III. RZECZPOSPOLITA SZLACHECKA (1454-1763r.)

1. Charakterystyka okresu

• Ustrój państwa poszedł w kierunku państwa demokratycznego, a nie absolutystycznego.

• Wszechwładza stanu szlacheckiego, od połowy XVII w. przewagę polityczną w państwie zyskuje magnateria.

• Formalnie nie zmienił się ustrój polityczny, ani społeczny, zmienił się jednak krąg osób decydujących o życiu politycznym kraju (oligarchia magnacka).

• W początkach tego okresu szlachta dążyła przede wszystkim do umocnienia swej pozycji: wyeliminowania mieszczaństwa z udziału w życiu politycznym, całkowitego podporządkowania chłopów osiadłych na jej gruntach i do osłabienia roli magnaterii.

• Na mocy konstytucji nihil novi z 1505r. izba poselska zdobyła równorzędne stanowisko w zakresie stanowienia praw z magnackim senatem i królem.

• Częściowo został zrealizowany program egzekucji dóbr i praw, będący programem średniej szlachty.

• Ugruntowano wolność religijną.

• Uniezależniono szlachtę od sądownictwa królewskiego - 1578r.

• Magnateria polska uzyskała potężnego sojusznika w szybko polonizującej się szlachcie ruskiej i litewskiej.

• Osłabienie władzy królewskiej (zwłaszcza po rokoszu Lubomirskiego 1665/66r.).

• Walki pomiędzy ugrupowaniami magnackimi doprowadziły do stopniowej decentralizacji władzy, anarchii, a w konsekwencji do ograniczenia suwerenności Rzeczpospolitej w czasach saskich.

• Inkorporacja Prus Królewskich. Zachowały spore odrębności partykularne: sejmik generalny pruski, indygenat prowincjonalny, odrębne prawo sądowe.

• Włączenie do Korony Mazowsza oraz księstwa oświęcimskiego i zatorskiego.

• Lenna:

• Prusy Książęce - 1466r. po sekularyzacji Zakonu nadane w lenno dziedziczne Albrechtowi Hohenzollernowi. Od 1611r. Hohenzollernom Brandenburskim. W 1657r. na mocy traktatów welawsko-bydgoskich otrzymały suwerenność.

• Kurlandia - 1561r. nadane w lenno dziedziczne Gotfrydowi Kettlerowi.

2. Ustrój społeczny

1. Szlachta (ok. 8% ogółu, po połowie XVIII ok. 10%)

NOBILITACJA - początkowo udzielał król, a od 1578 r. sejm.

INDYGENAT - nadawanie szlachectwa polskiego, szlachcicowi zagranicznemu, kontrola przez sejm od 1641r.

SCARTABELLAT - zasada, że nowo nobilitowani pełnie praw szlacheckich uzyskają dopiero w 3. pokoleniu.

INFAMIA - utrata praw szlacheckich w razie:

• Zajmowanie się zajęciami miejskimi (rzemiosło, handel).

• Małżeństwo z plebejką.

• Adopcja nieszlachcica.

• Pochodzenie ze związku pozamałżeńskiego.

Instytucje stanu szlacheckiego: sejmiki, zjazd elekcyjny, konfederacje.

Stan szlachecki podporządkuje sobie lub zepchnie na margines pozostałe stany:

• Władza dominialna nad poddanymi chłopami.

• Przywiązanie chłopów do ziemi.

• Ograniczenie praw mieszczan.

• Zagarnięcie wyższych stanowisk w Kościele rzymsko-katolickim.

• Tylko szlachta może pełnić godności publiczne w państwie (nie dotyczy samorządów).

RODZAJE SZLACHTY
MAGNATERIA	Posiadacze więcej niż 10 wsi. Grupa szczególnie silna w Małopolsce, na Litwie i na Ukrainie. Piastowali z reguły najwyższe stanowiska w państwie, rekrutowała się z niej górna warstwa hierarchii kościoła katolickiego. Podporządkowała politycznie i ekonomicznie biedniejsze grupy stanu szlacheckiego.
ŚREDNIA SZLACHTA	Posiadali 1-kilka wsi. Grupa liczna i aktywna politycznie. Spośród niej rekrutowali się niesenatorscy urzędnicy ziemscy, posłowie na sejm i deputaci do trybunałów.
DROBNA SZLACHTA	Posiadacze drobnych wsi z poddanymi chłopami, uległa rozszerzeniu w wyniku pauperyzacji szlachty średniej.
ZAGRODOWA	Szlachta samodzielnie uprawiająca ziemie, nieposiadająca chłopów poddanych. Nie należała już do klasy feudalnej, lecz należała do stanu szlacheckiego korzystając w pełni ze wszystkich praw.
GOŁOTA	Prawa tej grupy były formalnie ograniczone. Szlachcic gołota nie mógł piastować urzędów, nie brał udziału w pospolitym ruszeniu i nie cieszył się przywilejami nietykalności osobistej i majątkowej. Teoretycznie nie miał prawa udziału w sejmiku (nie respektowano). Szukali protekcji u magnatów.

ZASADA RÓWNOŚCI STANU SZLACHECKIEGO

• Zakaz używania tytułów (w tym nadanych przez władców obcych) i noszenia orderów. Wyjątek czyniono dla rodów książęcych, których nazwiska figurowały pod aktem unii lubelskiej.

• Zakazano królowi nadawania tytułów.

• Teoretyczna równość w praktyce nie istniała.

2. Chłopi

1. ROZWÓJ GOSPODARKI PAŃSZCZYŹNIANEJ

• Gwałtowne pogorszenie się położenia chłopów.

• Przypisanie ich do ziemi przez nich uprawianej.

• Poddanie chłopów pełnej władzy dominialnej pana.

• Pogorszenie się praw chłopów do ziemi.

• Utrata prawa alienacji gruntów bez zgody pana.

• Wzrost obciążeń na rzecz dworu.

2. PRAWO WYCHODU

• W 1496r. postanowiono, że bez zgody pana może opuścić ziemie: tylko 1 chłop w ciągu roku i tylko jeden syn konkretnego gospodarza.

• Konstytucje sejmowe z lat 1501 i 1543 wprowadziły ogólny zakaz wychodu bez zgody pana.

• W XVII w. zakaz wychodu rozciągnięto także na ludność bezrolną (komornicy, czeladź).

3. WŁADZA DOMINIALNA

Pan miał nad chłopami władzę:

• Administracyjną (rozkład i pobór podatków państwowych)

• Ustawodawczą (ordynacje, wilkierze)

• Policyjną

• Sądowniczą (w pełni od 1518r.)

• Władza sądownicza panów dóbr funkcjonowała też we wsiach lokowanych na prawie niemieckim, w których po skupieniu sołectw panowie przejęli dotychczasowe uprawnienia sołtysów.

• Pełni władzy dominialnej pan dóbr nie zawsze decydował się samodzielnie wykonywać (zwłaszcza w dobrach większych) zachowując dla siebie kontrolę nad samorządem wiejskim. Stąd istnienie licznych wsi posiadających organizację gromadzką.

4. ORGANY GROMADY

• Urząd wiejski

SKŁAD: wójt lub sołtys + ławnicy lub przysiężni, czasem pisarz wiejski.

KOMPETENCJE: sprawował sądownictwo (w I instancji), kontrolował odrabianie pańszczyzny, ściągał podatki itp.

• Zebranie wiejskie

1. PAŃSZCZYZNA

• W XV w. wzrosła z kilku dni w roku do 1 dnia tygodniowo z łanu.

• Ten wymiar został uznany za minimalny i obowiązujący w całym państwie, w praktyce rósł nadal.

• W XVI w. wzrosła do 3-5 dni w tygodniu.

• W XVIII w. w skrajnych przypadkach dochodziła do 16 dni z łana tygodniowo.

• W ciągu XVIII w. zaczęto przechodzić znów na gospodarkę czynszową.

6. PRAWO HOLENDERSKIE

Chłopi osiedli na tym prawie byli osobiście wolni, mieli szeroki samorząd, a ich prawa do ziemi oparte były na dziedzicznej dzierżawie (emfiteuza)

3. Mieszczanie

• Stan ten został wyeliminowany z życia politycznego.

• Ograniczenie samorządu miejskiego. Podporządkowano go kontroli starostów.

• Ograniczenie swobód gospodarczych.

• Utrata wolności podatkowej.

• Różnice w przywilejach miast.

• Odsuniecie miast od udziału w sejmie.

• Kilka większych miast obdarzonych prawami szlacheckimi miało prawo wysyłania swoich posłów na sejmy. Nie mieli oni jednak pełni praw poselskich, nie mieli prawa głosowania i nie dopuszczono ich do udziału w dyskusji plenarnej. Działali jedynie za kulisami sejmu zabiegając o poparcie interesów miejskich.

• Pozbawienie prawa piastowania urzędów państwowych i wyższych godności kościelnych.

• Zakaz nabywania przez mieszczan dóbr ziemskich (1496r).

• Nakaz sprzedaży posiadanych dóbr ziemskich (miasta, które miały prawa szlacheckie oraz miasta z Prus Królewskich nie były objęte tymi 2 zakazami).

• Zakaz prowadzenia handlu zagranicznego.

• Zwolnienie szlachty z ceł.

• Cenniki na towary miejskie ustalali wojewodowie, przy udziale starostów, urzędników ziemskich i przedstawicieli miast.

• LEGES SUMPTUARIAE - (ustawy przeciwko zbytkowi) zakaz noszenia określonych strojów i kosztowności oraz broni przez mieszczan.

• Szlachta mogła nabywać grunty i domy w miastach bez ograniczeń.

• Jurydyki i libertacje - tereny formalnie położone w mieście, lecz wyłączone spod prawa miejskiego, nabyte przez szlachtę.

• Rady miejskie opanowane przez patrycjat zostały zmuszone do poddania się kontroli, zwłaszcza w zakresie finansowym kolegialnym organom pospólstwa.

• W miastach prywatnych zakres samorządu zależał od woli właściciela.

d) Duchowieństwo

1. Prymas sięgnął po tytuł interrexa (od 1572r.).

2. Prawo obsady stanowisk biskupich wywalczyli sobie królowie w XV w., a formalne potwierdzenie tego prawa uzyskali w 1569r.

3. Duchowieństwo zwolnione było z płacenia podatków. W razie potrzeb państwowych, na synodach prowincjonalnych duchowieństwo deklarowało specjalny podatek.

4. Wszyscy biskupi wchodzi w skład senatu.

5. Szlachta wielokrotnie występowała przeciwko koncentracji ziem w rękach Kościoła.

1. 1510r. - zakaz przekazywania ziemi Kościołowi w testamentach.

