HISTORIA PRAWA PRYWATNEGO
PRAWO OSOBOWE I RODZINNE
Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych.
Zdolność prawna - zdolność bycia podmiotem praw i obowiązków. Ograniczenia:
wolność - ludzie niewolni z reguły pozbawieni byli zdolności prawnej i traktowani jako rzeczy nieruchome (osadzone na gruncie) lub ruchome. Mogli jednak czasem posiadać pewne rzeczy ruchome.
stan - przynależność do określonego stanu wiązała się z przynależnością stanową.
przynależność państwowa - początkowo cudzoziemcy nie mieli w ogóle podmiotowości prawnej, dopiero wraz z rozwojem kontaktów międzypaństwowych powstałą opieka panującego (wykształciła się zasada tzw. gościnności → gospodarz goszczący przybysza miał obowiązek ochraniać go, a w razie wyrządzenia mu krzywdy, obowiązek ścigania sprawcy) przy pewnych ograniczeniach, jak tzw. ius albinagii.
Żydzi - specyficzna pozycja (szczególnie dobra w Polsce - servi camerae).
dobra sława - utrata przy wykonywaniu hańbiących czynności/zawodów (kat, rakarz) czy orzeczona przez sąd. Z tego powodu ograniczenie zdolności prawnej dzieci małżeńskich.
płeć - kobiety w zakresie dziedziczenia dóbr nieruchomych czy możności sprawowania opieki.
stan zdrowia - czasem nie uznawano za osoby kalek, karłów, potworków, np. w prawie longobardzkim trędowaci nie mieli zdolności prawnej. Ważny był również stan zdrowia psychicznego.
Nabycie - nie poprzez urodzenie, ale wraz z przyjęciem do rodziny (forma symboliczna - podniesienie dziecka przez ojca). Warunek - dziecko musiało urodzić się żywe (od otwarcia oczu do kilku dni przeżytych po porodzie). Nasciturus nie miał zdolności prawnej, ale z reguły był szczególnie chroniony.
Utrata - z chwilą śmierci fizycznej i poprzez śmierć fikcyjną (zwaną później śmiercią cywilną) → następstwo wyjęcia spod prawa (wywołania). Czasem utrata zdolności prawnej następowała wskutek wstąpienia do klasztoru.
Zdolności do czynności prawnych - możność nabywania praw i zaciągania obowiązków mocą własnego działania. Ograniczenia:
Wiek - warunek - dojście do dojrzałości fizycznej (oględziny), czasem (demokracja wojenna) zdolność do posługiwania się bronią. W późniejszych czasach dojście do określonego wieku (między 12 a 15 rokiem życia).
Płeć - kobiety z reguły przez całe życie miały ograniczoną zdolność do czynności pranych (opieka przez ojca, opiekuna bądź męża). Czasem wdowy miały bardziej samodzielne stanowisko (np. w Polsce) lub też były poddawane opiece (np. najstarszego syna u Germanów lub jako tzw. ludzie cerkwi na Rusi). Kobieta ze względu na słabość urodzenia podlegała w/w ograniczeniom, ale też z tego powodu miała szczególną ochronę (gł. karną).
zdrowie fizyczne lub psychiczne - np. marnotrawcy.
Małżeństwo.
Świeckie formy zawarcia małżeństwa:
Porwanie - pierwotna forma zawarcia małżeństwa (świadczą o tym liczne zakazy porywania i kary za to)
Kupno żony - w drodze umowy między rodzinami mężczyzny i kobiety → oddanie narzeczonej (z pewnymi symbolicznymi formalnościami), a narzeczony dawał rodzinie dary (uznano to za cenę kupna żony).
Kupno władzy (opieki) nad kobietą od ojca/opiekuna → cena nabycia żony przekształciła się w opłatę zwaną wieno (wiano, Wittum, meta), która z czasem zaczęła przypadać kobiecie na wypadek owdowienia.
W drodze dwóch umów: zmówin i zdawin
Zmówiny - wstępna umowa ślubna regulująca warunki i termin zawarcia małżeństwa. Narzeczony dawał ojcu cenę kupna lub zadatek i otrzymywał obietnicę zawarcia małżeństwa i przedmiot symbolizujący podjęcie zobowiązania (np. laskę). Czasem zmówin dokonywano wraz z osobą trzecią (dziewosłębem).
Zdawiny - uroczysta czynność prawna, której towarzyszył szereg symbolicznych działań. Zazwyczaj zdawinom towarzyszyły przenosiny oraz pokładziny. Początkowo wola kobiety nie była brana pod uwagę, z czasem stała się niezbędna.
Kościelna forma zawarcia małżeństwa:
początkowo kapłan błogosławił parę (nie miało to znaczenia dla istnienia związku)
stopniowo od XI w. kościelna forma przyjmowała się wśród warstw wyższych, ale nie podważało to istnienia małżeństwa zawieranego na sposób świecki (szczególnie rozpowszechnione u chłopów)
od Soboru Trydenckiego (1545-1563) Kościół nie wymagał określonej formy zawarcia małżeństwa, ale zgodnej woli stron (małżeństwa umowne = małżeństwa tajemne).
zmówiny przekształciły się w zaręczyny (oświadczenie zamiaru zawarcia małżeństwa w przyszłości).
od Soboru Laterańskiego (1215 r.) Kościół starał się rozpowszechnić zapowiedzi w celu wykrycia przeszkód małżeńskich (przeszkody zrywające i przeszkody wzbraniające)
przeszkoda pokrewieństwa - w linii prostej bez ograniczenia, a w linii bocznej różnie
początkowo opierano się na komputacji rzymskiej (wg liczby urodzeń), ale z czasem przyjął komputację kanoniczną, opierając się na germańskim systemie parantel (wg liczby pokoleń, np. rodzeństwo w 1 stopniu) → rozszerzenie kręgu zakazanych małżeństw (przyjęte w X w. do 7 stopnia, na soborze Laterańskim do 4)
przeszkoda powinowactwa,
przeszkody pokrewieństwa sztucznego (adopcji),
pokrewieństwa duchowego (pomiędzy rodzicami chrzestnymi a chrześniakami)
przeszkoda różnicy wiary - przyjęta zwyczajowo.
przeszkoda różnicy pochodzenia - wprowadzona przez prawo świeckie
Przeszkody kanoniczne przejmowane były przez ustawodawstwo świeckie w celu zwalczania różnych niepożądanych stanów (np. ślubu małoletniego syna z dorosła kobietą, wtedy ojciec małoletniego utrzymywał bliższe stosunki z synową - tzw. świekrostwo, snochactwo)
Rozwiązanie małżeństwa
śmierć jednego z małżonków
za obopólną zgodą lub jednostronnie (z reguły mógł tylko mąż z określonych powodów jak zdrada, próba zabójstwa) → oddanie żony do domu ojca. Porzucenie bez ważnych powodów - obowiązek zapłaty określonej sumy
Stopniowo Kościół wprowadzał zasadę niemożności zawarcia małżeństwa za życia poprzedniego małżonka, potem bezwzględnej nierozerwalności.
Niechętnie patrzono na małżeństwa wdów (w czasach pierwotnych zwyczaje grzebania zon wraz z mężem) → ograniczenia w postaci nakazu zapłaty na rzecz rodziny zmarłego współmałżonka, długie okresy żałoby. Kościół określał małżeństwa wdów jako rodzaj bigami (→ utrata majątku, bo nie wstąpiła do zakonu - często spotykane).
