ROZDZIAŁ I
Przed-socjologiczna wiedza o społeczeństwie:
Wiedza potoczna – zbiór przypadkowych i osobistych spostrzeżeń, próba generalizowania rzeczywistości do naszego punktu widzenia niespójna i fragmentaryczna, pochopna, apodyktyczna, skłonność do moralizatorstwa i ocen
Wrażliwość artystyczna – dominującym tematem sztuki jest los człowieka, jednak ma ona charakter zbliżony bardziej do wiedzy potocznej, niż socjologii naukowej
Refleksja filozoficzna (filozofia społeczna) – jej celem jest poznanie prawdy o świecie, w odróżnieniu od powyższych uprawiana przez zawodowych myślicieli, precyzyjnie formułuje i uzasadnia sądy, ma charakter spójnego SYSTEMU, normatywny, wartościujący punkt widzenia
Socjologia naukowa:
Zdobywana metodą naukową
Empirycznie stwierdzone fakty społeczne ostatecznym kryterium prawdziwości uzasadnione uogólnienia tych faktów w postaci PRAW SPOŁECZNYCH
Oparta na powstrzymaniu się od ocen i wartościowań
Proponuje nowe, wyraźnie zdefiniowane pojęcia, tworzące swoisty język dyscypliny; pojęcia te miały być stosowane w twierdzeniach o zależnościach pomiędzy rozmaitymi faktami czy zjawiskami
Twierdzenia te miały być powiązane w systemy, zwane teoriami naukowymi
Miała odpowiadać na pytania: Jak jest naprawdę? – obalając mity i przekonania; dlaczego jest właśnie tak? – przyczyny bardziej fundamentalne, niż te zdroworozsądkowe, odkrywanie głębokich mechanizmów zjawisk; jak będzie? – przewidywanie przyszłego biegu zjawisk, wyprowadzanie z praw naukowych tendencji i prognoz społecznych
Chciała udzielać naukowo ugruntowanych i praktycznych rad, aby zmieniać społeczeństwo w pożądanym kierunku władzom, administracji i obywatelom
Wizje „naukowości” socjologii
Pozytywistyczna – August Comte, czerpanie z astronomii, fizyki, chemii, biologii, jako przynoszących przezwyciężenie wcześniejszych „teologicznych” i „metafizycznych” sposobów myślenia
Ograniczenie poznania naukowego do faktów bezpośrednio obserwowalnych zmysłowo, a unikanie tez na temat istoty i esencji zjawisk
Osiągnięcie uogólnień metodą ostrożnej indukcji, gromadzenia faktów i klasyfikowania ich według podobieństw
Sprowadzenie praw naukowych do prostych tez o zależnościach między obserwowalnymi faktami
Rozumowe wyprowadzanie z praw naukowych przewidywań na temat zjawisk przyszłych
Wyprowadzanie z praw i predykcji dyrektyw praktycznych na temat zapobiegania lub wywoływania nowych faktów, poprzez tłumaczenie ich na język czynów
Naturalizm – pogląd o jedności natury świata przyrodniczego i społecznego
Antynaturalizm – pogląd, według którego społeczeństwo jest fundamentalnie odmienne od przyrody, bo w świecie ludzkim występują rzeczy niespotykane w przyrodzie – kultura
Antypozytywistyczny, humanistyczny model uprawiania socjologii– wyrosły z antynaturalizmu; Max Weber
Nauka nie może ograniczać się do powierzchownych faktów, obserwowalnych zmysłowo, musi sięgać do ukrytych znaczeń i wartości
Florian Znaniecki – wszystkie fakty społeczne w odróżnieniu od przyrodniczych są zawsze związane z działalnością ludzi, zbiorowości, mają „współczynnik humanistyczny”; społeczeństwo badać można tylko z punktu widzenia ludzi
Karol Marx – wiedza społeczna, w odróżnieniu od wiedzy przyrodniczej ma walor ideologiczny, ponieważ koncepcje, teorie itp. zmieniają myślenie ludzi, a w konsekwencji ich działania
Robert Merton – mechanizm „prognoz samorealizujących się i samodestrukcyjnych” – ludzie, biorąc na serio jakąś teorię, nawet, jeśli jest fałszywa, doprowadzają do tego, że teoria się sprawdza, np. kiedy inwestorzy na giełdzie przekonani o zbliżającej się recesji wycofują kapitały z giełdy, co doprowadza do paniki, krachu i rzeczywistego kryzysu (tego nie ma w przyrodzie)
