"Złoty wiek" kultury polskiej
Kultura i sztuka włoskiego odrodzenia przywędrowała do Polski w początkach XVI stulecia. Wielką rolę odegrało w tym względzie małżeństwo Zygmunta Starego z księżniczką włoską Boną z rodu Sforzów. Wraz z przybyciem Włochów w orszaku narzeczonej, upowszechniły się wzory włoskiej kultury i sztuki. Ich propagatorami byli artyści szukający w Polsce mecenasów dla swojej twórczości. Byli w Polsce chętnie przyjmowani, gdyż wzory płynące z dworu królewskiego znajdowały wielu naśladowców w kręgach magnackich, szlacheckich, a nawet mieszczańskich. Styl renesansowy w architekturze polskiej pojawił się w początkach XVI w. Podjęta została wtedy przebudowa Wawelu, której dokonali Franciszek Florentczyk i Bartolomeo Berrecci (dziedziniec arkadowy, Kaplica Zygmuntowska). Zamek królewski stał się jedną z najwspanialszych siedzib na północ od Alp. Zygmunt Stary, jak i jego syn Zygmunt August przywiązywali wielką wagę do urządzenia swoich rezydencji. Wzory wawelskie pojawiły się także w nowych siedzibach możnowładców (np. zamek w Baranowie Sandomierskim). Także i w budowlach miejskich widać ten sposób budowania. Wznoszono w ten sposób ratusze, kamienice mieszczańskie. Potężna i zamożna Polska chciała dorównać innych państwom, również na polu kultury. Ewenement stanowiło całe miasto urządzone w stylu renesansowym. Był to Zamość, wzniesiony jako centrum włości należących do rodziny Zamoyskich. Miał to być symbol ich potęgi, ale również smaku artystycznego.
W dziedzinie życia kulturalnego niezwykle ważnym wydarzeniem było upowszechnienie druku. W Polsce zaczęły licznie powstawać zakłady drukarskie. Przyjmuje się, że pierwsza książka została wydrukowana w języku polskim w 1513 r. Wielkim impulsem do rozwoju drukarstwa, ale również i literatury była reformacja i kontrreformacja. Pod jej wpływem rozkwitała literatura polemiczna, teologiczna i publicystyka. Drukarnie samej Korony wydały w XVI w. około 3,5 mln książek. Do ogólnego rachunku należy jeszcze dodać publikacje z Litwy i napływające z zagranicy. Drukowano głównie po polsku i po łacinie.
Ożywienie umysłowe czasów odrodzenia dało o sobie znać zarówno w sferze oświaty, jak i nauki. W Polsce powstawały szkoły kształcące na wysokim poziomie, głównie szkoły średnie (gimnazja, kolegia). Niektóre z nich słynęły na całą Europę, np. Akademia Rakowska prowadzona w Rakowie przez arian. U schyłku XVI w. działały w Rzeczypospolitej cztery wyższe uczelnie: uniwersytet w Krakowie, uniwersytet w Królewcu, kolegium w Wilnie i akademia w Zamościu. Wielkim wkładem polskim we kulturę światową jest dzieło Mikołaja Kopernika.
Ożywiło się życie umysłowe, które przeciwstawiano średniowiecznemu skostnieniu intelektualnemu. Znalazło to swoje odbicie w twórczości pisarzy tworzących w języku łacińskim (Jan Ostroróg, Andrzej Frycz-Modrzewski, Klemens Janicki), jak i podejmujących próby literackie w języku polskim (Jan Kochanowski, Mikołaj Rej). Stworzyli oni podstawy literatury polskiej oraz polskiego języka literackiego. Odrodzenie to czas tak intensywnego rozwoju kultury polskiej, że zwykło się go nazywać mianem “złotego wieku”. Wydaje się, że określenie to możemy odnieść także i do innych sfer polskiego życia społecznego.