia i paru samochodach prywatnych.
Twierdziłeś pono, że wozy te zostały zablokowane na podjeździe i zbyt długo czekają na przejazd.
Podobno tak jak i w poprzednim przypadku okazało się to prawdą. Czy to jasnowidzenie?

CH: — Nie wiem, mówiłem ci już, że po prostu widzę, co się dzieje na zewnątrz. Nie poprzez oczy.

Jakbym odbierał to wewnątrz, na jakimś ekranie mojego organizmu.

WŁ: — A telepatia?
CH: — Tak, bez trudu porozumiewam się myślą z niektórymi przyjaciółmi. O wiele więcej ludzi, niż

się powszechnie sądzi, posiada taką zdolność, ale na ogół tylko wobec jednego człowieka. I to
ograniczoną. Nie tyle jest to rozmawianie na odległość, ile dość regularne porozumiewanie się myślami,
myślenie o tych samych sprawach w tym samym czasie, przekazywanie na odległość pewnych próśb,
ż

yczeń, poleceń. Tak jest i z tobą... Zgadłem, prawda?... Masz taką osobę.

WŁ: — Zgadłeś, to moja żona.
CH: — Tak, tylko że to jest zaledwie przedsionek telepatii, który nie jest obcy prawie wszystkim. Ze

mną rzecz ma się inaczej. Ci, którzy są ze mną w kontakcie telepatycznym, jeśli to jest w ogóle właściwe
słowo, mogą nawet leczyć własnymi rękami, naśladować mnie.

WŁ: — Co?! Jeśli dobrze zrozumiałem, potrafisz sprawić, by ktoś inny leczył tak jak ty?! Uczysz

tego?!

CH: — Nie, nie uczę. Lecz ktoś, kto dotknie chorego myśląc intensywnie o mnie, osiągnie skutek pod

warunkiem, że ja w tym samym czasie myślę o nim. Zostało to sprawdzone w kilku przypadkach. Można
to robić na dowolną odległość. Jeśli na przykład zadzwonisz do mnie do Londynu i powiesz: „Clive,
dzisiaj dokładnie o 23 będę leczył” i potem o 23 położysz ręce na jakiejkolwiek części ciała chorego
myśląc o mnie, a ja będę myślał o nim i o tobie, istnieje poważna szansa, że podziałasz tak jak ja. Tak
jakbym telepatycznie przekazał ci moją siłę. Stajesz się moim pośrednikiem.

WŁ: — To nieprawdopodobne! Nie mogę w to uwierzyć!
CH: — Więc czemu nie sprawdzisz? Ty zdaje się w ogóle nie wierzysz w skuteczność mojego

healingu...

Znowu zgadłem, prawda?

WŁ: — To nie tak, Clive. Tylko że wśród osób, które leczyłeś, a które ja osobiście znam, nie ma ani

jednego przypadku wyleczenia. Natomiast słyszałem o tysiącach cudownych wyzdrowień. Nie
kwestionuję tego, gdyż jednym z moich życiowych credo jest: „nie ma rzeczy niemożliwych”, ale nie każ
mi się wielbić jako arcylekarz. Wolę szanować cię jako człowieka, który morderczo pracuje dla innych,
nie czerpiąc z tego żadnych korzyści materialnych. Wróćmy do tematu. Powiedziałeś: „jakiejkolwiek
części ciała”. A przecież ci młodzi społecznicy, twoi asystenci, przy każdym chorym, który staje przed
tobą, podają ci nazwę chorego organu i wówczas dotykasz danej części ciała, głowy, piersi, ramienia...

CH: — Tak, lecz to nie jest rzeczą absolutnie konieczną, gdyż ja leczę duszę, a nie ciało.
WŁ: — Co rozumiesz przez duszę?
CH: — Tę siłę witalną, energię czy jak to nazwać, która tkwi w człowieku i pobudza go do życia,

steruje jego biorytmem, jest szkieletem i motorem jego konstrukcji psychofizycznej. U chorego ulega ona
zakłóceniu.  Ja,  poprzez  swoją  energię,  likwiduję  to  zakłócenie,  naprawiam  motor  i  wówczas  owa
odrodzona  siła  chorego  staje  się  zdolna  do  zwalczenia  choroby.  Dlatego  nie  jest  najważniejsze,  której
części  ciała dotykam.  Mogę  dotykać  brzucha,  gdy  choroba  gnieździ  się  w  głowie, a  skutek będzie  taki
sam, jakbym dotykał głowy. Dotykanie tego organu, w którym jest ognisko choroby, ma raczej znaczenie
psychologiczne dla pacjentów.