2. Nakaz sprzedaży ziemi osobie świeckiej przez szlachcica, który wchodził do klasztoru.

3. Zakaz obciążania dóbr szlacheckich na rzecz Kościoła sumami większymi niż 7% rocznego dochodu.

6. Kościół prawosławny miał własną hierarchię z odrębnym metropolitą w Kijowie.

PROBLEMY RELIGIJNE

1. Unia brzeska-1596r.

• Kościół prawosławny został poddany zwierzchnictwu papieża, przy zachowaniu:

• Liturgii słowiańskiej.

• Małżeństw księży.

• Dotychczasowej hierarchii.

• Biskupi uniccy mieli wejść do senatu (zrealizowano dopiero przy Sejmie 4-letnim).

• Do unii przystąpiła większość biskupów prawosławnych oraz magnaterii i szlachty ruskiej. Przeciwko unii występowało niższe duchowieństwo, chłopi, kozacy i część magnaterii.

2. Ruch reformacyjny

• Największe sukcesy na ziemiach polskich osiągnął luteranizm (miasta Prus Królewskich i Wielkopolski) oraz kalwinizm (szlachta małopolska i litewska), z którego wykształcił się arianizm.

• Władze państwowe przyzwyczajone do tolerancji wobec innych wyznań, niezbyt energicznie zwalczały nowe wyznania, a wyroki sądów kościelnych skierowane przeciwko innowiercom nie były egzekwowane.

• Większość (80%) szlachty pozostała przy religii katolickiej lecz protestanci stanowili jej najbardziej aktywną część. Głównie z nich rekrutowali się przywódcy ruchu egzekucyjnego.

3. Konfederacja warszawska-1573r. - powstrzymanie wzajemnych prześladowań z powodów religijnych (akt ten wszedł do artykułów henrykowskich). Gwarancja pełnej tolerancji religijnej.

4. Załamanie się ruchu reformacyjnego (okres kontrreformacji) - koniec XVI w.

• Polityka prokatolicka Zygmunta III Wazy. Nominował senatorów prawie wyłącznie pośród katolików.

• 1658r. - konstytucja usuwająca arian z Polski.

• APOSTAZJA (1668r.) - uznano za przestępstwo odstępstwo od religii katolickiej.

• Zakazano budowania nowych zborów i publicznych nabożeństw protestanckich.

• 1733r. - odebrano szlachcie dysydenckiej prawo piastowania godności poselskiej i deputackiej.

1. Ustrój polityczny

MONARCHA

1. Idea podporządkowania króla prawu i suwerenności prawa w państwie.

2. Nastąpiło osłabienie pozycji króla na rzecz sejmu, ale zachował nadal szerokie uprawnienia:

• Duży wpływ na ustawodawstwo (posiadał inicjatywę ustawodawczą).

• Konkluduje w senacie. Decyduje czy senat odmawia czy przyjmuje projekt.

• Ustawodawstwo celne.

• Był jednym ze stanów sejmujących.

• Do artykułów henrykowskich wolna ręka do ustawodawstwa w sprawach religijnych (edykty, statuty, dekrety).

• Prawo sankcji ustawodawczej. Bez jego zgodny żadne nowe prawo nie mogło się ukazać.

• W jego imieniu wydawane były konstytucje sejmowe.

• Samodzielne uprawnienia ustawodawcze w zakresie miast i wsi królewskich, ceł, lenn, Żydów.

• Najwyższa władza administracyjna.

• W najmniejszym stopniu ograniczeniu uległa jego władza wykonawcza.

• Mianował urzędników oraz senatorów.

• Nadawał królewszczyzny i godności (dlatego zawsze starano się o jego przychylność).

• Pełne prawo do regulowania praw królewszczyzn.

• Najwyższy wódz (formalnie, ponieważ był ograniczany przez hetmanów).

• Kierował polityką zagraniczną (rosły tu jednak uprawnienia sejmu).

• Władza sądownicza ograniczona przez Trybunał Koronny (1578r.).

• Przysługiwała mu interpretacja prawa Rzeczpospolitej.

• Zrezygnował ze zwierzchnictwa sądowego w dobrach prywatnych (od 1518r.).

3. WOLNA ELEKCJA (od 1573r.)

• Wybierano zgodnie z zasada viritim, wybierał każdy szlachcic i przedstawiciele miast, które uzyskały prawa szlacheckie.

• Elekcje odbywały się pod Warszawą, wybór króla miał być jednomyślny.

• Zakaz nowej elekcji za życia poprzednika (vivente rege).

• Szlachta uczestnicząca w elekcji zbierała się i głosowała województwami.

• Dochodziło niekiedy do podwójnej elekcji i walk wewnętrznych w okresie bezkrólewia.

4. KONFEDERACJE KAPTUROWE i INTERREX

• Przejmowały pełnie władzy w okresie bezkrólewia.

• Na czele państwa jako kierownika administracji i reprezentanta państwa postawiono prymasa z tytułem interrexa.

• Zadaniem interrexa było przygotowanie i przeprowadzenie elekcji.

• Miał zwoływał sejmy i zjazdy senatorów podczas bezkrólewia. Dbał także o politykę zagraniczną.

• W czasie bezkrólewia istniała konfederacja generalna, której zadaniem było dbanie o porządek i bezpieczeństwo państwa, także jego granic. Mogła podejmować decyzję większością głosów.

• W okresie bezkrólewia starostowie i sądy w terenie nie działają w imieniu króla, lecz w imieniu sejmików lokalnych.

5. SEJMY W OKRESIE BEZKRÓLEWIA
1.	SEJM KONWOKACYJNY
		Zawiązywano konfederację generalną określano czas i miejsce elekcji. Zwoływał interrex. Był to sejm dla narad. Prymas z senatorami prowadzili wstępne rozmowy z przedstawicielami kandydatów do tronu oraz próbował określić warunki, wobec których może zaakceptować kandydata. Następnie izba poselska przystępowała do sformułowania własnych warunków.
	2.	SEJM ELEKCYJNY
		Odbywał się wraz ze zjazdem elekcyjnym w okolicach Warszawy. Były to ostateczne negocjacje. Objeżdżano pole elekcyjne i pytano się czy zebrani zgadzają się na to, żeby przedstawiony kandydat został królem. Wysłuchiwano kandydatów (a raczej ich pełnomocników), spisywano EGZORBITANCJE (obietnice, postulaty zmierzające do naprawy złych zarządzeń poprzednika), układano pacta conventa. Często opozycja wystawiała własnego kandydata, wtedy ten kto pierwszy dotarł do Krakowa i któremu pierwszemu nadano insygnia zostawał królem.
	3.	SEJM KORONACYJNY
		Odbywał się w Krakowie. Zwoływany wspólnie przez interrexa i króla-elekta. Dokonywano koronacji, odbierano przysięgę koronacyjną elekta i uzyskiwano generalne potwierdzenie praw. Miał obowiązek zaprzysiężenia i podpisania artykułów henrykowskich i pacta conventa. Rozwiązanie z mocy prawa konfederacji generalnej, sejmiki kapturowe staja się zwykłymi sejmikami, a interrex pozostaje zwykłym prymasem. Sejm ten zatwierdzał wszystkie prawa uchwalone na konwokacji i elekcji.

6. ARTYKUŁY HENRYKOWSKIE

• Były to podstawowe normy dotyczące ustroju państwa i praw stanów.

• Nazywane czasem pierwszą ustawą zasadniczą w Rzeczpospolitej.

• Henryk Walezy ich nie przysiągł, weszły w życie podczas koronacji Stefana Batorego.

• Ograniczały władzę królewska.

• Sprecyzowały zasady ustrojowe, określiły zwłaszcza pozycję monarchy.

• Król będzie przestrzegał wszystkich prawa wydanych do czasu ostatnich Jagiellonów.

• Zasada wolnej elekcji.

• Zakaz elekcji vivente rege.

• Zasada tolerancji religijnej.

• Zwoływanie pospolitego ruszenia tylko za zgodą sejmu.

• Decydowanie o wojnie i pokoju tylko za zgodą senatu.

• Większość ważnych decyzji politycznych wymagała zgody senatu np. akceptacja małżeństwa.

• Obowiązek utrzymania u boku króla senatorów rezydentów.

• Zwoływanie sejmu co 2 lata. Nie mógł go rozwiązać zbyt szybko, zazwyczaj ma obradować min 6 tygodni. Król, jeśli uważa to za słuszne, mógł go zwołać wcześniej.

• Od 1576r.były ustawą wieczystą i musiały być potwierdzone przez każdego elekta przy koronacji. Miały charakter praw fundamentalnych i wieczystych.

• W razie nie przestrzegania przez króla tych zasad przewidywano możliwość wypowiedzenia mu posłuszeństwa na drodze rokoszu.

7. PACTA CONVENTA

• Osobiste zobowiązania mniejszej wagi jakie oferował kandydat na tron.

• Układane były na sejmie elekcyjnym w porozumieniu z przedstawicielami kandydata do tronu.

• Stanowiły umowę publiczno-prawną pomiędzy szlachtą, a elektem.

• Dotyczyły zobowiązań zazwyczaj w zakresie polityki zagranicznej, spraw finansowych i wojskowych.

• Treść była różna, zależała od osoby elekta.

• Zgoda na nie była koniecznym warunkiem elekcji.

W 1632r. zaczęto zamieszczać w pacta conventa niektóre zasady z artykułów henrykowskich. Następowało powolne stapianie się w jedno artykułów i paktów.

Władza monarsza poprzez wprowadzenie tych aktów była obejmowana na drodze kontraktu pomiędzy szlachtą, a nowym królem.

SEJM

1. W drugiej połowie XV w. ukształtował się ostatecznie sejm walny.

2. Od połowy XVII w. zaczyna się kryzys funkcjonowania sejmu spowodowany stosowaniem zasady jednomyślności i krępowaniem posłów instrukcjami wyborców. Doprowadziło to do rozkładu centralnej władzy państwowej i anarchizacji państwa.

3. Częścią składową sejmu stał się król, zasiadający razem z senatorami. Konkludował posiedzenia senatu.

4. Stał się naczelnym organem władzy ciągle rozszerzającym swe uprawnienia kosztem monarchy.

5. W doktrynie pojawiła się koncepcja, że sejm realizuje należącą do szlachty suwerenną władzę państwową.

IZBA POSELSKA

• Od 1505r. stała się reprezentacją wyłącznie szlachty.

• Teoretycznie najważniejsza izba.

• Zasiadali w niej posłowie wybierani na sejmikach ziemskich (najpierw po 2 z każdego sejmiku, potem 6 z większych województw).

• Obradami kierował jednoosobowo marszałek. Kieruje dyskusją, dzieli i rządzi.

• Od czasów elekcyjnych weszła zasada rotacji prowincjonalnej marszałka.

• Po wyborze marszałka następowały rugi poselskie czyli odbieranie immunitetów i praw poselskich (np. w sytuacji gdy do izby napłynęły dwa komplety posłów z danej prowincji albo w przypadku nieuczciwości poselskiej - na pośle wisi kondemnata - wyrok zaoczny). Decyzja zostaje podjęta po dyskusji.

• Obrady były jawne.

