HISTORIA PRAWA PRYWATNEGO - ŚREDNIOWIECZE

1. Prawo prywatne w średniowieczu

PRAWO OSOBOWE I RODZINNE

1. Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych

 zdolności prawnej nie posiadali w ogóle cudzoziemcy - gospodarz goszczący miał obowiązek ochrony przybysza. Ius albinagii.

 Żydzi- częściowo ograniczeni, mogli jednak zajmować się lichwą

 dobra sława

 kobiety

 stan zdrowia

Nabycie zdolności prawnej: przyjęcie do rodziny (podniesienie dziecka - sublatio). Nasciturus nie miał zdolności prawnej, ale był otaczany opieka pk.

Utrata zdolności prawnej: śmierć fizyczna lub fikcyjną

Zdolność do czynności prawnych

Wiek: granice dojrzałości kształtowały się pomiędzy 12 a 15 rokiem życia

Kobiety były ograniczane w swej zdolności do czynności prawnych „słabości przyrodzenia” (infirmatis sexus)

2. Małżeństwo

 pierwotną formą - porwanie. Później - kupno żony, a następnie - kupno władzy, opieki nad kobietą od ojca. Wiano - opłata za nabycie władzy nad żoną.

 zmówiny, zdawany (przenosiny i pokładziny)

 do czasów Soboru Trydenckiego kościół nie wymagał kościelnej formy małżeństwa, wystarczała jedynie zgodna wola stron. Od 1215 Kościół starał się rozpowszechnić zapowiedzi.

 Kościół sformułował przeszkody małżeńskie.

1. zrywające

- np. małżeństwo między bliskimi krewnymi (do VI stopnia komutacji rzymskiej, później VII kanonicznej)

- przeszkody powinowactwa, pokrewieństwa sztucznego, ślubow zakonnych et

b) wzbraniające

 rozwiązanie małżeństwa: początkowo za obopólną zgodą lub jednostronnie (mąż), później Kościół wprowadził zasadę bezwzględnej nierozerwalności związku małżeńskiego

Ne commixto sanguinis subsequatur - nie dopuszczenie do „pomieszania krwi”

 pozycja kobiety w małżeństwie była lepsza wśród stanów wyższych - tzw. Prawo klucza

3. Stosunki majątkowe małżeńskie

 Wyprawa (gerada) paraphernalia - przedmioty osobistego użytku kobiety, stanowiła własność żony

 Posag (Dos) - początkowo stanowił część wyprawy. Otrzymanie posagu pozbawiało kobietę spadku.

 Wiano (dotalitium) - cena kupna żony (jako zabezpieczenie materialne żony na wypadek wdowieństwa). Na ogół wynosiło podwójną wartośc posagu - zabezpieczenie wiana (oprawa) i przywianek.

Ustroje majątkowe małżeńskie

1. System pełnej wspólności majątkowej

Majątek stawał się wspólną własnością małżonków. Mąż dyspononował ruchomościami wspólnymi, do dysponowania nieruchomościami potrzebna była zgoda żony.

2. System ograniczonej wspólności majątkowej

Wspólną własność stanowiły tylko ruchomości i nieruchomości nabyte w czasie trwania małżeństwa. Regułą było utrzymanie przez oboje małżonków odrębnej własności wniesionych do małżeństwa nieruchomości. Zarząd majątkiem należał do męża.

3. System jedności zarządu majątkowego

Żona pozostawała właścicielką wniesionych do małżeństwa dóbr ale zarząd nad nimi należał do męża. Występował też rząd posagowy - mąż miał wyłączne prawo do dysponowania nieruchomościami należącymi do posagu z zakazem ich alienacji i obciążania długami.