WŁ: — Kiedy leczysz, masz zamknięte oczy. Czy widzisz coś wówczas?
CH: — Raczej słyszę. Słyszę chorobę, jej natężenie, bądź kilka schorzeń i lokalizuję je.
WŁ: — A więc możesz nie tylko uzdrawiać, lecz i diagnozować.
CH: — Ależ robię to!
WŁ: — Jakie znaczenie ma to, czy chory, który przed tobą staje, ma do ciebie zaufanie, czy też nie?

To jest, czy wierzy w skuteczność twojej terapii, czy nie wierzy.

CH: — Żadnego. Jest to bez znaczenia dla efektu „healingu”-
WŁ: — Leczyłeś i leczysz w obu Amerykach, w Azji, Afryce i w licznych krajach Europy. Nie we

wszystkich krajach europejskich, więc tym bardziej interesujące jest to, że ostatnio coraz częściej
przyjeżdżasz do Polski. Dlaczego?

CH: — Najchętniej jeżdżę tam, gdzie organizowane są przyjęcia bardzo dużej liczby chorych, bo, jak

już mówiłem, chciałbym uzdrowić jak najwięcej ludzi. W niektórych krajach, na przykład w Anglii,
ustawodawstwo uniemożliwia to, gdyż obowiązują tam przyjęcia indywidualne. Jeśli chodzi

o Polskę, to jest to kraj, w którym spotkałem najwspanialszy, nie przesadzam, łańcuch ludzi dobrej

woli, organizatorów mojej pracy. Jest to coś, co grzeje moje serce. W wielu krajach organizacja jest
równie znakomita, ale ma charakter przetechnicyzowany. W Polsce natomiast jest to duchowa atmosfera,
która promieniuje w najpiękniejszy sposób. W takiej atmosferze bezinteresownej życzliwości pracuje mi
się najlepiej.

WŁ: — Czy „dotknąłeś” samej Polski, w której byłeś już tyle razy? Czy ją znasz?
CH: — Nie. Nie znam krajów, w których leczę. Zjeździłem cały świat wielokrotnie i nie znam go

zupełnie. Wiem, że Polska i jej stolica są piękne, ale nie mogę zamienić się w turystę. Podróżuję nocami,
by w dzień nie tracić czasu. Dnie są poświęcone uzdrawianiu od rana do wieczora. Nie mam więc czasu
na zwiedzanie, tak jak nie oglądam telewizji, kina, nie czytam... Nie interesuje mnie nic poza leczeniem...

WŁ: — Od ilu lat jesteś healeremi To znaczy od ilu lat regularnie jeździsz po świecie i uzdrawiasz?
CH: — Od dwudziestu lat.
WŁ: — Czy masz zamiar czynić to do końca życia? Bez widzenia świata, bez rodziny, bez dzieci, bez

ony?

CH: — Żony? (obejmuje mnie prawym ramieniem, a palcem lewej dłoni stuka w pierś i pyta z

szerokim uśmiechem) ... Czy ty sobie wyobrażasz, no powiedz, czy możesz sobie wyobrazić, że któraś by
mnie chciała?!

WŁ: — A czy ty, Clive, możesz sobie wyobrazić, kim byłbyś, gdyby Bóg nie dał ci tego daru? Jaki

zawód byś wybrał, gdybyś nie był uzdrawiaczem?

CH: — Kim byłbym?... (zastanawia się przez chwilę, by odpowiedzieć zdecydowanie): —

Działaczem społecznym.

Godzina z „Szakalem”

— Zna pan tekst Hamiłtona o kocie zagłaskanym na śmierć?
— Znam. Dlaczego pan o to pyta?
— Po pierwsze to jest wywiad i to ja zadaję pytania, a po drugie — zmierzam właśnie do kota,

któremu grozi zagłaskanie na śmierć entuzjastycznymi opiniami o jego twórczości.

— To niby mam być ja?
— To niby ma być udawanie Greka? Panie Łysiak! Gdy przed kilku laty opublikował Pan dwie

