GŁÓWNE OKRESY PRADZIEJÓW

Okres		Czas^a(p.n.e.)	Wybrane kultury^b	Charakterystyka	Uwagi
P A L E O L I T	dolny	2 mln- 300 tys.	kultury oldowajskie (otoczakowe)	Najprostsze narzędzia kamienne sporządzane przez odbicie kilku odłupków w celu uzyska­nia zaostrzonych krawędzi. Zbieractwo, polo­wania na niewielkie zwierzęta, ślady krótkotrwałych obozowisk	australopi-tek i Homo habilis
				400 tys.- 100 tys.	abwilskie, aszelskie, klaktońskie, tajackie	Bardziej skomplikowane narzędzia: pięściaki oraz narzędzia otrzymywane techniką odłup-kową. Obozowiska z prostymi konstrukcjami typu szałasu, prawdopodobne używanie drewnianych dzid i okryć ze skór. Dowody używania ognia. Początek regionalnego zróżnicowania kultur	„pitek-antrop” (Homo erectus) i człowiek preneander-talski
		środ­kowy	100 tys.- 40 tys.	mustierskie	Postęp techniki łowieckiej - ślady polowań na duże zwierzęta. Rozpowszechnienie narzędzi otrzymywanych techniką wiórową, starannie wykonanych ostrzy (groty oszczepów, noże, zgrzebła). Dowody rozwoju kultury ducho­wej: grzebanie zmarłych, wykorzystanie barw­ników (malowanie ciał?), ozdoby (wisiory)	człowiek neander-talski (Homo sapiens neander-talensis)
		górny	40 tys.- 24 tys.	oryniackie, graweckie	Wiele nowych typów i podtypów narzędzi kamiennych, rozwinięta obróbka kości, ziemianki, pierwsze osady wielosezonowe. Pod koniec okresu - rozpowszechnienie łuku i strzał. Pojawienie się sztuki figuralnej (rzeźby i ryty w kości, figurki z gliny, malowidła), rozpowszechnione pochówki zmarłych	człowiek współcze­sny (Homo sapiens sapiens), w Europie - przybysz z połud­niowego wschodu
				24 tys. - 14 tys.	solutrejskie, magdaleńskie		Częstsze używanie drobnych narzędzi kamien­nych, prawdopodobna znajomość harpunu. Słynne malowidła i ryty jaskiniowe na ziemiach pd. Francji i Hiszpanii
				14 tys. - 9800	cresswellska, hamburska
		schył­kowy^c	9800- 9 tys.	tarnowiańskie (azylskie), świderska	Zróżnicowane narzędzia kamienne (liczne nowe typy, m.in. ciosaki - prototyp siekier)
MEZOLIT		9 tys.- 4 tys.^d	magle-moskie, tardenuaskie, kundajskie	Okres zainicjowany wielkimi zmianami klima­tycznymi. Intensywne myślistwo, rybołówstwo i zbieractwo, umożliwiające zakładanie wielo-sezonowych osad. Rozpowszechnienie nie­wielkich elementów kamiennych o kształtach geometrycznych. Postęp w technice łowienia ryb: harpuny, haczyki, sieci, łodzie -dłubanki	Faza wyróż­niana tylko na niekt. obszarach (m.in. w strefie leś­nej Europy)
N E 0 L I T	pre-cera-mi-czny	6700-6000^de	Kultury Grecji i regionów przyległych	Stałe osiedla, intensywne zbieractwo i po­czątki uprawy zbóż (żarna i moździerze do rozcierania nasion), początki hodowli. Faza wyróżniana tylko na tych terenach, gdzie pewne elementy „rewolucji neolitycznej” pojawiły się przed wynalezieniem ceramiki	Początki - Bliski Wschód

Okres		Czas^a(p.n.e.)	Wybrane kultury^b	Charakterystyka	Uwagi
N E O L I T	właś­ciwy	6000-3100^d	Kultury naddunajskie	Rolnictwo i hodowla (przy znacznej roli ło­wiectwa i zbieractwa) staje się podstawą utrzymania. Znajomość ceramiki, zaawanso­wanych metod obróbki kamienia, rozwój osadnictwa (wzrost gęstości zaludnienia)	Europę Pn. objął ok. 3000 p.n.e.
		eneolit	3100-1850^f	→ wybrane kultury Polski pradziejowej	Pojawienie się wyrobów metalowych (miedź, złoto) przy trwającej dominacji narzędzi kamiennych i kościanych. Rozwój technik polichromowanego malowania naczyń	Najwcze­śniej na Bliskim Wschodzie
EPOKA BRĄZU		1850-800^f	→ wybrane kultury Polski pradziejowej	Opanowanie metalurgii brązu, stopniowe wypieranie narzędzi kamiennych, rozwój handlu dalekosiężnego, duże organizacje plemienne i pierwsze organizmy państwowe. Wykształcenie się podstawowych rzemiosł
EPOKA ŻELAZA		od ok. 800 ^f	→ wybrane kultury Polski pradziejowej	Pojawienie się żelaza i stopniowe (w ciągu kilkuset lat) wypieranie narzędzi z brązu. Znaczny rozwój technik rolniczych, trwające różnicowanie rzemiosł

^a - w odniesieniu do Europy; ^b - oraz zespoły kultur w Europie; ^c - inaczej epipaleolit; ^d - zależnie od rejonu Eu­ropy; ^e - na przykładzie Grecji, w Polsce nie wystąpił; ^f - przybliżone daty dla ziem Polski, na południu Europy daty byłyby wcześniejsze, na północy - późniejsze

PREHISTORIA