4. Rodzice i dzieci

Ród agnacyjny - więzy pokrewieństwa powstawały tylko przez linię męską, kobiety

przyjmowane do rodu poprzez małżeństwo

Ród kognicyjny (podstawowe znaczenie) - oparty na rzeczywistych więzach krwi

 prawo do życia i śmierci ojca rodziny (ius vitae ac necis)

 w średniowieczu długo utrzymywały się wspólnoty domowe np. w postaci niedziałów ojcowskich - całe gospodarstwo stanowiło wspólna własność ojca z synami.

 dziecko nieprawe (spurius) nie wchodziło do rodziny ojca

Pokrewieństwo sztuczne (cognatio legali) - adopcja opierająca się na akcie prawnym

Opieka (tutela, tutoria) - instytucja prawna zastępująca władze ojcowską.

Opiekun przyrodzony - najczęściej bliski krewny linii męskiej

Opieka zwierzchnia - utrzymywana przez ród

PRAWO RZECZOWE

1. Pojęcie rzeczy. Ruchomości i nieruchomości

Prawa podmiotowe bezwzględne (erga omnes) - np. prawa rzeczowe

Rzecz - wczesnośredniowieczne pojęcie rzeczy materialnej Rzeczy niezmysłowe - dopiero w późniejszym rozwoju.

Podział na rzeczy nieruchome (związane z ziemia jako szczególnie wartościowym dobrem) i ruchome.

Pierwotnie zabudowania zaliczane były do ruchomości

Ruchomości były ściśle przywiązane do osoby (mobilia ossibus inhaerent).

Nieruchomości dzielone były na dziedziczne (bona hereditaria) i nabyte (bona aquisita).

2. Posiadanie - własność.

 we wczesnym średniowieczu nie było ścisłego rozgraniczenia pomiędzy władztwem prawnym a posiadaniem. Określenia własności : tentua, inwestytura, gewere, saisine, dzierżenie, possesio.

Posiadanie - nie odróżniano faktycznej detencji (corpus) i woli władania rzeczą jako swoją (animus). Posiadanie ruchomości polegało tylko na faktycznej detencji.

Posiadanie nieruchomości natomiast nie wymagało faktycznej detencji, ale pobierania pożytków z tej nieruchomości (właściciel bezpośredni - dzierżawca ziemi, właściciel lenny - pośredni właściciel  jednoczesne posiadanie ziemi przez wiele osób, konstrukcja własności podzielonej)

Własność uważana była za najwyższy stopień posiadania, za najpełniejsze władztwo nad rzeczą. Pojęcie własności zostało sprecyzowane poprzez wymienianie różnych przysługujących właścicielowi uprawnień.

Proces posesoryjny - stwierdzenie wyzucia z posiadania czy tez naruszenia spokojnego posiadania nieruchomości.

Proces petytoryjny - stwierdzenie prawa do posiadanej nieruchomości.

3. Geneza feudalnej własności ziemi.

1 powód: Komendacja - poddawanie się wolnych chłopów pod opiekę możnowładców w celu uwolnienia się od ciężarów wojskowych i fiskalnych

Instytucja praecarium - forma prawna komendacji, która z prośby o użytkowanie cudzej rzeczy przekształciła się w instrument feudalizacji gospodarki rolnej. Chłop oddawał panu swoją ziemię, a otrzymywał ją powrotem w zamian za rentę feudalną.

2 powód: Postępujące zróżnicowanie wśród samych feudałów. Nadania seniorów dla wasali nabrały charakteru dziedzicznego i przekształciły się w lenna  skomplikowany system własności podzielonej. W Polsce dominowała jednak własność bezwarunkowa alodialna.

3.) Cechy feudalnej własności ziemi

 feudalna własność ziemi wiąże się ze stanową strukturą społeczeństwa. Ziemia była własnością szlachty - władztwo o charakterze publicznoprawnym.

 własność feudalna własnością podzielona

 niedziały rodzinne: niedział ojcowski, braterski, niedziały pospólnej ręki

 związanie własności feudalnej w zakresie swobody alienacji ziemi

4.) Ograniczenia alienacji nieruchomości.

 przywolenie najbliższych krewnych (laudatio parentum) na alienację dóbr nieruchomych rodowych i nabytych (potem tylko rodowe)

 zakazane były rozporządzania majątkiem które uszczupliłyby rodzinne z praw spadkowych - prawo wyczekiwania

 prawo bliższości (ius propinquitatis): prawo retraktu (odkupu)

 prawo pierwokupu

 ograniczenia dyspozycji nieruchomościami z tytułu sądziedztwa

 regale ziemi

5.) Nabycie własności

Mogło mieć charakter pierwotny albo pochodny.

