ARCHITEKTURA

• 1 -

Agora (gr. plac, rynek),ośrodek życia publicznego. Kramy, magazyny, budowle użyteczności publicznej i frontony świątyń otaczające założenie. Początkowo luźno zestawione, później

budynki te zostają uporządkowane w ciągach kolumnowych galerii (Ateny),wznoszonych najczęściej z fundacji prywatnych, stanowiących moduł planu miasta (Milet, Priene).

Abakus (gr. Deska)Kwadratowa płyta stanowiąca najwyższą część głowicy kolumny antycznej.

Kwadratowa płyta nad echinusem pokrywająca kapitel.

Akroterion (szczytowy, akantowy, palmetowy) - motyw rzeźby architektonicznej. Element wieńczący szczyt i narożniki frontonu budowli antycznej, złożony z palmet, wici akantowej, waz, figur zwierzęcych (lew, sfinks, itd.) lub postaci ludzkich. Antyk, renesans, klasycyzm.

Akwedukt (łac. aque ductus), wodociąg w starożytnym Rzymie, doprowadzający wodę do osiedli otwartych kanałem lub rurociągiem, często na arkadach, z wykorzystaniem naturalnego spadku terenu. Szczególnie częsty w rzymskiej Kampanii, płd. Francji (Nimes), Hiszpanii (Segowia)

Amfilada (fr. przestrzał), trakt pomieszczeń połączonych drzwiami umieszczonymi na jednej osi. Układ taki, wykształcony we Francji ok. 1650 był rozpowszechniony w barokowym budownictwie pałacowym. Wersal.

Anta Wysunięta boczna ściana antycznej świątyni greckiej. (Eleusis) Wzmocniona strona czołowa ma formę półfilara.

Apsyda (gr. łuk, zakrzywienie ) nisza ołtarzowa na zamknięcie chóru. Jej pólkolista forma pochodzi z rzymskiej architektury sakralnej i świeckiej. Od okresu karolińskiego poprzedza ją baptysterium. Apsyda główna znajduje się na zamknięciu nawy głównej i mieści główny ołtarz, apsydy boczne przy nawach bocznych i transepcie. W okresie gotyku apsyda uzyskała formę wielobocznego zamknięcia chóru.

Architraw, epistyl ( gr. belka nośna )W architekturze antycznej i stylach do niej podobnych pozioma belka spoczywająca na kolumnach.

Archiwolta (wł. przedni łuk)

1. Czoło i podniebienie półkolistego łuku, które trzeba rozumieć jako architraw wygięty w półkole między filarami lub kolumnami (antyk, romanizm, renesans, barok)

2. Łuk wieńczący gotyckie i romańskie portale; często powtarza się kilkakrotnie, coraz mniejszy, odpowiada ukosom ościeży, tworząc rozglifienie portalu; w stylu romańskim głównie w formie wałka. Archiwolty bywają pokryte ornamentem (szczególnie romańskie) lub płaskorzeźbą figuralną (gotyckie).

Arkada międzynawowa Łuk między nawą główną a boczną albo między sąsiadującymi ze sobą nawami bocznymi.

Arkadowy fryz, arkatura Fryz z przecinających się (przeplecionych) arkadek, ornament pochodzenia islamsko-normanskiego występuje w romańskim i gotyckim budownictwie ceglanym.

- 2 -

Atlant Gigant, typ rzeźby monumentalnej. Podpora budynku ,nazwana tak od Atlasa, który podtrzymywał na ramionach sklepienie niebieskie. W formie muskularnej figury męskiej zastępuje filary, kolumny, pilastry, itp.

Atrium 1. Centralne pomieszczenie antycznego domu mieszkalnego, przeważnie otwarte od góry, z paleniskiem w środku (ater - zaczernienie od dymu). Otwór w dachu, po którego pochyłych ścianach woda spływa do centralnego basenu.

2. Narteks

Attyka 1. Ścianka nad gzymsem koronującym zasłaniająca dach, często zwieńczona figurami

2. We wnętrzu wąska powierzchnia ściany między dwoma gzymsami, oddzielająca sklepienie (przeważnie kolebkowe) od filarów.

Antyk, renesans, klasycyzm, barok

Niska kondygnacja nad gzymsem koronującym, spotykana zwłaszcza w późnym renesansie włoskim i francuskim baroku.

Baptysterium (łac. budynek chrzcielny), samodzielna, często ośmiokątna budowla centralna, wznoszona w okresie współczesnego chrześcijaństwa i średniowiecza (IV-XV w.), przeważnie po zachodniej stronie kościoła katedralnego. Pod wezwaniem Jana Chrzciciela. Chrzczony wchodził do basenu chrzcielnego (priscina - na środku pomieszczenia). W miarę zanikania tego zwyczaju zostało zastąpione przez chrzcielnicę stojącą wewnątrz kościoła.

Barbakan Element systemu obronnego stanowiący rozwinięta formę przedbramia, często w postaci rondeli, wysuniętej na zewnątrz, wysuniętej na zewnątrz obwodu murów i połączonej z nimi szyją. Carcassonne, Kraków.

Bazylika (gr. sala królewska)

1. Pierwotnie przypuszczalnie budynek urzędowy Archonta Basileusa na ateńskiej agorze.

2. Rzymska hala targowa lub sądowa, zazwyczaj otoczona przez boczne nawy i niekiedy zakończona półokrągłą trybuną (apsyda).

3. W chrześcijańskiej architekturze sakralnej kościół podłużny z nawą główną wyższą od naw bocznych, mającą okna umieszczone powyżej poziomu dachów naw bocznych (strefa okien górnych).Bazylika starochrześcijańska.

W toku dalszego rozwoju bazylikę wzbogacono o następujące elementy:

Kryptę, skrzyżowanie naw, chór, sklepienia, wieże, przemienność podpór, empory, tryforium, westwerk i inne. W późnym gotyku bazylika traci znacznie na korzyść kościoła handlowego, w renesansie i baroku na korzyść kościoła salowego.

Belkowanie 1. W świątyni greckiej architraw, fryz, i gzyms wieńczący

2. W późniejszych epokach stosowane nad poszczególnymi elementami

architektonicznymi, np.: w formie impostów nad kolumnami.

3. Element drewnianego stropu.

Blank, Blankowanie Inaczej krenelaż przedpiersie lub zwieńczenie przedpiersia muru obronnego, w formie zębów (stanowiące osłonę dla obrońców), oddzielony od siebie wrębami, służącymi jako strzelnice. W zależności od kształtu wyróżnia się: blanki prostokątne, z pulpitowym lub dwuspadowym daszkiem, o łuku dwukrzywiznowym, w jaskółczy ogon (gibellińskie), zwieńczone półkoliście, schodkowe, blanki w formie tarcz, np.: Belem.

Bonia poduszkowa Odmiana muru wykonanego z ciosów, dekoracyjne opracowanie krawędzi ciosów (w postaci fazy, profilu, lub szlaku) oraz rustyka, czyli ciosy z grubsza obrobione „na dziko” o nieregularnej powierzchni lica, tylna strona ciosów nie obrobiona, bez szlaku.

- 3 -

Caldarium Patrz: TERMY

Celle (łac. komora) pozbawione okien główne pomieszczenie świątyni antycznej, w którym stał posąg bóstwa.

Centralna budowla Założenie architektoniczne o jednakowej symetrii w co najmniej 4 kierunkach i zaakcentowanej bryle środkowej, na planie kolistym, eliptycznym, kwadratowym, wielokątnym, krzyżowym, czterolistnym, lub wielolistnym. Zasadzie organizacji przestrzennej odpowiada przykrycie w formie kopuły, także z pomieszczeniami bocznymi, często także aneksy. We wczesnym chrześcijaństwie i średniowieczu przewagę zdobyły budowle na planie prostokątnym (podłużne) Najczęściej występuje jako: baptysterium, kościół grobowy lub kaplica pałacowa. Sztuka bizantyjska rozwinęła także typ kościoła centralnego. W renesansie, baroku i klasycyzmie popularna staje się budowla centralna, której często towarzyszy dostawna część podłużna. W nowoczesnej architekturze budowle centralne powstają głównie jako miejsca zgromadzeń (kościoły, obiekty sportowe)

Chór Pierwotnie, w antycznej Grecji, miejsce dla tancerzy i śpiewaków.

W świątyni chrześcijańskiej miejsce dla duchownych. Od czasów karolińskich

Przedłużenie nawy głównej poza skrzyżowanie naw (prezbiterium), często o rzucie kwadratowym. Jeżeli na końcu jest apsyda, to cały kompleks wraz z prezbiterium nazywamy chórem. Znajduje się w nim: ołtarz główny, tabernakulum, sakramentarium, stalle, ława kapłańska i ew. tron biskupi. Zazwyczaj ma posadzkę podwyższaną o kilka stopni, jeżeli znajduje się pod nim krypta, to jest na o wiele wyższym poziomie niż reszta części kościoła. Dookoła prowadzi ambit (obejście połączone z otwartymi arkadami, może do niego przylegać wieniec otwartych kaplic, Które otwierają się na zewnątrz i są widoczne z zewnątrz budowli. W średniowieczu często odgradzano chór od chórów bocznych albo obejścia i od nawy głównej.

Cokół (łac. bucik)

1. Dolna część budowli często wyodrębniona uskokiem lub gzymsem cokołowym.

2. Podstawa filara, kolumny, posągu

Donżon Zamek wieżowy, stołp - główna wieża zamku, mieszkalna.

Aedicula, edicula Edykuła, edykuł (tac. domek boży) określenie używane w wielu znaczeniach:

1. Kapliczka w świątyni rzymskiej służąca dla ustawieni posągu

2. We wczesnym chrześcijaństwie budynek nagrobny

3. W średniowieczu prywatna kapliczka

4. Dziś, ogólni mały, otwarty budynek o niewielkiej głębokości, zwieńczony frontonem, opartym na podporach, i przylegający tylną stroną do ściany

5. Ołtarz

Epitafium (gr. napis nagrobkowy) Rozpowszechniony od XIV-XV w. Tablica poświęcona pamięci zmarłego, umieszczana na ścianie lub filarze kościoła albo w krużganku klasztornym. Epitafium nie jest związane z pochówkiem. Dwie zasadnicze formy

1. Podobna do pionowo ustawionego nagrobka, z napisem i często z wizerunkiem zmarłego.

2. Później całe sceny figuralne, np.: zmarły klęczący jako adorant, czasem z rodziną, u stóp krzyża. W renesansie i baroku epitafia rozrastają się niekiedy w kilku piętrowe i pełne przepychu kompozycje, zawierające wyrafinowane znaczenie symboliczne.

Porządki architektoniczne Dorycki, Joński, Koryncki (str. 16-20)

- 4 -

Echinus Część kapitelu doryckiego i jońskiego.

