I. MONARCHIA PATRYMONIALNA (od poł. X w. do lat 30. XIV w.)

1. Kształtowanie się państwa polskiego

• Państwo polskie pojawia się w źródłach pisanych ok. 964r., pierwsze wzmianki:

• Germański poemat „Podróże śpiewaka” z VII lub VIII w.

• Tekst zwany zapiską Geografa Bawarskiego z pierwszej połowy IXw.

• Postęp w produkcji rolnej doprowadził do powstania starszyzny opolnej i plemiennej (możnych).

• W ustroju politycznym utrwaliła się władza wodzów plemiennych książąt, ograniczeniu zaś uległa rola rady starszych oraz wieców.

• Początkowo nazywano kraj Polan Sclavia albo Sclavinia, na przełomie X i XI wieku upowszechniła się nazwa Polonia.

• Protofeudalne stosunki społeczno - ekonomiczne.

• Większość ludności składała się z wolnych chłopów (smardowie, dziedzice), skupiali się oni we wspólnotach terytorialnych - opolach.

• Możni i drużynnicy otaczający księcia czerpali na swoje potrzeby także z dochodów państwa.

• Możni tworzyli przy księciu radę starszych, decydującą wspólnie z nim o najważniejszych sprawach państwa.

• Władza polityczna przechodziła stopniowo z rąk wiecu w ręce księcia.

• System militarny oparty był na drużynie, pozostającej na utrzymaniu księcia i będącej bezpośrednio pod jego dowództwem.

• System skarbowy oparty był na daninie. Daninę ściągano w naturze. Podstawą opodatkowania było gospodarstwo.

• Oparciem księcia były grody. Rezydował w nich osobiście władca, jego drużyna lub wywodzący się z możnych urzędnicy. Istniało wiele kompleksów grodziskowych, które obejmowały zwarte terytoria osadnicze, składające się z kilku do kilkudziesięciu opoli oddzielonych od sąsiadów terenami niezamieszkałymi.

2. Monarchia patrymonialna

a) PATRYMONIALNA ZASADA WŁADZY PAŃSTWOWEJ

• Łączenie władzy publicznej z własnością prywatną.

• Władca traktował swoje królestwo jako własność.

• Władza państwowa opiera swoją istotę o prawo prywatne, a nie o prawo publiczne.

• W Polsce nie rozwinął się tak jak w innych krajach europejskich system lenny.

• Król traktując swoje państwo jako swoją własność postępował zgodnie z zasadami ówczesnego prawa zwyczajowego. Spadkobiercy panującego mają prawo domagać się udziału w spadku. Krąg ten był ograniczony tylko do najbliższych męskich krewnych.

• Doprowadzenie do rozbicia dzielnicowego (podział państwa pomiędzy synów).

• Niekorzystnym skutkom zasady dzielenia państwa pomiędzy potomków panującego starano się zapobiec wprowadzając instytucję księcia zwierzchniego - princepsa.

b) ZASADA SENIORATU (1138)

• Utworzenie kilku dzielnic stanowiących własność dziedziczną, mogących ulec w przyszłości dalszym podziałom rodzinnym i jednej dzielnicy zwanej senioralną lub pryncypacką ze stolicą w Krakowie, która miała przechodzić każdorazowo w ręce najstarszego członka dynastii (seniora).

• Senior czyli princeps miał władzę nad całością państwa polskiego, a więc nad dzielnicami rządzonymi przez młodszych książąt - juniorów.

KOMPETENCJE:

• Wypowiadanie i prowadzenie wojen zewnętrznych.

• Zawieranie układów.

• Obsadzanie urzędników w głównych grodach poszczególnych dzielnic.

• Prawo do inwestytury dostojników kościelnych.

• Prawo do jurysdykcji sądowej nad juniorami.

