Zeszyty

Naukowe nr

651

Akademii Ekonomicznej w Krakowie

2004

Joanna Kude∏ko

Katedra Polityki Ekonomicznej

i Programowania Rozwoju

Poziom rozwoju

spo∏eczno-gospodarczego

województw Polski

1. Poj´cie rozwoju regionalnego

Mówiąc o rozwoju społeczno-gospodarczym określonej jednostki terytorial-

nej, mamy na myśli dokonujące się na danym obszarze zmiany, często świadomie

i celowo stymulowane, prowadzące do wzrostu jej potencjału społeczno-

-gospodarczego. Rozwój danej jednostki terytorialnej określany jest poprzez

takie wewnętrzne zmiany, które przyczyniają się do wzbogacenia elementów

jej struktury wewnętrznej oraz wzbogacenie relacji zachodzących między tymi

elementami

1

.

Badając proces rozwoju społeczno-gospodarczego, należy zawsze odnosić

go do konkretnej przestrzeni, gdyż odgrywa ona istotną rolę w kształtowaniu

charakteru i dynamiki procesów rozwojowych

2

. Różnorodność miejsc w prze-

strzeni geograficznej, związana z odmiennymi warunkami przyrodniczymi,

gospodarczymi i społecznymi, implikuje istnienie odrębności terytorialnych,

dlatego rozwój społeczno-gospodarczy nie przebiega wszędzie w jednakowym

tempie i kierunku. Procesy rozwojowe można odnosić do różnej skali układów

terytorialnych, np. lokalnych, regionalnych czy też w układach większych – krajo-

wych i kontynentalnych.

1

T. Kudłacz, Programowanie rozwoju regionalnego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

1999.

2

Z. Szymla, Determinanty rozwoju regionalnego, Wydawnictwo Ossolineum, Wrocław–War-

szawa–Kraków 2000.

Joanna Kudełko

76

Niezmierne istotnym problemem jest wspieranie rozwoju społeczno-gospo-

darczego w skali regionalnej. Każdy region rozwija się jako integralna część

całej gospodarki narodowej, tak więc sukces ogólnego procesu rozwoju cywili-

zacyjnego uzależniony jest w dużej mierze od rozwoju poszczególnych układów

regionalnych. Rozwój regionalny rozumieć należy jako nieodwracalne zmiany

zmierzające do osiągania trwałego wzrostu potencjału społeczno-gospodarczego

regionów.

W ujęciu słownikowym rozwój regionalny definiowany jest jako „wzrost

potencjału gospodarczego regionów oraz trwała poprawa ich konkurencyjności

i poziomu życia mieszkańców, co przyczynia się do rozwoju społeczno-gospo-

darczego kraju”

3

. Takie ujęcie podkreśla, że osiąganie wzrostu potencjału

gospodarczego nie może następować w oderwaniu od aspektu społecznego, gdyż

ostatecznym celem rozwoju regionu ma być poprawa dobrobytu i warunków życia

jego ludności.

Zmiany towarzyszące rozwojowi obejmują zarówno aspekt ilościowy, jak

i jakościowy

4

. Ilościowy aspekt rozwoju dotyczy wzrostu lub zmniejszania się

pewnych cech określonej jednostki terytorialnej, np. rozmiarów produkcji dóbr

i usług, zmiany dochodu narodowego itp. Zmiany ilościowe wpływają zasadniczo

na jakościowy aspekt rozwoju, który określany jest poprzez przekształcenia struk-

tur społeczno-gospodarczych, nadające im nowe cechy i własności. Aby można

było mówić o rozwoju, nie wystarczą tylko same zmiany ilościowe. Procesy

rozwojowe muszą pociągać za sobą również pożądane zmiany strukturalne, które

są jednym z głównych celów procesu wzrostu i rozwoju gospodarczego.

Współczesny poziom rozwoju społeczno-gospodarczego struktur regionalnych

należy traktować jako wynik złożonego procesu rozwoju cywilizacyjnego.

W związku z występowaniem różnic w warunkach geograficzno-przyrodniczych,

a także na skutek działania wielu niejednorodnych czynników społeczno-ekono-

micznych i kulturowych, poszczególne regiony charakteryzują się odmiennością

sytuacji gospodarczej, ekologiczną, a także w poziomie zagospodarowania

i rozwoju. Powszechnie uważa się, że zróżnicowania regionalne są obiektywnym

zjawiskiem występującym w obecnej fazie rozwoju społeczno-ekonomicznego we

wszystkich krajach świata.

Ze względu na różny poziom rozwoju i jego dynamikę wyróżnia się określone

typy regionów. Według klasycznej typologii regionów L. Klaassena ze względu na

poziom i tempo rozwoju wyróżnia się cztery zasadnicze typy regionów

5

:

3

Słownik rozwoju regionalnego, pod red. M. Kozaka, A. Pyszkowskiego, R. Szewczyka, Polska

Agencja Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2001.