Stosunki osobiste
dominującej pozycji męża
władza i opieka męża (mundium) → obowiązek wierności, wspólnego zamieszkania z mężem i posłuszeństwa, prawo karcenia przez męża żony (correctio maritalis).
lepsza pozycja z reguły wśród stanów wyższych (np. kobieta szlachcianka miała prawo kierowania gospodarstwem i damską czeladzią - tzw. prawo klucza, czasem własne źródła dochodu)
w XIII w. sprawy małżeńskie powszechnie podlegały jurysdykcji sądów duchowych.
Stosunki majątkowe małżeńskie.
Wyprawa (gerada, szczebrzuch) - początkowo przedmioty osobistego użytku (szaty, ozdoby, przedmioty gospodarstwa domowego). Wraz ze wzrostem praw spadkowych kobiet w skład wyprawy wchodziła część spadkowa. Wyprawa stanowiła własność żony (samodzielny zarząd).
Posag - początkowo nie był wyodrębniony, ale stanowił część wyprawy. Na terenach wpływu praw rzymskiego utrzymał się posag, jako określony majątek na pokrycie ciężarów małżeństwa. Z czasem (wraz z prawem kobiet do spadku) posag stawał się ich częścią spadkową (traciły prawo do spadkobrania po rodzicach). Posag to najczęściej pieniądze, czasem nieruchomości.
Wiano - pierwotnie cena kupna żony. W germańskich prawach jako zabezpieczenie na wypadek owdowienia lub jej porzucenia. Zwyczaj ten szczególnie silny na terenach z wpływem prawa rzymskiego (donatio ante nuptias).
ustanawiane w ruchomościach, potem też w dobrach nieruchomych.
jego wysokość - ustalona z góry w przepisach prawnych lub staniwiła określoną część majątku męża.
wraz z upowszechnieniem się posagu przyjęło się, że wiano stanowi odpowiedź na posag (oprawa posagu) i odwdzięczenie się. (w Polsce 2 część - 1 - oprawa, 2 - wiano właściwe, przywianek) → zazwyczaj więc 2xposag.
wiano zapisywano w księgach sądowych (listem wiennym/wzdannym)
Specjalne dary ofiarowywane żonie w związku małżeńskim
podarek poranny (wynagrodzenie za dziewictwo) → czasem razem z wianem stanowił zabezpieczenie żony.
podarek poślubny - płacony jednorazowo lub corocznie, jako wyraz szczególnej miłości do żony.
Systemy majątkowe (wśród wyższych warstw pozycja kobiety coraz lepsza)
pełnej wspólności majątkowej - cały majątek (sprzed i w trakcie małżeństwa) stawał się wspólną własnością. Ruchomościami mąż dysponował swobodnie, nieruchomościami z reguły musiał mieć zgodę żony. W razie śmierci jednego całość przechodziło na drugie.
ograniczonej wspólności majątkowej - kwestia umowna jaka część majątku pozostaje ograniczona (z reguły posag i wiano, nieruchomości). Mąż miał swobodny zarząd nad majątkiem swoim i żony, ale potrzebował zgody żony do dysponowania jej majątkiem.
jedność zarządu majątkowego - żona pozostawała właścicielką całego swojego majątku, a maż mół nim tylko zarządzać, bez prawa dysponowania bez jej zgody (lub jej krewnych).
tzw. rząd posagowy - odmiana z płd. Francji → prawo własności wszystkich nieruchomości, ale bez prawa ich alienacji i obciążania długami. (podobnie w Polsce).
Zasady majątkowego prawa małżeńskiego mogły być zmieniane przez umowy małżeńskie, np. dożywocie (zapis dożywotniego użytkowania majątku ruchomego i nieruchomego)
Jurysdykcja sądów świeckich
Rodzice i dzieci.
Początkowo przyjmowane pokrewieństwo podobne do agnacyjnego (krewni w linii męskiej od wspólnego przodka), ale stopniowo znaczeniu uzyskał tzw. ród kognacyjny → rody wielkie (obejmujące kilka pokoleń pod władzą ojca-patriarchy) oraz rodziny małe (rodzice i dzieci)
Władza ojca nad dziećmi - ius vitae ac necis, choć stopniowo ograniczana
Usamodzielnienie się synów - w demokracji wojennej - gdy uznany był za zdolnego do noszenia broni. Potem, często uważano za samodzielnego, gdy usamodzielnił się gospodarczo (np. dostał wydział) → utraudniały to istniejące niedziały ojcowskie.
Dzieci nieprawe - początkowo nie miały tak złej sytuacji (np. przyznano bastardom, dzieciom z konkubinatu, prawo do tronu w dynastii Merowingów). Stopniowo pod wpływem Kościoła sytuacja prawna tych dzieci ulegała pogorszeniu (odmawiano im zdolności do czynności prawnych, odsunięcie od urzędów, godności, itp., spokrewnione tylko z matką, a nie z ojcem)
Pokrewieństwo sztuczne - opierające się na akcie prawnym. Adopcja - uroczysty akt, wiele symbolicznych czynności. Nabycie praw potomka prawnego → z czasem przestaje być instytucją familijno-prawną, staje się instytucją majątkową, umożliwiającą spadkobranie (adopcja na wypadek śmierci) → ważne ze względu na ograniczenia testowania.
Opieka - opieka nad małoletnimi
pierwotnie sprawował ją ród (jeden z jego członków) - opiekun przyrodzony, a ród zatrzymywał opiekę zwierzchnią, z prawem zmiany tutora.
W czasach późniejszych opiekunem stawał się król.
opieka ojcowska - wyznaczona przez ojca (też z pośród osób trzecich)
opiekun urzędowy - wyznaczony przez władze.
z reguły wykluczano od opieki kobiety (w Polsce opiekę nad małoletnimi sprawowały wdowy, czasem babka. Takiej opiekunce dawano współopiekuna)
PRAWO RZECZOWE
Pojęcie rzeczy. Ruchomości i nieruchomości.
Prawo rzeczowe - normy dot. praw podmiotowych bezwzględnych
Rzecz - początkowo rzeczy materialne. Dopiero wraz z odrodzeniem prawa rzymskiego zaczęła ponownie kształtować się konstrukcja rzeczy niematerialnych.
rzeczy ruchome (rzecz ruchoma, rzecz licha) i nieruchome (szczególna ochrona)
ruchomości unieruchomione (np. ryby w stawie)
zboże przed ścięciem - nieruchomość
czasem ważna ilość - Mazowsze - konie do 10 - ruchomość, powyżej 10 - nieruchomość
ruchomości ściśle związane były z osobą → poszukiwać zaginionej rzeczy musiała osoba, która ostatnia była ich posiadaczem (np. detentor)
nieruchomości - dobra dziedziczne/rodowe (duże ograniczenia w obrocie) i dobra nabyte (nadanie i kupno)
Posiadanie — własność.
treść prawa własności historycznie zmienna (zależna od stosunków społeczno-gospodarczych).
brak ścisłego rozgraniczenia między posiadaniem a własnością (ze względu na warunki nie było takiej potrzeby) → każde władztwo nad rzeczą było określone jako prawo do niej. (różne terminy: tenuta (trzymać), inwestytura (ubierać), gewere (pilnować), sezyna (objęcie), dzierżenie, possessio)
Posiadanie - brak definicji rzymskiej (brak rozróżnienia dwóch elementów - faktycznej detencji i woli zatrzymania) → w średniowieczu wystarczyło w przypadku ruchomości samo dzierżenie rzeczy (mieściło w sobie też intencję). W przypadku nieruchomości ważne było nie dzierżenie rzeczy, ale pobieranie z niej pożytków → stąd możliwość posiadania nieruchomości przez wiele osób naraz (posiadacz bezpośredni i pośredni) konstrukcja własności podzielonej.