Nabycie pierwotne: zawłaszczenie, łupy wojenne, własność rzeczy wyrzuconych na

brzeg (ius naufragii), zawłaszczenie ziemi - zapowiedź,

zasiedzenie

Nabycie pochodne: przeniesienie prawa własności z jednej osoby na drugą na

podstawie kupna - sprzedaży, darowizny lub zamiany.

1. umowa realna (wzdanie) - zapłata

2. wejście w posiadanie (wwiązanie)

 później pod wpływem Kościoła przyjął się w Europie zwyczaj przenoszenia władztwa nad rzeczą przez wręczenie nabywcy w obecności świadków dokumentu (traditio per partam)

 fikcyjny zwyczaj kłótni przed sądem poprzedził późniejsze sądowe przenoszenie własności

ZOBOWIĄZANIA

1. Źródła zobowiązań, umowy.

 prawa obligacyjne charakteryzował względny charakter, skuteczność tylko między stronami zobowiązania (Inter partes)

 zobowiązania pierwotnie rodziły się z czynów niedozwolonych (deliktów) - sam fakt wyrządzenia szkody rodził po stronie sprawy obowiązek jej naprawienia

 drugim źródłem zobowiązań były umowy, dzieliły się one na formalne i realne.

UMOWA FORMALNA: zobowiązanie się kogoś do świadczenia w przyszłości, które dokonywane było drogą uroczystego przyrzeczenia ślubowania wiary (fideus facta)

 przybicie

 wręczenie laski

 wadiacja - wręczenie symbolicznego przedmiotu

UMOWA REALNA: była zawierana wówczas, gdy zobowiązanie się jednej ze stron do świadczenia w określonym terminie wynikało z faktu przyjęcia świadczenia, otrzymania rzeczy od drugiej strony - np. kupno - sprzedaż, zamiana, darowizna

2. Odpowiedzialność z tytułu zobowiązania

 odpowiedzialność cielesna niewypłacalnego dłużnika

 z czasem odpowiedzialność osobą została zamieniona odpowiedzialnością majątkiem dłużnika

 istniał rozdział pomiędzy długiem a odpowiedzialnością, która czasem brała na siebie osoba trzecia

3.) Sposoby zabezpieczenia wierzytelności

 zakładnictwo (zakładnik od wierzyciela utrzymywany przez dłużnika)

 rękojemstwo

 zastaw jako ograniczone prawo rzeczowe

- zastaw umowny (musiał wynikać z umowy)

- zastaw wzięty (powstawał bez umowy i woli dłużnika)

- zastaw ustawowy/ sądowy (gdy wynikał z przepisu prawa lub decyzji sądu)

- przedmiotem zastawu były pierwotnie tylko ruchomości - zastaw był wiązany z

dzierżeniem

- zastaw na upad

- zastaw nieruchomości najpierw był zastawem z dzierżeniem, później na wierzyciela przechodziło tylko użytkowanie nieruchomości  zastaw uzytkowy (antychretyczny). Gdy uzytki nie wliczały się z poczet długu - zakład użytkowy czysty. Zastaw do wydzierżenia to zastaw z pożytkami liczonymi jako dług.

Istniał też zakład bez dzierżenia

 załoga

 łajanie

SPADKOBRANIE

1. Pojęcie spadkobrania, dziedziczenie beztestamentowe

 początkowo spadkobierca nie mógł dysponować swoim majątkiem - znane było tylko dziedziczenie beztestamentowe (ab intestato). Przedmioty osobistego użytku przechodziły do córek lub synów

 ograniczenie kobiet w dziedziczeniu (w niektórych prawach córki dziedziczyły dopiero w braku synów, w innych - w ogóle)

 porządek dziedziczenia: synowie najczęściej dzielili się w równych częściach, chyba że pozostawali w niedziale braterskim

 prawo wyobrażenia - potomkowie wcześniej zmarłego syna wchodzili w jego miejsce i otrzymywali należną im część spadku

 w prawie frankońskim rozpowszechnił się system dziedziczenie wg parantel - obejmował krąg dziedziczących od wspólnego przodka

 czasem aby dobra nie wydostały się z rodziny, rodzina od strony ojca dziedziczyli jego majątki, a od strony matki - jej - przez to nie dopuszczano do spadkobrania współmałżonka