• Posłowie byli reprezentantami swojej ziemi i musieli postępować zgodnie z instrukcjami wyborców.

• Instrukcje początkowo były ogólne, z czasem stały się bardziej szczegółowe i wiążące posłów, którzy musieli je zaprzysięgać.

IZBA SENATORSKA

• Wykształciła się z rady królewskiej.

• SKŁAD: arcybiskupi i biskupi katoliccy, wojewodowie, kasztelanowie i ministrowie.

• Hetmani i podskarbiowie nadworni nie zasiadali w senacie (urzędy te zostały uznane za ministerialne po 1569r.).

• W 1569r. wprowadzono dostojników litewskich i z Prus Królewskich.

• W senacie znajdowało się od 1552r. miejsce dla księcia pruskiego (żaden nigdy nie skorzystał z tego prawa).

• Na sejmie unijnym zamknięto ostatecznie skład senatu oraz ustalono kolejność zasiadania.

• Senatorzy mieli obowiązek uczestniczenia w obradach, w przypadku nieobecności musieli ją usprawiedliwić.

• Obradom przewodniczył król lub w jego zastępstwie minister (głównie kanclerz).

• Sejm zwoływany był przez króla co 2 lata - sejm zwyczajny (trwał 6 tygodni).

• W pilnych sprawach - sejm nadzwyczajny (trwał 2 tygodnie).

• Do 1573r. nie było stałych terminów jego zwoływania, stałego miejsca obrad, ani czasokresu trwania. Wszystko zależało od króla.

• PROLONGACJA - przedłużanie obrad, wymagana zgoda wszystkich posłów.

• Zwoływany w Warszawie, a od 1673r. co trzeci w Grodnie.

• Program pracy sejmu przygotowywał król wraz z senatem. Następnie przedstawiany był sejmikom przedsejmowym w uniwersałach zwołujących je.

• Na początku obrad w połączonych izbach kanclerz przedstawiał propozycje sejmowe.

• W izbie poselskiej projekt był dyskutowany formalnie (wypowiadała się każda ziemia). Dyskusja była uporządkowana, „per turnum”. Dyskutowano w sposób bardzo formalny, poseł z każdego sejmiku musiał się wypowiedzieć na temat projektu. Wszystkim kierował marszałek. Jeśli nie było zgody, marszałek zarządzał dyskusję luźną - w sposób chaotyczny, nieuporządkowany.

• Do podjęcia uchwały sejmowej wymagana była jednomyślność wszystkich posłów oraz zgoda senatu i króla (który podpisywał akty konstytucyjne).

• W senacie nie przeprowadzano glosowania. Każdy senator się wypowiadał, a do króla lub w jego zastępstwie kanclerza należało formułowanie konkluzji (opinii senatu). Konkluzja wcale nie musiała być zgodna ze zdaniem większości senatorów.

• Projekt musiał być podpisany przez króla lub kanclerza w imieniu króla oraz marszałka izby poselskiej oraz opatrzony pieczęcią.

• Ustawa była wysyłana do grodów, gdzie były wpisywane do ksiąg.

• Akty prawne uchwalane przez sejm (z wyjątkiem podatkowych) nosiły nazwę konstytucji. Wszystkie konstytucje uchwalone na 1 sejmie tworzyły 1 całość. Ogłaszano je w imieniu króla.

• Jednomyślność w izbie poselskiej wiązała się z dawną zasadą, że na uszczuplenie lub zmianę przywilejów i praw stanów zgodę muszą wyrazić wszyscy ich członkowie.

• Do lat 70. XVI w. przy formalnym zachowaniu zasady jednomyślności, praktycznie często z niej rezygnowano, przechodząc do porządku dziennego nad protestami oponentów.

• Wprowadzono zasadę, że o niektórych porządkowych decyzjach izby, decydować będzie większość posłów (wybory marszałka, rugi poselskie).

• Z czasem większą wagę zaczęto przekładać do faktycznej jednomyślności i do przestrzegania instrukcji poselskich.

• NIEDOJŚCIE SEJMU - niweczyło cały dorobek uchwał, które wcześniej przeszły. W takim wypadku sejm kończył swe obrady w ustawowym terminie, bo na jego prolongatę nie wyrażała zgody opozycja

• 1652r.- po raz pierwszy zastosowano liberum veto, uznano za ważny sprzeciw jednego posła (Władysław Siciński).

• Sejm można było zerwać przed formalnych upływem terminu jego obrad na podstawie jednostkowego protestu któregoś z posłów wobec propozycji konkretnej uchwały.

KOMPETENCJE SEJMU (uregulowano w konstytucji nihil novi):

• Ustawodawstwo.

• Uchwalanie podatków.

• Zwoływanie pospolitego ruszenia i powoływanie wojska zaciężnego.

• Uchwalanie nowych ceł i monopoli.

• Prawo wypowiadania wojny.

• Kontrola nad polityka zagraniczną.

• Prawo zawierania traktatów i przymierzy. Wysyłanie wszelkich poselstw.

• Wyłączne prawo legitymacji pozamałżeńskich dzieci.

• Kontrola podskarbich i wybór poborców podatkowych.

• Kontrola władz wykonawczych - wysłuchiwał sprawozdań senatorów rezydentów, zatwierdzał uchwały rady senatu, żądał obsadzania stanowisk ministerialnych przez króla w trakcie obrad.

• Nadawanie nobilitacji i indygenatów.

• Stosowanie prawa łaski.

RADA SENATU

1. Rada Senatu spełniała nadal rolę rady królewskiej.

2. Ok. 130 dostojników.

3. Na sejmie lubelskim ustalono kolejność zasiadania, im bliżej króla tym ważniejsi.

4. Uprawnienia w zakresie zarządu państwem nigdy nie zostały unormowane.

5. Zwoływana była przez króla i podejmowała decyzje m.in. w sprawach:

1. Polityki zagranicznej.

2. Zaciągu wojska.

3. Małżeństwa króla.

4. Obsady urzędów.

5. Dysponowania królewszczyznami.

6. Decyzję ostatecznie podejmował król po wysłuchaniu senatorów. Nie był związany większością głosów w radzie.

SENATORZY REZYDENCI

• Grupa 16 senatorów, którzy mieli być bez przerwy u boku króla aby służyć mu radą.

• Powoływani byli na 2 lata.

• Zawsze przy boku króla miało być 4 z nich.

• Zobowiązani byli do składania sprawozdań ze swej działalności przed sejmem.

• Sprawowali kontrolę nad polityką króla.

• Od 1717r. zobowiązano monarchę do wykonania podjętej przez senatorów rezydentów uchwały.

RODZAJE SEJMIKÓW
1	SEJMIKI PRZEDSEJMOWE	Zapoznawały się z programem pracy przyszłego sejmu i opracowywały instrukcję dla wybieranych przez siebie posłów na sejm. Od czasów Stefana Batorego będzie wymagana przysięga od posłów. To na nim szlachta realizowała swoją wolę polityczną.
2	SEJMIKI GENERALNE	Na nie przybywali posłowie i senatorowie z całej okolicy by uzgodnić wspólne stanowisko na sejmie (w Kole dla Wielkopolski, w Korczynie dla Małopolski, w Wołkowysku lub Słonimniu dla Litwy, w Warszawie dla Mazowsza i w Grudziądzu lub Malborku dla Prus Królewskich). Od połowy XVII w. sejmiki te z wyjątkiem pruskiego i mazowieckiego zanikły. Zastąpione zostały tzw. sesjami prowincjonalnymi posłów i senatorów organizowanymi w trakcie obrad sejmu.
3	SEJMIKI RELACYJNE	Początkowo zbierały się dla dopełnienia w szczegółach uchwał sejmowych w sprawach podatkowych. Z czasem posłowie zaczęli składać na nich sprawozdania ze swych czynności na sejmie.
4	SEJMIKI ELEKCYJNE	Wybierano na nich kandydatów na urzędy ziemskie, spośród których król dokonywał nominacji.
5	SEJMIKI KAPTUROWE	Przejmowały całą władzę lokalną w okresie bezkrólewia.
6	SEJMIKI DEPUTACIE	Funkcjonowały od 1578r., wybierały deputatów do Trybunału Koronnego i Litewskiego.
7	SEJMIKI GOSPODARCZE	Wykształciły się z sejmików relacyjnych. Stały się podstawą rządów sejmikowych. Zaczęły się zbierać nie tylko po sejmach, ale i między sejmami obchodząc królewskie prawo zwoływania sejmików dzięki instytucji limitacji (odraczania) obrad. Zaczęły przejmować w swoje ręce uprawnienia podatkowe i wojskowe. KOMPETENCJE: Wyrażały zgodę na pobór podatków. Wybierały poborców i szafarzy. Uchwalały podatki wojewódzkie przeznaczone na potrzeby lokalne. Zaczęły zaciągać własne odziały wojskowe.

• Sejmik - instytucja demokracji bezpośredniej. Powstały w wieku X ze zjazdów sądowych podczas sejmów wiecowych. Znaczenia nabrały po przywilejach nieszawskich. Uległy zahamowaniu po sejmie niemym w 1717r.

• Uczestniczył w nich ogół szlachty z danej ziemi lub województwa. Czasem jeden dla kilku województw: inowrocławski i brzesko-kujawski.

• Funkcjonowały równolegle z sejmami prowincjonalnymi i walnymi.

• Kiedy w 1493r. wyodrębniła się izba poselska jako ogólnokrajowa reprezentacja sejmików, znaczenie sejmików podupadło. Nadal zachowały jednak duży wpływ na ustawodawstwo poprzez instrukcje wiążące posłów i poprzez posiadanie prawa do inicjatywy ustawodawczej.

• W XVI w. nastąpiło zróżnicowanie sejmików w zależności od wykonywanych funkcji.

• Większość sejmików zwoływana była przez króla, wyjątkami były tu elekcyjne (przez wojewodę lub kasztelana) i deputackie.

• Obowiązywała zasada jednomyślności, znoszona niekiedy własnymi uchwałami.

• Sejmikowi przewodniczył marszałek wybrany przez ogół zgromadzonych.

• Porządek obrad nigdy nie został ściśle określony, kształtowała go praktyka.

• Najczęściej obradowały w kościołach parafialnych.

KONFEDERACJE

1. Konfederacje - działały w zastępstwie władzy państwowej bądź też dla wymuszenia na władzy określonych postulatów.

2. Od 1572r. nastąpiło ich odrodzenie, jednak występują już pod inną postacią, nie są to już dawne konfederacje z udziałem wielu stanów.

3. Były instytucją stanu wyjątkowego, zawiązywano je gdy zwyczajne instytucje władzy lub możliwości nacisku na władzę nie wystarczały.

4. Konfederacje wojskowe - związki wojska zaciężnego, tworzone w celu wymuszania zaległego żołdu.

5. Istniały konfederacje przy królu i przeciw królowi (rokosz).

6. Powstawała najpierw w 1 województwie potem inne się do niej przyłączały.

7. Konfederacje generalne - uważane były za najwyższa władzę w państwie, uprawnione do kontroli króla. Osobne dla Korony i Litwy.