Własność - początkowo nie stanowiła odrębnej kategorii prawnej, ale jako najwyższy stopień posiadania. Brak rozgraniczenia na własność i prawa do rzeczy cudzej. Pojęcie to nabrało cech konkretnych w drodze praktyki sądowej poprzez wyliczenie uprawnień (używanie, ciągnięcie korzyści, dysponowanie). Początkowo używano terminów dotyczących posiadania z dodatkowym terminem określającym wieczysty czy dziedziczny charakter. Dopiero później pojawiał się termin dominium bądź proprietas. (w Polsce dopiero w XVI w, a w Rosji w XVIII w.)
Odróżnienie własności od posiadania nieruchomości → najpierw w procesie sądowym (elementy posesoryjne - zarzut bezprawnego posiadania i petytoryjne - wykazanie praw; w procesie o wyzucie z nieruchomości) → Z czasem ze względu bezpieczeństwa prawnego wykształcił się (pod wpływem prawa rzymskiego i kanonicznego) specjalny środek do ochrony posiadania już w XIII w → podstawa rozwoju odrębnego procesu posesoryjnego wprowadzenie odrębnych procesów posesoryjnych i petytoryjnych umożliwiło ścisłe wyodrębnienie posiadania od własności.
Geneza feudalnej własności ziemi.
Kształtowanie się feudalnej własności ziemi poprzez:
stopniowe popadanie w zależność wolnych chłopów od możnych i rycerstwa z powodu wzrastających ciężarów na rzecz państwa, obowiązku służby wojskowej, braku bezpieczeństwa → komendacja, oddanie gruntu na własność panu, prekarium, renta feudalna. Też poprzez utrzymanie kolonatu, z powodu długów.
postępujące zróżnicowanie w ramach samej własności feudalnej oraz jej warunkowy charakter → nadania władcy powodowały zróżnicowanie wśród feudałów, co powodowało komendację zubożałych rycerzy w zamian za nadanie ziemi - początkowo beneficja (nadania czasowe), stopniowo dziedziczne (lenna) → forma własności podzielonej.
inaczej w Polsce - nie doszło do powstania hierarchii lennej, a do przekształcenia się we własność bezwarunkową (alodialną).
Cechy feudalnej własności ziemi.
związana ze stanową strukturą społeczeństwa → szlachta jako główny właściciel.
wiązała się z władztwem o charakterze publicznoprawnym (renta, administracja, sądownictwo).
własność podzielona co do treści między kilka podmiotów (senior zachowuje własność zwierzchnią, wasal-lennik - własność podległa (użytkowa), czasem też wykształcał się stosunek między właścicielami ziemskimi a bezpośrednimi jej użytkownikami, np. mający lepsze prawo do ziemi). → konstrukcja (nazwa) dziełem glosatorów
utrzymanie niedziałów rodzinnych, tak wśród feudałów jak i wśród chłopów → rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej sprzyjał indywidualizacji własności ziemskiej.
związanie własności feudalnej licznymi ograniczenia i zależnościami między jej podmiotami (najważniejsze - ograniczenia alienacji ziemi).
Własność w doktrynie wieków średnich.
W doktrynie Kościoła krytyka własności pod kątem nauk o przyszłym królestwie ubogich → potem, choć łagodzona krytyka własności (rzeczami należy się posługiwać, nie delektować - św. Augustyn), pozostała wśród duchownych.
Z czasem (wraz z bogaceniem się wyższych warstw duchowieństwa) następuje podział w patrzeniu na własność - wyższe warstwy mają do niej stosunek pozytywny, niższe warstwy (często jako ruchy heretyckie - albigensów, waldensów) krytykowały bogactwo, nawołując do życia z jałmużny, własnej pracy, wspólnoty dóbr.
Św. Tomasz z Akwinu - kompromis → własność prywatna jest prawem wynikającym z praw natury (Bóg dał władzę nad tworami przyrody człowiekowi), pod warunkiem uwzględnienia potrzeb innych członków społeczeństwa - czyli własność tak, ale z obowiązkami względem biednych → uzasadnienie pomnażania bogactwa w szczytnym celu pomagania biednym w przyszłości sformułowano na tej bazie teorię własności jako funkcji społecznej (doktryna Kościoła w XIX w.)
Ograniczenia alienacji nieruchomości.
przyzwolenie najbliższych krewnych na alienację dóbr nieruchomych (czynność nieważna bez tej zgody, możliwość odebrania ziemi bez oddania ceny kupna, wyjątki - np. alienacja z powodu nędzy) i prawo wyczekiwania - zakaz uszczuplania możliwości spadkowych najbliższych krewnych → z czasem łagodzono te ograniczenia (tylko dobra rodowe).
prawo bliższości:
prawo retraktu (tzw. wykupu) rodzinnego (przez najbliższych krewnych w określonym czasie)
odkup sprzedanej nieruchomości za zwrotem zapłaconej ceny
prawo pierwokupu krewnych
Ograniczenia wynikające z tytułu sąsiedztwa - np; najbliżsi sąsiedzi mieli prawo retraktu nieruchomości sprzedanej osobom spoza sąsiedztwa.
Prawo retraktu lennego - przysługiwało seniorowi w wypadku alienacji przez wasala dóbr lennych (o ile alienacja lenn była dopuszczalna).
Ograniczenia z tytułu regale.
Nabycie własności.
sposób pierwotny:
zawłaszczenie (polowanie i rybołówstwo),
znalezienie rzeczy,
łupy wojenne
własność rzeczy wyrzuconych na brzeg z rozbitego okrętu z tytułu prawa nadbrzeżnego
zawłaszczania ziemi niczyjej poprzez karczunek i trwałą uprawę gruntu → forma prawna - zapowiedź (zakaz wstępu i korzystania innym osobom; znaki graniczne, obchodzenie/objeżdżanie granic)
zasiedzenie - w czasach gdy sprecyzowano różnicę między posiadaniem a własnością.
sposób pochodny:
kupno-sprzedaż
darowizna
zamiana
w przypadku ruchomości - poprzez fizyczne wręczenie rzeczy
Przeniesienie własności nieruchomości składało się początkowo z dwóch aktów prawnych
umowa realna między zbywcą a nabywcą (sala, traditio, wzdanie) czasem wraz z wywiązaniem się zbywcy. Szereg czynności symbolicznych, słów, gestów, przekazania symbolicznych przedmiotów (oszczepu, noża, rękawiczki, woda zrzeczenia) oraz wręczenie cny kupna (charakter realny) → istota przeniesienie władzy nad rzeczą.
wejście w posiadanie (wwiązanie) - również szereg symbolicznych czynności (w celu ukazania i upamiętnienia objęcia w posiadanie gruntu, często wraz z litkupem, targaniem za uszy i in.).
początkowo obie czynności dokonywane razem. → stopniowo wzdanie dokonywane przed władcą, urzędnikiem (sporządzenie dokumentu), a wwiązanie dokonywane później na gruncie → cel: odformalizowanie procesu, ułatwienie dowodu.
za sprawą Kościoła upowszechnił się sposób przenoszenia władzy nad ziemią poprzez wręczenie przy świadkach dokumentu, stwierdzającego przeniesienie na nabywcę gruntu (przekazanie też przedmiotów symbolizujących grunt) → „dematerializacja” przenoszenia władztwa nad rzeczami (przejęta z prawa rzymskiego)
Fikcyjne procesy między kontrahentami w celu uzyskania pewnego prawa do nieruchomości. Wyrok sądowy nakazujący dokonanie wzdania i wwiązania oraz stosowny dokument sądowy były dowodem nabycia nieruchomości. → poprzedziło to sądowe przenoszenie własności nieruchomości.