2. Dziedziczenie beztestamentowe

 pierwotnie jedynie osoby bezdzietne mogły przekazać spadek obcemu i to w formie fikcyjnej adopcji

 w średniowieczu wykształciła się część swobodna spadku (przez starania Kościoła) - wynosiła tyle, ile w przypadku dziedziczenia beztestamentowemu przypadałaby jednemu dziecku więcej - przy dwóch synach np. 1/3 majątku.

 testamenty średniowieczne nie wymagały ustanowienia dziedziców koniecznych

3.) Szczególne rodzaje sukcesji. Dziedziczenie lenn.

 zasada niepodzielności lenn wywodziła się z chęci uzyskania dużych środków na wystawienie i uzbrojenie oddziału

 wprowadzenie sukcesji jednostkowej

 fragrarium - prawo niemieckie, dziedziczy najstarszy z synów największą część, a młodszym oddaje podlenno

 paragium - lenno na zewnątrz stanowiło jednolitą część, a w środku było podzielone między braćmi

 feudum non ascendi - lenno nie idzie w górę

2. Zmiany w prawie prywatnym od schyłku wieków średnich

WPŁYW PRAWA RZYMSKIEGO NA ROZWÓJ PRAWA PRYWATNEGO

1. Prawo rzymskie w dziełach glosatorów i komentatorów

 bolońska szkoła glosatorów: Irnerius, Martinus, Bulgarus, Jacobus, Hugo

 początkowo próba wyjaśnienia i przekształcenia logicznego kodyfikacji justyniańskiej bez związków z praktyką do II połowy XII wieku

 teoria własności podzielonej

 komentatorzy: teoria spółek handlowych, spółek komandytowych z.o.o., wyodrębnienie prawa wekslowego

2. Prawo rzymskie w czasach nowożytnych. Usus modernus.

 ordynacja Sądu Kameralnego z 1495 przyjmuje prawo rzymskie jako obowiązujące do praktyki wymiaru sprawiedliwości.

 recepcja prawa rzymskiego następowała za pośrednictwem nauki prawa

 to zmodernizowane i oparte na romanistycznych podstawach prawo zwane prawem powszechnym miało moc posiłkową w stosunku do praw terytorialnych i wypierało prawo miejscowe

 mimo nadal istniejącej skłonności do egzegezy i kazuistyki zaistniał początek formowania się pojęć ogólnych, na podstawie których rozwijać się mogły w czasach Oświecenia podstawowe zasady teorii prawa.

ZMIANY W PRAWIE OSOBOWYM I RODZINNYM

1. Osoby fizyczne.

 tendencja do ustawowego określania przedziałów czasowych oddzielających trzy kategorie wieku:

- małoletniość (minnorenitas)

- lata sprawne (maiorennitas, anni pubertatis) - np. w Polsce 12/15 lat

- lata roztropne (competentia annorum, anni discretionis) - od 21 do 25 roku

życia

 ograniczenia zdolności prawnej zostały rozbudowane - np. zakaz nabywania nieruchomości przez mieszczan, ograniczenia w stosunku do chłopów

 w dalszym ciągu: ograniczenia praw cudzoziemców - zakaz nabywania dóbr ziemskich i wywozu majątku

 ograniczenie w zależności od wyznania, płci, ograniczenie dzieci nieślubnych, którym nie przyznawano praw stanu (przynależności do rodziny)

 ograniczenia duchownych - w zakresie możności testowania i nabywania praw spadkowych

2. Osoby prawne

 wśród osób prawnych zaczęto wyróżniać związki osób, korporacje, związki o charakterze majątkowym, fundacje - np. gminy, klasztory, związki zawodowe etc.

