Powstanie Kościuszkowskie
Przygotowania do powstania:
organizacją sprzysiężenia w kraju (Warszawa - Jan Kiliński)
na emigracji w Saksonii działały dwa ugrupowania: radykalne (Kołłątaj, I. Potocki) łączące postulat walki o niepodległość z dalszymi przeobrażeniami społecznymi oraz umiarkowane (St. Małachowski, St. Potocki) dążące do przywrócenia Konstytucji 3 Maja i niechętne stosowaniu metod rewolucyjnych
niepowodzenie paryskiej misji Tadeusza Kościuszki zabiegającego o pomoc rewolucyjnej Francji
Wybuch i przebieg powstania:
protest przeciwko redukcji wojska - wymarsz z Ostrołęki w pełnym uzbrojeniu brygady kawalerii gen. Madalińskiego, w kierunku Krakowa (12 marzec 1794)
w opuszczonym (23 marca) przez garnizon rosyjski Krakowie Tadeusz Kościuszko uroczyście ogłosił „Akt powstania”, składając jednocześnie uroczystą przysięgę Narodowi Polskiemu i stając się „najwyższym naczelnikiem sił zbrojnych”, dyktatorem (24 marzec 1794). Nałożono podatki na szlachtę i duchowieństwo, zapowiedziano powstanie władz centralnych powstania.
zwycięstwo pod Racławicami - 4 kwiecień - kosynierzy zdobywają działa i pokonują piechotę gen. Tormasowa, zmuszając wojska rosyjskie do odwrotu. Ogromne znaczenie zwycięstwa racławickiego.
6 kwiecień - przystępują do powstania wojska polskie stacjonujące na Lubelszczyźnie
17 kwiecień - wybucha insurekcja warszawska (Jan Kiliński)
22 kwiecień - opanowanie Wilna (Jakub Jasiński)
uniwersał połaniecki (7 maj) próbą pozyskania chłopów do szerszego udziału w powstaniu (zniesienie poddaństwa osobistego, obniżenie wymiaru pańszczyzny, gospodarstwa powstańców całkowicie z niej zwolnione, uznanie prawa chłopa do ziemi - zakaz rugowania, ustanowienie instytucji „dozorów” mających za zadanie przestrzeganie postanowień uniwersału przez szlachtę) Niechętny stosunek szlachty do postanowień uniwersału stał się główną przyczyną nieufnego stosunku chłopów do powstania.
radykalizacja wydarzeń w Warszawie; 8 maj - powieszenie targowiczan (Piotr Ożarowski, Józef Zabiełło, Józef Anklewicz, bp Józef Kossakowski), powołanie w końcu maja przez Tadeusza Kościuszkę Rady Najwyższej Narodowej, jako centralnej władzy wykonawczej powstania; w czerwcu, już gdy Warszawa była oblężona, doszło do nowych rozruchów i samosądów na targowiczanach (28 czerwca)
niespodziewane dla Kościuszki aktywne przyłączenie się Prus do działań militarnych stało się przyczyną klęski pod Szczekocinami (5 czerwiec)
po klęsce pod Chełmem generał Zajączek opuszcza Lubelszczyznę co przyczynia się do kapitulacji Krakowa przed wojskami pruskimi
wybuch walk w Wielkopolsce (20 sierpień) i zdobycie przez gen. Jana Henryka Dąbrowskiego Bydgoszczy i Świecia spowodowały odstąpienie wojsk pruskich od oblężenia Warszawy (5 wrzesień)
klęska pod Maciejowicami (10 październik 1794) wraz z dostaniem się Kościuszki do niewoli praktycznie przesądziła o klęsce powstania (klęska spowodowana w dużej mierze zdradą dowódcy posiłków gen. Ponińskiego, który nie dotarł na czas).
ostatnimi aktami powstania było zdobycie i krwawa pacyfikacja Pragi przez armię Suworowa - 12 tys. zabitej ludności cywilnej - (4 listopad) oraz zmuszenie do kapitulacji resztek oddziałów powstańczych o wzięcie do niewoli następcy Kościuszki na stanowisku dyktatora Tomasza Wawrzeckiego (Radoszyce 16 listopad)
Znaczenie:
unaoczniło ogrom patriotyzmu tkwiącego w społeczeństwie polskim - będąc prologiem do epopei powstań narodowych w okresie zaborów
ułatwiło przetrwanie najtrudniejszego momentu rewolucji francuskiej
klęska powstania zdecydowała o podjęciu decyzji o ostatecznej likwidacji państwa polskiego przez państwa zaborcze