4

Z. Szymla, op. cit.

5

L. Klaassen, Area. Economic and Social Redevelopment, Paris 1965.

Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego województw Polski

77

− wysoko rozwinięte i szybko się rozwijające,

− wysoko rozwinięte, ale rozwijające się wolniej,

− słabo rozwinięte, ale relatywnie szybko się rozwijające,

− słabo rozwinięte i wolno się rozwijające.

Różnice regionalne w poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego stanowią

kluczowy problem teorii i praktyki polityki regionalnej. Dotyczą one zarówno

sfery gospodarczej, jak i społecznej, gdyż poziom rozwoju gospodarczego w spo-

sób naturalny wpływa na poziom i jakości życia mieszkańców. Siły rynkowe

działają w kierunku wzrostu naturalnych zróżnicowań w rozwoju poszczególnych

regionów na terenie kraju. W tej sytuacji ważną rolę spełniają władze publiczne,

które poprzez prowadzenie aktywnej polityki regionalnej mogą dążyć do niwelo-

wania różnic regionalnych.

2. Determinanty rozwoju regionalnego

Do pełnego zobrazowania zjawiska rozwoju regionalnego oraz zaproponowa-

nia sposobów podnoszenia jego poziomu, niezbędne jest zidentyfikowanie jego

determinant. Jako determinanty rozwoju regionów rozumie się czynniki i uwa-

runkowania faktycznie i w istotny sposób wpływające na obecny stan i poprawę

poziomu rozwoju regionów.

Poszczególni autorzy dokonują podziału determinant rozwoju regionalnego,

przyjmując różne kryteria. K. Secomski dokonuje ogólnego podziału czynników

rozwoju na ekonomiczne, społeczne, ekologiczne, lokalne i przestrzenne

6

.

E.J. Blakely wśród determinant rozwoju wyszczególnia

7

: zasoby naturalne,

zasoby pracy, w tym pracy kwalifikacyjnej, kapitał, zwłaszcza inwestycyjny,

zasoby terenów nadających się do zagospodarowania, działające przedsiębior-

stwa, zagospodarowanie transportowe i komunikacyjne, istniejący potencjał

produkcyjny i usługowy, nowoczesne technologie wytwarzania, wielkość rynku

wewnętrznego i zewnętrznego, walory środowiska przyrodniczego, działalność

władz terytorialnych, aktywność społeczną, możliwości wsparcia finansowego,

współpracę międzynarodową.

T. Kudłacz podkreśla, że współcześnie przy rozpatrywaniu czynników rozwoju

należy uwzględnić również pewne nowe zjawiska mu towarzyszące, a wśród

nich

8

:

6

K. Secomski, Teoria rozwoju regionalnego i planowania, PWE, Warszawa 1987.

7

E.J. Blakely, Planning Local Economic Development. Theory and Practice, Sage Publication,

London–New Delhi 1989.

8

T. Kudłacz, op. cit.

Joanna Kudełko

78

– postfordowski paradygmat produkcji, czyli dezintegrację pionową na rzecz

koncentracji terytorialnej,

– rolę systemów innowacji i transferów technologii, które powodują przesuwa-

nie się proporcji między infrastrukturą materialną a intelektualną,

– wzrost znaczenia strony instytucjonalnej,

– megatrendy gospodarki światowej, tj. globalizacja, integracja międzynarodo-

wa oraz rosnące znaczenie aspektów ekologicznych.

Już ten krótki przegląd dowodzi, że proces rozwoju społeczno-gospodarczego

jest kwestią bardzo złożoną. Analizując rozwój regionów, należy brać pod uwagę

wpływ różnorodnych czynników: ekonomicznych, społecznych, uwarunkowań

przestrzennych, przyrodniczych, politycznych i międzynarodowych. Wielość

determinant rozwoju regionalnego skłania do podjęcia próby ich sklasyfikowania.

Próbę klasyfikacji determinant rozwoju regionalnego przedstawiono schematycz-

nie na rys. 1.

Rozpatrując pojęcie rozwoju regionów, należy pamiętać, że regiony nie są

odosobnionymi podmiotami społeczno-gospodarczymi, ale wykazują silne powią-

zania ze swoim otoczeniem, a także nawiązują do charakteru swoich uwarunkowań

wewnętrznych. Na rozwój regionów duży wpływ wywierają uwarunkowania

wewnętrzne regionu, uwarunkowania otoczenia zewnętrznego (międzynarodowe-

go, krajowego), a także oddziaływanie władz publicznych i różnorodnych instytucji

gospodarczych i społecznych, dlatego należy rozróżnić wewnętrzne, instrumentalne

i zewnętrzne determinanty rozwoju regionów.