ZOBOWIĄZANIA
Źródła zobowiązań. Umowy.
w prawie średniowiecznym często nie przestrzegany rozdział miedzy prawem rzeczowym a zobowiązaniowym → instytucje o charakterze zarazem rzeczowym i obligacyjnym, m.in. z prawa kanonicznego instytucja ius ad rem, prawa do rzeczy, jakie posiadał np. wasal w stosunku do lenna, którego nie objął jeszcze w posiadanie, a otrzymał już symboliczną inwestyturę.
dorobek rzymskiej jurysprudencji w zakresie zobowiązań pełne zastosowanie miał dopiero w warunkach rodzącego się kapitalizmu.
Źródła zobowiązań:
czyny niedozwolone (delikty) bez odróżnienia skutków karnych i cywilnych (pomieszanie odszkodowania z karą)
umowy - początkowo pod wpływem symboliku, sensualizmu, szukania sił nadprzyrodzonych
umowy formalne - dokonywana drogą uroczystego przyrzeczenia (ślubowania wiary) wraz z symbolicznymi gestami oddającymi go w razie niewypełnienia przyrzeczenia w moc wierzyciela (np. przybicie ręki, wręczenie laski, lub innego przedmiotu związanego z dłużnikiem, zwane wadiacją), będącymi jednocześnie dowodem zawarcia umowy.
umowy realne - powstawało, gdy zobowiązanie się jednej ze stron do świadczenia wynikało z faktu przyjęcia świadczenia (otrzymania rzeczy) od drugiej strony. Np. kupno-sprzedaż, przyjęcie zadatku, zamiana, darowizna (długo jako zobowiązanie do wręczenia dary wzajemnego, niekoniecznie równego)
Odpowiedzialność z tytułu zobowiązania.
Zakres odpowiedzialności → początkowo odpowiedzialność na osobie dłużnika, który zawierając umowę i składając przysięgę, w razie nie wypełnienia jej stawał się krzywoprzysięzcą. Wierzyciel mógł go wtedy zabić, ale najczęściej dłużnik popadał w zależność od wierzyciela i odpracowywał dług. W razie śmierci dłużnika wraz z nim ginął dług.
Stopniowo zastępowana jest odpowiedzialność osobowa, odpowiedzialnością majątkiem, choć subsydiarnie długo się utrzymuje.
Rozdzielenie długu i odpowiedzialności - dług powstawał w momencie umowy, ale odpowiedzialność powstawała w momencie dokonania utwierdzenia umowy, dokonanego w odpowiedniej formie (przysięga, wręczenie festuki, ale też osoba trzecia - rękojemca).
Sposoby zabezpieczenia wierzytelności.
Utwierdzenie umowy ≠ Umocnienie umowy (sposób dający wierzycielowi gwarancję wypełnienia zobowiązania)
Zakładnictwo - osoba trzecia stawała się zakładnikiem w domu wierzyciela, do czasu wypełnienia zobowiązania. Zakładnik utrzymywany był na koszt wierzyciela i nie mógł być zmuszany do pracy. W razie nie wypełnienia zobowiązania zakładnik wchodził pod władze wierzyciela, który mógł go zabić, sprzedać, wziąć do niewoli)
Rękojemstwo - osoba zwana ręczycielem (rękojmią), który ręczył za dłużnika swoją osobą i majątkiem, ale pozostawał na wolności. W razie nie wypełnienia zobowiązania ręczyciel dostawał się pod władzę wierzyciela, a jeśli spłacił dług, mógł się go domagać od dłużnika.
z czasem poręczyciel stał się pośrednikiem między wierzycielem a dłużnikiem - ustanawiany w drodze wadiacji (przez wręczenie festuki wierzycielowi przez dłużnika i ręczycielowi przez wierzyciela) - jego obowiązkiem było pilnowanie interesów wierzyciela → niewypłaconego dłużnika i zajęte przedmioty oddawał wierzycielowi, zwalniając się z rękojemstwa.
też rękojemstwo własne (dłużnik jedną ręką dawał festukę i drugą ja odbierał)
Zastaw jako prawo na rzeczy cudzej i jako zobowiązanie.
Ustanowienie:
zastaw umowny (dany)
zastaw wzięty (ciąża, grabież) → pozostałość samopomocy
zastaw ustawowy
zastaw sądowy
Zastaw ruchomości - zawsze zastaw ręczny z dzierżeniem.
Zastaw na upad - zastaw w którym w razie nie spełnienia świadczenia na wierzyciela przechodziła własność rzeczy.
Funkcje:
zabezpieczenie wierzytelności
zakład jako forma kary w przypadku niewypełnienia świadczenia
jako zabezpieczenie pożyczek na procent (tylko Żydzi)
Zastaw nieruchomości
Zastaw z dzierżeniem - przeniesienie własności na zastawnika, a po spłacie własność powracała do zastawcy. →
Zastaw użytkowy - na zastawnika przechodziło jedynie użytkowanie (nie było wywiązania u zastawcy). Zastaw antychretyczny - gdy zastawnik miał prawo pobierania pożytków. → początkowo nie zaliczane na spłatę długu (zastaw użytkowy czysty) - pożytki te spełniały formę procentów nie zakazanych.
Zastaw do wydzierżenia - gdy pożytki zaliczane były na poczet spłaty długu (polecane min. przez ustawodawstwo kościelne)
Zastaw bez dzierżenia - na zach. od XII w, a Polsce pod koniec XVI w. wraz z rozwojem gospodarki towarowo-pieniężnej.
Załoga i łajanie
SPADKOBRANIE
Pojęcie spadkobrania. Dziedziczenie beztestamentowe.
początkowo brak swobody testowania - jedynie dziedziczenie beztestamentowe.
początkowo przedmiotem spadkobrania były przedmioty ruchome (odzież i ozdoby kobiece - córki i siostry, oręż, konie, uprząż - synowie, krewni męscy)
Różne zasady dotyczące porządku dziedziczenia. Cechy wspólne:
ograniczenie kobiet w dziedziczeniu ziemi - czasem dziedziczyły w braku synów (prawo longobardzkie, alamańskie, saskie) albo jakichkolwiek krewnych męskich (prawo rypuarskie), w prawie salickim całkowicie były wykluczone. Nieraz dziedziczyły cześć macierzystą. Czasem szlachcianki mogły dziedziczyć ziemię, a chłopki nie (Ruska Prawda)
porządek dziedziczenia zależny od bliskości pokrewieństwa ze zmarłym. Najbliżsi (wyłączając pozostałych) byli synowie (w równych częściach albo niedział braterski). Początkowo nieznane było prawo wyobrażenia (spadkobiercy zmarłego syna wchodzili w jego miejsce).
w zwyczajach pojawia się tendencja do rozszerzania kręgu krewnych dopuszczonych do spadku, ze względu na unikanie tzw. kaduka
w prawie frankońskim - system dziedziczenia według parantel - krąg osób wywodzących się od wspólnego przodka do coraz wyższego szczebla (I - zstępni zmarłego, tj. dzieci, wnukowie i prawnukowie; II - krewni wywodzący się od ojca, III - krewni wywodzący się od dziada) Krewni bliżsi wykluczali dalszych w obrębie parantel i w ogóle.