8. Organem wykonawczym była GENERALNOŚĆ.

SKŁAD: marszałek konfederacji i konsyliarze reprezentujący województwa.

Organem naczelnym była walna rada (wybierana przez sejmiki konfederackie, uchwały zapadały większością głosów i nie można jej było zerwać).

9. Sejm z 1717r. zakazał zawiązywania konfederacji (nieprzestrzegany).

4. Zarząd państwem

Urzędy centralne i lokalne

1. Urzędników centralnych, którzy weszli w skład senatu nazywano ministrami.

2. Kanclerzy zobowiązano do badania zgodności z prawem aktów królewskich.

HETMAN

Pojawił się w XVI w. jako dowódca wojsk zaciężnych.

Urząd dożywotni.

Hetmana zastępował hetman polny.

KOMPETENCJE:

• Prawo wydawania artykułów hetmańskich - przepisów z zakresu prawa wojskowego.

• Prawo prowadzenia polityki zagranicznej w zakresie spraw związanych z Tatarami, Wołoszczyzną, a nawet Turcją.

• W 1717r. ograniczono ich kompetencje (nie wprowadzono w życie).

3. Urzędy starościńskie przekształciły się w urzędy ziemskie, jednocześnie następował proces ograniczania uprawnień administracyjnych starostów na rzecz sejmików ziemskich.

4. Powstawały liczne tytularne urzędy ziemskie (cześnik, łowczy, stolnik itp.), także w powiatach.

5. Od XVII rozwija się praktyka sprzedaży urzędów i stopni wojskowych.

6. Powtarzano i rozszerzano przepisy o incompatibilitas i zakazie ekspektatyw.

7. Zakazano łączenia:

• Urzędu ministerialnego z urzędem wojewody lub kasztelana (nie dotyczy hetmanów).

• Urzędu wojewody lub kasztelana z urzędem starosty w tym samym okręgu.

• Dwóch starostw grodowych w rękach 1 osoby.

5. System skarbowy i wojskowy

a) Wojsko

1. Rozkład pospolitego ruszenia, ostatni raz 1656r. Nigdy ten obowiązek ze szlachty nie został zdjęty, stan szlachecki w tym obowiązku dopatrywał uzasadnienie swoich przywilejów.

2. Pojawiło się stałe wojsko zaciężne.

• Określane było mianem „obrony potocznej”.

• Liczyło 3 tys. żołnierzy.

• Stacjonowało na Podolu.

• Utrzymywane przez króla.

3. Z czasem obronę potoczną zastąpiono wojskiem kwarcianym.

• Liczyło 6 tys. żołnierzy.

• Utrzymywane z podatku zwanego kwartą.

• Stacjonowało na kresach wschodnich.

4. KOMPUT - okresowy etat dla wojska stałego.

1. Skarbowość

1. Tendencje do utworzenia skarbu publicznego.

2. Początek skarbowości to utworzenie skarbu w Rawie Mazowieckiej, żeby przetrzymywać tam podatek kwartowy.

3. W 1590r. dokonano rozdziału na skarb nadworny i koronny.

• Nadworny - utrzymywał monarchę i jego dwór, pochodził z dochodów ekonomicznych (część dóbr królewskich), żup solnych i niektórych ceł.

• Koronny - dochody z królewszczyzn, mennicy, ceł i podatków.

RODZAJE PODATKÓW
POBÓR	Podatki, uchwalane na rok lub więcej. Płacony był przez chłopów z dóbr królewskich i szlacheckich (30 gr. od łanu). Od połowy XVI w. zaczęto go ściągać co roku, a w razie potrzeby uchwalano go w podwójnej lub potrójnej wysokości.
KWARTA	Podatek z dzierżawy królewszczyzn.
SZOS	Podatek na miasta, równoległy z poborem.
SUBSIDIUM CHARITATIVUM	Dobrowolny podatek od duchowieństwa.
ŁANOWE	Stały podatek od chłopów (2 gr. od łanu w dobrach szlacheckich, 4 gr. z łanu w dobrach kościelnych).
AKCYZA	Pobierano w miastach od obrotu towarowego
SZALĘZNE	Od sprzedaży alkoholu (10% wartości).
HIBERNA	Płacona przez dobra kościelne i królewskie na utrzymanie wojska w zimie.

6. Normy prawne umacniające system demokracji szlacheckiej.

• Przywileje nieszawskie

• Konstytucja Nihil Novi z 1505r.

• Ustawy Sejmu Lubelskiego z 1569r.

• Artykuły henrykowskie

• Ustawy o Trybunale Koronnym i Litewskim z 1578r. i 1581r.

KONSTYTUCJA NIHIL NOVI

• Norma prawna mówiąca o strukturze organizacyjnej Sejmu Walnego, który składał się z 3 stanów sejmujących.

• Król zasiada z senatem, stąd sejm jest dwuizbowy i trzystanowy.

• Sejm Walny jest kompetentny do stanowienia prawa.

• Izba Poselska musi wyrazić zgodę na nową ustawę, co oznacza, że aby wyraziła zgodę najpierw muszą zgodzić się poszczególne sejmiki, na które muszą być przesłane wszystkie projekty ustaw.

PRZYWILEJE NIESZAWSKIE

• Źródło instrukcji poselskich obligatoryjny charakter dla posłów.

• Źródło sporu pomiędzy majestatem a wolnością. Król twierdzi, że zdanie sejmiku to tylko opinia, zaś sejmiki uważały, że ich zdanie jest wiążące.

6. Źródła prawa i źródła poznania prawa w RP szlacheckiej

• Duża rola praw a zwyczajowego (głównie w zakresie stosunków prywatnoprawnych).

• W stosunkach publiczno prawnych na pierwszy plan wysunęło się prawo stanowione, jego podstawowym źródłem stały się normy uchwalane przez Sejm - KONSTYTUCJE.

• Konstytucje wieczyste - ich obowiązywanie nie było ograniczone w czasie.

• Konstytucje czasowe - miały obowiązywać przez pewien określony z góry okres.

• Podstawowe formy ustrojowe zawarte w układach elekta ze szlachtą traktowano jako niezmienne, taki charakter miały przede wszystkim artykuły henrykowskie, sformułowane w 1573, a włączone od 1632 z paktami konwentami w jeden akt prawny.

• artykuły henrykowskie stanowiły zasadniczy zrąb paktów i były ujmowane na równi z fundamentalnymi uprawnieniami szlachty - jako prawa kardynalne.

• Wszystkie uchwały sejmu traktowane buły jako jedna całość.

• Od 1543 konstytucje sejmowe redagowano w języku polskim i drukowano, rozsyłając egzemplarze do poszczególnych ziem, co stanowiło formę ich publikacji.

• Obok konstytucji sejmowych król z tytuły posiadania uprawnień wydawał edykty, artykuły wojskowe, ordynacje.

• Przywileje jako źródła prawa stawały się coraz rzadsze (ostatnie: przywileje nieszawskie).

• Akty inkorporacyjne - wydawane były w formie przywilejów, wyłączały pewne dzielnice od korony.

• Partykularnym źródłem prawa były lauda sejmowe wpisywane do ksiąg sądowych co było formą ich publikacji.

Prąd kodyfikacyjny

Brak spójnego systemu.

• Najważniejsze prawa stanowione (statuty i konstytucje) zostały wydrukowane W STATUCIE ŁASKIEGO (1505). Redakcja zbioru była dziełem kanclerze koronnego, Jana Łaskiego. Traktowano go później jako fundamentalny zwód polskiego prawa ziemskiego.

• Komisja kodyfikacyjna została wybrana na sejmie bydgoskim w 1520, przygotowała projekt kodyfikacji procesu sądowego, zwany FORMULA PROCESSUS, był to jedyny w szlacheckiej Rzeczpospolitej skodyfikowany dział prawa sądowego.

• W rezultacie dalszych prac kodyfikacyjnych opublikowano:

• KOREKTURY PRAW (KOREKTURA TASZYCKIEGO). Projekt ten ujął ustrój sądów, proces, prawo karne, prawo prywatne, prawo stanów oraz formuły czynności prawnych. Miał to być kodeks ogólno państwowy, został jednak odrzucony przez sejm.

• W I. połowie XVIII zapoczątkowano wydawnictwo ustaw i konstytucji polskich, podjęte przez Józefa A. Załuskiego i Stanisława Konarskiego, zwane popularnie VOLUMINA EGUM. Miało ono objąć całość ustawodawstwa Rzeczpospolitej, od czasów najdawniejszych po współczesne (6 tomów).

Prawo miejskie - Bartłomiej Grocki -„Artykuły prawa magdeburskiego” (1556), a wkrótce potem 5 książek dotyczących działów prawa miejskiego. Duże znaczenie, traktowano jako urzędowa wykładnia prawa miejskiego.

Prawo wiejskie - ustawy wiejskie (wilkierz albo ordynacje). Zawierały normy określające życie wewnętrzne wsi, powinności chłopów, organizacje władz i sądu, dotyczyły też prawa cywilnego, karnego oraz procesu.

Prawo mazowieckie - kodyfikacja zwana Zwodem Goryńskiego, szlachta mazowiecka złożyła jednak deklaracje o przyjęciu prawa koronnego, zastrzegając sobie jedynie pozostawienie niektórych odrębnych norm prawnych ekscepta mazowieckie.

W Prusach królewskich obowiązywała kodyfikacja zwana korekturą Pruską, była oparta na prawie chełmińskim uwzględniała też wzory polskiego prawa ziemnego, była nasycona elementami prawa rzymskiego.

Prawo litewskie Zwyczajowe prawo litewskie uzupełniane przepisami dawnego prawa ruskiego. Dążności kodyfikacyjne były dużo większe niż w Polsce, doprowadziło to do powstania 3 kolejnych kodyfikacji w postaci Statutów Litewskich I (1529),II (1566), III (1588). Statut III był stosowany jako środek pomocniczy w Koronie.

I. PRAWO PRYWATNE

1. Osoby fizyczne i prawne

Lata sprawne:

Chłopcy - 15 od drugiej połowy XVII 18

Dziewczęta - 12 od drugiej połowy XVII 14

Lata dojrzałe - 24

Rozpowszechniają się nazwiska szlacheckie, ułatwiające indywidualizację jednostek.

Pełną zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych miały tylko te osoby spośród szlachty, które cieszyły się dobrym imieniem i czcią.

Utratę czci powodowało skazanie na karę hańbiącą, potrójne oskarżenie o popełnienie niektórych przestępstw i zajmowanie się handlem w mieście.

Ograniczono prawa prywatne króla

• Król nie mógł nabywać dóbr dziedzicznych dla swojej rodziny.

• Nie mógł wyjeżdżać za granice.

• Nie mógł zawierać związku małżeńskiego bez zgody sejmu.

