39. "Pisarze baroku i owiecenia w trosce o dobro kraju".
Temat troski o dobro kraju w literaturze ma charakter ponadczasowy. Ju w renesansie wytworzy si idea patrioty. Kochanowski w "Odprawie posów greckich" ukaza Antenora jako obywatela kochajcego ojczyzn, speniajcego wszelkie powinnoci wobec pastwa, stawiajcy jej dobro ponad swoj prywat. Obok Kochanowskiego podobne w treci utwory pisa Rej, Modrzewski i Skarga. Przepenione mioci dziea zawsze znalazy miejsce w literaturze. Odwzorowyway to, co dziao si w kraju: wojny, ssiedzkie kótnie, brak mioci do ojczyzny, niewywizywanie si z obowizków obywatelskich. Równie barok i owiecenie miao swoich patriotycznych twórców.
Wacaw Potocki naszkicowa bohatersk obron Chocimia i ofiarno polskich onierzy w "Wojnie chocimskiej". Nawouje ustami wodza Chodkiewicza do obrony kraju przed Turkami. Przypomina szczytne tradycje polskiego ora, dodaje onierzom otuchy, omieszajc mao wroga. Neguje baagan, jaki panowa w kraju. Jest przeciwko uciskowi biedniejszej szlachty, niesprawiedliwoci w prawie, woa o tolerancj wyznaniow w "Nierzdem Polska stoi".
Kto widzia ludzi
budzi w pierwospy !"
Taki obraz rysuje si w innym utworze Potockiego "Pospolite ruszenie". Szlachta pogrona we nie nie moe zerwa si do walki z wrogiem. Nie interesuje j losy pastwa, chce zaspokoi tylko swoje potrzeby. W tym utworze uderza czytelnika poczucie szlacheckiej wolnoci, wolny szlachcic nie podlega nawet wojskowym rozkazom.
Ojczyzna potrzebuje obrony. Z takim apelem Potocki odwouje si w "Zbytkach polskich". Obrona wymaga jednak onierzy i znacznych pienidzy na utrzymanie wojska. Kler i bogata szlachta myli wycznie o sobie. Gromadzi majtki, pawi si w wygodzie, yje w przepychu. Wybiera tylko midzy drogimi strojami, klejnotami i zabawami. Potocki z gorzk ironi wyraa si o szlachcie, wymaga odpowiedniego sposobu mylenia o Rzeczpospolitej.
W owieceniu nie tylko bezporednie starcia wojenne zagraay Polsce. Najpowaniejszymi zagroeniami byy: upadek obyczajów, zanik kultury, brak instytucji, zajmujcych si nauczaniem dzieci i modziey. Dlatego ogromn rol w dwiganiu kraju z upadku odegra król St. August Poniatowski. By on niewielkiej miary politykiem, ale jako mecenas kultury przyczyni si do jej znakomitego rozwoju. Skupia wokó siebie grono ludzi - wyksztaconych literatów i malarzy, których wspomaga materialnie. Zaprasza ich na obiady czwartkowe, liczc na wkad z ich strony, by stworzy wiat i nowoczesn Polsk.
Takim uczestnikiem obiadów by Ignacy Krasicki. Tworzy gównie bajki i satyry, w których omiesza ludzkie wady. W satyrze "wiat zepsuty" zebra uniwersalne prawdy o polskim spoeczestwie, o kraju, w którym szerzy si bezmylno, garstwo, chciwo, gdzie upady obyczaje.
"Gdzie, cnoto? gdzie prawdo?
gdziecie si podziay?"
Zamiast jakiegokolwiek dziaania na rzecz kraju szerz si odwieczne polskie kótnie i czcze gadulstwo.
"Wszdzie nierzd, rozpusta,
wystpki szkaradne".
W pierwszej polskiej powieci nowoytnej "Mikoaja Dowiadczyskiego przypadki" da obraz idealnego kraju Nipu, do którego trafi Dowiadczyski. To kraj, w którym nikt nie zna garstwa i kradziey. Ludzie wspólnie pracuj, a prawo oparte jest na równoci wszystkich obywateli. Zafascynowany tamtejsz harmioni ycia, Mikoaj chce wprowadzi swoje dowiadczenia w rodzinnym kraju. Skraca godziny pracy chopom i sprawiedliwie ich wynagradza. Cho budzi zdziwienie ssiadów, szybko rosn jego zyski, bo chopi pracuj sumiennie. Krasicki w tej powieci wyrazi pogld o idealnym ksztacie kraju.
Staszic w swoich utworach podaje propozycj najwaniejszych reform, koniecznych do wprowadzenia w Rzeczpospolitej. Dotyczyy one prawie wszystkich jego dziedzin ycia, poczwszy od ustanowie prawa, poprzez wojskowo, ingerencje w sprawy chopów, do urbanizacji miast. Najbardziej obcia magnatów. Oskara ich o upadek pastwa, trzymanie chopów w niewoli i wszelkie zo panujce w kraju.
"Szlachto! - nie jeste caym narodem,
jednym stanem tylko",
Róbcie z modziey plebejskiej
i szlacheckiej jeden naród".
Staszica mocno przej los mieszczan i chopów. Pomaga im nie tylko tworzc literatur, rozda chopom swój majtek, a w testamencie zapisa znaczne sumy na cele spoeczne.
Poezja Karpiskiego przepeniona jest bólem i smutkiem po stracie niepodlegoci przez Polsk. Poeta ma pretensje do króla Augusta Poniatowskiego, o to e nic nie robi. Spoczywa spokojnie w grobie, w chwili, gdy granice kraju zostay naruszone, przybyli zaborcy. Poddani byli kiedy traktowani jak przyjaciele, dzi zbieraj resztki ze stou.
"Wolnoci, niebieskie dziecko!
Uowiono ci zdradziecko."
"Ojczyzno moja, na kocu upada!
Zamona kiedy i w saw i w si!"
Jak wana jest literatura, wie kady. Ona to podnosi na duchu naród, uczy jak postpowa. Szuka prawdziwych patriotów. Literatura patriotyczna jest obrazem wojen i ludzkich postaw wobec nichm jest zbiorem kodeksów i nakazów. Zwraca uwag czytelnika na ówczesn sytuacj narodow.