ROZDZIAŁ I

Pojęcie bezrobocia jako zjawisko sprzeczne.

W literaturze można spotkać różne definicje bezrobocia. W najpowszechniej przyjmowanych definicjach dla określenia bezrobocia wyszczególnia się trzy charakterystyczne elementy osób w wieku produkcyjnym:

1. bezrobocie dotyczy osób pozostających bez pracy, tzn. nie wykonujących pracy najemnej i nie pracujących na własny rachunek;

2. bezrobocie dotyczy osób zdolnych i gotowych do podjęcia pracy na typowych warunkach występujących w gospodarce;

3. bezrobocie dotyczy osób szukujących pracy.

Biorąc pod uwagę powyższe kryteria, można zdefiniować bezrobocie jako zjawisko polegające na tym, ze część ludzi w wieku produkcyjnym, zdolnej do pracy i gotowej do podjęcia pracy odpowiadającej typowym warunkom występującym w gospodarce, pozostaje bez pracy pomimo podjęcia poszukiwań.

Rozdział II

1. Źródła regulacji i zakres zmian tych uregulowań.

Kwestia pracy i braku zatrudnienia znajduje uregulowania zarówno w aktach międzynarodowych, jak i ustawodawstwie krajowym. W Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka ONZ art. 23 stanowi, że każdy człowiek ma prawo do pracy, do swobodnego wyboru pracy, do odpowiednich i zadowalających warunków pracy oraz do ochrony przed bezrobociem.

Pakty Praw Człowieka z roku 1966 w art. 6 uznają prawo do pracy, które obejmuje prawo każdego człowieka do możności zdobycia utrzymania przez pracę swobodnie wybraną i przyjętą.

Druga część Europejskiej Karty Społecznej poświęcona została kwestii pracy, warunków pracy, ochrony przed zwolnieniem z pracy oraz zabezpieczeniu społecznemu w przypadku pozostania bez pracy.

W karcie Podstawowych Praw Socjalnych Pracobiorców w krajach Wspólnoty Europejskiej zagwarantowana została ochrona socjalna wszystkim, którzy: znajdują się poza rynkiem pracy, ponieważ nie uzyskali do niego dostępu lub nie zdołali ponownie wejść na ten rynek, i ci którzy nie dysponują środkami utrzymania, powinni uzyskać wystarczające świadczenia i zapomogi odpowiadające ich sytuacji osobistej.

Regulacje prawne dotyczące warunków zatrudnienia oraz zabezpieczenia społecznego na wypadek utraty pracy lub niemożności jej podjęcia znajdują się w konwencjach i zaleceniach, wydawanych przez Międzynarodowa Organizację Pracy. Część z nich ratyfikowała również Polska, np. konwencję nr 122 dotyczącą polityki zatrudnienia. W Polsce problem zatrudnienia i ochrony w przypadku bezrobocia znalazła podstawowe uregulowanie w Konstytucji RP, Kodeksie Pracy i ustawie o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu.

Konstytucja RP z 1997 roku w art. 24 stanowi, że praca znajduje się pod ochroną RP, a państwo sprawuje nadzór nad warunkami wykonywania pracy. W przypadku nie zdolności do pracy lub pozostania bez pracy nie z własnej woli, obywatel nie mający innych środków utrzymania ma prawo do zabezpieczenie społecznego.

Prawa te zostały zapisane w następujący sposób:

• "Praca znajduje się pod ochroną Rzeczpospolitej Polskiej, Państwo sprawuje nadzór nad warunkami wykonywania pracy (art. 24).

• Obywatel ma prawo do zabezpieczenia społecznego w razie nie zdolności do pracy ze względu na chorobę lub inwalidztwo oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego....(art. 67, p.1).

• Obywatel pozostający bez pracy nie z własnej woli i nie mający innych środków utrzymania ma prawo do zabezpieczenia społecznego.... (art. 67, p. 2)

• Każdemu zapewnia się wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy (art. 65, p. 1).

• Minimalną wysokość wynagrodzenia za pracę lub sposób ustalania tej wysokości określa ustawa (art. 65, p. 4).

• Władze publiczne prowadzą politykę zmierzającą do pełnego, produktywnego zatrudnienia poprzez realizowanie programów zwalczania bezrobocia, w tym organizowanie i wspieranie poradnictwa i szkolenia zawodowego oraz robót publicznych i prac interwencyjnych" (art. 65, p. 5).

Kodeks Pracy jest jednym z niewielu aktów prawnych, którego unormowania, ze względu na ich zakres podmiotowy i przedmiotowy, odnoszą się do bardzo szerokiej grupy społecznej. Reguluje on niezwykle istotne z punktu widzenia pracownika stosunki prawne, ustawowo chroniąc stronę ekonomicznie słabszą.