Entazis (gr. nabrzmienie) lekkie wybrzuszenie kolumny do około połowy jej trzonu (antyk i nawiązujące do niego style architektoniczne)

Empora Trybuna, albo galeria we wnętrzu kościoła, służąca do powiększania jego powierzchni albo oddzielania określonych grup w obrębie wspólnoty, np.: (kobiet, dworu, zakonnic) lub umieszczenia organów (przeważnie po stronie zachodniej) czy też artykulacji ścian. W romanizmie empory otwierają się do korpusu nawowego stanowiąc trzeci element podziału ściany, między arkadami przyziemia a strefą górnych okien. W renesansie i baroku empory sięgają aż do sklepienia kościoła, co ma wpływ na jego przestrzenne poszerzenie. W kościele centralnym mieszczą się nad obejściem, w bazylikowym nad nawami bocznymi, w nawie poprzecznej albo nad wejściem zachodnim. W kościołach halowych lub

salowych empory mają własne podbudowy i często są dodane później, przede wszystkim w kościołach zamienionych na ewangelickie. Możemy wyróżnić:

1. Emporę właściwą = rozbudowane piętro

2. Emporę pozorną = otwór przebity na poddasze

3. Pseudoemporę = tylko otwór w ścianie, markujący emporę, ale nie prowadzący do żadnego pomieszczenia.

Fasada (łac. twarz) frontowa elewacja budowli. Niektóre budynki mają dwie fasady, np.: pałac barokowy z fasadą od strony wjazdu i od strony ogrodu; fasady nawy poprzecznej katedry gotyckiej, podporządkowane jednak fasadzie zachodniej; również w budynkach mieszkalnych przylegających do dwóch ulic. Przeważnie fasada odzwierciedla wewnętrzny podział budynku: ukazuje liczbę pięter, naw, a w okresie baroku wygina się na zewnątrz odpowiednio do elipsy rzutu budowli.

Filar Podpora pionowa o przekroju prostokątnym lub wielokątnym. Może się składać podobnie jak kolumna z bazy, trzonu, głowicy. Może być wolno stojący lub wtopiony w ścianę (przyścienny = pilister).

Filary okrągłe - częste w późnogotyckich kościołach halowych - mają przekrój koła i zasadniczo nie różnią się od kolumn; bywają jednak często nadmiernie smukłe albo grube.

Filary krzyżowe - mają w przekroju kształt krzyża równoramiennego.

Filar wiązkowy - składa się z trzonu z otaczającymi go służkami, na które spływają żebra, gurty lub łuki arkad

Flankująca wieża Wieża boczna bramy wjazdowej. Odmiana wieży, część wieży schodowej, mieszcząca wewnątrz schody kręte, w romanizmie także z pochylniami zamiast schodów („ośla wieża”). Flankują bryłę kościołów romańskich i gotyckich, często w układzie symetrycznie parzystym.

Frigidarium Patrz: TERMY

Fronton Przyczółek, trójkątny szczyt wieńczący fasadę świątyni antycznej, środkowy ryzalit pałacu, itp.

Fryz Wąski pas poziomy , ograniczający lub dzielący płaszczyzny, często zdobiony.

Galeria 1. Wydłużone pomieszczenie reprezentacyjne w pałacu nowożytnym.

2. Z racji dobrego oświetlenia często służące do wystawiania dzieł sztuki; dziś mianem galerii określa się większą kolekcję dzieł stuki (mniejsza kolekcja to gabinet)

3. Najwyższy poziom widowni w teatrze

4. Empora

5. Otwarty arkadowo korytarz lub przejście w kościele (galeryjka arkadowa)

6. Także element budowli obronnych.

- 5 -

Geison Gzyms wieńczący świątynie greckie, geison ukośny biegnie po ukośnej krawędzi frontonu.

Gierowanie Patrz: GZYMS

Gimnazjon (gr. nagi) w starożytnej Grecji teren sportowy przeznaczony do ćwiczeń chłopców i efebów, rozszerzony później o stoę (przednią kolumnadę), łaźnię i palestrę (szkołę zapasów), stadion (bieżnię) i sale do nauki.

Głowica, Kapitel (łac. główka) górna część kolumny, filara, pilistra, pośrednicząca między trzonem podpory a elementem podpieranym. Wiele typów i odmian.

Gzyms Poziomy element architektoniczny, wysunięty przed lico muru dla zaakcentowania horyzontalnych podziałów budowli i osłony przed deszczem.

1. Cokołowy - wieńczący cokół budynku.

2. Kordonowy - między piętrami

3. Kapnkiowy - gotyk

4. Główny, koronujący, wieńczący - w świątyni greckiej geison, między ścianą a dachem lub attyką; często ma postać daleko wysuniętej płyty, opartej na wspornikach, których górna powierzchnia jest ukośna, by umożliwić spływ wody, pod spodem znajduje się zaś kapinion (wcięcie ochraniające elewację przed wodą)

5. Własne gzymsy mogą też mieć poszczególne elementy budowli, np.: gzyms nadokienny, naddrzwiowy itp.

Nazywamy go gierowanym, wyłamywanym, jeśli całym swoim profilem omija ukosowo występy muru.

Herma Określenie używane od czasów renesansu dla półfigury lub głowy na postumencie, zwężającym się, ku dołowi, często przyściennej, pełniącej funkcję podpory; pierwotnie była to antyczna rzeźba wolno stojąca (głowa Hermesa na czworobocznym trzonie).

Iglica Hełm wieży, także pinakiel (smukła i ostro zakończona gotycka sterczyna ozdobna, wieńcząca przypory, wieże. Czworo lub ośmioboczny trzon w formie kapliczki, zdobionej). Może też być ukształtowana w formie strzelistej piramidy, przeważnie z czołgankami (żabkami) wzdłuż krawędzi i kwiatonem na szczycie.

Ikonostas (gr. miejsce ustawienia obrazu) w cerkwiach ściana z ikonami, oddzielająca część ołtarzową, prezbiterium od nawy.

Interkolumnium Odległość między osiami sąsiednich kolumn; podzielone przez dolną średnicę kolumny daje dwa moduły (dolny promień kolumny antycznej jako jednostka miary porządku architektonicznego), które mają istotne znaczenie dla wyglądu kolumnady.

Kandelbar Świecznik stojący. Występuje od czasów antycznych w wielu formach: jako świecznik siedmioramienny (hebr. menora, żydowski świecznik kultowy, w kościele chrześcijańskim traktowany jako wypełnienie ST); jako świecznik ośmioramienny (hebr. chanukka = poświęcenie świątyni, symbol judaizmu, dziewiąta tulejka ze świecą szames służy do zapalania pozostałych); z postacią ludzką podtrzymującą świecę; jako świecznik wielkanocny na paschał, itd.

Kanelowanie, żłobkowanie (gr. rura) żłobki, czyli kalenury pokrywają trzony antyczny kolumn lub filarów. W porządku doryckim rowki stykają się ze sobą, tworząc ostre krawędzie (szwy) w jońskim i korynckim oddzielają je od siebie płaskie listewki.

Kariatyda Żeński odpowiednik Atlanta, przedstawiana w długiej szacie. W odwecie za zdradę wsi Karyai w czasie wojny z Persami, dziewczęta z tej wsi zostały uprowadzone do niewoli. Stąd kariatyda = niewolnica. Kariatyda jest tym samym, co Kora. Występuje w sztuce antycznej i od czasów renesansu.

- 6 -

Kapitularz Patrz: KLASZTOR

Kaplica (łac. płaszcz) od miejsca przechowywania płaszcza św. Marcina z Tours, pomieszczenie przeznaczone do modlitwy w pałacu królewskim w Paryżu (od VII w.), które nosiło miano „Capella”. Później ogólne określenie mniejszych, służących do modlitwy, wolno stojących budowli chrześcijańskich (kaplice chrzcielne, cmentarne, zamkowe, pałacowe) lub połączonych z innymi budowlami (kaplice chórowe, na osi kościoła, przy nawach bocznych, między przyporami). Kaplica wotywna - pomnik w formie kaplicy z ołtarzem.

Kartusz Tarcza w ozdobnej ramie, często herbowa. Renesans, barok.

Kaseton Zagłębienie w stropie płaskim (strop kasetonowy), albo w sklepieniu lub kasetonowym podłuczu arkady, tzn. podzielonym na pola prostokątne, wielokątne albo zaokrąglone. Kaseton może być pusty lub wypełniony ornamentami, polichromią lub obrazami. Popularny w antyku, baroku i renesansie.

Katedra Kościół biskupi. Zwana również tumem. Z łac. Dom Boży. Tumem nazywano czasem także główny kościół w mieście nie będący siedzibą biskupstwa.

Klasztor (łac. zamknięcie) Założenie klasztorne powstało w związku z dążeniem Benedykta z Nursji (519, klasztor Monte Casino) i innych założycieli zakonów, by zastąpić pustelnię przez wspólnotę zakonników podlegających surowej regule. Tworząc zamkniętą całość (klauzura) pomieszczenia klasztorne grupują się wokół czworokątnego, odkrytego dziedzińca (wirydarza) otoczonego krużgankiem i wzorowanym na perystylu hellenistycznego domu mieszkalnego, z umywalnią u studni. Kościół - najczęściej po stronie północnej, rzadziej południowej. Kapitularz - sala zgromadzeń często obok kościoła. Refektarz - jadalnia. Parlatorium - rozmównica. Na piętrze wspólna sypialnia (dormitorium) albo cele zakonników. Benedyktyni lokowali swoje klasztory na wzgórzach, cystersi w dolinach, zakony żebrzące w miastach lub ich okolicach (z powodu duszpasterstwa). Kartuzi żyją w odosobnionych domkach skupionych wokół wielkiego dziedzińca z krużgankiem - Kartuzja. Klasztory barokowe w swoich pełnych rozmachu założeniach zbliżają się do pałaców.

Koleba Sklepienie kolebkowe, o przekroju półkolistym lub wycinka koła, może też być ostrołukowo-załamane. Przekątne rzutu dzielą je na 4 części: 2 kozuby lub kapy przylegające do czoła sklepienia i 2 koleby po obu stronach murów oporowych. Ciężar kozub spływa w narożniki, a koleby obciążają cała długość murów oporowych.

Sklepienie kolebkowe wspięte, ma szczyt wznoszący się, np.: nad schodami. Odcinak sklepienia poprzeczny względem osi głównej sklepienia i przecinający się z nim stanowi lunetę (szczególnie częstą nad oknami sięgającymi nad oknami do wysokości sklepienia). Jeśli oba sklepienia mają jednakową strzałkę, to ich przecięcie daje w rezultacie sklepienie krzyżowe.