swoje pierwsze książki, napisano o Panu w „Kulturze” per „wschodząca gwiazda naszej najnowszej
literatury przez duże L”. Kiedy wydał Pan trzecią książkę, Jerzy Łojek napisał w „Literaturze”, że
Pańska twórczość będzie coraz bardziej ważyła na społecznym odbiorze literatury w naszym kraju.
Barbara  Seidler  w  „Życiu  Literackim”  nazwała  Pana  „niezwykłym  zjawiskiem”.  Stefan
Bratkowski w „Kulturze” pasował Pana na przywódcę całej młodej generacji literackiej twierdząc,
że  „Łysiak  uosabia  marzenia  ich  wszystkich”.  Michał  Radgowski  w  „Polityce”  nadał  Panu  za
Pańską  prozę  miano  poety.  Stanisław  Zieliński  w  „Nowych  Książkach”  i  Bogdan  Maciejewski  w
„Sztandarze  Młodych”  tytułują  już  Pana  cesarzem,  zastrzegając,  że  czynią  to  serio.  A  Szymon
Kobyliński  pisząc  w  „Polityce”  o  Pańskich  esejach  historycznych  bez  żenady  porównuje  Pana  z
Askenazym! Nie  mam  więcej wycinków, ale myślę, że to nie wszystkie. Panie Łysiak, Pan  jeszcze
żyje?! Najtęższego ssaka można w ten sposób zagłaskać na śmierć.

— Kota może tak... Ale jeden z moich przyjaciół, Jarek Chlebowski, w przypływie wisielczego

humoru powiedział

o mnie: „samotny biały szakal”. Szakala nie tak łatwo uśmiercić. Hamilton w poświęconym mi

łaskawie artykule napisał, że w związku z szerzącym się „kultem Łysiaka” zamierza pod moje biurko
„podłożyć bombkę”. Podłożył

i przeżyłem.
— Hamilton w ogóle nie lubi pisarzy. Może niedokładnie zacytuję, ale w jednym ze swych

felietonów napisał, że „prędzej włosy na szczupaku wyrosną, nim w Związku Literatów Polskich
znajdzie się pisarza krzepiącego serca”.

— Ja tam nie wiem... A w ogóle to ja nie jestem pisarzem.
— Ciekawostka. Wydał Pan kilka książek, które na czarnym rynku sprzedaje się w cenie

Courvoisiera, inne są w druku...

—  Pisarzem jest ten, kto należy do ZLP. Ja nie należę.
—  Dlaczego?
—  Widzi Pan... na razie trenowałem pisanie książek. Podań nie umiem jeszcze pisać, a bez podania

do Związku ani rusz.

— Ten ostatni dowcip to ma być poza na rebelianta, „enfant terrible”, bo z tym jest do twarzy,

prawda?... A tak na poważnie?

— Na poważnie to jest kwestia zachowania pewnego marginesu niezależności, której potrzebują

szakale  i  nie  tylko  one.  Były  takie  psy,  u  których  Pawłowowi  nie  udało  się  wywołać  w  żaden  sposób
odruchów  warunkowych,  co  przypomniał  ostatnio  Jan  Cybis.  Taki  oporny  pies  u  Pawłowa  ma  coś  z
owych  cudownych  ludzi,  którzy  za  Świętej  Inkwizycji  byli  heretykami,  za  Burbonów  jakobinami,  za
Robespierre'a  rojalistami,  a  za  carów  rewolucjonistami.  Ale  szakal  nie  ma  duszy  rebelianta,  tylko  po
prostu duszę wolnego zwierzęcia, którego nie można oswoić. Widział Pan kiedyś szakala na smyczy? Ale
może zmieńmy temat.

— Doskonale. Dla równowagi przejdźmy na drugi biegun i porozmawiajmy o Pańskich

wrogach. Jest to śliczny zastęp historyków i publicystów, a w pierwszym szeregu maszerują

dziejopisarze, którzy nie mogą Panu darować apoteozy Napoleona, i dziennikarze sportowi,

którzy mają do Pana pretensje o gloryfikowanie Jacka Gmocha. Mętrak, Turski, Zmarzlik,
Jedlewski i kilku innych starają się smagać Pana przy każdej okazji. Jeśli nawet jest w tym jakaś
doza wańkowiczowskiej „bezinteresownej zawiści”, to czy jednak nie mają racji zarzucając Panu
hagiograficzną przesadę?

— Pytanie jest retoryczne, bo przecież ja Panu nie odpowiem, że mają. W obu przypadkach, chociaż

ani mi w głowie porównywać Gmocha i Napoleona, sytuacja jest podobna. Napoleon bardzo dużo uczynił
dla Polski, gromiąc naszych zaborców i dając nam niepodległość, a za to, miast wdzięczności, otrzymuje
wciąż baty w naszej historiografii i publicystyce. Gmoch z kolei był według mnie architektem kilkuletniej
potęgi polskiego futbolu, za co zapłacono mu czarną niewdzięcznością, oszczerstwami i połajankami.
Lubię bronić takich ludzi, może właśnie dlatego, że ze względu na mnogość wrogów, jakich mają, ta
walka jest nie do wygrania. Jak mówią Anglicy: „Dżentelmen zajmuje się tylko przegranymi sprawami”.