Determinanty wewnętrzne rozwoju regionów. Czynniki wewnętrzne konku

-

rencyjności regionu związane są z właściwym wykorzystaniem jego własnego

wewnętrznego potencjału gospodarczego i społecznego. Do tej grupy zaliczono

te czynniki, które wynikają bezpośrednio z sytuacji społeczno-gospodarczej

regionu, jego wewnętrznych uwarunkowań i wykorzystania potencjału społeczno-

-gospodarczego.

Czynniki wewnętrzne stanowią bardzo obszerną i niejednorodną grupę

determinant. Wśród nich dokonuje się rozróżnienia czynników rozwoju regionów

na ilościowe zwane też zasobowymi oraz jakościowe określane też jako efektyw-

nościowe

9

.

Czynniki ilościowe (zasobowe) nawiązują do obiektywnie występujących

zasobów w regionie, wywodzących się z uwarunkowań naturalnych i będących

wynikiem historycznego rozwoju. Tworzą one tzw. infrastrukturę materialną

regionu, a zalicza się do nich:

9

J. Pajestka, Czynniki i współzależności rozwoju społeczno-gospodarczego. Determinanty

postępu, PWE, Warszawa 1981; Z. Mikołajewicz, Czynniki konkurencyjności i rozwoju regionów

[w:] Konkurencyjność miast i regionów Polski Południowo-Zachodniej, Prace Naukowe, nr 821,

Wydawnictwo AE we Wrocławiu, Wrocław 1999.

Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego województw Polski

79

Determinanty rozwoju regionów

Zewn´trzne

Instrumentalne

Wn´trze

iloÊciowe (zasobowe)

jakoÊciowe

(efektywnoÊciowe)

nak∏ad

y

(inwestycje)

czynniki systemowe

zasoby naturalne

jakoÊç czynnika

ludzkiego

inwestycje rzeczowe

zasoby majàtkowe

jakoÊç zasobów majàtkowych

inwestycje w cz∏owieka

zasoby pracy

struktura

gospodarcza

nak∏ady na B + R

polityka

intraregionalna

inwestycje zagraniczne

uk∏ad

instytucjonalny

terytorialna

organizacja kraju

uwarunkowania mi´dzynarodowe

system spo∏eczno-

-gospodarczy

polityka

ekonomiczna

(w tym interregionalna)

Ry

s. 1

. D

et

er

m

in

an

ty r

oz

w

oj

u r

eg

io

nó

w

Źr

ód

ło

: o

pr

ac

ow

an

ie w

ła

sn

e n

a p

od

st

aw

ie

: J

. P

aj

es

tk

a,

Cz

yn

ni

ki i w

sp

ół

za

le

żn

oś

ci r

oz

wo

ju s

po

łe

cz

no

-g

os

po

da

rc

ze

go

. D

et

er

m

in

an

ty p

os

tę

pu

,

PW

E, W

ar

sz

aw

a 1

98

1; Z

. M

ik

oł

aj

ew

ic

z,

Cz

yn

ni

ki k

on

ku

re

nc

yj

no

śc

i i r

oz

wo

ju r

eg

io

nó

w [

w

:]

Ko

nk

ur

en

cy

jn

oś

ć

m

ia

st i r

eg

io

nó

w P

ol

sk

i

Po

łu

dn

io

wo

-Z

ac

ho

dn

ie

j, P

ra

ce N

au

ko

w

e, n

r 8

21

, W

yd

aw

ni

ct

w

o A

E w

e W

ro

cł

aw

iu

, W

ro

cł

aw 1

99

9.

Joanna Kudełko

80

– zasoby naturalne,

– zasoby majątkowe, obejmujące narzędzia, środki pracy i kapitał,

– zasoby pracy, obejmujące zasoby ludzkie.

Czynniki ilościowe mają niewątpliwie istotny wpływ na rozwój regionu,

ponieważ stanowią podstawowe źródło jego zasobów i bogactwa. Samo jednak

ich występowanie nie warunkuje jeszcze rozwoju, który zależy przede wszystkim

od efektywności wykorzystania będących w dyspozycji zasobów.

Dominującą rolę w procesie rozwoju regionów przypisuje się obecnie czynni-

kom jakościowym (efektywnościowym), gdyż to one warunkują optymalne wyko-

rzystanie potencjału regionu. Do czynników jakościowych zalicza się istniejące

w regionie

10

:

1) elementy infrastruktury niematerialnej – określające przede wszystkim

jakość czynnika ludzkiego. Zależy ona od kwalifikacji i umiejętności siły roboczej,

a także postaw ludzkich i świadomości społecznej;

2) jakość zasobów majątkowych, której wyrazem jest m.in. poziom techniczny

użytkowanych narzędzi pracy; jakość stosowanych technologii wytwarzania,

a także nowoczesność i wydajność składników majątku;

3) strukturę gospodarczą regionu, na którą składa się wiele istotnych elementów:

− zróżnicowanie sektorowe oraz obecność nowoczesnych i innowacyjnych

gałęzi przemysłu,

− rozwinięty sektor usług,

− nowoczesne i efektywne rolnictwo,

− funkcjonowanie i kondycja ekonomiczna podmiotów gospodarczych, wśród

nich również rozwój małych i średnich przedsiębiorstw,

− wyposażenie w infrastrukturę techniczną,

− rozwój instytucji wspierających procesy rozwoju regionalnego,

− zaawansowanie procesów transformacji i prywatyzacji,

− sposób przestrzennego zagospodarowania regionu.