Kolegiata 1. Kościół, przy którym funkcjonuje kolegium kanoników (nie będący jednak

ani katedrą, ani świątynią klasztorną)

2. W jęz. niemieckim również określenie kościoła klasztornego.

Kominek Otwarte palenisko w budynku, z odprowadzeniem spalin przewodem w murze, ujęte w ramy architektoniczne, ostatnio także na tarasach domów mieszkalnych Od czasów antycznych nadawano mu kształt artystyczny. Wspaniale zdobione kominki z marmuru i piaskowca powstały w renesansie. W okresie baroku i rokoko występują kominki dekoracyjne z lustrem. Do wyposażeni kominka należą: wilki (stojaki na szczapy drewniane), szczypce, pogrzebacz, szufle. Na gzymsie umieszczano świeczniki, zegar, wazony, itd. (nadproże)

- 7 -

Kolumna Podpora budowli, mająca przekrój trzonu, okrągły, wielokątny lub profilowany. Pierwotnie opierało się na niej belkowanie, od czasów rzymskich także łuk. Bywa stosowana jako element dekoracyjny, nie pełniący funkcji nośnej. Kolumna może być wolnostojąca, przyścienna lub zespolona z filarem tylko częścią swojego przekroju (ćwierćkolumna, półkolumna, itd.) Wysoka, smukła o małym przekroju kolumienka przyścienna nazywana jest służką. Główne części kolumny to: baza, trzon i głowica (kapitel). Częścią niezbędną jest tylko trzon. Może się on zwężać ku górze lub ku dołowi, mieć entazis, albo jednakową średnicę na całej wysokości. Kolumny dzieli się przeważnie w zależności od ich formy albo ustawienia:

1. Monolityczna, wykonana z jednej bryły kamienia

2. Bębnowa, z elementów w formie bębna

3. Kreteńska, zwężająca się ku dołowi

4. Kanelowana (żłobkowana)

5. Z przewiązką na trzonie, jedną lub kilkoma

6. Spiralna i jej odmiana

7. Z pętlami

8. Zoomorficzna

9. Kandelbarowa

10. Bliźnie - zdwojone elementy architektoniczne

Koncha (gr. muszla) nisza o żucie półokrągłym, apsyda, a ściślej jej półkopuła (czasza, chór, kaplica)

Konfesja Pomieszczenie z grobem świętego pod ołtarzem kościoła wczesnochrześcijańskiego, często z możliwością oglądania grobu z półkolistego korytarza przez otwór w ścianie. Pierwotna forma krypty.

Kopuła Przesklepienia przestrzeni na rzucie kolistym, czworo- lub wielokątnym, o regularnej krzywiźnie. Przejście od rzutu wielokątnego do kolistego umożliwiają pendentywy (żagielki) - wiele typów ...

Między pendentywami lub trompami (półstożkowe wysklepniki) a kopułą znajduje się często tambur (bęben) o kształcie walca lub graniastosłupa o podstawie prostokątnej, który także może być przepruty oknami. Niekiedy u szczytu kopuły znajduje się okrągły otwór oświetlający - oculus, albo mała ażurowa nadbudówka - latarnia. Duże kopuły bywają dwupołówkowe, tzn. złożone z kopuły wewnętrznej i zewnętrznej, ochronnej; zdarzają się też trójpołókowe. Formy kopuły: czeska kapa, kopuła żeglasta jednopołówkowa, spłaszczona, półkopuła, cebulasta, wielosegmantowa, żebrowa, kasetonowa, o sklepieniu amforowym (wydrążona) ma umieszczona w powłoce czaszy rzędy glinianych naczyń, służących do zmniejszania ciężaru.

Korpus nawowy Część kościoła ( o planie podłużnym) między fasadą a prezbiterium lub transeptem.

Kościół bazylikowy Patrz: BAZYLIKA, schodkowy układ, pseudobazylika

Kościół halowy Kościół podłużny, którego nawy boczne są tej samej lub prawie tej samej długości co nawa główna (w odróżnieniu od bazyliki). Nawy są przykryte:

1. Jednym, wysokim dachem wspólnym

2. Dachami równoległymi do siebie

3. Dachem podłużnym nad nawą główną i dachami poprzecznymi nad przęsłami naw bocznych.

Nawa główna nie ma okien, oświetlają jedynie wysokie okna naw bocznych, często bez transeptu. Rozkwit w XIII i XIV w.

Krużganek Patrz: KLASZTOR

- 8 -

Kościół pseudohalowy Schodkowy układ, uskokowe ukształtowanie planu i bryły budowli oraz elementów architektonicznych. Kościół halowy z nawą główną podwyższoną ale pozbawioną okien.

Kościół pseudobazylikowy Schodkowy układ, co najmniej 5 naw, której wysokość rośnie ku osi środkowej.

Krypta (gr. korytarz) Wywodzi się z konfesji. Wnętrze do połowy zagłębione w ziemi pod chórem kościołów romańskich i gotyckich, służące do przechowywania relikwii lub jako miejsce pochówku świętych oraz dostojników świeckich. Wczesne formy:

1. Okrężna - półkolisty korytarz otaczający komorę grobową

2. Korytarzowa - jeden albo kilka przecinających się korytarzy

3. Halowa (od IX w. rozpowszechniła się w Italii), przeważnie 3-nawowa, ze sklepieniem opartym na kolumnach, krypta taka sięga nieraz dalej niż pod skrzyżowanie naw. Chór nad kryptą jest przeważnie wyniesiony wyżej od pozostałych części kościoła.

Kuria Między innymi budynek posiedzeń senatu lub sądu w starożytnym Rzymie.

Kurtynowa ściana Ściana osłonowa nie pełniąca funkcji nośnej, często z metalu albo ze szkła, przymocowana od zewnątrz do szkieletu konstrukcyjnego.

Laskowanie Rozczłonkowanie okna gotyckiego przez wąskie pionowe laski kamienne.

Latarnia Patrz: KOPUŁA

Lektorium (łac. pulpit do czytania ) Przegroda ołtarzowa, ścianka oddzielająca chór (dla duchowieństwa) od nawy głównej (dla świeckich). Stosowana od XIII w. W lektorium było jedno albo kilka przejść oraz balkon z balustradą (dla kaznodziei i śpiewaków), dostępny schodami. Stał na nim pulpit, od którego nazwę wziął cały obiekt i z którego odczytywano Ewangelię i Listy Apostolskie. Większość lektoriów zburzono po soborze trydenckim, ponieważ nie pozwalały widzieć ofiary mszalnej.

Lierne Żebro dekoracyjne, trzeciorzędne - sklepienie

Loggia 1. Podcienia

2. Galeria

3. Otwarta hala arkadowa, często w renesansie włoskim

4. Otwarte pomieszczenie na piętrze, znajdujące się w obrębie linii budowli (w odróżnieniu od przesuniętego przed lico balkonu).

Lukarna Okno w połaci dachowej (facjata), przeważnie o bogatej kompozycji. Częste zwłaszcza w budownictwie francuskiego późnego gotyku i renesansu.

Luneta Wycinek sklepienia poprzeczny względem osi głównego sklepienia i przecinający się z nim, częsty nad oknami.

Maswerk Ornament architektoniczny składający się z elementów geometrycznych, zwłaszcza z kół, wieloliści, rybich pęcherzy, plastrów miodu, nosków, itp. Pierwotnie stosowany jako dekoracja okna nad oknami bliźnimi, ujętymi wspólny łukiem (maswerk negatywowy) albo rozeta, i występujący już od późnego romanizmu. W dojrzałym gotyku wykonywany z wygiętych, w późnym (zwłaszcza angielskim) również z prostych, profilowań. Są one tej samej grubości albo cieńsze niż laskowanie dolnej części okna. Maswerk służył także do wypełniania oculusów, rozet, szczytów, wimpreg, balustrad. Maswerk ślepy jest dekoracją ściany, bez otworu. Maswerk wolnostojący, przezrocze maswerkowe przed ścianą albo wnęką.

- 9 -

Łuk Sklepiona konstrukcja wieńcząca otwór lub wnękę w murze, która przejmuje obciążenie i przekazuje je na podpory (filary, kolumny). Łuki wznoszone są z klinów lub elementów prostokątnych, łączonych klinowymi spoinami. Na podporach opierają się imposty, często połączone z głowicami, najniższy kamień łuku to stopka, a najwyższy u góry to zwornik. Rozpiętość to średnica łuku, a strzałka - odległość między linią impostów a punktem szczytowym podłucza. Czoło to powierzchnia przednia i tylna łuku, podłuczem nazywana jest powierzchnia dolna, a grzbietem górna. Wyróżniamy wiele typów łuków ... (półkolisty pełny, odcinkowy, eliptyczny, koszowy, dwuramienny, ostry normalny, obniżony i podwyższony, lancetowy, trójlistny, trójlistny ostry, wachlarzowy, zygzakowaty, stępkowy, w ośli grzbiet, płomienisty,kotarowy, podkowiasty, pełny podwyższany, wspięty)

Łuk zostaje podwyższony przez dodanie pionowego przedłużenia otworu między impostem a krzywizną łuku. W przypadku Łuku wspiętego imposty znajdują się na różnej wysokości. Łuk obejmujący, odciążający (okno)

Przyporowy, rozpierający - gotycki system przyporowy, między dwoma budynkami.

Łuk triumfalny Od II w. p.n.e. wznoszony jako pomnik ku czci osoby lub dla upamiętnienia wydarzenia historycznego.

1. Jednoprzelotowy (forma wczesna), ze sklepieniem kolebkowym wspartym na dwóch szerokich filarach, zwieńczony attyka z tablicą dedykacyjną; na attyce umieszczano posąg albo kwadrygę triumfatora

2. W czasach Augusta w artykulacji stosowano kolumny, pilastry, belkowanie, edykuły, naczółki, itd.

3. Trójprzelotowy z wyższym przejazdem środkowym między 2 niższymi po bokach (Rzym, Łuk Konstantyna)

4. Formy specjalne: Luk dwuprzelotowy oraz dwukierunkowy z otworami we wszystkich ścianach między 4 filarami

5. Od renesansu znów wznoszony według wzorów rzymskich

6. Łuk tęczowy, oddzielający nawę główną kościoła średniowiecznego od nawy poprzecznej albo chóru. Od czasów karolińskich stał pod nim ołtarz z krzyżem „triumfalnym”, później przeniesiony na lektorium lub belkę tęczową (łączącą imposty łuku) albo zawieszoną w podłuczu. Do krucyfiksu dodawano często postać Marii (po stronie północnej) i św. Józefa (od południa).

Mansarda Dach mansardowy, (od nazwiska fr. architekta J. H. Mansarta ), umożliwia umieszczenie na poddaszu pomieszczeń mieszkalnych o ukośnych ścianach.

Mauzoleum Grobowiec, często w formie odrębnej budowli (świątynia lub kaplica grobowa, piramida, grób wieżowy, itd.), w postaci nagrobków zachowały się w większej liczbie w kościołach, krużgankach i na cmentarzach. Główne formy:

1. Wpuszczona w posadzkę kamienna albo brązowa płyta nagrobna

2. Tumba, nagrobek w formie skrzyni przykryty płytą nagrobną, często z leżącą figurą zmarłego. Niekiedy znajduje się nad nią baldachim; nad grobami rycerzy umieszczano często broń pogrzebową.

3. Sarkofag, (gr. pożeracz ciała) najczęściej zdobiona trumna kamienna, gliniana, drewniana, metalowa w kształcie domu lub skrzyni, na której niejednokrotnie umieszczano figurę zmarłego

4. Epitafium

5. Kenotafium, cenotaf, (gr. pusty grób) symboliczny nagrobek osoby zaginionej lub pochowanej w innym miejscu.

Megaron (gr. obszerne miejsce)

1. Główne pomieszczenie greckiego domu mieszkalnego z paleniskiem i przedsionkiem

2. Sala tronowa pałacu kreteńsko-mykeńskiego

Wzór dla pierwszej formy świątyni greckiej.

- 10 -

Metopa Relief - Płaska lub kwadratowa płyta pokryta płaskorzeźbami, umieszczana między tryglifami na fryzie belkowania doryckiego oraz na tympanonach świątyń antycznych.

Mezzanio Niskie półpiętro położone między parterem a pierwszym piętrem albo pod dachem. Renesans, barok, klasycyzm.