Zasada senioratu była naruszona od samego jej początku w momencie wygnania Władysława II Wygnańca w 1146r. oraz usunięcia seniora Mieszka III Starego w 1177r. i ostatecznie upadła wraz z zamordowaniem Leszka Białego w 1227r. Dzielnica senioralna zestala zrównana z innymi dzielnicami.

c) KORONACJA

Forma podnoszenia autorytetu władcy:

Wewnątrz - dla podkreślania jego nadrzędności nad książętami dzielnicowymi.

Zewnątrz - dla podkreślenia jego niezależności od Cesarstwa.

W Polsce nie była obowiązkowym elementem do objęcia władzy monarszej, wzmacniała jednak pozycję władcy.

W okresie rozbicia dzielnicowego utrzymaniu ogólnopolskich więzi sprzyjało:

- Wspólność dynastii (z wyjątkiem Pomorza).

- Wspólna prowincja kościelna.

- Wspólny język i kultura.

- Wspólne zasady prawa zwyczajowego.

- Bliskie związki ekonomiczne.

d) KWESTIA SUWERENNOŚCI ZEWNĘTRZNEJ

1) Stosunki Polski z Cesarstwem - nie istniał trwały związek zależności. Kształtował się on w zależności od aktualnego układu sił politycznych. Nawet wówczas, gdy władcy polscy uznawali się za wasali cesarzy i zobowiązywali się do płacenia trybutu (Mieszko I, Mieszko II od 1032r., Kazimierz Sprawiedliwy, Władysław Herman, Bolesław Krzywousty od 1135r. Bolesław Kędzierzawy w 1157r. i 1172r.) zależność ta była wyłącznie formalna. Osłabienie Cesarstwa w XIII w. doprowadziło do uniezależnienia się książąt polskich. Koronacja Łokietka była już w pełni wyrazem zwycięstwa idei suwerenności Polski.

2) Stosunek Polski do Papiestwa - podstawą prawno-państwowego stosunku Polski do papiestwa był akt „Dagome iudex” wydany około 990r.

• Na mocy tego dokumentu władca Polski oddawał się w opiekę Papiestwu.

• Wyrazem uznawania tego zwierzchnictwa był czynsz rekognicyjny na rzecz papieży.

• W przyszłości ten czynsz zamieniono na powszechną opłatę od ludności - świętopietrze.

• Zwierzchnictwo to zanikło w ciągu XIVw., a jego jedynym śladem pozostało świętopietrze (zwolniono z niego duchowieństwo i szlachtę).

• Papieże niekiedy potwierdzali ustawy wydane przez polskich książąt, zatwierdzali elekcje itp.

3. Ustrój społeczny

a) Chłopi

• Proces uzależniania wolnych chłopów przez feudałów.

• Najbardziej uzależnione grupy pozbawione były prawa wychodu i określano je mianem poddanych.

• Druga grupa ludności zależnej określana była mianem wolnych (liberi) posiadała prawo wychodu i podlegała tylko poddaństwu gruntowemu. W ramach tej grupy wyróżniano: wolnych miejscowych oraz gości przybyłych z zewnątrz (hospites).

• W XIII w. zanika już ludność chłopska całkowicie wolna, odtąd wszystkich zależnych chłopów zaczęto nazywać mianem ludzi (homines) lub dziedziców (haeredes) jako, że zachowali oni dziedziczne prawo do uprawiania posiadanego przez nich nadziału gruntu.

• Obok ludności zależnej nadal istniała grupa ludzi niewolnych, których liczba stale malała w wyniku osadzania na ziemi i upodabniania się do grupy ludności zależnej.

• Cała ludność zależna zobowiązana była do świadczenia renty feudalnej (naturalnej bądź odrobkowej) na rzecz właściciela dóbr, a nadto ponosiła liczne ciężary w postaci danin i posług na rzecz państwa.

• Osadnictwo na prawie polskim i osadnictwo na prawie niemieckim przyczyniło się do poprawienia położenia chłopów od drugiej połowy XII w.

1. Osadnictwo na prawie polskim

• Polegało na zachęcaniu przez feudałów chłopów do osiedlania się na gruntach pustych lub nowiznach.