— Dżentelmen?... Panie Łysiak, kiedy czytam Pańskie polemiki, odnoszę wrażenie, że Pan pisze

kastetem, a nie

piórem!
— No nie... Niech Pan nie demonizuje, to nie jest tak... Zresztą człowiek nie wybiera sobie

konstrukcji psychofizycznej. O to, czy jest się cholerykiem, fiegmatykiem, tchórzem, zabijaką, lizusem
czy kimś innym, można mieć pretensje tylko do cząsteczek DNA i ich kodu genetycznego. Ja po prostu
nie potrafię polemizować letnio, a poza tym nikt nie powiedział, że dobra publicystyka to ta, która ma
niską temperaturę. Prawdę mówiąc, polemizuję coraz rzadziej, bo moi przeciwnicy wypisują takie cuda,
iż zarykuję się ze śmiechu i to mnie rozbraja. Pan Mętrak na przykład zapewnia swoich czytelników, że
„Księcia” Machiavellego znał na pamięć jako małe dziecko! Pan Roszko, popisują-

cy się znajomością historii w cyklu artykułów wymierzonych przeciw Napoleonowi, twierdzi między

innymi,  że  za  Dyrektoriatu  więźniów  trzymano  w  Bastylii.  Trzeba  by  o  tym  odkryciu  poinformować
Francuzów, którzy ciągle swoje święto narodowe obchodzą w rocznicę zburzenia Bastylii na długo przed
Dyrektoriatem! Pan Zmarzlik z kolei, pięt nując mnie za obronę Napoleona, pisze, że jego historycznym
idolem jest ktoś o wiele lepszy, Aleksander Wielki. Można mu tylko złożyć gratulacje za trafny wybór i
poradzić,  by  przeczytał  jakąkolwiek  biografię  Aleksandra  Wielkiego,  choćby  autorstwa  Petera  Greena,
wydaną ostatnio przez PIW. Pan Zmarzlik dowiedziałby się wówczas, iż jego idol wymordował miliony
ludzi z tak wyrafinowanym okrucieństwem, że przy tych potwornościach Neron, Kaligula i im podobni to
gówniarze  nie  mający  pojęcia  o  bestialstwie,  i  że  w  końcu  najwierniejsi  oficerowie  Aleksandra,  mając
dość  sadystycznych  szaleństw  tego  pederasty,  popełnianych  w  stanie  kompletnego  upojenia
alkoholowego, a także deifikowania przezeń jego kochanków — otruli go.

(...)
— Dlaczego w swoich książkach tak często odwołuje się Pan do historii? (...)
— Dlatego, że w historii jest wiele blaskomiotnych kamieni i luster, w których odbija się

współczesność...

— Pańskie neologizmy, jak chociażby to ulubione b 1 askomiotny, drażnią stylistów w

Pańskich książkach. Bawi Pana produkowanie nowych wyrazów?

— Nie, to przychodzi samo, a potem człowiek się przywiązuje jak do kochanki i już używa. Jest

takich słów zaledwie kilka, nie bawi mnie neologizowanie... Żeby Pan wiedział, jakimi cudownymi
neologizmami posługuje się mój syn. Czy Pan na przykład wie, co to jest w y p a t r o 1 albo
wypowiednia?

— Pojęcia nie mam.
- Wypatrol to jest taki czołg, który idzie w szpicy i wy-
- A co się robi, żeby często podróżować? Pytanie do eksperta...
— Pytanie złośliwe, więc odpowiedź nie może być gorsza. Otóż pisze się książkę, bierze honorarium

i przeznacza na podróż.

— Na ile podróży starcza honorarium za jedną książkę?
— Na niewiele. Honoraria za książki są w Polsce jednymi z najniższych w krajach socjalistycznych,

a  za  wznowienia  otrzymuje  się  jeszcze  mniej.  Dlatego  moje  podróże  są  na  ogół  krótkie,  ale  nie  tylko
dlatego. Nie lubię długo włóczyć się za granicą, bo zżera mnie tęsknota... Wie Pan, to  może  płaskie,  ale
będąc  daleko  od  Polski   równie silnie, jak za najbliższą osobą, tęskni się za kotletem schabowym... A
poza tym lubię szybko podróżować.

— Za szybko. Opowiada się anegdoty o dwóch przypadkach, gdy doścignął Pan drzewa i mimo

kompletnego rozbicia tak zwanych pojazdów mechanicznych, jakimś cudem wyszedł Pan z tego
cało. Słyszałem, jak mówiono, że Łysiak bezskutecznie ściga śmierć po drzewach...