Moduł (łac. miara)

1. Dolny promień kolumny antycznej, jako jednostka miary porządku architektonicznego

2. Wyjściowa jednostka różnych teorii nauk o proporcjach.

Naczółek Szczyt trójkątny, segmentowy, przerwany gierowany albo wolutowy lub płyta wspornikowa nad oknem lub nad drzwiami.

Nadproże Pozioma belka przykrywająca od góry otwór drzwi, okna, kominka.

Narteks 1. Wschodnia część atrium w starochrześcijańskiej i średniowiecznej bazylice

przedsionek poprzedzony kolumnadą.

2. Kruchta, przedsionek kościoła, często z bogatą rzeźbą architektoniczną. W

bizantyjskiej architekturze nosi nazwę „litali”.

Nawa Boczna, część przestrzeni kościoła równoległa do nawy głównej i otwarta na nią, ewentualnie także na dalsze, sąsiednie nawy boczne.

Główna, środkowa przestrzeń wielonawowego korpusu nawowego.

Okno Główne elementy:

1. Boczne ościerza, prostopadłe do płaszczyzny ściany

2. Rozglifione, ukośne do płaszczyzny ściany

3. Podokiennik, dolna granica otworu okiennego, prosta albo rozglifiona - parapet

4. Nadproże, górna pozioma belka zamykająca otwór okienny

5. Ościerza profilowane, obramienie wałkami, pilistrami albo kolumnami.

6. Laskowanie (patrz:...)

7. Maswerk

8. Naczółek

9. Krzyż okienny, utworzony przez pionowy słupek środkowy i poziome ślemię.

Formy:

1. Łukowe, zamknięte od góry półkoliście

2. Dwudzielne (biforium), z jedną kolumienką w środku, albo też okno trójdzielne (tryforium), podzielone dwoma kolumienkami na trzy otworu.

3. Okrągłe (oculus) - przeważnie z maswerkiem

4. Wielolistne

5. Kluczowe, w formie dziurki od klucza

6. Wole oko (późnoromańskie) - małe okrągłe albo eliptyczne

7. Okrągłe o szczeblinach promienistych - pierwowzór rozety

8. Rozeta - ono okrągłe wypełnione maswerkiem, nieraz o ogromnej średnicy, umieszczane często nad portalem i w szczytowych ścianach transeptu gotyckiego.

9. Lancetowe, długie i wąskie, przeważnie łączone w grupy, wczesny gotyk

10. Z maswerkiem

11. Z trójkątnym naczółkiem (patrz: szczyt)

12. Ślepe (blendowe) ukształtowanie wnęki w formie okna, jednak bez otworu okiennego, czasem stosowane do optycznego powiększania otworu o mniejszych rozmiarach.

Obejście Patrz: CHÓR

- 11 -

Obelisk (gr. rożen) wysoki, czworoboczny słup kamienny, zwężający się ku górze i ścięty w formie piramidki. Egipski symbol kultowy, stosowany w okresie renesansu w małej skali jako dekoracyjny element architektoniczny, najczęściej łącznie z wolutami w szczytach i attykach.

Oktagon (gr. ośmiokąt) budowla wzniesiona na rzucie regularnego ośmiokąta. Stary symbol orientalny i antyczny, wyrażający doskonałość kosmosu. (Ateny, Wieża Wiatrów, Split, Castel del Monte)

Ołtarz (łac. wywyższone miejsce składania ofiar); płyta ołtarza (mensa); podstawa (stipes); wydrążenie na relikwie męczenników (sepulcrum); skrzynka do przechowywania Najświętszego Sakramentu (tabernakulum lub aedicula); nastawa ołtarzowa z obrazami lub rzeźbami (retabulum), tworząca rodzaj ściany za ołtarzem; malowidło ołtarzowe; ewentualnie baldachim nad ołtarzem (cyborium) z czteroma narożnymi kolumienkami, podpierającymi daszek (baldachim), może być również zawieszony nad ołtarzem.

Typy:

Główny, przed lub wewnątrz apsydy prezbiterialnej

Boczne, poświęcone kultowi świętych w nawach lub kaplicach

Stół ołtarzowy, ołtarz skrzyniowy, sarkofagowy, blokowy, szafiasty; może być stały lub przenośny.

Opactwo Klasztor, którego przełożonym jest opat albo przeorysza.

Oratorium (łac. pomieszczenie do modlitwy)

1. Chór dla zakonników lub kleru w kościołach klasztornych i kolegiatach

2. Określenie wewnętrznej kaplicy lub prezbiterium kościoła zakonu żebraczego

3. Prywatna lub klasztorna kaplica domowa

4. Okratowana lub oszklona loża z widokiem na ołtarz dla dostojników świeckich lub duchownych, szczególni w kościele barokowym.

Orchestra Otwarty plac stanowiący scenę w teatrze antycznym.

Orientowanie Wytyczenie osi wzdłużnej kościoła chrześcijańskiego zgodnie z kierunkiem zachód-wschód, tak aby chór z ołtarzem był zwrócony ku wschodowi (tzn. ku Ziemi Świętej czy też ku wschodzącemu słońcu). Przy pochówku zwykle stopy zmarłego układano w kierunku wschodnim, tak aby wstając był zwrócony twarzą na wschód, skąd ma nadejść Chrystus w dniu Sądu Ostatecznego. Także niechrześcijańskie budowle były orientowane.

Parawanowa ściana Ściana zasłaniająca, za którą nie ma dobudowanych budynków lub pomieszczeń.

Pawilon Ogrodowy, wolno stojący niewielki budynek całkowicie lub częściowo otwarty.

Narożny, ryzalit narożny pałacu barokowego, nakryty odrębnym dachem.

Pendentyw Żagielek wiszący, (Patrz: KOPUŁA)

Perystyl - Portyk kolumnowy otaczający dziedziniec domu mieszkalnego albo świątyni.

- Atrium bazyliki wczesnochrześcijańskiej i średniowiecznej, narteks

Piano nobile Kondygnacja mieszcząca reprezentacyjne pomieszczenia, przeważnie 1. Piętro od czasów baroku.

Podpora Element budowli, na którym spoczywa zakończenie elementu dźwigającego obciążenie, np.: wspornik jest podporą belki, a skarpa podporą łuku sklepienia gotyckiego.

Pałac, zamek (str. 286 - 290;335)

- 12 -

Pilaster Półfilar przyścienny, nieznacznie wysunięty przed lico muru. Podobnie tak jak kolumna dzieli się na bazę, trzon i głowicę (kapitel) lub impost; niekiedy jest żłobkowany albo zdobiony. Stosowany w celu wzmocnienia muru, artykulacji ściany, podtrzymania belkowani, obramowania portalu lub otworu okiennego.

Pinakiel, fiala (gr. naczynie) smukła i ostro zakończona ozdobna sterczyna gotycka, wieńcząca przypory, wimpregi, wieże. Składa się z:

1. Czworo- lub ośmiobocznego trzonu, przeważnie w formie ażurowej kapliczki, zdobionej maswerkami i zwieńczonej daszkami dwuspadowymi lub każdym bokiem.

2. Iglicy, ukształtowanej w formie strzelistej piramidy, przeważnie z czołgankami (żabkami) wzdłuż krawędzi i keaitonem na szczycie.

Podcienia Otwarty, często sklepiony korytarz arkadowy, stanowiący część parteru, zwłaszcza kamienic i ratuszy, także wysunięty przed lico parteru.

Pergola Podcienia utworzone przez filary albo kolumny podtrzymujące belki drewniane, stanowiące rusztowanie dla roślin pnących.

Portal Artystyczna oprawa otworu wejściowego. Pierwowzorem portalu w krajach zachodnich był rzymski łuk triumfalny. Główne elementy: nadproże; tympanon; filar środkowy, międzyościeżowy; ościerze drzwi; rozglifienie; archiwolty; zwieńczenie w formie wimpregi, przyczółka itd.; obramienie portalu: kolumny, flary, pilastry, figury

Portyk Otwarta przybudówka przed głównym wejściem do budynku, z dachem opartym na filarach lub kolumnach, często z trójkątnym szczytem (przyczółkiem). Głównie antyk oraz okres od renesansu do klasycyzmu.

Prezbiterium (gr. ksiądz, kapłan), przestrzeń kościoła przy ołtarzu głównym, przeznaczona dla duchowieństwa (Patrz: CHÓR, ORATORIUM)

Profil Ukształtowanie elementu architektonicznego za pomocą wyżłobień i wałków, widoczne w przekroju (np.: profil żebra) albo w rzucie poziomym (np.: obramowanie okna lub portalu z cokołem, kolumną, pilastrem, wałkiem)

Pronaos Otwarty przedsionek celi (naosu) świątyni greckiej.

Propyleje (gr. przedbramie) monumentalny budynek wejściowy przed zamkniętym terenem świątyni w Grecji (temenos). Najsłynniejsze są Propyleje na Akropolu.

Przemienność podpór Alternacja podpór, rytmiczne następstwo filarów i kolumn międzynawowych w bazylice romańskiej w kolejności: F-K-F-K lub F-K-K-F

Przerwany szczyt Patrz: SZCZYT

Przęsło Odcinek sklepienia (lub przestrzeń odpowiadająca temu odcinkowi, również w planie), wydzielony przez gurty lub żebra jarzmowe i podpory od sąsiednich odcinków sklepienia czy odpowiedniej przestrzeni wnętrza; system przechodzący, system wiązany;

Odcinek mostu między dwoma filarami.

Ramiona transeptu (nawy poprzecznej), części transeptu bo obu stronach skrzyżowania naw.

Transept Nawa poprzeczna, jednonawowa lub wielonawowa część budowli, ustawiona poprzecznie w stosunku do osi korpusu nawowego, między korpusem a prezbiterium.

Reflektarz Jadalnia w klasztorze. W klasztorach zakonów Krzyżackich nazywana: Remer

- 13 -

Przyporowy system System konstrukcji typowy szczególnie dla gotyckiej architektury sakralnej. Przypory stojące w kościele salowym i halowym bezpośrednio przy ścianach zewnętrznych, w bazylice tworzą wieniec otaczający mury naw bocznych, przewyższając je i łącząc się nad ich dachami za pośrednictwem łuków przyporowych z nawą główną w miejscach leżących na przedłużeniu łuków jarzmowych, które muszą być szczególnie starannie zabezpieczone statycznie. Ciężar przypór dodatkowo powiększony przez pinakle, równoważy rozpór sklepienia.

Pylon (gr. brama)

1. Brama świątyni flankowana wieżami

2. Masywne słupy po obu stronach bramy

3. Filar albo maszt nośny mostu wiszącego

Rozeta Ornament w kształcie stylizowanego, wpisanego w zarys kolisty kwiatu, np.: w fryzie lub kasetonie. Także okrągłe okno, przeważnie wypełnione maswerkiem.

Rotunda (łac. okrągły), budowla centralna na rzucie koła, czasem stanowi część większej budowli, np.: rotunda na osi chóru.

Rozglifienie Płaszczyzna rozcięcia powstająca przy ukośnym ścięciu ościeży okna lub portalu. Romański i gotycki portal z rozglifieniem jest często bogato dekorowany rzeźbą figuralną i ornamentacyjną.