• Zainteresowani uprawą tych gruntów feudałowie oferowali nowym osadnikom:

• Uregulowanie prawa wychodu.

• Unormowanie prawa do ziemi (na zasadzie własności podległej).

• Płacenia czynszu w określonym z góry rozmiarze i terminie.

• Z biegiem czasu stosunki panujące na wsi lokowanej na prawie polskim upodabniały się do stosunków na wsi lokowanej na prawie niemieckim, różniły się jedynie brakiem samorządu wiejskiego i sądowego.

2) Osadnictwo na prawie niemieckim

Pojawiło się na przełomie XII i XIII w. w dwóch formach:

1) Jako faktyczne osadnictwo niemieckie (rozwinięte głównie na Śląsku i w Małopolsce).

2) Jako osadnictwo polskie na prawie niemieckim.

• Osadnicy sądzili się według prawa niemieckiego i posiadali samorządową organizację wewnętrzną.

• Wieś na prawie niemieckim powstawała w drodze lokacji.

• Podstawą prawną lokacji był przywilej i dokument lokacyjny.

• PRZYWILEJ LOKACYJNY wydawał panujący na rzecz feudała, w którego dobrach miano lokować.

W przywileju wyrażał zgodę na lokację i wyjmował teren przyszłej osady spod prawa polskiego. Łączono go zazwyczaj z immunitetem.

• DOKUMENT LOKACYJNY właściciel dóbr wystawiał go na podstawie przywileju, był umową pomiędzy nim a zasadźcą (organizatorem nowej wsi).

W dokumencie określano wzajemne obowiązki i prawa pana dóbr oraz osadników, wprowadzano niemieckie prawo i samorząd wiejski.

SOŁTYS

• Stał na czele samorządu wiejskiego.

• Do jego obowiązków należało:

• Przewodniczenie ławie sądowej.

• Zbieranie czynszów.

• Uprawnienia policyjne.

• Konna służba wojskowa (od czasów Kazimierza Wielkiego).

• Sołtys otrzymywał duże uposażanie materialne:

• Wolny od czynszu co 6 łan we wsi.

• 1/6 zebranego czynszu oraz 1/3 kar sądowych.

• Monopol na prowadzenie karczmy, młyna, jatek itp.

• Niezależność osobista.

• W sądach sołtysi odpowiadali jedynie przed sądem leńskim złożonym wyłącznie z sołtysów.

• Urząd dziedziczny.

b) Rycerstwo

• Warstwa rycerska dzieliła się na możnych (nobiles) oraz rycerzy (milites).

• Możni wywodzili się przede wszystkim z dawnej starszyzny plemiennej.

• Bogacili się w wyniku nadań książęcych i zawłaszczania ziem.

• Obsadzali wszystkie ważne urzędy centralne i terenowe (komesi).

• Dzięki swej sile ekonomicznej i politycznej uzyskali szereg specjalnych przywilejów.

• Rycerstwo rekrutowało się spośród drużynników książęcych i wolnych członków wspólnot opolnych, posiadających ziemie dziedziczną lub nadaną im w charakterze beneficjum w zamian za pełnienie służby wojskowej.

• Każdy rycerz podlegał bezpośrednio królowi - w Polsce nie rozwinęła się hierarchia feudalna.

• Rozpowszechnienie się immunitetów w okresie monarchii wczesnofeudalnej.

1. PRZYWILEJE JEDNOSTKOWE

a) Immunitet ekonomiczny

Wyłączna eksploatacja poddanych chłopów, zwalniał ich bowiem od ciężarów na rzecz państwa (z wyjątkiem poradlnego).

b) Immunitet sądowy

Przekazywał feudałom władzę policyjną i sądową nad chłopami mieszkającymi w ich dobrach, wyłączając lub ograniczając uprawnienia sądowe książęce.