Zwierciadło Saskie - dwa koła: ściślejsze (potomkowie, rodzice, rodzeństwo spadkodawcy, przy czym potomkowie wyłączali pozostałych krewnych tej grupy) i obszerniejsze (inni krewni do 7 stopnia komputacji rzymskiej).
inaczej w przypadku systemów w których dobra rodowe pozostawały w rodzinie, z której się wywodziły → odmienne spadkobranie dóbr ojczystych i macierzystych - prawo powrotu do krewnych tej linii z której się wywodzili.
długo brak dziedziczenia przez współmałżonka, jedynie posag czy wiano oraz dóbr nabytych w czasie trwania małżeństwa.
Nabycie spadku
poprzez śmierć spadkodawcy
z czasem powstają formalne sposoby objęcia spadku
sądowe wwiązanie
Dziedziczenie testamentowe.
Początkowo prawo wyczekiwania uniemożliwiało swobodę testowania. Jedynie w przypadku osób bezdzietnych możliwa była fikcyjna adopcja w celu przekazania spadku.
Do rozwoju swobody testowania przyczynił się Kościół - stopniowo uznano, że część majątku jest do swobodnego testowania (z reguły taka cześć jak jeszcze jeden syn) → zapisy „dla zbawienia duszy” i adoptio Christi.
Dało to początek istnieniu testamentu. Pierwsze testamenty w Polsce w XIII w, podobnie na Rusi (wraz z zapisami na cerkiew).
Przedmiotem testamentu początkowo tylko ruchomości, z czasem dobra nabyte. Dobra dziedziczne późno dopuszczone do dziedziczenia testamentowego i to pod warunkiem uwzględnienia dziedziców koniecznych.
W przeciwieństwie do testamentu rzymskiego - brak wymogu ustanowienia dziedzica, możliwość deysponowania tylko częścią spadku lub pewnymi przedmiotami.
Szczególne rodzaje sukcesji. Dziedziczenie lenn.
Zasada niepodzielności lenn → sukcesja jednostkowa → prawo niemieckie - najstarszy syn, prawo francuskie - najstarszy syn zostawiał sobie największą część, a młodszym braciom dawał podlenno - na zewnątrz nadal jako jednolite lenno.
zasada ta związana z potrzebą istnienia dużego lenna, umożliwiającego odpowiednią służbę wojskową.
Dziedziczenie lenn przez męskich potomków, a kobiety tylko w razie braku synów/męskich krewnych.
Odsuwanie krewnych wstępnych by lenna i związane z nimi obowiązki nie dostały się w ręce osób starszych → zasada „lenno nie idzie w górę" → często stosowana w dziedziczeniu, nie tylko lenn.
ZMIANY W PRAWIE PRYWATNYM OD SCHYŁKU WIEKÓW ŚREDNICH
WPŁYW PRAWA RZYMSKIEGO NA ROZWÓJ PRAWA PRYWATNEGO
Rzymskie prawo wulgarne w średniowieczu.
na prawo średniowieczne wpływ miało rzymskie prawo wulgarne, głównie poprzez Brewiarz Alaryka z 506 r., choć i jego późniejsza interpretacja w państwie frankońskim odbiegała od intencji jego autorów (np. usprawiedliwienie popadnięcia w zależność wolnego człowieka najmem usług z Sentencji Paulusa).
Przejawy wulgaryzacji → prawo rzeczowe - zacieranie różnic między własnością a posiadanie, oraz własnością a prawami na rzeczy cudzej (nabrały charakteru quasi-własności), w prawie zobowiązań - zanik rozgraniczenia na odpowiedzialność z deliktów i z przestępstw publicznych.
Prawo rzymskie w dziełach glosatorów i komentatorów.
Początek - szkoła w Pawii i prace nad opracowaniem zwyczajowego prawa longobardzkiego na potrzeby praktyki, przy jednoczesnym sięganiu do rzymskich pojęć przy objaśnianiu prawa longobardzkiego metodą glos; dodatkowo prawo rzymskie stosowali jako ius commune, jeśli nie było ono wykluczone.
Właściwe odrodzenie prawa rzymskiego - uniwersytet w Bolonii - Irnerius i jego czterej uczniowie Martinus, Bulgarus, Jacobus, Hugo przejęli metodę ze szkoły w Pawii i poprzez egzegezę tekstu (wpisywanie objaśnień/glos najpierw do poszczególnych słów, potem do ustępu, potem do danej kwestii. Początkowo ich działania były czysto naukowe, bez zainteresowania praktyką. Dopiero od XIII w. w pewnej mierze uwzględniają potrzeby praktyki (Glosa Ordinaria Accursiusa)
skonstruowanie teorii własności podzielonej - swobodna interpretacja tekstów → z nauki o skargach wzięli przysługiwanie rei vindicatio utilis też innym podmiotom, jak emfiteucie i superficjariuszowi i zaliczyli do nich też wasala, słowo „utilis” tłumacząc jako „użytkowa” → własność użytkowa jako własność podległa wobec własności zwierzchniej (tzn. tego, komu wprost przysługiwała rei vindicatio), nazwanej główną (zwierzchnicy lenni i seniorowie)
uzasadnienie prawne dla zjawiska jednoczesnego posiadania → z rozróżnienia w prawie rzymskim na possessio civilis (animo i corpore) i possessio naturalis (tylko corpore) → possessio civilis uznali jako posiadanie samą wolą, naturalis jako dzierżenie faktyczne.
Nowy etap - postglosatorzy - posługując się metodą dialektyki scholastycznej (udoskonalonej przez filozofię Arystotelesa), ale końcowym wnioskom nadając walor praktyczny.
Pracowali na materiale opracowanym już przez glosatorów.
Dokonywali syntezy, uogólnień i definicji, które przetrwały do dziś.
Oprócz prawa rzymskiego uwzględniali prawo longobardzkie, kanoniczne, statutowe.
Zajmowali się nie tylko prawem prywatnym, ale też prawem państwowym (polityczne idee).
Przystosowywali prawo rzymskie do problemów nieznanych oryginalnemu prawu rzymskiemu (np. stosunek prawa krajowego do praw obcych - tzw. teorii statutowej Bartolusa de Saxoferrato → prawo prywatne międzynarodowe powstało dzięki kolizji norm miedzy miastami włoskimi).
Dla potrzeb rozwoju wymiany towarowej stworzyli teorię umów nieformalnych, tzw. „gołych umów”, które w prawie rzymskim nie były zaskarżalne, a teraz uzyskały sankcję zaskarżalności.
Tworzyli też instytucje zupełnie nowe, jak spółki komandytowe i z o.o. oraz prawo wekslowe.