Rustyka Patrz: BONIA PODUSZKOWA

Rytmiczny układ przęseł Patrz: SKLEPIENIE, System przechodzący, System wiązany

Ryzalit Część budynku wysunięta przed lico na całej swej wysokości, wraz z dachem. W zależności od usytuowania względem osi środkowej, może być środkowy, boczny albo narożny. Ulubiony sposób podziału fasady w renesansie i baroku.

Schodkowy układ Uskokowe ukształtowanie planu i bryły budowli oraz elementów architektonicznych. Widoczny w planie budynku, w elementach elewacji, w przekroju budynku. Patrz: KOŚCIÓL PSEUDOHALOWY

Skrzyżowanie naw Kwadratowa lub prostokątna przestrzeń na przecięciu nawy głównej i poprzecznej (transeptu). W stylu romańskim skrzyżowanie naw jest jednostką systemu wiązanego. Nosi ono nazwę skrzyżowania wydzielonego, jeżeli ma rzut kwadratowy i jest oddzielone od korpusu nawowego, ramiona nawy poprzecznej i prezbiterium (wszystkie te partie o tej samej wysokości) łukami skrzyżowania, opartymi na filarach krzyżowych. Łuki skrzyżowania z pseudotranseptem są nierównej wysokości w kluczu i stoją na występach muru wysuniętych przed lico filarów krzyżowych, które w istotny sposób zwężają światło. Zewnętrznym akcentem skrzyżowania naw może być wieża na skrzyżowaniu, sygnaturka albo kopuła.

Służka Ćwierćkolumna, półkolumna, lub kolumna ¾ wysunięta przed lico elementu nośnego (filara muru), na którą spływają żebra dźwiganego przez nią sklepienia. Służki o większej średnicy (starsze, główne) podtrzymują poprzeczne pasy sklepieniowe (gurty); o mniejszej średnicy (młodsze, boczne) podtrzymują pasy wzdłużne i żebra przekątne (krzyżowe)

Stylobat Najwyższy stopień stereobatu (podstawy świątyni antycznej), na którym stoją kolumny.

Strop Zespół konstrukcyjny rozdzielający w poziomie kondygnacje budynku lub zamykający go od góry, stanowiący płaskie przykrycie wnętrza.

Rzymskie porządki Porządki architektoniczne starożytnego Rzymu, (str. 32)

- 14 -

Stalle Ławy ustawione przy bocznych ścianach w prezbiterium, przeważnie w dwóch rzędach o niejednakowej wysokości, przeznaczone do siedzenie i klęczenia dla duchownych. Często bogato rzeźbione, w gotyku wyposażone w baldachimy. Pojedyncze miejsce to siedzisko, które oddziela od miejsca sąsiedniego podłokietnik. Gdy modlący się stoi, wtedy siedzenie składa się do góry, wtedy podpórka umieszczona pod służy jako oparcie.

Strzecha budowlana Pierwotnie warsztat ,później wspólnota budowniczych i kamieniarzy pracujących przy wznoszeniu kościoła w średniowieczu ( w Niemczech, Anglii, Francji współdziałanie architekta, murarza i rzeźbiarza) - stąd jednolitość tych obiektów Wywodzą się z tego początki „wolnomularstwa” (wolność od ograniczeń cechowych !) Wraz ze schyłkiem budownictwa katedralnego w XV w. zostają wyparte przez budowniczych cechowych i cechy.

Sygnaturka Wysmukła wieżyczka (przeważnie z drewna) na kalenicy dachu. Wprowadzona przez cystersów w XIII w. umieszczana później na kościołach mendykantów, niekiedy zastępowała wieżę na skrzyżowaniu naw katedry gotyckiej, ponieważ budowę wież ograniczono wówczas do fasady zachodniej.

Synagoga (gr. zebranie, bożnica)

Hebrajska nazwa Beth Hakneseth oznaczała pierwotnie dom zgromadzeń, budynek szkolny, dopiero później stała się miejscem kultu i modlitwy. Także w nowo wznoszonych budowlach przywraca się pomieszczenia klubowe i sale zebrań. Architektura synagogi najczęściej asymilowała formy charakterystyczne dla stylu współczesnego, tradycje miejscowego budownictwa. Składa się z hali z kolumnadą przy ścianie dłuższej i tylnej, na której opiera się zakratowana, dostępna tylko z zewnątrz empora (dla kobiet). Przed nią albo za nią znajdują się rzędy siedzeń przy dłuższych ścianach. Przed główna wschodnią ścianą stoi szafa do przechowywania rodałów, z kotarą; przed nią znajduje się wieczna lampka, a po bokach dwa świeczniki. Miejsce z pulpitem do czytania i interpretowania Tory i stołem przykrytym haftowaną serwetą.

System przechodzący Układ wnętrz kościoła, w którym każdemu prostokątnemu przęsłu nawy głównej odpowiada jedno prostokątne przęsło nawy bocznej.

System wiązany Często spotykany schemat rzutu bazyliki romańskiej, którego jednostką miary jest kwadrat skrzyżowania naw. Kwadrat ten powtarza się

Szczyt Trójkątna ściana ujęta krawędziami połaci dwuspadowego dachu, a także trójkątne zwieńczenie elewacji lub jej fragment (okna, portalu). Starożytne niskie szczyty trójkątne i segmentowe naśladowano w renesansie, baroku i w klasycyzmie, nadając im także formę - spotykaną już w antyku - szczytu przerwanego lub gierowanego.

Szczyt syryjski, trójkątny szczyt nad trzyczęściowym architrawem, którego część środkowa jest wygięta w archiwoltę.

Szczyt romański, trójkątny, niemal równoboczny

Szczyty gotycki, strome, często wypełniane rozetami i ślepymi maswerkami, dekorowane pinklami i żeberkami, wieńczone kwiatami.

Szczyt: schodkowy, łamane, ślepy

Szkieletowa konstrukcja Rodzaj konstrukcji z zastosowaniem szkieletu z drewna, stali, kamienia albo żelbetu, opartej na systemie modularnym. Szkielet przyjmuje na siebie wszystkie funkcje nośne i dlatego jego formę określają siły statyczne. Może on pozostać widoczny z zewnątrz - jak przypory w architekturze gotyckiej - albo być ukryty za fasadą samonośną lub osłonową. Ten system ma na celu m.in. oszczędne zużycie materiału przez maksymalnie racjonalne wyzyskanie praw statyki budowli.

Tambur Patrz: KOPUŁA

- 15 -

Sklepienie Przekrycie wnętrza budynku o przekroju krzywoliniowym, wykonane z drewna, kamienia, betonu, szkła lub metalu. Podpory przyjmują na siebie ciężar i rozpór sklepienia.

1. Kolebkowe, o przekroju półkolistym albo wycinku koła. Patrz: KOLEBA

2. Krzyżowe, powstaje wtedy, gdy dwa sklepienia kolebkowe równej wysokości przecinają się pod kątem prostym, linie przecięcia to szwy sklepienia.

3. Krzyżowo-żebrowe, w miejscach szwów wzmocnione żebrami, które w różnych epokach przyjmowały różny styl.

4. Podzielone na przęsła

• gurtami poprzecznymi

• gurtami podłużnymi (tarczowymi)

5. Dekoracyjne, o żebrach tworzących różne figury geometryczne (np.: gwiaździste sklepienie późnogotyckie, wachlarzowe, kryształowe)

6. O żebrach krzywolinijnych, późnogotyckie, żebra mają krzywolinijny przebieg także w rzucie pionowym.

7. Klasztorne, 4 albo więcej kole sklepienia kolebowego, czasem budowane na rzucie wielokątny.

8. Nieckowe, kolebkowe, którego kozuby czołowe zostały zastąpione przez koleby, można je także traktować jako klasztorne o przedłużonym odcinku sklepienia kolebkowego

9. Zwerciadlane, odpowiada nieckowemu lub krzyżowemu o odciętej części górnej.

Tepidarium Patrz: TERMY

Termy Rzymskie łaźnie stanowiące często monumentalny obiekt, wyposażone w centralne ogrzewanie z hypokaustem pod podłogą (ogrzewanie ciepłym powietrzem) przez wydrążone ściany albo cegły z otworami w posadce.

Najważniejsze pomieszczenia:

1. Apodyterium - przebieralnia

2. Figidarium - zimna kąpiel

3. Tepidarium - pomieszczenie z ciepłym powietrzem i z basenem z lekko podgrzewaną wodą

4. Caldarium - pomieszczenie z gorącym powietrzem i basenem wypełnionym gorącą wodą

5. Sudotarium - kąpiel parowa

Tolos (gr. dach kopułowy), budowla okrągła, otoczona wieńcem kolumn

Tralka Okrągła albo wieloboczna kolumienka kamienna lub drewniana, przeważnie mocno wybrzuszona i profilowana, dźwigająca poręcz. Zespół tralek wraz z poręczą nosi nazwę balustrady (z boku ograniczony przez postumenty)

Transept Nawa poprzeczna, jednonawowa lub wielonawowa część budowli, ustawiona poprzecznie w stosunku do osi korpusu nawowego, między korpusem a prezbiterium. W założeniach dwuchórowych, szczególnie z okresu ottońskiego, występuje drugi transept po stronie zachodniej, jeżeli jest, tozawsze znajduje się na wschód od głównego skrzyżowania naw.

Tryforium (łac. potrójnie otwarty) Od XI w. galeryjka przypominająca emporę w architekturze normańsko-angielskiej; występuje jednak w gotyku jako korytarzyk w grubości muru (w przeciwieństwie do empory), biegnący pod oknami nawy głównej, chóru i nawy poprzecznej, często otwarty rytmicznie powtarzającymi się, potrójnymi arkadkami. Ma głównie strukturalne znaczenie (podział płaszczyzny ściany), niekiedy prześwietlony (otwarty oknami arkadowymi w murze zewnętrznym)

- 16 -

Tryglif (gr. trójwrąb) element belkowania doryckiego z dwoma nacięciami w środku i dwoma „połówkami” nacięć po bokach (glifami) oraz płytką przykrywającą.

Westwerk Masyw zachodni, rozbudowana część zachodnia niektórych bazylik karolińskich, ottońskich i romańskich. Jego potężna wieża środkowa, flankowana przez dwie wieże schodowe, służy w dolnej kondygnacji jako przedsionek, kościół chrzcielny i parafialny. Na górnej kondygnacji (z ołtarzami czterech archaniołów lub tylko z ołtarzem św. Michała Archanioła), otwartej na korpus nawowy i zapewniający widoczność na ołtarz główny bazyliki.

Westybul Hall wejściowy i przedsionek domu, także pomieszczenie straży.

Wielki porządek Kolosalny (gr. kolossos = ogromny posąg), artykulacja elewacji za pomocą kolumn lub pilastrów biegnących przez kilka (przeważnie dwie) kondygnacje. Rozpowszechniony przez Michała Anioła i Palladia.

Wieniec kaplic Patrz: CHÓR

Wieża Formy:

1. Kościelna, we wczesnym chrześcijaństwie często jako budowla wolnostojąca, niezbyt wysoka, kampaniella (dzwonnica) od V do XV w. Styl romański we Francji i Niemczech preferuje budowle o wielu wieżach, gotyk zredukował liczbę wież do 1-2. Renesansowe i barokowe wieże podejmują często, mimo całkowicie odmiennej dekoracji gotyckie koncepcje wież w fasadzie.