„Symetria wyjaśniania i przewidywania” – typowy dla modelu pozytywistycznego pogląd, że dysponując eksplanacyjną teorią naukową możemy formułować niezawodne przewidywania przyszłych zjawisk społecznych kwestionowana przez wielu socjologów ze względu na unikalne kombinacje praw rządzących światem
Siedem punktów widzenia, czym jest społeczeństwo:
Demograficzny: społeczeństwo – rodzaj rzeczywistości, która manifestuje się w najrozmaitszy sposób w zbiorowościach najrozmaitszej skali; odmianami społeczeństwa mogą być społeczeństwo państwowe lub narodowe, zbiorowości mniejsze od państwa – rodzina i krewni, krąg przyjaciół, warstwa społeczna, partia polityczna itp., czy większe od państwa – cywilizacja, korporacja transnarodowa, Kościół, federacja, społeczeństwo globalne
Grupowy: aby móc mówić o społeczeństwie, między ludźmi muszą występować jakieś powiązania, zależności, relacje analogia do organizmu ludzkiego – społeczeństwo to nie prosta suma ludzi, a zintegrowany i funkcjonujący organizm społeczny
Systemowy: system społeczny – np. szpital, powiązany zespół pozycji (statusów), takich jak ordynator, lekarze, pielęgniarki, rehabilitanci, gdzie wszyscy wykonują jakieś przypisane do ich pozycji i wzajemnie uzupełniające się role
Strukturalny: wyodrębnienie samej sieci relacji, powiązań międzyludzkich z całości systemu, ponieważ można szukać prawidłowości powiązań i relacji niezależnie od tego, kogo one wiążą, jakie osoby i jakie pozycje i niezależnie od tego, w jakich zbiorowościach się przejawiają pojęcie „struktury”, koncepcja „geometrii społecznej” Georga Simmla
Aktywistyczny (interakcjonistyczny): działania ludzkie jako podstawowe tworzywo, z którego powstają wszelkie zjawiska i całości społeczne społeczeństwo jako złożony konglomerat ludzkich działań i ich konsekwencji (Max Weber)
Kulturalistyczny: w każdym ludzkim działaniu zawarty jest pewien sens, znaczenie, które ma charakter „faktu społecznego” narzucanego ludziom z zewnątrz jako coś obowiązującego i wiążącego przez środowisko, w którym się urodzili i wychowali, np. jemy nożem i widelcem, a nie pałeczkami, bo nie urodziliśmy się w Chinach (Max Weber, Emile Durkheim)
Zdarzeniowy (polowy): wszystko, co istnieje w społeczeństwie to zdarzenia społeczne – płynne, nieustannie zmienne konfiguracje kulturowo ukształtowanych działań ludzkich odniesionych do działań innych ludzi („stawanie się” społeczeństwa)
Dominujące obecnie sposoby pojmowania społeczeństwa: „przestrzeń międzyludzka” – socjologia nie skupia uwagi po prostu na ludziach, ale na tym wszystkim, co zachodzi, dzieje się pomiędzy ludźmi i wynika z faktu, że żyjemy zawsze w otoczeniu innych; „życie społeczne” – przestrzeń międzyludzka nie jest zastygła, statyczna, lecz nieustannie zmienia się, „żyje” dzięki podejmowanym przez ludzi działaniom
Socjologia to nauka o ludziach działających w „przestrzeni międzyludzkiej”, którzy podtrzymują „życie społeczne”, a utrwalone, często niezamierzone efekty swoich działań pozostawiają jako ramy strukturalne i kulturowe kolejnych działań następującym po sobie pokoleniom.
Każdy z nas posiada zestaw kontekstów społecznych (wyróżnialnych ze względu na cel, specyfikę działań, swoisty stylów postępowania itp. dziedzin aktywności życiowej ludzi, w których toczy się życie społeczne), w których uczestniczy, np. rodzinny, edukacyjny, zawodowy, religijny, rekreacyjny itp.; tworzą one dla każdego unikalną konfigurację, każdy ma ich prywatną hierarchię ważności.