W miarę postępującego rozwoju społeczno-gospodarczego wyraźnie zmienia

się mechanizm rozwoju regionalnego jego determinant. Zdecydowanie zmniejsza

się rola czynników zasobowych, natomiast wzrasta rola czynników jakościowych.

Czynniki dotyczące zasobów regionalnych: kapitałowe, ziemi i pracy, określane

są jako tradycyjne. Wraz z postępem naukowo-technicznym i postępującymi

procesami transformacji gospodarki coraz większą rolę odgrywają tzw. nowo-

czesne czynniki rozwoju, przede wszystkim jakość czynnika ludzkiego, postęp

naukowo-techniczny, innowacyjność w sferze produkcji i usług oraz przemiany

strukturalne, podnoszące efektywność ekonomiczną i sprzyjające postępowi

naukowo-technicznemu.

10

J. Pajestka, op. cit.; Z. Mikołajewicz, op. cit.

Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego województw Polski

81

Determinanty instrumentalne rozwoju regionów. Wpływ uwarunkowań

wewnętrznych na rozwój regionów uzależniony jest w dużej mierze od czyn-

ników instrumentalnych. Czynniki instrumentalne obejmują środki działania

wpływające na ukształtowanie i wykorzystanie wyróżnionych czynników ilościo-

wych i jakościowych. Wśród czynników instrumentalnych istotną rolę odgrywają

rzeczywiste poniesione nakłady na rozwój. Przyczyniają się one w sposób bez-

pośredni na wzbogacenie potencjału społeczno-gospodarczego regionu. Do tej

grupy instrumentów zalicza się

11

:

– inwestycje rzeczowe zwiększające zasoby, wartość i jakość majątku produk-

cyjnego, infrastrukturalnego i sektora usług,

– inwestycje w człowieka, a więc wszelkie nakłady poniesione na działalność

szkoleniową, podnoszenie kwalifikacji zawodowych, jak również wydatki w dzie-

dzinie ochrony zdrowia, wypoczynku i kultury,

– nakłady na działalność badawczo-rozwojową, przyczyniającą się do postępu

naukowo-technicznego i innowacyjności,

– działania sprzyjające współpracy z zagranicą, wspieranie wymiany handlo-

wej, przyciąganie kapitału zagranicznego, jako istotnego źródła uzupełniającego

inwestycje krajowe.

Drugą grupę stanowią czynniki systemowe. Rozwój regionów uwarunkowany

jest w dużej mierze przez:

– obowiązujący system społeczno-gospodarczy i jego wydolność,

– politykę ekonomiczną państwa wynikającą z przyjętego modelu systemu

społeczno-gospodarczego oraz determinującą możliwości i ograniczenia rozwoju

regionalnego poprzez działania i decyzje podejmowanie w ramach poszczegól-

nych działów polityki makroekonomicznej: finansowej, strukturalnej, sektorowej

i w szczególności regionalnej (interregionalnej),

– politykę intraregionalną, której w Polsce nowy wymiar nadała przeprowa-

dzona reforma administracyjno-samorządowa,

– terytorialną organizację kraju zmienioną w Polsce w wyniku wspomnianej

reformy,

– układu instytucjonalnego regionu wspomagającego działania władz publicz-

nych w stymulowaniu rozwoju regionów, na który składają się m.in. agencje

rozwoju regionalnego i lokalnego, towarzystwa i fundacje gospodarcze, banki

i instytucje ubezpieczeniowe.

Determinanty zewnętrzne rozwoju regionów. Do determinant zewnętrznych

zalicza się te czynniki, na które dany region nie ma wpływu, które nie są zależne

ani od sytuacji ekonomicznej regionów, ani od skuteczności prowadzonej w nich

11

J. Pajestka, op. cit.

Joanna Kudełko

82

polityki intraregionalnej. Zewnętrzne uwarunkowania rozwoju regionów uzależ-

nione są od:

1) prowadzonej polityki makroekonomicznej i interregionalnej, jej efektywno-

ści i skuteczności,

2) uwarunkowań i tendencji gospodarczych i politycznych, wynikających

z globalnych tendencji na świecie, w tym przede wszystkim:

− globalizacji procesów społeczno-gospodarczych,

− procesów integracyjnych na świecie – zwłaszcza w kontekście planowanej

integracji Polski z krajami Unii Europejskiej.