2. Schodowa, mieszcząca w środku schody kręte, w romanizmie często z pochylniami zamiast stopni („ośla wieża”). Flankuje bryłę kościołów gotyckich i romańskich, często w układzie symetryczno parzystym.

3. Obronna, w murach zamkowych albo miejskich; wieża warowna kościoła obronnego.

4. Reprezentacyjna, występuje przede wszystkim przy ratuszach i jako wieża bramna, mostowa miast średniowiecznych i renesansowych (często wykorzystywana w charakterze zbrojowni)

Wimperga Dekoracyjny, trójkątny szczyt, umieszczany nad gotyckimi oknami i portalami, często wyposażona po bokach w pinakle, wypełniony ślepym albo ażurowym maswerkiem, ozdobiony czołgankami lub kwiatonem, podkreśla dążenie gotyku ku górze.

Woluta (łac. zwinięte) element architektoniczny w formie ślimacznicy. Część charakterystyczna kapitelu jońskiego oraz rzymsko-korynckiego gzymsu wspornikowego. W okresie renesansu i baroku stosowana do uzyskania przejścia między poziomymi a pionowymi elementami architektonicznymi; szczyt.

Wspornik (kroksztyn, konsola), wystający z muru element podtrzymujący balkony, rzeźby, belki, służki, żebra sklepienia itd.; w architekturze drewnianej nazywany także knagą. Często zdobiony ornamentem albo motywami figuralnymi, nierzadko groteskowymi.

Wykusz Zamknięta dobudówka przy fasadzie albo narożniku domu, przeważnie nadwieszona, może mieć wysokość kilku kondygnacji. Formę jednokondygnacyjnego wykuszu ma kaplica domowa w domach mieszkalnych w płd. Niemczech, powstała na wzór przestrzeni ołtarzowej kaplicy zamkniętej (przepisy kościelne zabraniały umieszczania pomieszczeń mieszkalnych nad nad ołtarzem). W późniejszym gotyku, renesansie i neobaroku (XIX w.) wykusz jest szczególnie lubianym elementem wystroju domu, nadwieszenie.

Zdwojone (parzyste, sprzężone) elementy architektoniczne, są to elementy tego samego rodzaju, mające wspólną część, np.: 2 kolumny a wspólnej bazie lub abakusie.

- 17 -

Zwornik (Klucz) - Kliniec umieszczony na szczycie łuku albo punkcie zbiegu żeber sklepienia,

przyjmując także formę głowicy.

- Zwornik wiszący, stalaktytowy, późnogotycka forma zwornika w kształcie

zwieszającej się głowicy, kwiatonu. (Patrz: SKLEPIENIE)

Żłobkowanie Patrz: KANELOWANIE

Żagielek Trójkąt sferyczny, przeważnie zwrócony jednym wierzchołkiem ku dołowi, między dwoma rozbieżnymi łukami (żagielek łukowy) albo między łukiem a dwoma liniami prostymi przecinającymi się pod kątem prostym (= pacha łuku)

Wiszący to pendentyw, (Patrz: KOPUŁA)

Żebro Podłużny element konstrukcyjny, występujący w konstrukcji szkieletowej, przede wszystkim wzmacniający linie przecięci się krzyżujących się kolebek w sklepieniu krzyżowo-żebrowym; czasem żebra nie pełnią funkcji nośnej, np.: dekoracyjne sklepienia sieciowe czy krzywoliniowe w późnym gotyku.

Żebro towarzyszące, ograniczające - umieszczane po obu stronach przy gurcie albo arkadzie międzynawowej, czy też jako żebro tarczowe zaznaczające łuk tarczowy.

RZEŹBA

Inkrustacja (łac. okładzina) ozdobne wykładanie powierzchni kamiennej, metalowej, drewnianej, itp. Innymi materiałami lub powierzchni kamiennej innymi kamieniem innego koloru (np.: jasnego marmuru ciemniejszym).

Intarsja - Wykładanie powierzchni drewna innymi jego gatunkami.

Markieteria - wykładanie mebli i przedmiotów drewnianych drewnem, macicą perłową, kością słoniową, szylkretem, metalem (zwłaszcza w baroku)

Tauszowanie - nabijanie, inkrustowanie powierzchni przedmiotów metalowych innymi metalami, np.: broni

Niello - polega na wypełnianiu rysunku wyrytego w metalu rozgrzanym siarczkiem srebra, miedzią albo ołowiem.

Cyzelowanie Ręczna lub mechaniczna obróbka przedmiotów metalowych, rzeźbionych lub odlewanych, stosowana w celu ostatecznego wykończenia powierzchni obiektu. Wstępne oczyszczenie przedmiotów przez usunięcie wszystkich nierówności powierzchni i wszelkich naddatków metalu; za pomocą różnego rodzaju kształtu dłut i pilników o formach dostosowanych do opracowywania powierzchni. W przypadku pokrywania metalami szlachetnymi najpierw wstępnie pokrywane, później zmatowiane i polerowane. Istniał zawód cyzelatora.

Odlew z brązu Patrz: RZEŹBA

Piedestał Patrz: POSTUMENT

Postument Piedestał, cokół podpory albo posągu; tralka

Polichromia rzeźby Malowanie albo złocenie rzeźb kamiennych i drewnianych. Przed nałożeniem polichromii drewno jest pokrywane gruntem gipsowym albo kredowym czy też płótnem, niekiedy także bezpośredni malowane farbą olejną. Polichromowanie rzeźby, z niewielkimi wyjątkami było powszechnie stosowane do końca baroku.

Poliptyk (gr. wielokrotnie złożony) ołtarz szafiasty (Patrz: OŁTARZ) lub obraz o więcej niż 2 skrzydłach (Patrz: TRYPTYK)

Pomnik Monument, w wąskim rozumieniu dzieło architektoniczne albo rzeźbiarski upamiętniające określone wydarzenia lub osoby. Szczególne formy to: grobowiec, epitafium, kolumna zwycięstwa, łuk triumfalny, statua albo posąg konny.

Posąg Rzeźba wolno stojąca (Patrz: RZEŹBA)

- 18 -

Predella Część ołtarz oparta na mensie, będąca podstawą retabulum albo środkowej szafy ołtarza szafiastego.

Kontrapost (wł. przeciwieństwo) zrównoważenie sił zstępujących i wstępujących w przedstawieniu stojącej ludzkiej postaci. Ustawienie i ruch części ciała zależą od pozycji nogi obciążonej i nogi nieobciążonej. Osie poziome odchylane są w przeciwnych kierunkach (np.: jeśli linia miednicy wznosi się po stronie nogi nie obciążonej, to linia barków opada po tej samej stronie) i znoszą ruch ciała, przemieniając go w pełen napięcia stan spoczynku. Kontrapost jest formą zrównoważenia posągu, harmonijnego rozkładu jego masy.

Rzeźba architektoniczna Rzeźba powiązana z architekturą, zdobiąca budowle wewnątrz lub na zewnątrz. Elementy ornamentalne (np. fryzy) albo formy plastyczne służące do podziału płaszczyzny (lizeny, maswerki itd.) należą do ornamentyki. Od niej różnią się przedstawienia figuralne, zarówno pełno plastyczne posągi jak i reliefy. Okres świetności rzeźby przypada na okres antyku, późnego stylu romańskiego, gotyku i baroku. Od czasu klasycyzmu wypiera ją rzeźba wolno stojąca, która w większym lub mniejszym stopniu rezygnuje ze związku z architekturą.

Często spotykane motywy rzeźbiarskie:

• Akroterion (Patrz:...)

• Atlant (Patrz:...)

• Herma, to określenie używane od czasów renesansu dla półfigury lub głowy na postumencie, zwężającym się ku dołowi, często przyściennej, pełniącej funkcję podpory; pierwotnie była to antyczna rzeźba wolno stojąca (głowa Hermesa na czworobocznym trzonie)

• Amorek, wyobrażenie Erosa, boga miłości, przedstawiany przeważnie pod postacią skrzydlatego, małego chłopca w scenach o treści świeckiej, szczególnie w okresie rokoka (wg. wzoru antycznych erotów).

• Eroty, skrzydlaci, nadzy chłopcy wyobrażający Erosa. W sztuce hellenistycznej byli ulubionym uzupełnieniem rzeźby, występowały także w malarstwie ściennym (Pompeje). Były pierwowzorem dla gotyckich aniołków pod postacią dzieci, jak i renesansowych i barokowych puttów.

• Putty, (wł. małe dzieci), nadzy, mali chłopcy ze skrzydłami lub bez, są przetworzonym typem antycznych erotów i gotyckich małych aniołków i od wczesnego renesansu, szczególnie jednak w okresie baroku, zaludniają ołtarze, obrazy, organy, ściany, sklepienia i galerie kościelne. Wykonywane przez nich czynności stanowią przeważnie symboliczne powtórzenie głównego tematu, któremu towarzyszą.

• Maska atropaiczna, płaskorzeźba wyobrażająca głowę ludzką lub zwierzęcą, umieszczana w celu odstraszania złych duchów na ścianach domów, kościołów romańskich, na chrzcielnicach i stallach.

• Rzeźba warsztatów katedralnych, prace wykonywane przez średniowieczne zakłady budowlane w zakresie rzeźby architektonicznej we wznoszonych katedrach. Można tu zaliczyć kościelną rzeźbę architektoniczną od wczesnego romanizmu. We Francji rzeźba występuje głównie w portalu i w fasadzie, w Niemczech częściej we wnętrzu kościoła.

• Relief (fr. wypukłość), rzeźba wydobyta z płaszczyzny i zachowująca z nią odczuwalny związek. Główne formy reliefu wyróżnia się ze względu na stopień wypukłości.: Relief wklęsły (figury wcięte w głąb płaszczyzny, w żadnym punkcie z niej nie wystają), relief płaski, relief półwypukły, relief wypukły. W przypadku reliefu właściwego figury są wyraźnie odizolowane od tła, tymczasem gdy w reliefie malarskim stapiają się z tłem, często zawierającym motywy architektoniczne albo krajobrazowe. Wśród dzieł

antycznych sławne są reliefy na metopach (Patrz:...) i tympanonach.

Tryptyk Ołtarz składający się z trzech części połączonych ze sobą, przede wszystkim jest to średniowieczny ołtarz szafiasty z nieruchomą częścią środkową i ruchomymi skrzydłami. Trzyczęściowa kompozycja malarska lub rzeźbiarska.

- 19 -

Rzeźba Jedna ze sztuk plastycznych istniejąca od zarania dziejów.

Formy: pełno plastyczna i płaskorzeźba

Materiały: brąz, kamień, drewno, glina, kość słoniowa, wosk, metale szlachetne, tworzywa sztuczne i inne. Najważniejsze techniki:

1. Odlew brązowy:

• Na wosk tracony: utrwalony model z gliny tworzy rdzeń, pokrywa się go warstwą wosku o grubości przyszłej powłoki z brązu. Otacza się to gliną, a do wosku wbija specjalne rurki, natomiast rdzeń i powłokę łączy się prętami (mają on przeciwdziałać przesuwaniu się i względem siebie po wytopieni wosku). Po nagrzaniu wosk wypływa przez rurki, a pustą przestrzeń wypełnia się brązem (9 części miedzi i 1 część cyny). Na koniec rozbija się glinę i usuwa rdzeń.