2. PRZYWILEJE ZIEMSKIE

Obejmowały rycerstwo danej dzielnicy. Dawały rycerstwu prawa podmiotowe, których monarcha nie mógł naruszać bez narażania się na prawo oporu rycerstwa (przywileje: Władysława Laskonogiego z Cieni w 1228r. i Wacława II z Lutomyśla w 1291r.).

Prawo rycerskie (ius militarae) - rycerstwo miało prawo do:

• Wykupu z niewoli.

• Odszkodowania za straty poniesione na wyprawie wojennej.

• Do szczególnej ochrony w prawie karnym.

• Uprzywilejowania w procedurze sądowej.

Wszystkie te elementy spowodowały przekształcenie się rycerstwa w stan szlachecki.

c) Duchowieństwo

• Pierwszym biskupstwem na ziemiach polskich było biskupstwo w Poznaniu założone w 968r., traktowane jako misyjne i podporządkowane bezpośrednio papieżowi.

• W 1000r. powstała polska prowincja kościelna z arcybiskupstwem w Gnieźnie i biskupstwami w Poznaniu, Krakowie, Wrocławiu i Kołobrzegu. Z czasem: w Kruszwicy (przeniesione do Włocławka), Kamieniu Pomorskim, Lubuszu i Płocku.

• Dużą rolę odgrywały klasztory. Najwcześniej w Polsce pojawili się benedyktyni (Tyniec, Lublin), później cystersi (Jędrzejów, Henryków), a w XIII w. franciszkanie i dominikanie.

• Początkowo Kościół podporządkowany był władzy państwowej.

• Książe mianował biskupów i utrzymywał duchownych. Wraz ze wzrostem majątku i wzmocnieniem organizacji kościelnej, Kościół zaczyna się usamodzielniać.

• Stan ten uzyskał kilka przywilejów, które tą samodzielność potwierdzały.

• W 1180r. w Łęczycy panujący zrzekł się ius spolii.

• W 1210r. w Borzyszkowie potwierdzono immunitety dla instytucji kościelnych.

• Uniezależnienie się Kościoła od państwa pod względem organizacyjnym.

• Od początku XIII w. biskupi są już wybierani przez kapituły złożone z kanoników.

• Duchowni zaczęli też podlegać własnym sądom i sądzić się według prawa kościelnego.

d) Mieszczaństwo

• Początki miast w Polsce sięgają X i XI wieku.

• Miasta polskie lokowane były na prawie magdeburskim (rzadziej formy organizacyjne i prawne wykształcone w Lubece).

• Podstawy prawne lokacji miast były takie same, jak przy lokacji wsi - wymagany był przywilej i dokument lokacyjny, a teren lokowany musiał być wyjęty spod prawa polskiego. Nadawano mu prawo niemieckie. Na czele miasta stał dziedziczny wójt, którego urząd i uposażenie miały charakter lenna. Prawa i uposażenie wójtów było takie same jak sołtysów na wsi.

• Prawne wyodrębnienie miast od pozostałego terytorium następowało stopniowo, przyśpieszenie tego procesu nastąpiło w XIII w. w związku z rozwojem stosunków towarowo-pieniężnych.

• Część miast przyjmowała wzory za pośrednictwem wcześniej lokowanych miast polskich (prawo chełmińskie, średzkie).

• W połowie XIII w. pojawiły się w polskich miastach rady miejskie, które stopniowo przejmowały coraz większy zakres władzy. Pochodziły z wyboru i składały się z burmistrza i rajców. Rady większych miast szybko uniezależniły się od panów miast.

• Grupy mieszczan: patrycjat (najbogatsza, skupiała w ręku władzę w mieście), pospólstwo (zorganizowane w cechy), plebs (grupa ta nie posiadała praw miejskich).

4. Ustrój polityczny

1) MONARCHA - książe lub król

• Stanowisko księcia wykształciło się ze stanowiska dowódcy wojskowego.

• Władza księcia była dziedziczna.

• Elekcyjność tronu rozwinęła się w okresie rozdrobnienia państwa w dzielnicy małopolskiej.