Działalność postglosatorów dokonywana była w interesie miast włoskich, ale wpłynęła na rozwój miast średniowiecznych w ogóle.
Ostro krytykowani przez mos gallicus, ale to ich działalność wpłynęła na recepcję prawa rzymskiego w Europie.
Prawo rzymskie w czasach nowożytnych. Usus modernus.
Szczególnie ważny moment - przyjęcie prawa rzymskiego jako prawa obowiązującego (ordynacja Sądu Kameralnego rzeszy w XV w.). Powody: formalne - idea kontynuacji cesarstwa; materialne - rozwój gospodarczy
Recepcja prawa następowała poprzez przejmowanie form, siatki pojęć i konstrukcji prawnych, a więc nadawaniu feudalnym zjawiskom romanistycznej formy.
Recepcja dokonywana była poprzez naukę → prawnicy wykształceni w szkołach włoskich komentatorów, dokonywali adaptacji rzymskich instytucji do rodzimych potrzeb → „unaukowienie” życia prawnego i jego racjonalizacja w skali europejskiej, gdyż pojęcia rzymskie służyły do konstrukcji nowych pojęć, które przetrwały w nauce prawa do czasów najnowszych.
To prawo nazwano prawem powszechnym/pospolitym, a moc formalnie miało posiłkową w stosunku do praw terytorialnych → nauka prawa powszechnego stworzyła z czasem rozbudowany system nazwany „dzisiejsze prawo rzymskie" (heutiges romisches Recht) albo „nowoczesne stosowanie prawa rzymskiego" (usus modernus pandectarum). → ogromny wpływ na naukę prawa, choć prawnicy niemieccy nie wydawali opini prawnych, to pisali traktaty.
Liczne zagadnienia rodzime opracowali w duchu romanistycznym:
występujące w prawie feudalnym wspólnoty znalazły nowe ujęcie w teoriach własności pospólnej ręki, wspólnot majątkowych małżeńskich, wspólnot spadkowych itp.
nieznane prawu rzymskiemu urządzenia - organizacja kredytu realnego, instytucja ciężarów realnych
pełna podbudowa teoretyczna dla wielu wątków z prawa rzymskiego, jak nauka o tytule i prawnym sposobie nabycia własności, teoria kontraktów konsensualnych, teoria osób prawnych.
metoda to wciąż egzegeza i kazuistyka, ale początek sformułować pojęć ogólnych.
ZMIANY W PRAWIE OSOBOWYM I RODZINNYM
ZMIANY W PRAWIE OSOBOWYM I RODZINNYM
Osoby fizyczne.
Zdolność do czynności prawnych - wiek - ustalany ustawowo (granice płynne, zależne od stanu, płci, miejsca i czasu) → tendencja do wyodrębniania pośrednich granic wieku:
małoletniość - do czasu osiągnięcia lat sprawnych (z reguły 15/12, z czasem coraz wyżej) → bez zdolności do czynności prawnych
lata sprawne - ograniczona zdolność do czynności prawnych
lata roztropne - ok. 21-25 rok życia.
w XVI w. wprowadzono metryki kościelne - umożliwienie poznania dokładnego wieku
Utrzymane i rozbudowane ograniczenia zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnej:
Stan → np. zakazy nabywania dóbr ziemskich przez mieszczan, zakaz trudnienia się handlem przez szlachtę, niemożność zawierania małżeństw chłopów bez zgody pana, czasem całkowity zakaz ślubu szlachcica z kobieta niższego stanu, ograniczenia w prawie majątkowym chłopów.
Przynależność państwowa - m.in. zakaz nabywania dóbr ziemskich oraz wywozu majątku cudzoziemskiego za granicę. W prawie polskim od XVI w. tzw. prawo detraktu - możliwość wywozu za opłata 1/10 wartości.
Wyznanie - np. zakazy małżeństw między chrześcijanami a niechrześcijanami; czasem niemożność bycia świadkiem, zakaz nabywania dóbr, trzymania służby chrześcijańskiej, pozbawienie prawa dziedziczenia potomków heretyków
Płeć - utrzymanie ograniczeń dla kobiet, choć w prawie miejskim miały stosunkowo lepszą sytuację
Cześć - upośledzenie dzieci nieślubnych przez brak prawa stanu, tj. prawa przynależności do rodziny ojca, prawa do nazwiska i praw spadkowych po ojcu. Ograniczenia w ich legitymacji.
Stan duchowny - ograniczeni w zakresie możności testowania i nabywania praw spadkowych oraz dóbr ziemskich (np. ustawy amortyzacyjne w Polsce), bywali wyłączani od możności sprawowania opieki.
Stan zdrowia fizycznego (kalectwo mogło być przeszkodą w dziedziczeniu nieruchomości), psychicznego (np. marnotrawca) → ustanawianie kuratorów → powstaje kuratela, choć terminologia nie precyzyjna.
Osoby prawne.
W prawie późnego średniowiecza przyjęto rozróżnienie na osoby fizyczne, naturalne i osoby sztuczne
Prawo kanoniczne → osoba moralna - różnego rodzaju zbiorowości występujących w organizacji Kościoła.
Glosatorzy - koncepcja osobowości prawnej danego okręgu miejskiego (civitas) jako odrębnego podmiotu stosunków prawnych.
Komentatorowie - rozbudowali pojęcie personae fictae et repraesentatae oderwanej od tworzących ją osób fizycznych.
Osoby prawne to: związki osób, korporacje oraz fundacje, mające majątek na określony cel.
Pierwsze uznane osoby prawne to związki typu korporacyjnego:
polityczne (gminy, miasta),
religijne (klasztory, kapituły, kolegiaty, kahały żydowskie),
zawodowe (cechy, gildie),
humanitarne (bractwa),
naukowe (uniwersytety) i inne.
Potem zaczęto uznawać osobowość prawną związków typu zakładowego → fundacje kościelne - powstałe poprzez akt prawny osoby (fundatora) przeznaczającej określony majątek na cele pobożne, dobroczynne.
Zakłady użyteczności publicznej, instytucje charytatywne (szpitale, przytułki) - wraz z rozwojem działalności państwa, również w sferze dobroczynności.
Małżeństwo.
wg Kościoła małżeństwo to sakrament, a umowa stanowiła tylko objawienie woli, a nie jego istotę → stąd jurysdykcja sądów kościelnych nad sprawami dot. małżeństwa. ograniczenia zaczęły powstawać w XVI w. tak z zewnątrz jak i z wewnątrz Kościoła → reformacja, gallikanizm (uznanie, że do rangi sakramentu może być podniesiona tylko ważna umowa, regulowana przez ustawodawstwo świeckie.)
Sobór Trydencki (1563) - obligatoryjna forma zawarcia małżeństwa to ślub, czyli zgodne oświadczenie woli obojga nupturientów dokonane przed proboszczem parafii jednej ze stron i w asystencji dwóch świadków, poprzedzone zapowiedziami. W praktyce często zwalniano z tego obowiązku indywidualne osoby, albo cały stan. Ślub poprzedzony był różnymi formalnosciami, min. egzaminem przedślubnym z wiedzy o religii chrześcijańskiej. → brak takiego ślubu to przeszkoda zrywająca - przeszkoda tajności.