Ustawy amortyzacyjne

• Ograniczały one wzrost dóbr Kościoła, nie naruszając stanu jego posiadania.

• Ustawa z 1635 zakazywała alienacji dóbr ziemskich na rzecz instytucji kościelnych i na rzecz duchownych przebywających w zakonach.

2) Małżeństwo i rodzina

1557 - Przepisy soboru trydenckiego odnośnie małżeństwa, zostają przyjęte w Polsce. Obowiązuje kościelna forma zawarcia małżeństwa.

Wymagane było zgodne oświadczenie woli nupturientów przed proboszczem parafii jednej ze stron w obecności co najmniej 2 świadków.

Inne małżeństwa - małżeństwa potajemne. Były nieważne jednak z czasem zostały zalegalizowane.

Unieważnienie małżeństwa - kościół katolicki nie akceptuje rozwodów.

Małżeństwa uważano za nieważne jeśli zachodzi przeszkoda zrywająca np.:

• brak oświadczenia woli (małżeństwo pod przymusem)

• błąd co do osoby

• choroba umysłowa

• nieświadoma nierówności stanowa

• pominięcie istotnej formy oświadczenia woli zawarcia małżeństwa

• impotencja

• zawarcie wcześniej związku małżeńskiego

• brak chrztu jednej ze stron

• wyższe święcenia duchowne

• pokrewieństwo w lini prostej lub lini bocznej do 4 stopnia

Przeszkoda wzbraniająca - zakazywało małżeństwa, lecz już zawartego nie zrywało:

• różnorodność wyznań wśród chrześcijan

• dalsze pokrewieństwo przy braku dyspensy

Istniała możliwość przerwania wspólności życia małżeńskiego za wzajemną zgodą małżonków albo na mocy orzeczenia sądu.

Separacja od stołu i łoża przerwanie wspólności życia małżeńskiego za wzajemną zgodą, na podstawie orzeczenia sadowego, (trwała i tymczasowa).

• Sprawy związane ze związkiem małżeńskim katolików należały do kompetencji sądów duchownych.

• W prawie wiejskim wymagano zgody pana na wyjście poddanki za mąż za poddanego innego pana.

Stosunki majątkowe małżonków

• W przeciwieństwie do prawa małżeńskiego osobistego, gdzie dominowało prawo wyznaniowe, ziemskie prawo majątkowe małżeńskie ukształtowało się samoistni, a sprawy z tego zakresu rozpatrywane były przez sądy świeckie.

• Z zaręczynami łączyło się zawarcie umowy zwanej INTERCYZĄ - określającą co złoży się, na wyprawkę, wysokość posagu i wiana.

• Wpisywano intercyzy do ksiąg sądowych.

W razie śmierci ojca - córki wyposażają w posag bracia.

Jeśli bracia utracili dobra po ojcu obowiązek wyposażenia córek spadał na wierzycieli.

W prawie miejskim:

PRAWO MAGDEBURSKIE - odrębność majątkowa małżonków.

PRAWO CHEŁMIŃSKIE - wspólnota majątkowa małżonków. Wszystkie dobra obu małżonków łączyły się w 1 całość, którą dysponował mąż bez potrzeby uzyskiwania zgody żony.

Instytucja dożywocia -upowszechnia się od XV wieku, w wypadku śmierci męża, żona otrzymywała dożywotnie użytkowanie całego majątku. Zapis ten stal się z czasem regułą. W takim wypadku zapisane dobra przechodziły na spadkobierców dopiero po śmierci użytkownika. Użytkowanego majątku dożywotnik nie mógł ani pozbyć się, ani go obciążyć. Mógł go jednak wydzierżawić.

Przysposobienie - adopcje

• Celem adopcji było przekazanie spadku adoptowanemu, który dziedziczył także równolegle w swojej rodzinie.

• Nie przybierał również nazwiska adoptującego, które przechodziło na niego dopiero, gdy po śmierci przysposabiającego zamieszkał na jego dobrach.

ADOPCJA BRATERSKA - miała zapewnić wzajemne dziedziczenie po sobie.

ADOPCJA DO HERBU - umożliwiła przenikanie do szlachty elementów mieszczańskich (zakazana).

W prawie miejskim adopcja była rzadka i wiejskim prawie zwyczajowym dotyczyła najczęściej zięciów, którzy nie mieli synów.

Bękarty - nie miały prawa do dziedziczenia po ojcu. Nie mogły nosić jego nazwiska ani korzystać z praw szlacheckich.

Prawo legitymacji nieślubnych dzieci posiadał król (później je utracił).

Pojawiła się natomiast legitymacja w drodze uchwały sejmowej.

Opieka i kuratela

• Opiekunowie przy obejmowaniu opieki sporządzanie inwentarza majątku pupila w obecności dwóch krewnych ojca.

• Inwentarz stał się główną podstawą rozrachunku opiekuna z podopiecznymi z chwilą ustania opieki.

• Na opiekunie ciążył obowiązek wykształcenia nieletnich pupilów.

• Opiekun nie miał prawa sprzeda, zamieniać czy zastawiać dóbr pupila.

• Opiekun nie miał prawa sprzedawać, zamienienia czy zastawiać dóbr pupila.

• W razie koniecznej potrzeby musiał opiekun uzyskać alienacje takich dóbr zgodę sądu, a nawet sejmu.

KURATOR - ustanawiany był dla osób mających już lata sprawne, a nie osiągnęli jeszcze lat dojrzałych, wobec osób obłożnie chorych oraz starców, wobec panien, które nie wyszły za mąż, dla kobiet separowanych oraz wdów.

3) Własność i inne prawa rzeczowe

Sprawy o wybicie z dóbr można było wytyczyć przed sądem grodzkim w ciągu miesiąca od daty dokonania gwałtu. Urząd grodzki przeprowadzał dochodzenie na miejscu - SKRUTYNIUM i w razie stwierdzenia wybicia wprowadzał powoda w posiadanie dóbr bez badania tytułu jego posiadania.

Własność

Szlachecka własność ziemi była z reguły własnością alodialną - umacniała pozycje szlachty.

Zniesiono regalia.

Własność typu lennego utrzymywała się w pogranicznych królewszczyznach na ziemiach ruskich co wynikało z potrzeb zapewnienia ochrony zamków przez zobowiązania do służby wojskowej ziemian.

W XVII w. można zaobserwować odrodzenie się form własności warunkowej w niektórych latyfundiach magnackich. Osiadła w nich szlachta zależna zwana manami, nie posiadała praw politycznych, dzierżyła ziemię na prawie lennym i podlegała swoim panom.

Grunty folwarczne stanowiły przedmiot niepodzielnej własności panów.

Ziemie dzierżone przez chłopów poddanych, były przedmiotem ich użytkowania - zwykle dziedzicznego.

Utraciło ono w większości dóbr prywatny charakter własności podległej, bo pan mógł nią swobodnie dysponować.

O przeniesieniu tytułu własności przy jej nabyciu decydowało dokonanie wpisu (inskrypcji) do ksiąg sądowych.

Należało tego dokonać w księgach właściwego sądu, czyli sądy, w którego okręgu były położone dobra i który miał tzw. prawo wieczności.

Ordynacje

Pierwsze: ołycka, nieświeska, klecka Radziwiłłów oraz ordynacja Zamoyskich.

Istotę ordynacji stanowiło wyjęcie określonego kompleksu dóbr spod ogólnych norm prawa i oparcie jego bytu na specjalnym statucie.

Obowiązywał tu odrębny porządek dziedziczenia, wykluczający podział majątku pomiędzy spadkobierców oraz dziedziczenie kobiet.

Całą ordynację otrzymywał najstarszy syn, pozostali spadkobiercy brali dobra nie należące do ordynacji lub otrzymywali spłaty.

Tworzono je do ugruntowania świetności rodzin magnackich.

Celem ich było niedopuszczenie do uszczuplenia majątku, który stanowić miał fundament znaczenia ordynata i jego rodziny.

Ustanowienie wymagało zgody sejmu.

Schyłek prawa bliższości

Ograniczenia prawa własności z tytułu bliższości uległy osłabieniu na skutek skrócenia przez praktykę sądową terminu zgłaszania zamiaru pierwokupu do 6 tygodni.

Wykluczono zastosowanie tego prawa przy darowiznach i zamianach.

Wśród ograniczeń alienacji w miastach pojawiły się przepisy zmierzające do ochrony interesów miasta i zakazujące sprzedaży nieruchomości miejskich duchownym i szlachcie oraz przewidujące możliwość przymusowego wykupu jeśli taka transakcja została zawarta.

RENTA WIECZYSTA - kiedy kupujący - wierzyciel rentowy, nabywał za pewną sumę pieniędzy od właściciela nieruchomości określony i periodyczny dochód z jego nieruchomości.
Renty tej dłużnik nie mógł skupić, wierzyciel zaś nie mógł zaś zażądać zwrotu sumy.

Stosunek taki był nierozerwalny, czynsz należało płacić wiecznie najpierw samemu wierzycielowi, a po jego śmierci spadkobiercom.

WYDERKAF-RENTA WYKUPNA - różnił się od renty wieczystej, tym ,że sprzedawca (dłużnik) miał prawo spłacenia sumy ciążącej na dobrach, przez co uwalniał je od obowiązku świadczenia.

Był bardziej korzystny dla dłużnika, który nie mógł być zmuszony do zwrotu pożyczonej sumy, ale zachowywał taką możność.

HIPOTEKA - zastaw bez dzierżenia.

Powstawał w wyniku umowy miedzy wierzycielem a dłużnikiem, następnie jej wpisu do księgi sądowej.

Ustawa o ważności zapisów z 1588 normowała szczegółowo zasadnicze sprawy związane z zastawem nieruchomości bez dzierżenia zgodnie z kilkoma zasadami.

Ustawa zapewniała pierwszeństwo wierzycielowi, który pierwszy dokonał wpisu we właściwych księgach (prior tempore, potior iure - „pierwszy czasem, lepszy prawem).

ZASADA JAWNOŚCI - Właściwe były księgi sądu ziemskiego lub grodzkiego miejsca połażenia nieruchomości. Wszystkie osoby zainteresowana miały za niewielką opłatą prawo do wglądu do ksiąg sądowych.

ZASADA SZCZEGÓŁOWOŚCI. Wpis musiał dokładnie określać sumę wierzytelności i obciążony nią majątek.

ZASADA DOBREJ WIARY. Kancelarie sądowe zobowiązane były do kontrolowania zgodności wpisów ze stanem faktycznym. Przyjmowano więc (w interesie osób odwołujących się do ksiąg), że stan faktyczny obciążenia jest zgodny z uwidocznionymi w księgach wpisami.

4.) Spadki

• Pod naciskiem szlachty postępowało ograniczenie spadkobrania testamentowego, skierowane przeciwko Kościołowi.