Przedstawiona klasyfikacja determinant rozwoju regionalnego dowodzi, że na

proces rozwoju ma wpływ różnorodność czynników i uwarunkowań. Między nimi

występują rozliczne powiązania i współzależności.

3. Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego województw

w 2000 r.

Rozwój społeczno-gospodarczy regionów jest zjawiskiem niezwykle złożonym.

Badając poziom rozwoju społeczno-gospodarczego, należy uwzględnić wiele jego

aspektów. Zakres analizy podjętej w opracowaniu obejmuje 4 grupy merytoryczne,

odzwierciedlające różne aspekty rozwoju:

– ludność i rynek pracy,

– poziom rozwoju społecznego,

– poziom rozwoju gospodarczego,

– poziom rozwoju infrastruktury technicznej.

Analiza dotyczy 2000 r. Do zbadania różnych aspektów poziomu rozwoju spo-

łeczno-gospodarczego województw posłużyły zmienne diagnostyczne, przyjęte

do badań na podstawie oceny merytorycznej, przy uwzględnieniu powszechnie

przyjętych kryteriów doboru zmiennych diagnostycznych, tj. ich uniwersalności,

mierzalności, dostępności, jakości oraz interpretowalności

12

. Wydaje się, że

przyjęte zmienne diagnostyczne, dają podstawy do przeprowadzenia prawidłowej

analizy badanego procesu.

12

Uniwersalność zmiennych diagnostycznych wskazuje na wagę i znaczenie, mierzalność ozna-

cza, że zmienne dają się w sposób bezpośredni lub pośredni zmierzyć, dostępność warunkowana

jest przez możliwość uzyskania pełnych informacji liczbowych, jakość stawia warunek uzyskania

dostatecznej dokładności danych, interpretowalność nakłada warunek doboru takich zmiennych,

które mają wysoką wartość merytoryczną. Por. Taksonomiczna analiza przestrzennego zróżnico-

wania poziomu życia w Polsce w ujęciu dynamicznym, pod red. A. Zeliasia, Wydawnictwo AE

w Krakowie, Kraków 2000.

Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego województw Polski

83

Na podstawie wybranych cech empirycznych obliczono syntetyczne miary roz-

woju społeczno-gospodarczego w każdym badanym aspekcie, przy zastosowaniu

metody wzorca rozwoju Z. Hellwiga

13

. Większa wartość wskaźnika syntetycznego

obliczonego dla danej jednostki świadczy o osiągnięciu przez nią wyższego

poziomu rozwoju.

Poziom rozwoju województw pod względem zasobów ludzkich i rynku pracy

.

Czynnik ludzki odgrywa istotną rolę w rozwoju regionu. Niezmiernie ważne jest

kształtowanie się potencjału siły roboczej, a także jej wykorzystanie i struktura.

Istotne znaczenie ma również jakość czynnika ludzkiego, która wiąże się z pozio-

mem wiedzy, wykształcenia i umiejętności, będących warunkiem niezbędnym do

generowania postępu technicznego i innowacyjności.

W grupie opisujących poziom rozwoju pod względem zasobów ludzkich

i rynku pracy uwzględniono następujące cechy diagnostyczne:

1) ludność na 1 km

2

powierzchni,

2) przyrost naturalny na 1 tys. ludności,

3) zgony niemowląt na 1 tys. urodzeń żywych,

4) ludność w miastach w procentach ogółu ludności,

5) ludność w wieku produkcyjnym w procentach ogółu ludności,

6) pracujący w gospodarce narodowej na 1 tys. ludności,

7) pracujący w przemyśle na 1 tys. ludności,

8) pracujący w usługach rynkowych na 1 tys. ludności,

9) pracujący w usługach nierynkowych na 1 tys. ludności,

10) absolwenci szkół wyższych na 1 tys. ludności,

11) stopa bezrobocia rejestrowanego.

Przyjęte zmienne diagnostyczne ilustrują zasobność kapitału ludzkiego regio-

nów (cechy 1–3), stopień urbanizacji regionów (cecha 4), zasoby siły roboczej

(cecha 5) oraz ich wykorzystanie (cecha 6), a także strukturę pracujących (cechy

7–9) i stopień wykształcenia ludności (cecha 10). Zjawiskiem niekorzystnym

w procesach rozwojowych jest bezrobocie (cecha 11). Ta zmienna potraktowana

została jako destymulanta, czyli taka, której spadek wartości świadczy o wyższym

poziomie rozwoju.