Rozbudowany katalog przeszkód:
pozostawanie w związku małżeńskim,
pokrewieństwo naturalne, cywilne (stosunek adopcji) i duchowe,
śluby zakonne,
różność religii,
cudzołóstwo,
uprowadzenie,
przymus,
błąd.
różnica stanu - przeszkoda w ustawodawstwie cywilnym i kanonicznym (jako błąd co do przymiotu współmałżonka)
ZMIANY W PRAWIE MAJĄTKOWYM
Pojęcie i zakres posiadania.
Rozróżnienie własności (prawny tytułu do rzeczy) i posiadania (faktycznego władztwa nad rzeczą) poprzez wyodrębnienie procesu posesoryjnego od petytoryjnego dokonanego dzięki przejęciu interdyktów posesoryjnych i skarg z prawa kanonicznego (tzw. skarga spoliacyjna ze zboru Pseudo-Izydora przyznawała biskupowi wyzutemu z majątku i urzędu na skutek wniesionej przeciw niemu skargi karnej możność domagania się najpierw przywrócenia utraconego gwałtem posiadania → z czasem rozszerzane na innych duchownych, a potem i osoby świecie, dotyczyła też każdego posiadacza dóbr, nie tylko tego który dokonał wyzucia.) → tam gdzie słabsze były wpływy prawa rzymskiego trudniej też było oddzielić proces posesoryjny od elementu badania tytułu prawnego.
Rozszerzenie zakresu podmiotowego i przedmiotowego posiadania → rozwinięciem doktryny jednoczesnego posiadania animo od posiadania corpore była teoria posiadania praw i posiadania rzeczy.
Posiadanie praw prawu rzymskiemu nie było znane (jedynie u Justyniana posiadanie służebności określane było „jakby posiadaniem”). → posiadanie prawa (possessio iuris), czyli posiadanie w zakresie jakiegoś prawa, nie tylko rzeczowego czy obligacyjnego, ale również praw o charakterze niemajątkowym, jak praw familijnych, funkcji, godności, urzędów, tytułów honorowych (szczególnie licznych w czasach feudalizmu). Do tej grupy zaliczano też uprawnienia Kościoła do różnych dochodów (beneficja, dziesięciny) oraz prawa osób/instytucji wobec Kościoła (prawa patronatu jak prawo prezenty - prawo przedstawienia kandydata na wakujące stanowisko kościelne)
Przemiany własności feudalnej.
Prawo pana zwierzchniego do pewnych opłat czy działań (retrakt) → Monarchowie propagowali zasadę, że król jest właścicielem zwierzchnim całej ziemi w kraju, co dawało mu tytuł do pobierania opłat przy alienacji i spadkobraniu ziemi → tam gdzie prawo rzymskiego miało silne wpływy (i występowała przeważnie własność alodialna) spotkało się to z opozycją (min. płd. Francji gdzie ordonans króla ogłaszający, że wszystkie ziemie muszą mieć swojego pana zwierzchniego spotkał się z opozycją i tezą przeciwną, że wszelka własność jest wolna, o ile pan zwierzchni nie wykaże tytułu)
Polska - na ogół utrzymała się własność alodialna, tylko na wschodnich kresach zachowały się formy zbliżone do lenn. Własność bezwarunkowa umacniała szlachtę, dlatego w XVI w wydawane były konstytucje zakazujące królowi przekształcania królewszczyzn w lenna. Stopniowo zanikały też regalia.
Prawa chłopów do ziemi- zależny od stopnia feudalnej zależność.
Tam gdzie byli osobiście wolni (Europa Zachodnia), a ziemię dostawali z nadań ich własność zbliżona była do własności użytkowej (ale świadczenia były dowolnie rozszerzane) → dziedziczne prawa chłopa do gruntu nazywano emfiteuzą. Wiele obciążeń o charakterze ekonomicznym i ograniczeń w prawach do ziemi → poddaństwo gruntowe.
Europa Środkowa i Wschodnia - tzw. wtórne poddaństwo - poddaństwo osobiste, bezterminowi użytkownicy ziemi, z której mogli być usunięci. Trochę lepsza sytuacja w ziemiach królewszczyzn i tzw. zakupnych (np. olędrów).
Stopniowo własność ziemska przestaje być podstawą ekonomiczną (choć nadal jest polityczną i społeczną). Na jej miejsce wchodzi ruchomy kapitał kupiecki (głównie miasta). Ma to odbicie w ideologii reformacji → potępienie próżnujących bogaczy i pochwała bogacenia się poprzez działalność przynoszącą zyski (handel, kredyt). Występują też odmienne ideologie („Utopia” Moor'a, „Nowa Atlantyda” Bacona) - przeciwstawienie się koncentracji kapitałów, idee równego podziału dóbr, ale i one uznawały własność prywatną.
Nabycie własności nieruchomości.
Upraszczanie istniejących wymogów w dziedzinie obrotu.
Sądowe przenoszenie własności - w miejsce fikcyjnych procesów. Dokonywano wwiązania przed sądem (ew. radą miejską) potwierdzone dokumentem i nakazem „wiecznego milczenia” dla wszystkich wezwanych (też w przypadku prawa bliższości) → pojawia się instytucja specjalnych ksiąg (najpierw w miejskich, potem w ziemskich), w które wpisywana była treść dokumentu, co mogło służyć jako dowód. Z czasem stały się wymagane do ważności czynności.
wpis mógł mieć charakter konstytutywny (gdy decydował o przeniesieniu własności na nabywcę - zwany inskrypcją), bądź deklaratoryjny (gdy potwierdzał dokonanie przeniesienia własności - zwany transkrypcją).
Na gruncie praktyki w nawiązaniu do prawa rzymskiego → teoria tytułu i prawnego sposobu przeniesienia własności → do przeniesienia własności potrzebne dwa elementy: podstawa prawna czyli tytuł - (odpowiadał słusznej przyczynie) określona czynność prawna oraz przeniesienie posiadania czyli tradycja - sposób nabycia. → (np. kraje niemieckie - gdzie własność przenoszona była nie poprzez samą umowę, ale przez tradycję dokonaną w określony sposób, np. wpis do ksiąg)
na terenach prawa francuskiego panowała zasada, że przeniesienie własności nieruchomości następuje na mocy samej tylko umowy między właścicielem a nabywcą - czyli sam tytuł. W praktyce dołączano klauzulę że zbywca usuwa się z posiadania) → czasem wymóg notarialnej formy umowy i transkrypcji do ksiąg.
Obrót nieruchomościami.
Pomimo stopniowego (ustawowego lub w sądowego) usuwania ograniczeń w obrocie ziemią (uczynienia z niej towaru), pozostały różne jej przejawy, głównie dotyczące dóbr dziedzicznych (np. prawo bliższości choć mniejszy krąg osób i krótszy termin) oraz gruntów chłopskich (nie licząc chłopów mających lepsze prawa do ziemi)
W celu utrzymania rozległych własności ziemskich zakładanie tzw. fideikomisy familijne (ordynacje rodowe) - powstawały poprzez akt fundatora. Pojawiła się najpierw w Hiszpanii (Leyes de Toro → szlachta uzyskała prawo zakładania majoratów) → uargumentowane prawem rzymskim i fideikomisem uniwersalnym.