— Tyle rzeczy się o mnie mówi...
— I wszystko to nieprawda?... Powiem Panu coś jeszcze. Znajomy dziennikarz, który nie

należy do wielbicieli Pańskiej twórczości, powiedział mi, iż Łysiak jest ciekawy nie tyle przez to, co
pisze, ile przez to, że w dobie ubogiej w legendy stał się postacią autentycznie legendarną, o której
opowiada się niestworzone historie, bulwersujące anegdoty, plotki...

— Dobrze, że użył Pan tego ostatniego słowa.
— Panie Łysiak. Czy plotką jest, że na obronie swego doktoratu pojawił się Pan w przetartych

dżinsach i pepegach, obrażając tym grono profesorskie?

— Tak, ale co ma strój do...
— Czy plotką jest, że w Stanach Zjednoczonych z wariacką szybkością gnał Pan nocą do

Memphis na pogrzeb Elvisa

Presleya i że zatrzymany przez policję awanturował się Pan tak, iż zamknięto Pana w

więzieniu?

— Nie w więzieniu, tylko w areszcie szeryfa.
— Czy plotką jest, że wdarł się Pan do gabinetu znanego uczonego i przeklął go za rzekome

sprzeniewierzenie się etyce naukowej?

— Nie rzekome!
— Czy plotką jest, że na wieczorze autorskim w Warszawie tłum cisnący się do Pana po

autograf zmiażdżył meble na sali i że ci, którzy się nie docisnęli, prosili o autograf „zastępczy”
Pańską żonę?!

— Dlatego już nie udzielam wieczorów autorskich.
— A te historie o woskowej ręce ukradzionej przez Pana na Peloponezie, o Pańskich

kontaktach z mafią na Sycylii i dziesiątki innych historii!? Czy Pan to wszystko sam wymyśla?

—  Tak, w wolne soboty od ósmej do dziesiątej! (...)
—  Niech Pan tak nie krzyczy, ja słyszę... A propos, czy jest nieprawdą, źe Pan lubi krzyczeć?
—    Jeśli  nawet,  to  nie  na  słabszych  od  siebie,  jak  to  robią  prawie  wszyscy.  Niech  Pan  popatrzy

dookoła, każdy szuka słabszego, by nim poniewierać. Przełożony krzyczy na swoich podwładnych,
podwładni krzyczą na swoje żony, żony krzyczą na swoje dzieci, a dzieci biorą sobie odwet na misiach.
Ciekawe, na kogo drą się misie, jak Pan myśli?...

— Myślę, że musimy kończyć, bo kończy się taśma... Niech mi Pan powie na koniec jedną rzecz.

We wszystkich swoich książkach każdy rozdział opatruje Pan mottem, wprost obsesyjnie, w
„Wyspach zaczarowanych” każdy rozdział ma nawet po dwa motta. Jakie motto dałby Pan do-
tychczasowemu rozdziałowi swego życia?

— Wbrew pozorom niewesołe, ale toczyliśmy rozmowę tak zabawną, że przyda się jej trochę smutku

na zakończenie... Byłby to fragment z listu naszego największego architekta w tym stuleciu, nieżyjącego
już Macieja Nowickiego, do matki:

„W bezustannej walce o sukces pracy przebłyskuje jakaś nie skrystalizowana myśl, że jeżeli się go

osiągnie, to zmieni on wszystkie zasadnicze sprawy, które człowiekowi daleko bardziej leżą na sercu niż
powodzenie zawodowe”.

Rozmawiał: Marian Butrym.

„RAZEM” 6 lipca 1980

Zawód wyuczony.
Architekt i konserwator zabytków. Jako konserwator zabytków pracowałem przez kilka lat (...)

Zawód architekta-praktyka porzuciłem, gdyż nie pasjonuje mnie multiplikowanie koszarowych pudełek
osiedlowych („bloków”).

Zawód wykonywany.
Pisarz, publicysta, wykładowca historii kultury i cywilizacji na Wydziale Architektury PW.
Etatowe miejsce pracy.
Instytut Podstaw Rozwoju Architektury PW*.
Poprzednie miejsce pracy.
PKZ (Pracownie  Konserwacji Zabytków) — Oddział Warszawa.
Zawód wymarzony — nie spełniony.
Szejk naftowy.
Zawód, którego nie chciałby wykonywać, mimo że żadna praca nie hańbi.
Delator.
Powołanie.
Do permanentnej włóczęgi. Nie zrealizowane.
Znajomość języków obcych (dobra, średnia, słaba).
Dobra:  angielski  i  łacina  (nadwiślańska);  średnio  dobra:  francuski,    włoski;    średnia    (takaja

sriedniaja): rosyjski; słaba: łacina (rzymska) i niemiecki.