ELEKCJA:

Elekcja potwierdzająca - potwierdzenie prawa do tronu desygnowanego następcy.

Elekcja solenna - elekcja w formie faktycznej, wybieranie przez wiec feudalny księcia spośród krewnych bocznych zmarłego władcy.

Uprawnienia księcia:

• Ustawodawstwo.

• Zarządzanie państwem.

• Najwyższe sądownictwo.

• Prowadzenie polityki zagranicznej.

• Naczelne dowództwo wojskowe.

W okresie senioratu książe zwierzchni: sprawował politykę zagraniczną, dowodził wojskiem całego kraju w razie wojny, nominował arcybiskupa oraz kasztelanów w głównych grodach całego państwa. Książęta dzielnicowi sprawowali władzę wewnętrzna na terenie swojego księstwa.

Pozornie duża władza monarchy była ograniczona przez radę monarszą i wiece.

RADA MONARSZA - organ doradczy w ważnych sprawach państwowych. W jego skład wchodzili najwyżsi urzędnicy świeccy oraz biskupi.

WIEC - pozostałość dawnych zgromadzeń ogółu wolnych.

• Decyzja należała do możnych, ogół zgromadzonych tylko potwierdzał ją poprzez okrzyki (aklamacja). Powoli przekształcał się w wiec feudalny, w którym uczestniczyli tylko feudałowie.

• Panujący musiał się liczyć z jego zdaniem.

• Od XIII w. wiece zmieniają się w okresowe (zazwyczaj raz do roku) zjazdy możnowładców (biskup, urzędnicy, możni nie piastujący urzędów).

• Za zgodą wiecu książe wydawał przywileje, stanowił prawa, nakładał nowe podatki i podejmował inne ważne decyzje państwowe. Na wiecu książe sprawował też sądownictwo.

PRAWO OPORU - prawo polegające na usunięciu z tronu księcia przez możnych, jeśli ten nie przestrzegał prawa lub naruszał przyjęte przez siebie zobowiązania. W sytuacji kiedy próba oporu się nie powiodła była bardzo surowo karana jako próba buntu.

2) ZARZĄD PAŃSTWA

Urzędy centralne i lokalne powstały w Polsce na drodze własnego rozwoju, ale stosowana terminologia świadczy o licznych zapożyczeniach z systemu karolińskiego. Wszystkich wyższych urzędników określano jako komesów. Na szczeblu centralnym nie odróżniano urzędów dworskich od państwowych.

WOJEWODA	Komes pałacowy, polska nazwa pochodzi od uprawnień wojskowych. Najwyższy urzędnik zastępujący panującego w najważniejszych sprawach. Bardzo wysoka pozycja (zwłaszcza w Małopolsce, gdzie tytułował się „z łaski bożej”.).
KANCLERZ	Kierował kancelarią władcy i uwierzytelniał pieczęcią państwową dokumenty publiczne i prywatne panującego (z reguły duchowny). Kancelaria stale rozwijała się.
SKARBNIK	Kierował skarbem książęcym.
Niżsi w hierarchii urzędnicy - mincerz, cześnik, stolnik, łowczy, koniuszy, komornik itp.

W okresie łączenia dzielnic, urzędnicy centralni w niektórych dzielnicach zaczęli się przekształcać w urzędników ziemskich.