W przeprowadzonej klasyfikacji najkorzystniej wypadają województwa mazo-

wieckie, małopolskie, wielkopolskie, pomorskie i śląskie (tabela 1). Natomiast na

ostatnich pozycjach znajdują się województwa: opolskie, warmińsko-mazurskie

oraz lubuskie.

13

Z. Hellwig, Zastosowanie metody taksonomicznej do typologicznego podziału kraju ze

względu na poziom ich rozwoju oraz zasoby i strukturę kwalifikowanych kadr, „Przegląd Staty-

styczny” 1968, z. 4.

Joanna Kudełko

84

Tabela 1. Poziom rozwoju województw w 2000 r. w obszarze – ludność i rynek pracy

Miejsce

Województwo

Wskaźnik syntetyczny

1

mazowieckie

0,68

2

małopolskie

0,44

3

wielkopolskie

0,44

4

pomorskie

0,42

5

śląskie

0,42

6

kujawsko-pomorskie

0,38

7

zachodniopomorskie

0,37

8

łódzkie

0,37

9

podlaskie

0,37

10

dolnośląskie

0,37

11

podkarpackie

0,37

12

lubelskie

0,34

13

świętokrzyskie

0,33

14

lubuskie

0,33

15

warmińsko-mazurskie

0,27

16

opolskie

0,10

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych statystycznych GUS.

Poziom rozwoju społecznego województw. Do badania poziomu rozwoju

społecznego województw wykorzystano 14 zmiennych diagnostycznych:

1) dochody własne budżetu województwa na 1 mieszkańca w zł,

2) wpływy z podatków PIT i CIT na 1 mieszkańca w zł,

3) nominalne dochody do dyspozycji brutto w sektorze gospodarstw domo-

wych na 1 mieszkańca w zł,

4) liczba mieszkań na 1 tys. ludności,

5) przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkań w m

2

,

6) lekarze na 10 tys. ludności,

7) łóżka w szpitalach ogólnych na 10 tys. ludności,

8) miejsca w kinach stałych na 1 tys. ludności,

9) księgozbiór w woluminach na 1 tys. ludności,

10) liczba sklepów na 1 tys. ludności,

11) liczba stacji paliw na 1 tys. ludności,

Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego województw Polski

85

12) liczba samochodów osobowych na 1 tys. ludności,

13) osoby korzystające z pomocy społecznej na 10 tys. ludności,

14) liczba przestępstw na 100 tys. ludności (przestępstwa stwierdzone w zakoń-

czonych postępowaniach przygotowawczych).

Powyższe cechy określają zamożność społeczeństw badanych regionów (cechy

1–3 oraz 12) oraz jakość ich życia, mierzoną stopniem zaspokojenia świadczeń

socjalnych w dziedzinie gospodarki mieszkaniowej (cechy 4,5), opieki zdrowotnej

(cechy 6,7), kultury (cechy 8,9) i infrastruktury (cechy 11,12). Dwie ostatnie cechy

to destymulanty. Wskazują one na odsetki ludności najuboższej (cecha 13) oraz na

skalę zagrożenia bezpieczeństwa publicznego (cecha 14).

Tabela 2. Poziom rozwoju społecznego województw w 2000 r.

Miejsce

Województwo

Wskaźnik syntetyczny

1

mazowieckie

0,54

2

śląskie

0,50

3

wielkopolskie

0,44

4

dolnośląskie

0,44

5

łódzkie

0,41

6

zachodniopomorskie

0,39

7

podlaskie

0,38

8

lubelskie

0,37

9

małopolskie

0,36

10

kujawsko-pomorskie

0,34

11

lubuskie

0,33

12

świętokrzyskie

0,31

13

pomorskie

0,31

14

podkarpackie

0,28

15

warmińsko-mazurskie

0,22

16

opolskie

0,17

Żródło: opracowanie własne na podstawie danych statystycznych GUS.

Pod względem poziomu rozwoju społecznego czołowe miejsca zajmują woje-

wództwa: mazowieckie, śląskie, wielkopolskie i dolnośląskie (tabela 2). Natomiast

najsłabiej rozwinięte w tym zakresie okazują się województwa: opolskie, warmiń-

sko-mazurskie i podkarpackie.