Stan majątkowy.
Bogactwo ducha. A tak w ogóle to biedniak, ciągle mi mało.
Posiadane odznaczenia i data ich nadania.
Obecna nazwa: Instytut Historii Architektury i Sztuki.
Order kwaśnego uśmiechu. Dawno temu.
Przynależność organizacyjna.
Z powodu ciężkiego schorzenia (alergia organizacyjna) należę tylko do dwóch organizacji i nigdy nie

należałem  do  żadnych  innych  (nawet  do  związków  zawodowych,  mimo że  pracuję  zawodowo  od  roku
1969). Pierwszą z nich jest własna rodzina, organizacja, w której płaci się najwyższe składki. Do drugiej
zostałem wciągnięty za pomocą perfidnego fortelu i do dzisiaj nie wiem, kto mi go zrobił. Pewnego dnia
odebrałem  telefon  i  usłyszałem  pytanie:  „Kiedy  wreszcie  weźmie  pan  te  dziesięć  psów?!”
Odpowiedziałem, że nie wiem, o co chodzi, a wówczas mężczyzna, który do mnie zadzwonił, przedstawił
się jako wysoki funkcjonariusz organizacji pt. TOZ (Towarzystwo Opieki nad Zwierzętami) i przywołał
mnie do porządku tonem rozeźlonego oficera ułanów Beliny: „Panie Łysiak, najwyższy czas, żeby pan
przestał robić sobie kpiny i wypełnił podpisane przez siebie zobowiązanie! Zadeklarował pan na piśmie,
które  do  nas  wpłynęło,  chęć  zaopiekowania  się  dziesięcioma  bezdomnymi  psami!”  W  te  pędy,  ze
zjeżonym z przerażenia włosem, pognałem na Stare Miasto, do siedziby Towarzystwa, by ujrzeć „swoje”
zgłoszenie  na  tzw.  własne  oczy.  Owszem,  było,  na  urzędowym  druczku,  ze  wszystkimi  potrzebnymi
danymi  (błędnie  podana  była  tylko  data  mojego  urodzenia  i  kiepsko  sfałszowany  mój  podpis).
Zrozumiałem, że jeśli się zezłoszczę i wycofam, to dam satysfakcję temu, kto zrobił mi kawał, i przegram
tę grę. Z kamiennym spokojem wyjaśniłem, że chwilowe kłopoty w interesach zmuszają mnie do zmiany
decyzji  i  do  odłożenia  na  jakiś  czas  projektu  uczynienia  z  mego  pokoju  przytułku  dla  zwierząt,
podtrzymuję  natomiast  chęć  wstąpienia  do  Towarzystwa  i  płacenia  składek,  tyle  że  mniejszych  o  90
procent (wysokość składki zadeklarowanej „przeze mnie” była horrendalna).

Stosunek do powszechnego obowiązku służby wojskowej.
Entuzjastyczny. Zwłaszcza do służby w oddziałach „Los infernos picadores”, czyli kawalerii Legii

Nadwiślańskiej w dobie I Cesarstwa.

Czy był karany sądownie bądź aresztowany, za co i kiedy.
Trzykrotnie. Najpierw dożywocie wyrokiem trybunału Urzędu Stanu Cywilnego Warszawa Praga-

Południe i Parafii MB. Nieustającej Pomocy na Saskiej Kępie za kradzież (cudzego serca). W roku 1976
w Moskwie kilkugodzinny areszt za fotografowanie bez uprzedzenia, przy ul. Dzierżyńskiego, budynku
mieszczącego  od  kilkudziesięciu  lat  ważny  urząd  radziecki  (jest  to  przepiękny  pałacyk,  w  którym  pra-
cował  towarzysz  Feliks  Dzierżyński).  Po  bardzo  uprzejmym  przesłuchaniu  (w  tymże  pałacyku),  które
zamieniło  się  w  serdeczną  rozmowę,  gdy  wyjaśniłem,  że  jestem  polskim  pisarzem  i  że  to  zdjęcie

potrzebne mi jest do książki, ponieważ ów obiekt to jeden z nielicznych zabytków uratowanych z
napoleońskiego pożaru Moskwy, otrzymałem pozwolenie fotografowania „skolko ugodno” wraz z
ż

yczeniami owocnej pracy. W rok później krótka odsiadka nakazem szeryfa miasteczka Dublin (stan

Georgia, USA) za „speeding” (przekroczenie dopuszczalnej szybkości na autostradzie) i... jak by to
nazwać, niewłaściwe zachowanie się wobec funkcjonariusza policji stanowej.

Czy ma na sumieniu ciężkie przestępstwa przeciw zdrowiu, życiu, obyczajności publicznej bądź

prywatnej lub inne.