Na socjologiczną wyobraźnię składa się:
Dostrzeganie, że wszelkie fenomeny społeczne są efektem zamierzonym lub niezamierzonym, natychmiastowym lub skumulowanym, bezpośrednim lub pośrednim, jakichś działań, decyzji, wyborów podjętych przez jednostki lub zbiorowości;
Świadomość głębokich, ukrytych zasobów lub barier strukturalnych i kulturowych, które wyznaczają szansę działań podmiotowych;
Rozpoznanie we wszystkich fenomenach społecznych skumulowanego dziedzictwa przeszłości, czy inaczej tradycji społecznej i kulturowej, która w różny sposób wpływa na działania współczesnych;
Postrzeganie życia społecznego, w tym wszelkich pozornie trwałych instytucji, organizacji, reżimów politycznych czy gospodarczych, w ich ciągłej zmienności, nieustannym procesie stawania się;
Akceptacja dla różnorodności form, w jakich przejawiać się może życie społeczne
Socjologiczna wyobraźnia to zdolność wiązania wszystkiego, co dzieje się w społeczeństwie, z warunkami strukturalnymi, kulturalnymi i historycznymi oraz z działaniami podejmowanymi w tych warunkach przez podmioty indywidualne i zbiorowe, które w efekcie kształtują świat społeczny w całej jego złożoności i różnorodności.
ROZDZIAŁ II
Społeczeństwo opiera się na aktywności jednostek, które wchodzą w jego skład. Wszystko, co istnieje w społeczeństwie jest albo przejawem, albo wynikiem aktywności ludzkiej.
Przejawy aktywności ludzkiej:
Ruch – gesty, przemieszczanie się, ale także procesy fizjologiczne, jak oddychanie, mrużenie oczu; ZACHOWANIE to wszystkie formy aktywności fizycznej, zewnętrznie obserwowalnej i sprowadzalnej do ruchu BEHAWIORYZM chciał zatrzymać się tylko na tym poziomie, zredukować życie społeczne tylko do elementarnych zachowań ludzkich. W rzeczywistości te same lub podobne ruchy mogą oznaczać zupełnie różne rzeczy, jak np. machnięcie ręką pozdrowienie lub groźbę, albo różne ruchy wyrażać to samo, np. radość możemy wyrazić uśmiechając się lub też tańcząc
Zachowanie wyposażone w sens, znaczenie to DZIAŁANIE – znaczenie nie zawiera się samo przez siebie w żadnym zachowaniu, ale musi być mu nadane. Znaczenie nadane może być przez
Jednostkę działającą, wtedy jest to znaczenie motywacyjne, intencjonalne, ogólniej – psychologiczne, np. macham ręką, żeby powitać znajomego. Takie znaczenie jest znane tylko dla działającego, inni mogą tylko o nim wnioskować z pewnych obserwowalnych wskaźników – gdy mówią nam one dużo, możemy mówić o „rozumieniu bezpośrednim”, kiedy indziej działanie jest mniej oczywiste; może być również zupełnie nieoczywiste i niezrozumiałe dla innych. Ludzie nie zawsze mogą sobie zdawać sprawę ze znaczenia własnych działań, np. gdy są one wykonywane podświadomie, lub z premedytacją je ukrywać lub fałszować. Metody „rozumienia pośredniego” pozwalają na bardziej wiarygodne dotarcie do rzeczywistych znaczeń subiektywnych przypisywanych przez ludzi ich działaniom. Znaczenia psychologiczne mogą mieć też wiele warstw, tworzących system sensów płytszych i głębszych.
Całą zbiorowość, do której jednostka działająca należy – znaczenie wspólnie uznane i przyjęte; znaczenia nadawane zachowaniom przez zbiorowość, wspólne dla tej zbiorowości, a różne od znaczeń przyjmowanych w innych zbiorowościach, nazywamy KULTUROWYMI. W wielu przypadkach znaczenia kulturowe rozbudowują się, tworząc wielowarstwowe systemy; najbardziej skomplikowanym, rozbudowanym i wielowarstwowym systemem znaczeń kulturowych jest język – najbardziej istotny składnik kultury; działanie to takie zachowanie, z którym związane jest mniej lub bardziej rozbudowane znaczenie motywacyjne i kulturowe
Działania skierowane mogą być ku innym ludziom – wtedy są to CZYNNOŚCI SPOŁECZNE. W zależności od ich znaczenia wyróżnić można:
Czynności wychowawcze
Edukacyjne
Władcze
Zabawowe
Informacyjne
Wyrażające się w pytaniach, pouczeniach, prośbach, rozkazach, udzielaniu pomocy itp.