Joanna Kudełko

86

Poziom rozwoju gospodarczego województw. Poziom rozwoju gospodarczego

jest wyrazem nowoczesności gospodarki regionu i efektywności wykorzystania

potencjału produkcyjno-usługowego. Wpływa na niego również poziom zaawan-

sowania przekształceń rynkowych. Do wyznaczenia poziomu rozwoju gospodar-

czego posłużyły następujące cechy:

1) PKB na 1 mieszkańca w zł,

2) wartość brutto środków trwałych na 1 pracującego w zł,

3) wartość dodana brutto na 1 pracującego w zł,

4) wartość brutto środków trwałych na 1 pracującego w przemyśle w zł,

5) wartość dodana brutto na 1 pracującego w przemyśle w zł,

6) produkcja sprzedana w przemyśle na 1 pracującego w przemyśle w zł,

7) nakłady inwestycyjne ogółem na 1 tys. mieszkańców w zł,

8) plony 4 zbóż z 1 ha w dt,

9) bydło na 100 ha użytków rolnych w sztukach,

10) odsetek użytków rolnych w powierzchni ogółem,

11) udział pracujących w sektorze prywatnym w pracujących ogółem w %,

12) udział spółek prawa handlowego w podmiotów gospodarki narodowej

zarejestrowanych w rejestrze REGON w %,

13) udział spółek z udziałem kapitału zagranicznego w liczbie podmiotów

gospodarki narodowej zarejestrowanych w rejestrze REGON w %,

14) udział nakładów inwestycyjnych w sektorze prywatnym w nakładach

inwestycyjnych ogółem w %.

W celu dokonania regionalnego zróżnicowania poziomu rozwoju gospodarczego

województw analizie poddano cechy obrazujące poziom produkcji globalnej (cecha

1), stopień kapitalizacji przestrzeni (cecha 2), wydajność pracy (cecha 3), nasilenie

procesów inwestycyjnych (cecha 7), rozwój przemysłu (cechy 4, 5, 6), rozwój

rolnictwa (cechy 8, 9, 10), przebieg i zaawansowanie przekształceń strukturalnych

w gospodarce (cechy 11, 12, 13, 14).

Wskaźnik syntetyczny stworzony na podstawie wybranych zmiennych plasuje

na czołowych miejscach województwa: mazowieckie, wielkopolskie, pomorskie

i dolnośląskie (tabela 3). Natomiast w grupie charakteryzującej się najniższym

poziomem rozwoju gospodarczego znalazły się województwa: podkarpackie,

podlaskie i lubelskie.

Tabela 3. Poziom rozwoju gospodarczego województw 2000 r.

Miejsce

Województwo

Wskaźnik syntetyczny

1

mazowieckie

0,74

2

wielkopolskie

0,52

Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego województw Polski

87

Miejsce

Województwo

Wskaźnik syntetyczny

3

pomorskie

0,45

4

dolnośląskie

0,45

5

małopolskie

0,43

6

śląskie

0,41

7

zachodniopomorskie

0,40

8

kujawsko-pomorskie

0,37

9

łódzkie

0,36

10

opolskie

0,34

11

lubuskie

0,33

12

warmińsko-mazurskie

0,30

13

świętokrzyskie

0,30

14

lubelskie

0,26

15

podlaskie

0,25

16

podkarpackie

0,24

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych statystycznych GUS.

Poziom rozwoju infrastruktury technicznej województw. Wyposażenie w in-

frastrukturę techniczną stanowi istotny element rozwoju, ponieważ umożliwia

właściwe funkcjonowanie i rozwój różnego rodzaju podmiotów gospodarczych.

Wśród zmiennych określających poziom rozwoju infrastruktury technicznej

uwzględniono:

1) drogi publiczne o twardej nawierzchni na 100 km

2

w km,

2) linie kolejowe na 100 km

2

w km,

3) placówki pocztowe i telekomunikacyjne na 10 tys. ludności,

4) abonentów telefonii przewodowej na 1 tys. ludności,

5) długość sieci wodociągowej na 100 km

2

w km,

6) długość sieci kanalizacyjnej na 100 km

2

w km,

7) długość sieci gazowej na 100 km

2

w km,

8) odsetek ludność obsługiwanej przez oczyszczalnię ścieków w ludności

ogółem w %.

Przyjęte cechy diagnostyczne określają jakość dróg (cecha 1), gęstość sieci

kolejowych (cecha 2), dostępność usług pocztowych i telekomunikacyjnych (cechy

3,4) oraz stan wyposażenia w sieci wodociągowe, kanalizacyjne, gazowe i oczysz-

czalnie ścieków (cechy 5, 6, 7, 8).

cd. tabeli 3

Joanna Kudełko

88

Przeprowadzone badania wykazały, że pod względem rozwoju infrastruktury

technicznej wśród najwyżej rozwiniętych (tabela 4) województw znalazły się

województwa: śląskie, dolnośląskie i małopolskie. Zaskakująco niska pozycja woje-

wództwa mazowieckiego, które uplasowało się dopiero na 12 miejscu, świadczy

o tym, że poza aglomeracją warszawską, pozostały obszar województwa odznacza

się bardzo słabym zagospodarowaniem infrastrukturalnym. Na ostatnich miejscach

plasują się województwa: podlaskie, warmińsko-mazurskie oraz lubelskie.

Tabela 4. Poziom rozwoju infrastruktury technicznej województw w 2000 r.