JEDNOSTKI PODZIAŁU TERYTORIALNEGO
OKRĘGI GRODOWE - KASZTELANIE	Na czele każdej kasztelani stał KASZTELAN (komes grodowy) sprawujący: administrację, sądownictwo i dowództwo wojskowe w powierzonym mu okręgu. Kasztelanowie ściągali daniny i egzekwowali posługi od ludu. Uposażani byli częścią danin, z czasem także ziemią. Podlegali im niżsi urzędnicy: chorąży, wojski, sędzia grodowy, włodarz. Kompetencje kasztelanów zaczęły maleć wraz z rozszerzeniem się immunitetów. W połowie XIII w. było ich około 100.
OPOLA	Najniższe jednostki terytorialne. Obejmowały kilka lub kilkanaście wsi. Posiadały własny samorząd. Spełniały funkcje w zakresie: skarbowym (danina opolna), policyjnym i sądowym (odpowiedzialność zbiorowa za popełnione, a nieujawnione w porę przestępstwa na terenie opola). Organizacja opolna zaczęła zanikać w związku z lokacjami na prawie niemieckim i rozwojem immunitetów.
PROWINCJE	Zarządzane przez namiestników (zanikły w okresie rozbicia dzielnicowego). Istniały w niektórych okresach.

STAROSTA - urząd wprowadzony przez Wacława II. Był namiestnikiem panującego powoływanym na danej ziemi, lub nawet kilku ziem i wyposażonym w pełnie władzy sądowej, wojskowej i administracyjnej. Urząd był swobodnie powoływany i odwoływany przez monarchę. Nie musiał pochodzić spośród rycerstwa z danej ziemi. Nazywany ramieniem królewskim.

3) ORGANIZACJA WOJSKA

• Początkowo podstawą siły zbrojnej państwa i oparciem władcy była drużyna, która od połowy XI w. zaczęła zanikać, a drużynnicy osadzani na ziemi zaczynają przekształcać się w rycerstwo.

• Rycerz zobowiązany był do stawiania na wyprawę konno i we własne zbroi, na każde wezwanie księcia.

• Rycerstwo zorganizowane było na zasadzie terytorialnej. W zależności od posiadanej ziemi rycerz stawiał się sam lub z orszakiem (możni nawet z całymi hufcami).

• Powszechny obowiązek służby wojskowej miał miejsce tylko w przypadku wojny obronnej i tylko w granicy dzielnicy (defensio terrae).

• Od czasu lokacji miast na prawie niemieckim, mieszczanie sami byli zobowiązani do obrony murów miejskich.

4) ORGANIZACJA SKARBU PAŃSTWA

• Skarb państwa czerpał dochody głównie z danin i służebności.

• Danina ściągana była w naturze, a podstawą opodatkowania było gospodarstwo chłopskie (stąd też nazwa - podymne lub podworowe). Od XIII w. podstawa opodatkowania została zróżnicowana w zależności od wielkości gospodarstwa - poradlne, płacone w zbożu i pieniądzu. (Pocz. XIVw. - 2 miary zboża i 12 gr. z łanu).

• Służebności - różne obowiązki spoczywające na ludności i świadczone na rzecz państwa.

Posługa stanu - polegała na obowiązku pomieszczenia i ugoszczenia monarchy, jego dworu i urzędników podróżujących po państwie.

• Dochody państwa: dochody z ceł, myt, kar i opłat sądowych, regaliów i domen monarszych, a także łupy wojenne. Wraz z rozwojem gospodarki dochody z tytułu bicia monety i jej wymiany (lepszej na gorszą).

5. Organizacja sądowa

SĄD MONARSZY

• Najwyższy w państwie. Przed ten sąd mogła być wywołana każda sprawa, jak i każda mogła być wzniesiona.

WYŁĄCZNE KOMPETENCJE:

• Sprawy przeciwko państwu i panującemu.

• Sprawy przeciwko urzędnikom.

• Sprawy o ziemię.

• Sprawy o status prawny osoby.

• Wszystkie sprawy możnych, którzy jako grupa uzyskali prawo nieodpowiednie - IUS NON RESPONSIVUM.

• Występował w postaci sądu nadwornego i wiecowego (od połowy XIII w).

• Komplet sądzący składał się z księcia jako przewodniczącego składu oraz urzędników i możnych będących asesorami.

• Proces prowadził i czuwał nad stroną formalną sędzia lub podsędek nadworny.

SĄD KASZTELAŃSKI

• Przewodniczył kasztelan sądzący w otoczeniu asesorów spośród miejscowych możnych i urzędników.