• Konstytucje sejmowe wprowadziły ogólny zakaz rozporządzania dobrami nieruchomymi w drodze testamentu, odtąd w drodze testamentu można były dysponować jedynie pieniędzmi i dobrami materialnymi.

• Testament zawierający dyspozycję dobrami nieruchomymi wymagał dla swej ważności zatwierdzenia specjalną uchwałą sejmową.

• Ograniczenie praw kobiet w dziedziczeniu dóbr nieruchomych, co miało na celu utrzymanie majątku w rodzinie.

• Pojawienie się czwarcizny - dobra ojczyste dziedziczyli synowie w ¾, a córki (bez względu na ich liczbę) w ¼. Córki miały zapewnioną swoją część nawet wtedy gdy bracia utracili cały zarządzany przez nich majątek jeszcze przed dokonaniem podziału. Wówczas wierzyciele musieli zwrócić siostrom ich część spadku.

• Dzieci dziedziczyły dobra macierzyste w częściach równych bez względu na płeć.

• Masę spadkową dzielił na części najstarszy syn, a wyboru dokonywali kolejno pozostali synowie poczynając od najmłodszego.

Miejskie prawo spadkowe

• Jednakowe działy spadkowe przypadały kobietom i mężczyznom.

• Gerada - przedmioty wzniesione w wyprawie przez żonę i uzupełnione w czasie trwania małżeństwa przedmiotami osobistego użytku (sprzęty, klejnoty, ubrania niewieście, kobierce, pieniądze itd). Dziedziczyli ją córki i synowie, którzy wybierali stan duchowy, a w ich braku najbliższa krewna.

• Hergewet - odzież męska, konie z zaprzęgiem, broń i zbroję. Mógł być dziedziczony tylko przez krewnych męskich.

• Wartość gerady często była większa od wartości hergewetu.

• Prawo miejskie znało swobodę dyspozycji przez testament nabytym majątkiem nieruchomym.

5) Zobowiązania

Upowszechnia się pisemna forma umów wpisywanych do ksiąg sądowych.

Zanikły towarzyszące zawarciu umowy symbole, które utrzymały się w prawie wiejskim i miejskim np. zielona gałązka, przybicie dłoni kontrahenta.

Umocnienie zobowiązań

Przesuwanie się odpowiedzialności z osobą dłużnika na majątek.

Zanik załogi i łajania oraz poręczenia własnym zdrowiem lub życiem.

Wzrost znaczenia zakładów - sum płaconych za niewykonanie zobowiązania, rękojemstwa czy zastawu, zwłaszcza bez dzierżenia.

Rodzaje zobowiązań

Pożyczka była częsta. W prawie wiejskim pożyczki były reglamentowane przez ustawy i zwyczaje wiejskie.

Preferowano pożyczki na cele produkcyjne, ograniczano niekiedy kredyt w karczmie.

Kościół uznał za dopuszczalne pobieranie odsetek w ograniczonej ilości jeśli kredyt był przeznaczony na cele handlowe lub przemysłowe.

Stwarzały abstrakcyjne zobowiązanie bez podania przyczyn jego powstania. Mógł być łatwo przedmiotem obrotu, co ułatwiało rozwój kredytu.

Spółki - zawierano w celach handlowych, nabycia okrętów itp.

Wspólnicy wnosili do spółki wkłady pieniężne i dzielili się dochodami zwykle na równi.

III. Prawo karne

1) Przestępstwa publiczne i prywatne

Prawo ziemskie

Publiczne - skierowane przeciwko panującemu, państw, instytucjom publicznym i religii.

Prywatne - przeciwko osobom prywatnym.

Prawo wiejskie

Publiczne - bunt, zbójnictwo, przestępstwo przeciw dworowi pana i jego interesom, religii, moralności i dobrym obyczajom. Były to przestępstwa ścigane z inicjatywy władzy dominialnej.

Prywatne - z inicjatywy pokrzywdzonego.

Prawo miejskie

Kryterium podziału była kara.

Publiczne - te, które pociągały za sobą karę publiczną.

Prywatne - winnego skazywano na karę prywatną + grzywnę sądową, zwaną MULKTA.

W konstrukcji przestępstw prywatnych zaszły poważne zmiany.

• Przestępstwa prywatne winny powodować represję karną.

• Zakaz jednania przy mężobójstwie.

• Jeśli krewni zabitego nie wystąpili z oskarżeniem to płacili główszczyznę.

• Jeśli zabity nie miał krewnych, obowiązek wzniesienia skargi posiłkowej spoczywała urzędzie starościńskim.

• Stosowanie w wypadku zabójstwa również kar publicznych: na życiu, ciele lub skazywano na kary wieży podczas gdy kary prywatne kompozycyjne odgrywały rolę coraz bardziej posiłkową.

W wypadku oskarżeń o zdradę lub zbrodnie obrazy majestatu obok oskarżenia z urzędu, które wnosił instygator, wymagano udziału w procesie delatora (tego, który doniósł o popełnieniu przestępstwa i następnie popierał to oskarżenie przed sądem).

W razie nieudowodnienia winy delator ponosił karę równą karze zagrażającej oskarżonemu. Miało to na celu obronę wolności i swobód szlacheckich przez uniemożliwienie monarsze rozprawiania się w drodze sądowej z przeciwnikami politycznymi.

Związek przyczynowy i wina

• Praktyka sądowa przyjmowała, że zranienie może być poczytane za przyczynę śmierci tylko wtedy, gdy rana była poważna, powodująca długotrwałą chorobę łożną, zakończoną zgonem, który nie nastąpił później niż rok od zranienia.

• Rozróżnienie winy umyślnej od nieumyślnej. W drugim przypadku zabójca płacił jedynie główszczyznę.

Okoliczności zwalniające z kary.

• Zabójstwo infamisa lub banity, rabusia, złodzieja złapanego na gorącym uczynku, plebejusza podającego się za szlachcica, osób gwałcących pokój publiczny, a dokonanych przez osoby urzędowe przy wykonywaniu obowiązków służbowych oraz zabójstwo dokonane przez organy starościńskie lub miejskie przy tłumieniu tumultów.

• Instytucja „początku” została ograniczona do granic obrony koniecznej.

• Przypadki szczególne, przy których rezygnowano z wymierzenia kary przy kradzieży niewielkiej ilości jedzenia przez osobę będącą w nędzy oraz uwolnienie od kary za cudzołóstwo w wypadku długotrwałej nieobecności małżonka.

Rodzaje przestępstw

• Crimen laesae maiestatis - Przestępstwo to mogło być popełnione tylko i wyłącznie w stosunku do osoby króla nie obejmowało ono działań zwróconych przeciw członkom rodziny królewskiej.

• Zdrada ojczyzny - Bunty w porozumieniu z nieprzyjacielem, donoszenie nieprzyjacielowi o tajemnicach państwowych, poddanie zamku wrogowi oraz zawiązanie rokoszu.

• Przestępstwa przeciwko religii - Przestępstwo apostazji ograniczone zostało do przejścia na judaizm albo mahometanizm. W dobie kontrreformacji nastąpił powrót do pierwotnej konstrukcji przestępstwa apostazji. Przestępstwa o czary (niemal wyłącznie kobiece). Skazywano przede wszystkim „czarownice” rekrutujące się głównie z biedniejszych warstw ludności, wyjątkowo oskarżano o czary szlachcianki czy kobiety z patrycjatu (najczęściej je uniewinniano).

• Przestępstwa przeciwko moralności i dobrym obyczajom - Homoseksualizm i sodomia były zagrożone kwalifikowaną karą śmierci. Karą śmierci zagrożone było także cudzołóstwo, ale w tym przypadku gdy okazywały się nieraz względne, sądy wiejskie ograniczały się do kar lżejszych lub pokuty kościelnej.

Prostytucja w miastach uprawiana zawodowo pod kontrola miast była tolerowana. Karano prostytucję pokątną.

• Kradzież na szkodę skarbu publicznego

Przywłaszczenie pieniędzy skarbowych oraz rzeczy stanowiących własność państwa.

Zagrożone były karami majątkowymi.

Dopiero w 1710 uznano je za kary publiczne, wcześniej przestępstwem ciężkim publicznym było fałszowanie monety.

• W prawie miejskim za najcięższe przestępstwa uważano bunty i spiski przeciw władzom miejskim, karane w zasadzie śmiercią.

• Przestępstwa przeciwko obowiązującym przepisom pracy

Ich celem było umocnienie władzy rady miejskiej nad plebsem w mieście a pana nad chłopami pańszczyźnianymi na wsi.

Nie wolno było przebywać w murach miasta ludziom bez stałego zajęcia.

• Przestępstwa przeciw pokojowi i porządkowi publicznemu

Gwałty, w szczególności napad na dom szlachcica.

Jeśli w związku z napadem został ktoś zabity lub ciężko ranny, sprawca karany był karą śmierci.

Zaostrzano kary za szczególnie groźne napady na drogach, które karane były kwalifikowaną karą śmierci: wbicie na pal, ćwiartowanie żywcem lub zawieszenie na haku.

Przestępstwa prywatne

Przeciwko zdrowiu i życiu

Zabójstwa „kryminalne” - umyślne, karane ścięciem.

Zabójstwa „cywilne” - nieumyślne, karane karą wieży dolnej w wymiarze 1 roku i 6 tygodni oraz główszczyzną na rzecz zabitego.

Kwalifikowane formy zabójstwa: ojcobójstwo, małżonkobójstwo, dzieciobójstwo i krewnobójstwo. Karane były karą śmierci, infamią oraz konfiskata majątku.

Pojedynki były karalne, stawały się legalne w przypadku zgody udzielonej przez króla. Mimo zagrożenia karami pojedynki były powszechne i na ogół uchodziły bezkarnie.

Celem ograniczenia wróżd wprowadzono karalność odpowiedzi. W prawie miejskim zagrożono to nawet karą śmierci.

W prawie wiejskim wprowadzono karę śmierci za zabójstwo chłopa przez chłopa ( w praktyce karano główszczyzną oraz karami na rzecz pana, gromady i kościoła lub chłostą i pokutą publiczną.

Prawo ziemskie zakazywało jednania w wypadku zabójstwa, w prawie wiejskim było stosowane często. W wypadku jednania nie ograniczano się do wpłaty pieniężnego zadość uczynienia, ale wymagano również od zabójstwo uzyskania przebaczenia od bliskiego zabitego, co wymagało poddania się w procedurze pokory.

Przestępstwa przeciwko wolności i czci

Porwanie kobiety wbrew jej woli (rapt). Porywający karany był infamią w praktyce nieraz też karą śmierci.

Potwarz-kalumnia - przestępstwa przeciwko czci. Potwarzy dokonywano często na drodze drukowania paszkwili.

Przestępstwa przeciwko mieniu

Kradzieże - kwalifikowane (z użycie broni lub z włamaniem) lub zwykłe. Uważano je za przestępstwa hańbiące, karano powieszeniem. Za ciężkie przestępstwo uważano fałszowanie pieniędzy, miar i wag.