3. Małżeństwo

 małżeństwo jako sakrament, w którym umowa (consensus) stanowiła tylko formę objawienia woli, a nie jego istotę

 tendencje w XVI wieku do podporządkowywania instytucjom świeckim kwestii jurysdykcji nad małżeństwami - teorie tzw. Gallikanizmu (należało w małżeństwie odróżnić kwestię umowy cywilnej od sakramentu)

 obligatoryjna i powszechnie obowiązująca forma małżeństwa to ślub (declaratio consensus), który miał być poprzedzony zapowiedziami

 małżeństwo zawarte bez któregoś z koniecznych elementów formy kościelnej było nieważne ze względu na tzw. Przeszkodę tajności

ZMIANY W PRAWIE MAJĄTKOWYM

1. Pojęcie i zakres posiadania

 rozróżnienie pomiędzy faktycznym władztwem nad rzeczą a prawnym tytułem do niej oraz określenia władztwa od woli posiadania.
 sądowa ochrona posiadania - proces posesoryjny

 Skarga spoliacyjna (actio spolii): przyznawała biskupowi wyzutemu z majątku i urzędu na skutek wniesionej przeciw niemu skargi karnej możność domagania się najpierw przywrócenia utraconego gwałtem posiadania

 skrutynium - w polskim prawie ziemskim skrócone dochodzenie o gwałtowne wybicie z dóbr

 odróżnienie posiadania rzeczy (possesio rei) od posiadania prawa (possesio iuris)  również prawa o charakterze niemajątkowym

2.) Przemiany własności feudalnej

 na zachodzie Europy własność ziemi miała z reguły charakter własności podzielonej między kilka podmiotów

-własność użytkowa podległa (dominium utile) należała do użytkownika lenna, wasala, natomiast własność zwierzchnia (dominium directum, eminens) pozostawała w rękach pana lennego

 na zachodzie Europy tylko gdzieniegdzie istniała własność ziemi o charakterze alodialnym, bo w interesie możnowładców i królów było utrzymanie własności podzielonej.

 charakter i zakres praw do ziemi przysługujących chłopu:

- wieczysta dzierżawa (emfiteuza)

- poddaństwo gruntowe - czynszowa zależność chłopa

- poddaństwo osobiste - przypisanie chłopa do gruntu (wschód)

 w dobie Reformacji stosunek do własności prywatnej określany był interesami mieszczaństwa - pochwała obrotu handlowego

3.) Nabycie własności nieruchomości

 rozpowszechnił się zwyczaj sądowego przenoszenia własności - dokonywania wywiązania przed sądem

 w XIV wieku pojawiły się księgi w których spisywano transakcje. Wpis do ksiąg mógł mieć charakter:

- konstytutywny (gdy decydował o przeniesieniu praw własności na nabywcę)

- deklaratoryjny (gdy potwierdzał tylko dokonanie przeniesienia wartości)

 pojawiła się teoria dot. tzw. tytułu i prawnego sposobu nabycia nieruchomości. Do przeniesienia własności potrzebne były:

1. podstawa prawna, czyli tytuł nabycia - określona czynność prawna (kupno -

sprzedaż)

2. tradycja polegająca na przeniesieniu posiadania wraz ze zgodną wolą przeniesienia własności, która miała stanowić sposób nabycia (modus)

4.) Obrót nieruchomościami

 tendencje do likwidowania ograniczeń krępujących swobodę obrotu nieruchomościami

 najdłużej utrzymywały się ograniczenia z tytułu bliższości w prawie wiejskim

 podejmowane były starania mające na celu przeciwdziałanie rozdrabnianiu się szlacheckich fortun  zakładano fideikomisy familijne (ordynacje rodowe) - powstawały na podstawie aktu prawnego fundatora, który stwierdzał, że majątek ma na zawsze pozostać w danej rodzinie. Określały porządek sukcesji,

5.) Rozwój praw na rzeczy cudzej

 wielki rozwój ciężarów realnych - obciążających daną nieruchomość powtarzających się świadczeń na rzecz określonych podmiotów