Cztery. W siódmej klasie szkoły podstawowej podpaliłem budynek szkolny. Wraz z kolegą

upchnęliśmy w skrzyni sportowej stojącej na korytarzu i podpaliliśmy dwa worki klisz filmowych. Takie
klisze  kopciły lepiej  niż świece  dymne,  na  dwóch  piętrach nie  można  było  zobaczyć  palca  trzymanego
przed nosem, a czarne kłęby waliły na zewnątrz przez wszystkie okna. Oczywiście straż pożarna, milicja
etc.  W  gabinecie  „cara”  (dyrektora)  wzięto  w  obroty  trzech  dryblasów  z  dziewiątej  klasy  (licealnej),
których jako ostatnich widziano przy skrzyni. W tej sytuacji nie miałem wyjścia — zapukałem do drzwi
carskiego  gabinetu  i  złożyłem  jedyny  w  moim  życiu  donos  (autodonos).  Po  długich  debatach  ciało
pedagogiczne, zamiast wywalić mnie na zbitą twarz, dało mi „ostatnią szansę” oraz dwóję z zachowania.
Kiedy cztery lata temu zapisywałem syna do tej samej szkoły, nauczyciele przypomnieli mi tę zbrodnię,
wyrażając gorącą nadzieję, że Tomek nie odziedziczył po mnie genów piromana.

W wieku lat 17, wieczorem, na krańcu mola w Sopocie, założyłem się z kolegą, iż nie odważy się on

spełnić  swej  buńczucznej  zapowiedzi  przejścia  przez  całe  molo  w  stroju  małżonka  Ewy,  bądź,  jak  kto
woli, tureckiego świętego. Ponieważ było już dość późno i molo było puste, odważył się, był to bowiem
młodzian ambitny i żądny wygrania astronomicznej sumy 100 złotych polskich. Pech chciał, że kiedy mój
kolega już dosięgał mety, czyli wejścia na molo, w wejściu tym pojawił się wyelegantowany tłum, cała
publiczność, która właśnie opuściła muszlę koncertową po występie Harasymowicza. Na widok oblanego
księżycową  poświatą  golasa  zrobiło  się  niesłychane  zamieszanie,  damy  doznawały  szoków  bądź
piszczały z zachwytu, co z kolei nieprzyjemnie szokowało ich mężów. Ci ostatni zaczęli gromko wzywać
MO. Udało się nam uciec, a następnego dnia przeczytaliśmy w „Głosie Wybrzeża” żądanie, by  milicja
odnalazła  i  „przykładnie  ukarała  dwóch  chuliganów  zakłócających  wypoczynek  wczasowiczom”.  Nie
zostałem  wówczas  ujęty,  a  wspomniane  obsceniczne  wykroczenie  w  sensie  odpowiedzialności  karnej
uległo już z pewnością przedawnieniu.

Za skandaliczne wykroczenie przeciwko obyczajności publicznej, coś w rodzaju strip-tease'u na

uroczystej akademii, uznano również pojawienie się przeze mnie na obronie mojej rozprawy doktorskiej
w dżinsach, pepegach i bez krawata. Uważałem po prostu, że nie strój się liczy, lecz meritum pracy. Mój
główny oponent twierdził, że jest to obelga dla Rady Wydziału, i żądał obalenia doktoratu. Sytuację
uratowała prof. Adamczewska-Wejchert zadając temu człowiekowi pytanie: „Panie docencie, czy poza
strojem pana Łysiaka ma pan jeszcze inne argumenty naukowe przeciw rozprawie?”. Tak czy owak moja
Mama do dzisiaj nie może mi zapomnieć tego wybryku.

Wreszcie ostatnie przestępstwo: jedynej prawdziwej kradzieży dokonałem w roku 1974 na

Peloponezie.  Ukradłem  współczesny  woskowy  odlew  ręki  (rzecz  nie  do  kupienia),  stanowiący  wotum
podobne  do  tych,  które  chorzy  składali  już  w  starożytności  Asklepiosowi  (bogowi  sztuki  lekarskiej).
Między  innymi  za  pomocą  tej  woskowej  dłoni  demonstruję  moim  studentom  potęgę  i  nieśmiertelność
tradycji helleńskiej.

Nigdy natomiast nie zgrzeszyłem przestępstwem z zakresu tzw. „propagandy sukcesu” minionych lat,

to jest nie napisałem niczego w charakterystycznym dla niej „talmudycznym żargonie” (jak to celnie
sformułowano w „Polityce” z28 II 1981).