• Odlew piaskowy: forma z gipsu po odlaniu nie zostaje rozbita, ale zdjęta po kawałku i zachowana jako negatyw. Nowoczesne metody stosują także elastyczne powłoki z tworzywa sztucznego.

2. Rzeźba drewniana, według rysunku albo modelu (gips, glina) rzeźbi się formę z drewnianego kloca, z grubsza ociosanego lub wyfrezowanego, za pomocą ośników albo młotka i dłuta do drewna. Do czasów renesansu zazwyczaj polichromowana.

3. Rzeźba kamienna, według szkicu z gliny (wł. bozzetto) sporządza się przeważnie gipsowy model wielkości naturalnej, stanowiący podstawę odręcznego albo pod kontrolą przyrządów pomiarowych wykuwania oryginału z kamienia. O nie wykończonych częściach rzeźby kamiennej mówi się, że nie są jeszcze „wydobyte z kamienia”. Rzeźba ze sztucznego kamienia - odlew ze sproszkowanego kamienia, przeważnie z wapienia, stosowany często, np.: w późnym gotyku.

4. Stiuk, mieszanina gipsu, wapna i piasku, łatwa do formowania ale szybko twardniejąca, stosowana do wykonywania rzeźb pełno plastycznych i rzeźbiarskiej dekoracji ściennej.

5. Stiuk marmoryzowany - imitacja marmuru (częsta w baroku), jest to stiuk barwiony pyłem marmuru i malowany w żyłki. Stucco lustro = wygładzana gorącą kielnią cienka powłoka z gipsu alabastrowego, pyłu marmurowego i białego wapienia z barwnym laserunkiem.

Relikwiarz (łac. pozostałość) pojemnik do przechowywania szczątków ciała świętego albo przedmiotów związanych z jego życiem i męczeństwem. Główną formą jest relikwiarz skrzynkowy, którego ścianki o czytelnym podziale na pola są często bogato zdobione figurami trybowanymi ze złota lub srebra, emalią i szlachetnymi kamieniami (szczególnie XII-XV w.), z wielkim płaskim lub w formie dwuspadowego daszku. Mogły mieć także postać hermy lub części ciała, którą w sobie zawierały (np.: głowy, stopy, ręki). Także w formie kościoła z kopułą (relikwiarz kopułowy)

Stauroteka - .r. skrzynia na krzyż, w Kościele Wschodnim relikwiarz na fragment drzewa Krzyża Św. w formie płaskiej kasety.

Stela (gr. kolumna) tablica z inskrypcją, nagrobek (z wizerunkiem zmarłego) albo dar wotywny w formie pionowej płyty kamiennej. Szczególnie w greckim antyku.

Stalla Patrz: STALLE

Retabulum Patrz: OŁTARZ

Mensa Patrz: OŁTARZ

Kora Patrz: KARIATYDA

Stiuk Patrz: RZEŹBA

Statua Patrz: RZEŹBA

Relief Patrz: RZEŹBA ARCHITEKTONICZNA

Nagrobek Patrz: MAUZOLEUM, GROBOWIEC

Tumba Patrz: MAUZOLEUM, GROBOWIEC

ORNAMENTY - 20 -

Akant Roślina, której nazwę tłumaczy się czasami niewłaściwie jako oset albo barszcz zwyczajny; liście jej gatunków: akant suchy i akant mięsisty były - były dla piękna swej formy naśladowane w ornamentyce architektonicznej, szczególnie grecki akroterion i głowica koryncka, oraz jej rzymskie odmiany. W stylu romańskim akant uległ często znacznej stylizacji, podczas gdy w renesansie i baroku stosowano go w antycznej formie.

Arabeska Stylizowany ornament roślinny, w układzie symetrycznym, wywodząca się z motywu hellenistycznej wici roślinnej, częsty w sztuce islamu, później renesansu; bardziej naturalistyczny od maureski (splecione, stylizowane wici)

Astragal Antyczny ciągły ornament perełkowy.

Chinoiserie Motyw lub motywy chińskie (terminem tym obejmuje się czasem wszystkie motywy z Dalekiego Wschodu), występujące w sztuce europejskiej od XVII w. - znamienny przykład zainteresowania się sztuką wschodniej Azji. Największą popularność znalazła w sztuce rokoka, występując w architekturze wnętrz (gabinety i salony dekorowane laką i ceramiką), malarstwie i rzemiośle artystycznym (malarstwo, ceramika, tkactwo). Najczęściej występuje zespół ornamentów naśladujących motywy chińskie: pagody, ptaki, smoki i krajobrazy. Terminem tym nie obejmuje się innych przejawów recepcji sztuki Dalekiego Wschodu w Europie (np. angielsko-chońskich ogrodów krajobrazowych), stosując ogólniejsze określenie chińszczyzny, które jednak w tym znaczeniu się przyjęło.

Chrząstkowo-małżowinowy Przekształcone motywy chrząstki i małżowiny usznej; w Niderlandach od końca XVI w., częsty w manieryzmie Niemiec i całej Europy Środkowej. W zależności od przewagi jednego z motywów nazywany małżowinowym lub chrząstkowym.

Feston Girlanda, podwieszany pęk kwiatów, liści i owoców.

Girlanda Patrz: FESTON

Groteska Ornament z delikatnej wici roślinnej oraz fantastycznych istot ludzkich, zwierzęcych i bajkowych, pochodzący z antycznego Rzymu. Ponownie odkryty około 1500 w miejscach wykopalisk przypominających groty (Rzym, Domus Aurea Nerona), często stosowany od czasów Rafaela do XIX w.

Ornament kandelbarowy Ornament w formie świecznika połączony często z formami arabeski lub groteski; ułożony w układzie symetrycznym. Jeden z typów ornamentów o rodowodzie antycznym, rozpowszechniony w czasie renesansu i klasycyzmu; stosowany głównie w dekoracji rzeźb, płycizn, pilastrów i cokołów, rzadziej w malarstwie i grafice.

Kimation, Kyma Ornament pochodzenia antycznego.

1. Dorycki - przeważnie tylko malowany na elemencie profilowanym.

2. Joński - jajownik, wole oczy, rzeźbiarski z form owalnych i lancetowatych, profil wypukły

3. Lesbijski - rzeźbiarski, stylizowany, sercowate listki na zmianę z lancetowatymi, profil wypukło-wklęsły

Krenelażowy fryz Fryz z motywem belkowania.

Lambrekin Górne obramowanie okna, baldachimu łoża, drzwi, z fałdowanej draperii, zdobionej koronkami, frędzlami i chwastami (barok). Często stosowano także imitacje lambrekinu w stiuku lub kamieniu.

Łezki, guttae Element belkowania doryckiego.

- 21 -

Lilie heraldyczne Motyw dekoracyjny znany jako „lilia Burbonów”, od 1179 w herbie monarchii francuskiej.

Maureska Ornament ułożony ze splecionych, stylizowanych wici roślinnych, w układzie symetrycznym, według wzorców hellenistycznych, przetworzonych w sztuce islamu. Od renesansu ponownie popularny.

MALARSTWO

Malarskie techniki W zależności od podobrazia: malarstwo ścienne, sgraffitio, mozaika, witraż, malarstwo sztalugowe i tablicowe, polichromia rzeźbiarska, iluminatorstwo. Zależnie od rozpuszczalników, za pomocą których rozprowadza się pigmenty barwne, albo spoiw łączących pigmenty między sobą i z podobraziem można wymienić:

• Akwarela - (łac. woda), farba tworząca przeźroczystą warstwę (z prześwitującym podłożem), rozpuszczalna w wodzie, bez bieli. Spoiwo: guma arabska. W architekturze stosowana do wykonywania fresków.

• Gwasz - (wł. kałuża), farby kryjące, rozpuszczalne w wodzie z bielą, z dodatkiem gumy arabskiej.

• Tempera - (od średniowiecznego określenia na mieszanie farb i spoiw), farby rozpuszczalne w wodzie, oleju albo lace. Spoiwo: żółtko jaja, miód, klej, sok figowy, itd. Do XV w. technika stosowana do prawie wszystkich średniowiecznych obrazów tablicowych (malowanych na desce szczególnie obrazy ołtarzowe), potem stopniowo wyparta przez malarstwo olejne.

• Fresk - (wł. świeży), malowanie wodnymi farbami ługoodpornymi na świeży tynk wapienny, który w czasie wiązania (=wysychania z jednoczesnym absorbowanie dwutlenku węgla z powietrza) łączy warstwę malarską z podłożem. Od ok. 1300 technika stosowana głównie w baroku.

• Al Seco - (wł. suchy), malowanie farbami wodnymi na suchej ścianie.

• Olej - pigmenty rozpuszczone w lotnych olejach (terpentyna), benzynie itd. Spoiwo: olej lniany, makowy, orzechowy. Nakładanie farb laserunkowe lub kryjące. Wysycha przez odparowanie rozpuszczalnika oraz utlenienia oleju do higroskopijnego linoksynu. Technika stosowana od XV w. szczególnie w malarstwie tablicowym i sztalugowym, początkowo na drewnie, później na płótnie, także tekturze, miedzi, do malarstwa ściennego na suchym tynku. W nowoczesnych farbach stosuje się żywice syntetyczne.

• Technika mieszana - kombinacja techniki mieszanej i temperowej

• Technika laki orientalnej - roztwór spoiw żywicznych (kalafonii, kopalu, żywic syntetycznych) i oleju (przy lace olejnej) w lotnych olejach (terpentynie) albo materiałach zastępczych. Wysycha podobnie jak farba olejna. W chinach od I w.p.n.e., w Europie od XVII w.

Malarstwo iluzjonistyczne Dekoracja architektoniczna i figuralna malowana, czasem z elementami płasko rzeźbionymi, na ścianach albo na sufitach, stwarzająca zazwyczaj złudzenie powiększania wnętrza. Przede wszystkim architektura pompejska i barok.

Perspektywa (łac. przenikać wzrokiem), przedstawienie przestrzeni trójwymiarowej na dwuwymiarowej płaszczyźnie rysunku albo obrazu. Złudzenie głębi osiąga się przez przedstawienie przedmiotów tej samej wielkości w coraz mniejszej skali wraz ze wzrostem ich odległości od obserwatora, podobnie jak wydają się coraz mniejsze w rzeczywistości na skutek oddalania (skrót perspektywiczny). Perspektywa o konstrukcji geometrycznej (linearna) została wynaleziona dopiero w okresie wczesnego renesansu. Barok posługiwał się nią, aby po mistrzowsku stwarzać pozory nie istniejących elementów wystroju architektonicznego, a zwłaszcza otwartej przestrzeni nieba przez pokrywanie sklepień i stropów.

Perspektywa odwrócona, częstej w malarstwie wczesnochrześcijańskim i średniowiecznym, przedmioty przedstawiano w skrócie nie od obserwatora w głąb obrazu, ale od głównej postaci w kierunku do widza (p. hierarchiczna)

• 22 -

Sgraffito (wł. skrobać), tynk zdrapywany, technika malarstwa ściennego odporna na czynniki atmosferyczne, polegająca na wydrapywaniu poszczególnych warstw różnobarwnego tynku szlachetnego, ułożonej jedna na drugiej na taką głębokość, aby ukazał się pożądany kolor. W renesansie m.in. włoskim, także w baroku pobielano czarny, szary albo czerwony tynk i wydrapywano rysunek.