- świadczenia pozytywne (w pieniądzu, naturze, pracy)

- renty (obciążające nieruchomości świadczenia pieniężne w zamian za uzyskanie
danego kapitału)

 sposób na ominięcie lichwy: instytucja kupna renty - dysponujący kapitałem przekazywał właścicielowi nieruchomości odpowiednią sumę pieniężną, a w zamian za to kupował sobie prawo do renty obciążającej dany grunt, polegającej na stałych obciążeniach pieniężnych). Pierwotnie renta miała charakter wieczysty, później pojawiła się renta wykupna (wyderkaf).

 w XIII wieku pojawił się tzw „zastaw bez dzierżenia”, przy którym zastawiony przedmiot pozostawał przy dłużniku, a wierzyciel nabywał prawo zastawu przez sam wpis wierzytelności do ksiąg  przyjmowanie się hipoteki.

 wadą hipoteki była jej tajność, powstawała na mocy samej umowy między dłużnikiem a wierzycielem., bez wpisu do ksiąg, oraz ustanawianie tzw hipotek generalnych, obejmujących cały majątek dłużnika

 1588 - w Polsce ustanowiono jawność hipoteczną

6.) Kierunki rozwoju praw zobowiązań

 symbole najdłużej utrzymywały się w prawie wiejskim

 nastąpiło przesunięcie odpowiedzialności z osoby na majątek dłużnika. Pozostał jednak areszt za długi.

 rozwój kontaktów konsensualnych, dochodzących do skutku przez samo oświadczenie woli (solo consensu). Często jednak konieczny był wpis do ksiąg

 z czasem same wierzytelności stawały się przedmiotem obrotu - cesja, czyli przelew zobowiązań przez dotychczasowego wierzyciela (cedenta) na rzecz nowego, cesjonariusza  skrypt dłużny (prototyp weksli)

 umowa kupna - sprzedaży

 najm - wyodrębnia się umowa pożyczki

 zakaz lichwy ulegał złagodzeniu

 najm nieruchomości: dzierżawa (arenda)

 najm usług

 spółki: jawne (wszyscy dzielili się zyskami i odpowiedzialnością po równo)

komandytowe (obok wspólników istnieli wspólnicy odpowiadający tylko do

wysokości wielkości wkładu)

z.o.o (wszyscy uczestnicy odpowiadali tylko swoim wkładem)

7.) Dziedziczenie ustawowe i testamentowe

Ab intestato: porządek dziedziczenia powołujący do spadku zstępnych, później -

wstępnych oraz rodzeństwo i ich dzieci, w potem - rodzeństwo

przyrodnie i jego dzieci, potem - krewnych pozostałych.

Równouprawnienie płci.

 ograniczenie kobiet w dziedziczeniu nieruchomości, instytucja czwarcizny.

 rozwój spadkobrania testamentowego u schyłku średniowiecza

TESTAMENT PUBLICZNY: złożony ustanie do ksiąg lub pisemnie przed sądem

TESTAMENT PRYWATNY: sporządzony w obecności określonej liczby świadków

 rozporządzeniem ostatniej woli nie można było pozbawić zachowku (wstępni, zstępni małżonkowie, rodzeństwo)

 polskie konstytucje sejmowe wprowadziły zakaz rozporządzania dobrami nieruchomymi w drodze testamentu

8.) Szczególne rodzaje sukcesji

 odrębne zasady dziedziczenia lenn:

- longobardzki system dziedziczenia lenn: (zbiór Libri Feudorum) - dopuszczenie

podzielności w spadkobraniu i

uznawanie praw krewnych bocznych

do spadku, dopuszczane do sukcesji

były także kobiety,

 spadkobranie fideikomisów familijnych: akty fundacyjne regulowały zasady

spadkobrania, zasada sukcesji

jednostkowej, primogenitura, majorat, seniorat. Kobiety były całkowicie wyłączone.)

Materiały pobrane ze stron Portalu Studentów Prawa

Wszelkie prawa autorskie zastrzeżone.

11

---