Czy otrzymał odmowę na wyjazd za granicę.
Tak. Żona zabroniła mi odbycia rajdu z przyjacielem przez Afrykę.
Największe kłamstwo.
W roku 1972. Było ono o tyle największe, że uczyniło mnie zawodowym pisarzem, a więc w

ogromnym stopniu zadecydowało o kierunku mojego życia. Miałem już wówczas na koncie nagrodę za
powieść „Kolebka” w konkursie ogłoszonym na 25-lecie PRL i 50-lecie Związku Literatów Polskich,
lecz udział w tym konkursie traktowałem jako jeszcze jedną przygodę nie do powielania i nie miałem naj-
mniejszego zamiaru poświęcać się działalności pisarskiej (chciałem być dalej konserwatorem zabytków).
Jednakże wkrótce po powrocie ze studiów w Rzymie, odczuwając naglący brak gotówki, napisałem mały

Spis treści

Przedmowa wydawcy

.....................................................................................................................................................................3

Architektura i budownictwo

..........................................................................................................................................................5

Rejestr grzechów głównych wieżowca

.......................................................................................................................................6

Zbrodnia niedoskonała

............................................................................................................................................................10

Trasa Łazarza

..........................................................................................................................................................................17

Ochrona i konserwacja zabytków

..............................................................................................................................................19

Raport o stanie zabytków

.........................................................................................................................................................21

Po baroku jeszcze coś było

......................................................................................................................................................23

Przekupcie mafię, a Wenecja będzie uratowana

.....................................................................................................................31

Sposób na zabytki

....................................................................................................................................................................34

Podróże starych budowli

..........................................................................................................................................................38

Szkolnictwo

..................................................................................................................................................................................42

W kolebce architektury

............................................................................................................................................................43

Zabawa w „klasy”

....................................................................................................................................................................47

Dywersja edukacyjna

...............................................................................................................................................................52

Nadprodukcja „uczonych''

......................................................................................................................................................54

Lechistan w oczach Zachodu

.....................................................................................................................................................58

Suplement do „Galerii fałszerstw”

..........................................................................................................................................59

Wypraszam sobie!

....................................................................................................................................................................61

Co jest grane w tym kraju?

......................................................................................................................................................63

Historia Polski

.............................................................................................................................................................................65

Credo

........................................................................................................................................................................................67

Polskie „siły powietrzne” w Powstaniu Listopadowym

..........................................................................................................69

Operacja „Broń listopadowa”

.................................................................................................................................................72

Bolesne sprawy

........................................................................................................................................................................77

W sprawie „woskowej kukły”

..................................................................................................................................................79

Znak „Polska Walcząca” (6)

...................................................................................................................................................83

Varia historyczne

.........................................................................................................................................................................85

Gra w wojenkę

.........................................................................................................................................................................86

D'Artagnan, czyli żywot supermuszkietera

.............................................................................................................................90

Człowiek z nosem jak szyld

......................................................................................................................................................96

Angielskie plucie do talerza z historią

..................................................................................................................................100

Car i pustelnik.

......................................................................................................................................................................104

Prima aprilis

..........................................................................................................................................................................109

Varia krytyczne

..........................................................................................................................................................................113

Sportowe piętno

.....................................................................................................................................................................114

lepy tor

.................................................................................................................................................................................118

Korupcja

................................................................................................................................................................................120

Spontaniczność wymuszona

..................................................................................................................................................123

Trzecia strona medalu

...........................................................................................................................................................125

Pomyślunek

............................................................................................................................................................................127

Pasożyty!

................................................................................................................................................................................129

Cmentarz lasów

......................................................................................................................................................................130

Polemiki

.....................................................................................................................................................................................132

Polopiryna, czyli urok „nowej monotonii”

...........................................................................................................................133

Rok Dänikena

........................................................................................................................................................................135

Odpowiedź na list red. J. Roszki

............................................................................................................................................138

Pochwała kwadratowych pomidorów

....................................................................................................................................140

Kucanie pod płotem ZOO

......................................................................................................................................................142

Na prowincji bez zmian

.........................................................................................................................................................144

Szyderstwa

..................................................................................................................................................................................146

Dekalog asystenta

..................................................................................................................................................................147

Bajthriller

..............................................................................................................................................................................152

Korzenie emancypacji

............................................................................................................................................................152

Lewoskrzydłowy w szafie

.......................................................................................................................................................155

Wspominki pocztowe

.............................................................................................................................................................157

Słownik gwary współczesnej

..................................................................................................................................................161

List do redaktora naczelnego „ITD” (wypowiedź w sondzie „Jak dohumanizować życie?”)

.............................................163

Rozmowy

....................................................................................................................................................................................164