Udział w przestępstwie

Nastąpiło ujednolicenie zasad odpowiedzialności osób biorących udział w popełnieniu przestępstwa, wprowadzono zasadę równej kary dla wszystkich współsprawców.

W praktyce karano nadal pomocników w zależności od roli jaką odegrali w popełnianiu przestępstwa.

Wprowadzono zasadę równej kary dla wszystkich współsprawców. W praktyce karano nadal pomocników w zależności od roli jaką odegrali w popełnianiu przestępstwa.

Zasada odpowiedzialności indywidualnej. Wyjątkowo stosowano odpowiedzialność zbiorową, wyłączenie jako środek ochrony stanu szlacheckiego.

Np. karano burmistrza i rajców karą śmierci w wypadku samowolnego skazania szlachcica na karę śmierci przez sąd miejski z powodu gwałtów popełnianych na terenie miasta.

W prawie wiejskim karano rodziców i gospodarzy za złe prowadzenie się dzieci czy służby.

Kary

• Przynależność stanowa wpływała na rozmiar kary.

• Przy zabójstwie czy zranieniu istotne znaczenia miała okoliczność, czy dokonano tego za pomocą broni siecznej, czy palnej (zaostrzała wymiar kary).

• Na złagodzenie kary wpływała okazanego przez winnego skrucha lub uzyskanie przebaczenia ze strony pokrzywdzonego.

• Okolicznościami obciążającymi były: należenie do stanu wyższego niż sprawca, premedytacja, schwytanie na gorącym uczynku, recydywa.

• Prawo chełmińskie - recydywą było popełnienie tego samego przestępstwa po raz drugi.

• Prawo magdeburskie - recydywą było popełnienie tego samego przestępstwa po raz drugi.

• Istniała kumulacja kar.

• Od końca XV w. można zaobserwować w prawie ziemskim stopniowe zaostrzanie kar represji karnej. Objawiało się to w rozpowszechnieniu się kary śmierci, także jej form kwalifikowanych.

• Głównym celem kar stała się prewencja ogólna.

• Stosowano okrutne kary działające na wyobraźnie ludności.

• Egzekucje wykonywano publicznie, zwoływano nieraz całą ludność miasta lub wsi w tym celu. Zwłoki pozostawiano też na widok publiczny na szubienicy aż do całkowitego rozkładu.

• Obok kar na życiu i ciele, skierowanych głównie przeciw mieszczanom i ludziom luźnym, utrzymywały się prywatne kary kompozycyjne które obok wprowadzonej wówczas kary wieży - czasowego więzienia stanowiły podstawowe środki karne skierowane wobec szlachty.

• Praktyka sądów wiejskich była dużo bardziej łagodna. Rzadko stosowano karę śmierci i kary mutylacyjne.

• Łagodniejszej represji karnej odpowiadał jednak o wiele szerszy zakres czynów zakazanych i zagrożonych karami. Ten szeroki zakres personalizacji życia poddańczej wsi wynikał z drobiazgowej reglamentacji bytu chłopskiego, zapewniając dworowi i jego urzędnikom stałą kontrolę nad poddanymi.

• Zakazywano palenia tytoniu, gry w karty lub kości.

• Karami zagrożone było nieuczęszczanie na nabożeństwa, nieuiszczanie świadczeń na rzecz Kościoła, nieobyczajne zachowywanie się.

• Łączenie kar świeckich i kościelnych - nie oddzielano pojęcia przestępstwa od pojęcia grzechu.

Podział kar

Kary śmierci

Zwykłe: ścięcie, powieszenie, utopienie, rozszczekanie.

Kwalifikowane: spalenie na stosie, wbicie na pal, zakopanie żywcem i następnie przebicie kołem, ćwiartowanie, łamanie kończyn itp.

Wobec kobiet stosowano karę topnienia (hańbiąca).

Kwalifikowane kary śmierci poprzedzone były szeregiem udręczeń zadawanych skazańcowi przed jej wykonaniem np.: obcęgi, okaleczanie, piętnowanie, chłosta itp.

W drodze łaski czasami ćwiartowanie i wbicie na pal wykonywano dopiero na zwłokach skazańca.

Kary mutylacyjne

Ich znaczenie uległo zmniejszeniu.

Kary na skórze, piętnowanie, ucięcie ucha.

Stosowano tylko wobec skazańców nie należących do stanów uprzywilejowanych.

Kary odzwierciedlające, nudzące skojarzenia z popełnionych przestępstwem: palenie na stosie podpalaczy, ucięcie ręki za podniesienie jej na rodziców ucięcie palców u krzywoprzysięzcy.

Infamia i banicja

Wyrok skazujący mógł zapaść zarówno w postępowaniu zwykłym jak i zaocznym.

Wywołaniec musiał chronić się poza granicami kraju.

Przez prawo traktowany był jako umarły, a jego majątek przechodził na spadkobierców, jeśli nie uległ konfiskacie.

Banicja

Banita też musiał opuścić granice kraju. W razie ujęcia banity starosta miał go osądzić w wieży, ale nie mógł wykonać na nim wyroku śmierci bez specjalnego zezwolenia króla. Odróżniano:

Banicje wieczystą, która powodowała utratę praw cywilnych i politycznych.

Banicje prostą np. za niewykonanie wyroku sadowego.

Banicja powodowała zawieszenie w urzędzie, nie możność kandydowania do funkcji obieralnych, banita taki nie tracił jednak majątku i czci.

Kary na czci

Kara pręgierza 0 skazanego przywiązywano do stojącego na rynku kamiennego słupa, zwanego pręgierzem.

Karę pręgierza poprzedzała zwykle chłosta, po niej miało nastąpić wygnanie z miasta lub piętnowanie.

Często zamiast pod pręgierzem umieszczano skazanego w klatce żelaznej wystawionej na widok publiczny.

Kuna - w prawie wiejskim odpowiednik pręgierza, polegała na przytwierdzeniu skazańca za szyję zwykle do ściany kościoła, gdzie musiał stać przykuty w czasie nabożeństwa, trzymając czasem w ręku narzędzie przestępstwa lub ukradziony przedmiot.

Gąsior - 2 deski z półkolistymi otworami pomiędzy które wkładano szyję stojącego na czworakach skazańca, także przypominał on gęś.

Kłody - polegały one na zakuciu nóg i rak w 2 belki z otworami zaśrubowanymi ze sobą. Karę tą nazywano również dybami.

Korbacz - bat za pomocą którego była wymierzana najczęstsza kara w prawie wiejskim - chłosta, zwana plagami ( kara wynosiła od 5 do 500 plag).

Kara pozbawienia wolności - kara wieży

Kara za mężobójstwo w wymiarze 1 roku i 6 tygodni.

Stosowana wobec szlachty nie powodowała ujmy na czci.

Mogła trwać od tygodnia do 4 lat i 24 tygodni.

Wszystkie koszty związane z ponoszeniem kary wieży obciążały skazańca.

Wyróżniano karę więzy dolnej i karę wierzy górnej.

Kara więzienia - miała charakter hańbiący, wobec szlachty stosowana wyjątkowo.

Więźniów w miastach okuwano w łańcuchy i zmuszano do ciężkich robót.

Publiczne kary majątkowe

Konfiskata majątku

Np. za nie stawienie się do służby na pospolitym ruszeniu.

Skonfiskowane dobra szlacheckie nie mogły pozostawać w ręku króla, a musiały być nadane innemu szlachcicowi, aby nie ucierpiał ogólnie szlachecki stan posiadania.

Pieniężne kary prywatne

Występowały w postaci główszczyzn i nawiązek.

Wysokość zróżnicowana była ze względu na stan a często i na stanowisko społeczne osoby zabitej lub pokrzywdzonej.

Zabójstwo szlachcica przez szlachcica 240 grzywien (z broni palnej 480).

Zabójca niezależnie od ewentualnej kary śmierci musiał sam lub jego potomkowie z odziedziczonego po nim majątku, płacić także główszczyznę.

III. Postępowanie sądowe

Różnolitość procedur

Odróżniano proces wiejski, ziemski i miejski. W sądownictwie szlacheckim istniały procesy specjalne np. o czary.

Proces ziemski został unormowany przez Formula Processus, ta kodyfikacja prawa procesowego dokonała skrócenia i odformalizowania procesu, wprowadziła instytucje apelacji. Jej dziełem było też uproszczenie egzekucji wyroków przez przeniesienie jej ciężaru z nieruchomości na dobra nieruchome przez co uniemożliwiono częste w średniowieczne nadużycia urzędników dokonujących egzekucji.

W prawie miejskim zaznaczyło się przejmowanie procesu inkwizycyjnego Constitutionis Criminalis Carolinae.

Proces inkwizycyjny wiązał się z upowszechnieniem się specyficznych środków dowodowych jakimi były zeznania wymuszone na torturach.

W prawie ziemskim nie doszło do powstania wyodrębnionego procesu karnego a to wobec przewagi elementów procesu skargowego, wspólnych zarówno procesowi w sprawach prywatnych jak i karnych.

Palestra

Wcześniej procesowi ziemskiemu znani byli zastępcy ustawowi-opiekunowie oraz zastępcy osób prawnych i fizycznych.

Od XV prawo procesowe znało już instytucje zastępcy z urzędu.

XV/XVI pojawia się odpłatne, zawodowe zastępstwo procesowe-(prokuratorzy), ich stanowisko i obowiązki zawodowe było uregulowane przez ordynacje królewskie.(zaprzysiężeni, nie mogli pobierać nadmiernych honorariów).

Patron - określenie samodzielnego zastępcy procesowego.

Dependent - jego pomocnik.

Palestra - ogół osób trudniących się zawodowo zastępstwem procesowym (duże znaczenie w XVII i XVIIIw).

Każdy z patronów był ograniczony w swojej działalności do sądu w którym występował. W sądach szlacheckich patronami mogli być także mieszczanie.

Dla zamożnej szlachty udział w wymiarze sprawiedliwości jako sędziów a zwłaszcza deputatów Trybunału stwarzał możliwości wpływów politycznych i stanowił źródło poważnych (nie zawsze legalnych) dochodów.

Zastępstwo procesowe rozwinięte było także w sądach miejskich.

Znano tam także zastępstwo z urzędu - kobiety, sieroty i osoby biedne.

Proces ziemski w okresie demokracji szlacheckiej

Szlachtę osiadłą obowiązywał pozew pisemny, a szlachtę gołotę ustny.

Zaczęto wymagać aby relacje o jego doręczeniu woźny zeznał w sądzie celem jej wpisu do właściwych ksiąg sądowych.

Zaczęto wymagać aby relacje o jego doręczeniu woźny zeznał w sądzie celem jej wpisu do właściwych ksiąg sądowych.

Koniecznym warunkiem rozprawy sądowej było wciągnięcie pozwu do osobnej księgi (regestr, później wokanda), gdyż według kolejności wpisów wywoływano sprawy w czasie sesji sądu. Sądy grodzkie i ziemskie miały kilka rodzajów regestrów.