• Nad stroną formalną postępowania czuwał sędzia grodowy.

• Do sądu tego należały wszystkie sprawy niezastrzeżone dla sądu monarchy z terenu konkretnego okręgu grodowego.

• Do kasztelana należały też uprawnienia policyjne, a więc ściganie przestępstw, oraz wykonywanie orzeczonych kar.

• W wyniku rozszerzania się prawa nieodpowiedniego, immunitetów i sądownictwa stanowego następowało stopniowe ograniczenie sądownictwa kasztelańskiego.

SĄDY KOŚCIELNE

• Powstały w początkach XIII w. w związku z uzyskaniem przez duchownych prawa do odpowiadania przed własnymi sądami (privilegium fori) i dość szybko poszerzyły swe uprawnienia.

• Do kompetencji tych sądów należały: wszystkie sprawy duchowych z wyjątkiem przestępstw przeciwko państwu i spraw o ziemię, a także pod względem rzeczowym sprawy o naruszenie zasad wiary i z tymi zasadami związane (causae spirituales i spirituales annexae), takie jak sprawy dotyczące małżeństwa, dziesięciny itp. W tych sprawach przed sądy mogli być powoływani świeccy.

• Na zasadzie umowy pomiędzy stronami toczącymi spór przed ten sąd mogła trafić każda sprawa na zasadzie wyboru sądu (prorogatio fori).

• Pierwsza instancją w sądach kościelnych był sąd archidiakona, apelację od niego można było wnieść do biskupa.

• Biskup zastępowany był w sądzie przez oficjała.

• Sądy kościelne stosowały prawo kanoniczne.

SĄDY PRAWA NIEMIECKIEGO

• Działały w miastach i wsiach lokowanych na prawie niemieckim i w swoim postępowaniu stosowały prawo niemieckie.

• Zakres kompetencji sądów prawa niemieckiego zależał od zakresu immunitetu. Zazwyczaj sądziły w pełnym zakresie wszystkie sprawy cywilne i karne z wyjątkiem zastrzeżonych dla sądu monarchy lub pana dóbr.

• Podstawową ich cechą było funkcjonowanie sądów ławniczych złożonych z wójta lub sołtysa jako przewodniczących ławy i ławników.

Sądy ławnicze występowały w kilku formach:

1. Sąd wielki gajony - zwoływany zazwyczaj 3 razy w roku z udziałem pana dóbr.

2. Zwykły sąd ławniczy - zwoływany co 2 tygodnie.

3. Nadzwyczajny sąd ławniczy - zwoływany w mniejszym składzie (sędzia + 2 ławników) i poza zwykłymi terminami. Taki sąd zwoływano tylko w niezwykłych wypadkach:

• Sąd gorącego prawa/ kryminalny - gdy przestępca został schwytany na gorącym uczynku.

• Sąd gościnny - dla osądzenia sprawy w której występował obcy opuszczający miasto przed normalny terminem.

• Sąd potrzebny - dla osądzenia obywatela który udawał się np. w nagłą podróż handlową, został wezwany przez księcia albo wyruszył w pielgrzymkę.

Sąd rady miejskiej - pojawił się pod koniec okresu monarchii patrymonialnej, początkowo w ograniczonym zakresie (sprawy targowe i cechowe). W przyszłości będzie stale rozszerzał swoje uprawnienia.

• Od wyroku sądów ławniczych można było się odwołać na drodze apelacji od sądu niższego do sądu wyższego (z udziałem pana dóbr).

• Miasta odwoływały się do Magdeburga, jako miasta macierzystego w sprawach wątpliwych i uzyskiwały stamtąd pouczenia prawne - ortyle.

• Pierwszy właściwy sąd wyższy prawa niemieckiego został założony w 1233r. przez Krzyżaków w Chełmnie.

• Szczególnym sądem prawa niemieckiego był sąd leński sądzący wójtów i sołtysów, złożony z ławy równych, sądzącej pod przewodnictwem pana.

---