Miejsce

Województwo

Wskaźnik syntetyczny

1

śląskie

0,62

2

dolnośląskie

0,51

3

małopolskie

0,48

4

pomorskie

0,40

5

wielkopolskie

0,40

6

łódzkie

0,38

7

opolskie

0,36

8

kujawsko-pomorskie

0,35

9

podkarpackie

0,32

10

lubuskie

0,31

11

zachodniopomorskie

0,30

12

mazowieckie

0,30

13

świętokrzyskie

0,29

14

lubelskie

0,28

15

warmińsko-mazurskie

0,28

16

podlaskie

0,25

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych statystycznych GUS.

Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego województw. Na podstawie wskaź-

ników syntetycznych poszczególnych aspektów rozwoju dokonano syntetycznej

oceny ogólnego poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego, która uwzględnia

łącznie wszystkie wymieniane wyżej szczegółowo grupy (tabela 5).

Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego województw Polski

89

Tabela 5. Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego województw w 2000 r.

Miejsce

Województwo

Wskaźnik syntetyczny

1

mazowieckie

0,64

2

śląskie

0,61

3

wielkopolskie

0,59

4

dolnośląskie

0,56

5

małopolskie

0,55

6

pomorskie

0,47

7

łódzkie

0,45

8

zachodniopomorskie

0,41

9

kujawsko-pomorskie

0,41

10

lubuskie

0,34

11

lubelskie

0,31

12

podlaskie

0,30

13

świętokrzyskie

0,30

14

podkarpackie

0,28

15

warmińsko-mazurskie

0,21

16

opolskie

0,13

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych statystycznych GUS.

Centralne miejsce w strukturze regionalnej zajmuje województwo mazowieckie.

Poza nim zdecydowanie najsilniejsze pod względem rozwoju społeczno-gospodar-

czego okazują się województwa: śląskie, wielkopolskie, dolnośląskie i małopolskie.

Słabiej rozwinięte są województwa pomorskie, łódzkie, zachodniopomorskie,

kujawsko-pomorskie i lubuskie. Najsłabsze pod względem rozwoju społeczno-

-gospodarczego są województwa położone w rejonie północno-wschodniej

i wschodniej Polski: warmińsko-mazurskie, podlaskie, lubelskie, podkarpackie

oraz świętokrzyskie i opolskie (tabela 5).

W grupie województw najsłabiej rozwiniętych znajdują się województwa:

opolskie, warmińsko-mazurskie oraz podkarpackie.

Na obecny poziom rozwoju społeczno-gospodarczego województw wywarły

wpływ różnorodne czynniki kształtujące się w historycznym procesie wzrostu.

Dla kreowania racjonalnej strategii dalszego rozwoju województw niezbędne

są pogłębione studia diagnostyczne, uwzględniające uwarunkowania otoczenia

Joanna Kudełko

90

zewnętrznego oraz specyfikę wewnętrzną, związaną z bazą ekonomiczną regio-

nów.

Literatura

Blakely E.J., Planning Local Economic Development. Theory and Practice, Sage Publica-

tion, London–New Delhi 1989.

Hellwig Z., Zastosowanie metody taksonomicznej do typologicznego podziału kraju

ze względu na poziom ich rozwoju oraz zasoby i strukturę kwalifikowanych kadr,

„Przegląd Statystyczny” 1968, z. 4.

Klaassen L., Area. Economic and Social Redevelopment, Paris 1965.

Kudłacz T., Programowanie rozwoju regionalnego, Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa 1999.

Mikołajewicz Z., Czynniki konkurencyjności i rozwoju regionów [w:] Konkurencyjność

miast i regionów Polski Południowo-Zachodniej, Prace Naukowe, nr 821, Wydawnictwo

AE we Wrocławiu, Wrocław 1999.

Pajestka J., Czynniki i współzależności rozwoju społeczno-gospodarczego. Determinanty

postępu, Warszawa 1981.

Secomski K., Teoria rozwoju regionalnego i planowania, PWE, Warszawa 1987.

Słownik rozwoju regionalnego, pod red. M. Kozaka, A. Pyszkowskiego, R. Szewczyka,

Polska Agencja Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2001.

Szymla Z., Determinanty rozwoju regionalnego, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kra-

ków 2000.

Taksonomiczna analiza przestrzennego zróżnicowania poziomu życia w Polsce w ujęciu

dynamicznym, pod red. A. Zeliasia, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2000.

The Level of Socio-economic Development in Polish Voivodships

This article analyses the level of socio-economic development in Polish voivodships.

The first section discusses the term “regional development”. Next, the author identifies

the factors that impact upon the level and structure of regional development. In a further

section, the author evaluates the level of socio-economic development in Polish voivodships

using Z. Hellwigʼs development model method. The analysis includes four substantive

groups that reflect various aspects of development: population and job market, level of

social development, level of economic development, and development of the technical

infrastructure.