3. Strukturalne uwarunkowania i ich wpływ na statut bezrobotnego.

Bezrobocie strukturalne powstaje w rezultacie niedopasowań struktury podaży i popytu na siłę roboczą, przede wszystkim w aspekcie kwalifikacyjnym, zawodowym i regionalnym. U podstawy tych niedopasowań leżą procesy upadku lub rozwoju pewnych branż i gałęzi, związane z tendencjami postępu technicznego. Pojawienie się w wyniku tych niedopasowań bezrobocie strukturalne może mieć charakter dosyć trwały, gdyż jego likwidacja wymaga zazwyczaj długiego okresu w związku z koniecznością zmiany zawodu, kwalifikacji, czy miejsca zamieszkania.

Wszelkie dane potwierdzają, że w Polsce różnica w zagrożeniu bezrobociem ludzi młodych w porównaniu ze starszymi jest wyjątkowo duża. Wiek sam w sobie nie powoduje tych rozpiętości i popyt na pracę ludzi młodych ograniczają jeszcze inne cechy. Należą do nich przede wszystkim:

a) małe doświadczenie zawodowe, bądź jego całkowity brak;

b) znaczna mobilność ludzi młodych, przejawiająca się m.in. w dużej skłonności do zmiany miejsca pracy;

1. niski poziom dyscypliny pracy.

Czynniki te, zmniejszając relację wydajności pracy do jej kosztów, kogą obniżyć popyt na pracę tej grupy. Zarazem młode zasoby siły roboczej cechują zalety:

2. duże zdolności przystosowania się do zmian środowiska pracy, w tym zdolności przystosowania nowych umiejętności zawodowych;

3. stosunkowo wysoki poziom kwalifikacji wyniesionych ze szkoły

4. wyższa od przeciętnej mobilność zawodowa, edukacyjna i terytorialna.

Gdyby korzyści z zatrudnienia młodych były większe od relatywnych niekorzyści lub co najmniej im równe, to poważnie by się zmniejszyło bardzo wysokie bezrobocie w tej grupie.

P - wykształcenie podstawowe

ZSZ - zasadnicze zawodowe

LO - średnie ogólne

SZ - średnie zawodowe

W - wyższe

Największe bezrobocie widać wśród grupy wiekowej od 18 do 24 lat . Wyraźnym odstępstwem od tej proporcji są stopy bezrobocia, które rosły wraz z wykształceniem. Wydaje się, że źródłem tej nietypowości była bardzo mała liczebność populacji, która dopiero skończyła uczelnie, dlatego zarejestrowano jej pierwsze kroki na rynku pracy. Duże bezrobocie młodych osób z wykształceniem średnim ogólnym nie zaskakuje, gdyż brak zawodowego przygotowania utrudnia skuteczne wejście na rynek.

W każdej grupie wieku dało się zauważyć związek wyższego wykształcenia z niższym bezrobociem.

Terytorialne zróżnicowanie rynku pracy ujawnione na początku transformacji pogłębiło się w późniejszym okresie. Szczególnie nasilały się różnice po między typami województw wyodrębnionymi na podstawie zróżnicowanych cech strukturalnych. W obu przekrojach podstawowym źródłem niedopasowań strukturalnych były niedostatki mobilności kapitału i pracy oraz nie elastyczności działania rynków, nie dość silnie reagujących na stopień niezrównoważenia, w tym przede wszystkim nie elastyczności płac. Skutkiem kumulacji tych przyczyn są uporczywe nie równowagi terytorialne.

Najwyższe bezrobocie utrzymywało się w województwach, w których przedtem dominowało nieprywatne rolnictwo. To one najbardziej ucierpiały z powodu spadku popytu z początku transformacji i tam do bezrobocia zostały zepchnięty najwyższy odsetek siły roboczej. Wzrost popytu na pracę w tym typie województw był mniejszy niż przeciętnie w kraju.

Po transformacji początkowo najniższy poziom bezrobocia odnotowano w województwach z dominacją rolnictwa prywatnego, ale niski poziom bezrobocia w większym stopniu niż w pozostałych typach województw wiązał się tam z trwałością niedopasowań. Przebieg dostosowań wskazuje, że w tych województwach trudności ze znalezieniem pracy wzrosły.

W województwach przemysłowych , zarówno wysoko jak i nisko rozwiniętych, nastąpiła największa poprawa sytuacji na rynku pracy. Najniższe stopy bezrobocia utrzymały się w rejonach rozwiniętych ze zróznicowaną strukturą gospodarczą. Wystąpił w nich również niski poziom bezrobocia długookresowego, co wskazuje, ze zróżnicowana struktura gospodarcza ze znacznym poziomem usług pozwalała ograniczyć trwałość niedopasowań rynkowych siły roboczej. W słabiej rozwiniętych województwach o zróżnicowanej strukturze zatrudnienia nastąpiło nawet

Redakcja naukowa Roman Milewski, Elementarne zagadnienia ekonomii, PWN Warszawa 1999,s. 398.

Mieczysław Socha, Urszula Sztanderska, Strukturalne podstawy bezrobocia w Polsce, PWN Warszawa 2000, str. 196-257.

---