Terminem zwitym, jest drugi termin z kolei, a w niektórych sprawach karnych pierwszy. Praktyka odroczenia terminów - dylacja (odkłady):

Dylacja zwyczajna - sąd na żądanie strony musiał jej udzielić.

Dylacja nadzwyczajna - następowała tylko w razie zgody obu stron lub decyzji sądy (max 4 dylacje zwyczajne).

Powód nie stojący w pierwszym terminie płaci tylko niestanne, a pozwany mógł zostać ponownie przypozwany przez niego.

Instytucja skrutynium, czyli śledztwa przeprowadzanego przez sąd z inicjatywy pokrzywdzonego, bądź specjalnego urzędnika zwanego instygatorem. W najcięższych przypadkach mógł on obok dylatora wnosić skargę subsydiarną w nieobecności podejrzanego lub nawet w tajemnicy przed nim.

Dowodzenie ze świadków przy skrutynium, gdzie świadkowie mieli obowiązek złożenia zaprzysiężonych pod karą zeznań na zadane im na piśmie pytanie.

Pojawiły się tortury.

Rozprawa dzieliła się na 3 części

Początkowo rozstrzygano delacje i akcesoria - sprawy boczne o których strony wiedziały i które należało załatwić przed rozprawą główną.

Gdy doszło do rozprawy, to nie powinno się już jej przerywać, ale należało rzecz doprowadzić do końca.

Akcesoria sąd załatwiał postanowieniami zwanymi wyrokami przedstanowczymi.

Przy rozpoznawaniu sprawy głównej rozpoczynano od przedstawienia sprawy przez powoda, (propozycja, później indukta).

W wywodzie swoim powód podawał fakty oraz przepisy prawne, na których opierał roszczenie.

Po wywodzie powoda następował wywód pozwanego zwany replika.

Następowało zagruntowanie sporu.

Odtąd strona nie mogła już wycofać się z procesy bez zgody strony przeciwnej.

W procesie skargowym dowody dostarczały same strony, a sąd ograniczał się do ich oceny.

W związku z coraz silniejszym dążeniem do ustalania prawdy materialnej, prawo ziemskie w zasadzie przyznało pierwszeństwo dowodu stronie, która zaofiarowała lepszy dowód.

Po zakończeniu rozprawy zapadał wyrok stanowczy czyli ostateczny.

Wpisywano go do księgi zwanej sentencjonarzem i po podpisaniu przez sędziów ogłaszano stronom.

Na podstawie zapiski w sentencjonariuszu, akt sprawy i wskazówek sędziów pisarz sporządzał pełny tekst wyroku zwany dekretem.

Postępowanie zaoczne - KONTUMACYJNE

Drugi termin uważany był już za zawity, w razie niestawienia się pozwanego sąd wydawał wyrok zaoczny zwany kondemnatą.

Za niestawiennictwo się na sądzie zaczęto karać tzw. banicja procesową, która miała charakter kary za nieposłuszeństwo wobec sądu i powodowała utratę zdolności sądowej.

Środki prawne przeciw wyrokom

Apelacja

Środek zwyczajny służący do zmiany lub uchylenia niesłusznego (zdaniem jednej ze stron) wyroku.

Proces w apelacji toczył się pomiędzy tymi samymi stronami.

Wprowadzenie apelacji usprawniło procedurę i przyczyniło się w konsekwencji do reformy ustroju sądów w szczególności do powołania Trybunału Konstytucyjnego.

Założenie apelacji wstrzymywało egzekucję wyroku do czasu ostatecznego rozstrzygnięcia sprawy.

Wyłączność przy rozpatrywaniu apelacji od wyroków sądów ziemskich, grodzkich i podkomorskich.

Mocja

Wobec wprowadzenia apelacji Formula Processus zniosła naganęsędziego, którąwkrótce jednak przywrócono. W postaci mocji.

Różniła się tym, że nie była skierowana przeciwko czci sędziego i nie powodowała zawieszenia go w funkcjach.

Mocję przeciw sdziemu grodzkiemu rozpatrywano przed sądem sejmowym, przeciw sędziom ziemskim i podkomorzemu przez Trybunałem Koronnym.

Gravamen

Środek ten miał zapobiegać nadużyciom sędziego, odnawiającego przyjęcia apelacji lub mocji.

Polegał na pozwaniu takiego sędziego przed sąd wyższej instancji, co nie wstrzymywało jednak wykonania wydanego przezniego wyroku.

Wznowienie procesu

Dopuszczano do niego tylko w razie znalezienia nowych dokumentów o których nie wiedziała strona przed wydaniem wyroku.

Male obtentum

Stosowane przeciwko wyrokowi zaocznemu.

Terminem tym oznaczano wyrok niewłaściwie uzyskany.

Sąd badał w tym wypadku okoliczności wydania zaskarżonego wyroku.

Jeśli dopatrzył się niewłaściwości, uchylał wyrok, polecając ponowne rozpatrzenie sprawy.

Proces w sprawach karnych

Odrębny proces karny w sądownictwie miejskim był rezultatem recepcji zasad procesowych Constitutio Criminalis Carolina.

Wprowadzenie postępowania inkwizycyjnego.

Połączenie w ręku sędziego funkcji sądzenia i wyrokowania.

Zasada pisemności postępowania - prowadzenie protokołów.

Nie przyjęła się w Polsce zasada tajności postępowania.

Obwiniony miał zapewnioną obronę e razie potrzeby z urzędu.

Decyzję o wszczęciu postępowania podejmował sąd na podstawie doniesienia bądź też z własnej inicjatywy.

Pierwszy etap

Ustalenie faktu popełnienia przestępstwa, jego okoliczności oraz domniemanego sprawcy.

Przeprowadzenie śledztwa powierzano często specjalnemu urzędnikowi zwanemu instygatorem.

Ostateczna decyzja o uznaniu sprawy za kryminalna należała do sądu.

W jej wyniku podejrzany był osadzany w więzieniu,

Drugi etap

Jego celem było uzyskanie przyznania się oskarżonego do zarzucanego mu czynu - tortury.

W sadach szlacheckich stosowano tortury tylko przy najcięższych przestępstwach publicznych.

Wolni od tortur byli: szlachta osiadła, patrycjusze, urzędnicy, osoby z tytułem doktora, dzieci, starcy i kobiety brzemienne. Przy szczególnie ciężkich przestępstwach względów tych nie brano pod uwagę.

Okoliczności uzasadniające zastosowanie tortur: próba ucieczki, pochwalenie się przez oskarżonego popełnieniem przestępstwa, znalezienie u niego dowodów rzeczowych lub udowodnienie , że je sprzedał lub ukrył.

Oskarżony był najpierw skłaniany do dobrowolnych zeznań.

Następnie kolejno: grożenie torturami, okazanie narzędzi tortur, obnażanie i związanie oskarżonego, posdadzenie na miejscu przeznaczonym do tortur i w końcu same tortury.

Tortury powtarzano 3-krotnie.

Jeżeli sprawca się przyznał,, przyznanie miało być następnie potwierdzone przez niego wobec pełnego sądu.

Jeżeli mimo trzykrotnego brania na tortury nie osiągnięto przyznania się do win, brano pod uwagę inne dowody, w tym również i świadków.

W postępowaniu inkwizycyjnym nie istniała przysięga oczyszczająca.

Ułaskawienie i łagodzenie kary

Ograniczenie prawa łaski królewskiej w odniesieniu do szlachty.

Zakazano królowi ułaskawiać skazańców zasądzonych na wieżę dolną w sprawach zabójstwa między szlachtą.

Nie wolno było też królowi wydawać glejtów osobom skazanym oraz poddanym chcącym wnieśc skargę przeciw swemu panu.

Zwyczaj wypraszania od śmierci przez kobietę ,jeśli oświadczyła, że pragnie ze skazańcem natychmiast związek małżeński.

Istniały przypadki darowania komuś życia jeśli w skutek niezręczności kata egzekucja za pierwszym razem się nie powiodła.

Szeroko stosowane było łagodzenie kary w sadownictwie wiejskim. Wniosek o złagodzenie wyroku mógł wnieść do sądu sam pan, proboszcz lub inna osoba duchowna.

Postępowanie egzekucyjne

Warunkiem wszczęcia był prawomocny wyrok, odmowa jego dobrowolnego wykonania oraz nieprzedawnienie wyroku (3 lata + 3 miesiące od chwili wydania).

Egzekucja z ruchomości została zastąpiona przez egzekucję z nieruchomości wobec szlachty osiadłej oraz osobistą wobec szlachty-gołoty.

Jeśli szlachcic-gołota w ciągu 2 tygodni nie uczynił zadość wyrokowi a nie dał rękojmi, że wyrok wykona, urząd grodzki pozywał go i od razu orzekał banicję procesową, po czym natychmiast nakazywał osadzenie w wieży.

W postępowaniu egzekucyjnym wobec szlachty-posesjonatów dominował element perswazji. Starano się osiągać wykonanie wyroku poprzez kary pieniężne a nie użycie siły.

Rolę organów egzekucyjnych odgrywali woźni, towarzyszący im świadkowie-szlachcice, a także urzędnicy grodzcy i pachołkowie starościńscy.

Egzekucja rozpoczynała się od wysłania woźnego z 2 świadkami do dóbr egzekwowanych w celu dokonania wwiązania strony zwycięskiej w procesie.

Jeżeli posiadacz dóbr nie dopuścił do niej (odbicie wwiązania) woźny sądowy składał o tym relacje w aktach swojego sądu. Na tej podstawie strona zainteresowana wzywała przeciwnika specjalnym pozwem przed sąd grodzki, ten ustanawiał zakład potrójny, będący sześciokrotną wartością pretensji głównej i pod tą groźbą zarządzał ponownie intromisję.

Drugie stadium rozpoczynano ponowną próbą wwiązania.

Jeśli została ona znowu odbita, urząd starościński skazywał winnego na zapłatę poprzednio zagrożonego potrójnego zakładu - w połowie zwycięskiej stronie, w posłowie staroście następnie zarządzał rumację - usunięcie siłą strony opornej z nieruchomości, do której wwiązywano zwycięzcę procesowego, oraz zagrażał, że w razie niedopuszczenia do niej winny zostanie ogłoszony banitą.

Trzecie stadium polegało na próbie dokonania rumacji wszakże bez użycia siły fizycznej. W razie odmowy starosta orzekał banicję winnego.

Etap czwarty

Dokonanie rumacji przy użyciu uzbrojonych pachołków starościńskich.

Dopuszczalne było stosowanie wszelkich form przymusu.

To przewlekłe i skomplikowane postępowanie leżało w interesie szlachty, gdyż utrudniało w praktyce egzekucję wydanych przeciw nim wyroków, umożliwiając ugodę jeszcze w trakcie postępowania egzekucyjnego.

---