Zakazy nabywania dóbr ziemskich przez nieszlachtę → dotyczyły mieszczan, cudzoziemców, Żydów i Kościoła (ustawy amortyzacyjne - nazwa od nazwania dóbr Kościoła - dobrami „martwej ręki” - zakaz sprzedaży tych dóbr i kupna nowych)
Rozwój praw na rzeczy cudzej.
Rozwój ciężarów realnych (instytucja nieznana prawu rzymskiemu), od służebności różniących się obowiązkiem świadczenia pozytywnego (dare, facere):
Renta - świadczenie pieniężne ustanawiane w zamian za uzyskanie określonego kapitału, często obciążające grunt wieczyście lub do czasu spłaty.
Instytucja kupna renty - sposób na pożyczki z procentami → wygodny sposób uzyskania gotówki z jednej strony i lokaty kapitału z drugiej. Ustanawiana czasem przez wpis do ksiąg i wystawienie tzw. listu rentowego (z czasem uzyskał charakter papieru wartościowego). Pierwotnie tylko wieczysta, z czasem możliwa do wykupienia przez dłużnika (tzw. wyderkauf) → szczególnie wykorzystywana przez Kościół (w bulli z XV w kupno renty określone jako rozsądny zwyczaj)
Zastaw bez dzierżenia (tzw. młodsza forma zastawu) - na zachodzie od XIII w. Wierzyciel nabywał prawo zastawu przez wpis wierzytelności do ksiąg z określeniem przedmiotu zastawu. Z czasem można było sprzedać taki przedmiot wraz z długiem. W razie nieuiszczenia długu własność przechodziła na wierzyciela lub była dokonywana sprzedaż publiczna. Głównie dotyczyła nieruchomości (rzadko ruchomości np. statek) Zaczęto przejmować rzymską instytucję hipoteki → wiele wad: tajność (powstawała na mocy umowy) wraz z zasadą pierwszeństwa, ustanawianie hipotek generalnych (cały majątek) niezależnych od wysokości roszczenia → nowatorska na tym tle polska ustawa o ważności zapisów z 1588 r. - jawność (wpis do ksiąg sądowych), zasada pierwszeństwa od momentu wpisu do księgi, zasada szczegółowości (dokładna suma i dobra obciążone).
Kierunki rozwoju prawa zobowiązań.
najszerszy wpływ prawa rzymskiego
odchodzenie od symboliki i formalizmu → zanik litkupu, załogi, łajania, przysięgi, samoprzekleństwa
przesunięcie odpowiedzialności z osoby dłużnika na majątek.
pozostałość - przymus osobisty - areszt w celu przymuszenia oddania długów.
upowszechnienie się różnego rodzaju kar konwencjonalnych, wyrosłych z dawnej instytucji zakładu, płaconych niezależnie od świadczenia głównego.
Rozwój kontraktów konsensualnych, a nawet przekształcanie kontraktów realnych w kontrakty konsensualne.
Postępujące upraszczanie formalności mogło prowadzić do niekorzystnych konsekwencji w dochodzeniu roszczeń, dlatego zaczęto wymagać pisemnej formy, albo wpisu do ksiąg. Z czasem wpis lub pisemna forma wymagana była nie ze względu na rodzaj umowy, ale na wysokość przedmiotu zobowiązania
Wierzytelności stają się przedmiotem umowy → rozwój rzymskiej instytucji cesji (cedent na cesjonariusza) instytucja skryptu dłużnego na rzecz osoby trzeciej, a z czasem na okaziciela w formie weksli (np. złożone pieniądze u bankiera w jednym mieście, oddawane w drugim) → w ten sposób weksel nabierał charakteru papieru wartościowego.
Umowy:
Kupno-sprzedaż
Darowizna - przysporzenie majątkowe na rzecz innej osoby nieodpłatnie, bez warunku świadczenia wzajemnego
Z najmu wyodrębniła się pożyczka - swoisty najem pieniędzy z obowiązkiem zwrotu w określonym terminie i na ustalonych warunkach.
umacniana najczęściej zastawem ręcznym (fant w prawie polskim)
znano też pożyczkę nieubezpieczoną (dług prosty)
umacniano też poprzez weksel
stopniowe łagodzenie zakazu pobierania odsetek o ile kredyt był na cele handlowe lub przemysłowe a odsetki w umiarkowanej wysokości (z reguły do 20%)
Najem nieruchomości (dzierżawa, arenda)
Najem usług
Spółki - wkład to majątek, praca lub wiedza fachowa, zawiązywane z celach handlowych.
Spółki jawne - wszyscy uczestnicy dzielili się na równi zyskami i stratami oraz odpowiedzialnością wobec osób trzecich.
Spółka komandytowa - obok wspólników odpowiadających wobec osób trzecich bez ograniczenia istnieli wspólnicy odpowiadający tylko do wysokości wkładu (sumy komandytowej),
Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, w której wszyscy uczestnicy odpowiadali tylko swoim wkładem.
Depozyt (w Polsce zwany wierną ręką, pokładem) - powierzenie pewnej osobie przechowania rzeczy ruchomej lub nieruchomej z obowiązkiem zwrotu w nieuszczuplonym stanie.
Sekwestr - szczególny rodzaj, w przypadku rzeczy spornej.
Dziedziczenie ustawowe i testamentowe.
powoli zaczął się przyjmować porządek dziedziczenia wg Justyniana (głównie w prawie miejskim), ale choć stał na zasadzie równouprawnienia płci, ograniczane to było zwyczajami miejscowymi.
ograniczenia kobiet - np. czwarcizna - ¾ dla synów, ¼ dla córek dóbr ojcowskich
powoli powstaje testament w rozumieniu prawa rzymskiego - z ustanowieniem dziedzica, jako główna część. Powstają też inne rodzaje rozporządzeń ostatniej woli, jak kodycyle, legaty.
W XVI w. powstają różne formy testamentu:
testament publiczny - złożony ustnie lub pisemnie do ksiąg
prywatny - sporządzony w obecności określonej liczby świadków
szczególne rodzaje: testament wspólny (kilku testatorów, jeden spadkobierca), testament wzajemny.
Pojawia się konstrukcja udziału w części spadku dla dziedziców koniecznych (zstępni, czasem wstępni, rodzeństwo i małżonek) w wysokości określonej części spadku lub jak we Francji określonej części majątku, wyłączonej spod swobodnego testowania.
Ograniczenia w testowaniu dobrami nieruchomymi w Polsce na rzecz Kościoła, dla utrzymania szlacheckiego stanu posiadania.
Szczególne rodzaje sukcesji.
Lenna - stopniowy zanik ograniczeń (wykluczenie kobiet, krewnych wstępnych i bocznych, niepodzielność lenn) ze względu na rozluźnienie stosunku między wasalem a seniorem, zmianę charakteru obowiązków, potrzebami ekonomicznymi → upowszechnienie longobardzkiego systemu dziedziczenia lenn (Libri Freudorum) - dopuszczenie podzielności lenn i krewnych bocznych oraz kobiet.
Fideikomisy familijne - odrębne zasady sukcesji regulowane w aktach fundacyjnych, z reguły sukcesja jednostkowa z prawem primogenitury (czasem z prawem majoratu - starszy wiekiem lub zasada senioratu - najstarszy członek rodu). Kobiety całkowicie wyłączone od dziedziczenia.
Gospodarstwa chłopskie - panowie z reguły popierali spłatę pozostałych dziedziców i utrzymanie się jednego w celu utrzymania wielkości gospodarstwa.