Inni mogą być adresatami bezpośrednimi, kiedy są zidentyfikowani jako konkretne osoby, w najprostszym przypadku są współobecni w tym samym miejscu; bardziej pośrednie czynności zewnętrzne mają miejsce wtedy, gdy adresaci nie są współobecni z nadawcami w tej samej przestrzeni.
DZIAŁANIA SPOŁECZNE (Max Weber) – takie, w których uwzględnia się aktualne lub potencjalne reakcje innych i według tego kształtuje przebieg własnego; w działaniach tego typu druga jednostka pojawia się wyraźniej niż w czynnościach społecznych, już nie tylko jako bierny adresat, ale jako reagujący, przynajmniej potencjalnie, partner
Kluczowa dla udanego działania społecznego jest trafna identyfikacja partnera, ku któremu zwracamy działanie i który winien spełnić nasze oczekiwania, np. gdy zgubimy się w obcym mieście szukamy kogoś, kto wygląda na tubylca; aby ją ułatwić, są często stosowane wyraźne oznaki zewnętrzne, np. mundur policyjny, lub subtelniejsze, np. uśmiech żeby skłonić kogoś do interakcji
Rodzaje działań społecznych:
Działania racjonalne – racjonalność instrumentalna/kalkulacyjna - działania poprzedzone pełną rozwagą, podejmowane z premedytacją; optymalizacja działania dążąca do maksymalizacji zysków i minimalizacji strat; najlepszą sytuacją jest, gdy mamy gwarancję, że partner też działa racjonalnie, np. w ekonomii, jednak w kręgu rodzinnym czy przyjacielskim zimna, handlowa kalkulacja jest potępiana; racjonalność autoteliczna – działania ludzi, dla których cel, do którego zmierzają znaczy subiektywnie tak wiele, stanowi taką wartość, że gotowi są zgodzić się na największe wyrzeczenia, zapłacić każdą cenę aby tylko go osiągnąć
Działania odruchowe, spontaniczne
Działanie tradycjonalne/rutynowe – działania spowodowane tym, że tak się zawsze czyniło albo że tak czynią wszyscy w naszej zbiorowości; niemal automatyczne naśladownictwo działań odwiecznych lub powszechnych; takie działania zwalniają nas od każdorazowego podejmowania decyzji, dokonywania wyborów, przeprowadzania rozważań; działania takie czasami pozbawione są jakichkolwiek celów lub na przestrzeni lat zmieniają swoją funkcję, należą tu „przeżytki kulturowe”; częstość działań tradycjonalnych w różnych zbiorowościach jest nierówna ze względu na:
Różne konteksty życia społecznego - działanie tradycjonalne obecne są w kontekście religijnym, rodzinnym, politycznym, edukacyjnym (uniwersyteckim), na przeciwnym biegunie lokuje się życie zawodowe i ekonomia
Odmienny nacisk na działania tradycjonalne w różnych epokach i w różnych krajach – kierunek rozwoju społeczeństw to odchodzenie od tradycji i zwiększanie roli działania i myślenia racjonalnego
Działania afektywne/emocjonalne – podejmujemy działanie nie po to, aby osiągnąć cel, nie dlatego, że inni tak postępują, ale dlatego, że czujemy przemożną potrzebę ekspresji pewnych stanów psychicznych, radości, strachu itp. ; zalicza się do nich także pozorowanie emocji w celu wywarcia wpływu na partnera – nie są wtedy ekspresją stanów psychicznych, ale racjonalną, skalkulowaną manipulacją, a więc rodzajem działań instrumentalnie racjonalnych
Działania afektywne – kontekst rodzinny, religijny, etniczny, polityczny, sportowy, rekreacyjny, rozrywkowy; zachodzą tam, gdzie wchodzą w grę intymne, bliskie relacje, silna identyfikacja ze zbiorowością, mocne poczucie tożsamości, uwolnienie emocji; pod tym względem socjologowie wyróżniają kultury czy cywilizacje „gorące”, gdzie wyrażanie emocji jest dopuszczalne, wręcz wymagane, oraz kultury czy cywilizacje „zimne”, gdzie akcent położony jest na opanowanie, powściągliwość, a publiczne manifestowanie uczuć uważane jest za niewłaściwe