Witraż Różnobarwne szkła ułożone w kompozycje wypełniające okna. „Karton” - projekt naturalnej wielkości ukazuje główne zarysy obrazu. Według niego wycina się kawałki szkła, które albo są barwione w masie (witraż mozaikowy), albo pokryte warstwą cienkiego, barwionego szkła (szkło warstwowe). Dziś barwne szkło wytwarza się fabrycznie. Czarna konturówka - kryjąca farba ze szklanego proszku i tlenków metali, służy do nanoszenia rysunku i wtapiania go w szkło. Listwy ołowiane - lutowane w miejscach styku, łączą poszczególne kawałki szkła. Do ochrony przed naporem wiatru służą poziome wiatrownice, połączone z witrażem za pomocą pionowych wiatrówek i wiązadeł (druty przylutowane do ołowianych listew)

Witraż betonowy - składa się z grubych, barwionych kawałków szkła, nie połączonych ołowiem, lecz wylanym betonem albo tworzywem sztucznym.

Witrażyk herbowy - przedstawiający herb osoby lub grupy osób, ufundowany dla budynku publicznego, związany z darowizną pieniężną (gł. Szwajcaria)

Nasycenie barw Intensywność czystej barwy.

Barwy podstawowe Czerwony, żółty i niebieski, które przez odpowiednie zmieszanie dać mogą wszystkie inne.

Barwy dopełniające Pary kolorów, w skład których wchodzą wszystkie trzy kolory podstawowe; a więc dla żółtego dopełniające będzie połączenie czerwonego z niebieskim, czyli fiolet, itd. W kole barw kolory dopełniające leżą naprzeciw siebie. Przy mieszaniu tzw. Addytywnym ich promienie nakładające się na siebie dają światło białe. W malarstwie, mieszanie kolorów dopełniających daje w efekcie odcień szarości, co wynika z substancjalności farby.

Barwy czyste W zależności od długości fali widma barwnego: od wartości najkrótszej do najdłuższej: fioletowa, niebieska, zielona, żółta pomarańczowa i czerwona.

Barwy złamane Te, które w widmie nie występują, a jedynie na przejściach między barwami czystymi na kole barw, np.: na przejściu fioletowej i czerwonej jest purpurowa.

Akwarela Farba wodna o spoiwie rozpuszczalnym w wodzie, przeważnie z gumy arabskiej, często z dodatkiem miodu (farby miodowe), cukru lub gliceryny, które polepszają elastyczność i nabranie farby wilgotnym pędzlem, nieodporna na światło, łatwo płowieje.

Technika malarska posługująca się farbami akwarelowymi kładzionymi najczęściej na papierze, pergaminie, także na kości słoniowej (miniatury), jedwabiu (w tradycyjnym malarstwie Dalekiego Wschodu), do zdobienia wachlarzy. Farba tworzy cienką, przeźroczystą warstwę, przez którą przebija kolor podłoża; technika wymagająca dużej precyzji ze względu na trudność dokonywania poprawek; do wykonywania szkiców i projektów obrazów.

Pastel Farba uformowana w cienkie, miękkie pałeczki, z pigmentów, kredy i gipsu i małe ilości spoiwa (gł. gumy tragantowej).

Technika malarska posługująca się tymi farbami, mająca charakter pośredni między rysunkiem a malarstwem

Kompozycja wykonana tą techniką. Farby wcierane w szorstkie podobrazie (papier, płótno czasem karton a w XVII-XVIII w. także pergamin), nie wnikają w nie, trzymają się tylko powierzchni. Obrazy wykonane pastelami odznaczają się jasnymi, delikatnymi, miękko przenikającymi się kolorami, barwy ich nie ulegają zmianom pod wpływem czasu; na skutek wstrząsów mechanicznych farby te łatwo osypują się z podobrazia; zapobiega się temu przez utrwalanie ich fiksatywami (typ utrwalacza) , które jednak zmieniają nasilenie barw. Pastel znany jest od XV w., rozwinął się w XVIII i XIX w.

- 23 -

INNE,IKONOGRAFIA

Alegoria (gr. mówienie w przenośni), personifikacja albo obrazowe przedstawienie pojęcia abstrakcyjnego w sposób budzący skojarzenie z wyraźnym pojęciem, np.: alegoria zimy - stery człowiek grzejący się przy ogniu. (w odróżnieniu od symbolu)

Atrybut (łac. dodatek), przedmiot dodawany do przestawianej postaci jako znak rozpoznawczy, nawiązujący do spełnianej przez nią roli, dokonywanych cudów albo szczególnych wydarzeń z ich życia, np.: trójząb Neptuna, klucze św. Piotra.

Adorant Modląca się postać u stóp Chrystusa albo Marii. Często przedstawiana na obrazach, nagrobkach, epitafiach. Orant.

Cnoty i Występki Alegorie przedstawiające głównie trzy cnoty boskie (Wiara = Fides; nadzieja = Spes; Miłość = Caritas) oraz cztery cnoty główne (Roztropność = Prudentia; Umiarkowanie = Temperantia; Męstwo = Fortitudo; Sprawiedliwość = Iustitia) pod postaciami kobiet z odpowiednimi atrybutami. Często przeciwstawia się im występki (postacie kobiece lub męskie lub odpowiednie sceny z życia) Przedstawiane zwłaszcza na portalach kościołów średniowiecznych.

Eklezja i Synagoga (łac. kościół, z gr. zebranie), Alegorie Starego i Nowego Testamentu jako postacie dwóch kobiet. Zgodnie z nauką, ST oznacza przygotowanie i proroctwo, a NT ego wypełnienie. Synagoga ma przepaskę na oczach (zaślepienie) i złamaną włócznię (utrata praw), a z jej rąk wypadają tablice Mojżeszowe; Eklezja występuje jako zwycięska Królowa i Oblubienica, w koronie, z krzyżem i chorągwią oraz z kielichem.

Emblemat (gr .wstawka), w czasach antyku symboliczna ozdoba metalowa, później ogólne określenie godła, atrybutu, symbolu, oznaki.

Krzyż Symbol lub ornament występujący od czasów przedhistorycznych w wielu kulturach, w chrześcijaństwie symbol męki lub osoby Chrystusa. W przedstawieniach ukrzyżowania Chrystusa (krucyfiks) pionowa belka krzyża bywa opatrywana tabliczką z napisem INRI (Iesus Nasarenus Rex Iudaeorum = Jezus Nazareński, król żydowski) i często także suppedaneum (podnóżkiem).

Główne formy krzyża chrześcijańskiego:

1. Grecki - równoramienny, często spotykany jako plan bizantyjskich budowli sakralnych.

2. Łaciński - dominująca forma planu budowli sakralnych średniowiecznego Zachodu.

3. Św. Antoniego - często wykorzystywany w przedstawieniach łotrów.

4. Św. Piotra - który został ukrzyżowany głową w dół (poprzeczka u dołu)

5. Św. Andrzeja - ukośny, na takim został ukrzyżowany apostoł Andrzej

6. Widlasty - jak „Y”

7. Arcybiskupi - patriarchalny, lotaryński.

8. Z uchwytem - egipski, pierwotnie egipski symbol życia.

9. Papieski - poprzeczki odpowiadają zadaniom papieża - kapłańskiemu, nauczycielskiemu i pasterskiemu.

10. Monogramatyczny - monogram Chrystusa składający się z gr. liter (Chi) oraz (Rho), początkowych liter imienia Chrystusa.

11. Prawosławny - poprzeczka ukośna zapewne oznacza suppedaneum.

12. Zdwojony - każda końcówka ramienia tworzy nowy krzyż.

13. Laskowany

14. O zakończeniach ramion w formie kotwic

15. O zakończeniach ramion w formie trójliścia

16. Maltański

17. Drzewo Życia - z liśćmi, kwiatami lub owocami.

18. Z konarów z sękami

- 24 -

Ewangeliści Autorzy czterech Ewangelii Nowego Testamentu: Mateusz, Marek, Łukasz, Jan; Mateusz i Jan byli także apostołami. Od IV w. przydano im skrzydlate symbole: człowiek oznacza Mateusza, lew Marka, byk Łukasza, orzeł Jana; stanowią one również atrybuty postaci ewangelistów. Do średniowiecza bywały łączone w jedną całość (tzw. Tetramorfa - gr .czwórpostać).

Kanon Patrz: PROPORCJE

Mandrola Aureola w formie migdału.

Medalion (fr. duży medal), obraz albo płaskorzeźba w obramowaniu okrągłym albo owalnym.

Muzy Grecki boginie opiekuńcze sztuk i nauk. W Atenach czczono pierwotnie tylko jedną muzę: Mnemosyne, boginię pamięci. W późniejszym okresie czczone 9 muz, które od hellenizmu przedstawiano z ich atrybutami:

• Erato - poezja miłosna - kitara

• Euterpe - muzyka, poezja liryczna - flet

• Kaliope - poezja epicka - tabliczka i rylec

• Klio - historia, filozofia, poezja epicka - zwój

• Melopomene - tragedia - maska tragiczna

• Polyhymnia - pieśń - bez atrybutu

• Terpsychora - taniec - lira

• Talia - komedia - maska komiczna

• Urania - astronomia - kula nieba

Nimb Świetliste koło albo okrąg wokół lub nad głową istot boskich, świętych, aniołów.

• Krzyżowy - wokół głowy Chrystusa;

• Trójkątny - wokół głowy Boga Ojca;

• Kwadratowy - przewidziany dla osób jeszcze żyjących, zwłaszcza piastujących wysoką godność sakralną lub świecką;

• Gloria kolista - otaczająca cała postać boskiej osoby (Chrystus Zmartwychwstały)

Orant W sztuce starochrześcijańskiej postać w długiej szacie, ze wzniesionymi rękoma, będąca uosobieniem modlitwy.

Proporcje Nauka o proporcjach, zbiór reguł, zgodnie z którymi określa się harmonię pomiędzy poszczególnymi elementami dzieła sztuki. Moc obowiązująca takich reguł zmienia się wraz ze zmianami gustów epoki. Szczególną wagę mają:

1. Kanon - gr. wzorzec, proporcje postaci człowieka. Jednostką miary jest przeważnie stosunek długości głowy do całego ciała (od 1:7 do 1:10)

2. Złote cięci - odcinka C (= summa) na część mniejszą A (= minor) i część większą B (=maior), tak że A : B = B : C itd. (2:3=3:5=5:8=...)

3. Kwadratura - z kwadratem jako jednostką miary

4. Triangulacja - zastosowanie trójkąta równobocznego dla ustalenia punktów ważnych architektonicznie, konstrukcyjnie, prawdopodobnie już w gotyku, a na pewno w renesansie i baroku.

5. Proporcja harmoniczna - wg. Pitagorasa i innych przeniesienie stosunków charakteryzujących drgania interwałów muzycznych na proporcje w architekturze, np.: oktawa = 1:2, kwinta 2:3, kwarta 3:4

We wczesnym renesansie wartości te uważano za moduły umożliwiające zrozumienie piękna sztuki rzymskiej i harmonii sferycznej.

HISTORIA

SZTUKI

(Pojęcia podstawowe)

Michał Pyka

Ul. Rudna 1

42 - 600 Tarnowskie Góry

---